Але яе з'яўленне для яго нiчога не значыла, нiбы яна была тут пастаянна i кожны дзень наведвала яго ў стэпе. Ён нават не спытаў, хто яна i чаму яна плача. У нейкi момант пастух зняў з пляча яе руку i пайшоў, цягнучы за сабой неразлучнага верхавога вярблюда з ношай, на другi бок чарады, каб паглядзець, цi не вельмi далёка адбегся маладняк, што гарэзаваў на прыволлi.

Найман-Ана засталася на месцы, прысела на кукiшкi, усхлiпваючы, зацiскаючы твар рукамi, i так сядзела, не падымаючы галавы. Потым неяк сцiхамiрылася, пайшла да сына, стараючыся быць спакойнай. Сын-манкурт як нi ў чым не бывала няўцямна i раўнадушна паглядзеў на яе з-пад насунутай на вочы шапкi,i нешта як усмешка мiльгнула на яго змучаным, да чарнаты абветраным, абсiвераным твары. Але вочы, беспрасветна абыякавыя, засталiся адлучанымi ад усяго на свеце.

- Сядай, пагаворым, - цяжка ўздыхнуўшы, сказала Найман-Ана. I яны селi на зямлю.

- Ты пазнаеш мяне? - спытала мацi.

Манкурт адмоўна пахiтаў галавой.

- А як цябе зваць?

- Манкурт, - адказаў ён.

- Гэта цябе цяпер так называюць. А ранейшае iмя сваё памятаеш? Успомнi сваё сапраўднае iмя.

Манкурт маўчаў. Мацi бачыла, што ён намагаецца ўспомнiць - на пераносiцы ад напружання выступiлi буйныя кроплi поту i вочы завалаклiся дрыготкiм туманам. Але перад iм узнiкла, вiдаць, глухая, непрабiваемая сцяна, i ён не мог яе пераадолець.

- А як звалi твайго бацьку? А сам ты хто, адкуль родам? Дзе ты нарадзiўся, хоць ведаеш?

Не, ён нiчога не памятаў i нiчога не ведаў.

- Што яны зрабiлi з табой! - прашаптала мацi, i зноў губы яе мiжволi задрыжалi, i, задыхаючыся ад крыўды, гневу i гора, яна зноў пачала ўсхлiпваць, дарэмна стараючыся сябе супакоiць. Гора мацi нiяк не трывожыла, не кранала манкурта.

- Можна забраць зямлю, можна забраць i багацце, можна забраць i жыццё, прамовiла яна ўслых, - але хто прыдумаў, хто адважваецца пасягаць на памяць чалавека?! О божа, калi ты ёсць, як навёў ты на такое людскi розум? Хiба мала зла на зямлi i без гэтага?

I тады сказала яна, гледзячы на сына-манкурта, сваё слова смутку, вядомае цяпер усiм, пра сонца, пра бога, пра сябе, яго пераказваюць, хто ведае, i цяпер, калi загавораць аб саразекскай гiсторыi.

I тады яна пачала свой плач, якi i да гэтага часу ўспамiнаюць людзi:

- Мен ботасы олген боз мая, тулыбын келiп iскеген...*

* Я няшчасная вярблюдзiца, што прыйшла ўдыхнуць пах шкуры вярблюдзяняцi, набiтага саломай.

I тады вырвалiся з душы яе доўгiя няўцешныя жальбы сярод пустынных бяскрайнiх саразекаў...

Але нiшто не магло патрывожыць сына яе, манкурта.

I тады вырашыла Найман-Ана не распытваць, а расказаць, пераканаць яго, хто ён ёсць.

- Тваё iмя Жаламан. Ты чуеш? Ты - Жаламан. А бацьку твайго звалi Даненбай. Хiба ты не памятаеш бацьку? Ён жа, калi ты быў яшчэ дзiцём, вучыў цябе страляць з лука. А я твая мацi. А ты мой сын. Ты з племя найманаў, зразумеў? Ты найман...

Усё, што яна яму гаварыла, ён выслухаў без усякай цiкавасцi да яе слоў, нiбы яна нiчога не паведамляла. Гэтак ён слухаў, напэўна, стракатанне конiка ў траве.

I тады Найман-Ана спытала сына-манкурта:

- А што было да таго, як ты прыйшоў сюды?

- Нiчога не было, - сказаў ён.

- Ноч была цi дзень?

- Нiчога не было, - сказаў ён.

- З кiм ты хацеў бы размаўляць?

- З месяцам. Але ж мы не чуем адзiн аднаго. Там нехта сядзiць.

- А што ты яшчэ хацеў бы?

- Касу на галаве, як у гаспадара.

- Дай я пагляджу, што яны зрабiлi з тваёй галавой, - нахiлiлася да яго Найман-Ана.

Манкурт рэзка адхiнуўся, адсунуўся ад яе, схапiўся рукой за шапку i больш не глядзеў на мацi. Яна зразумела, што ўспамiнаць пра яго галаву нiколi не трэба.

У гэты час здалёк паказаўся чалавек вярхом на вярблюдзе. Ён кiраваўся да iх.

- Хто гэта? - спытала Найман-Ана.

- Ён вязе мне есцi, - адказаў сын.

Найман-Ана схамянулася. Трэба было хутчэй схавацца, пакуль жуаньжуан, што з'явiўся так нечакана i нежадана, не ўбачыў яе. Яна асадзiла сваю вярблюдзiцу на зямлю i залезла ў сядло.

- Ты нiчога не кажы. Я хутка прыеду, - сказала Найман-Ана.

Сын не адказаў. Яму было ўсё роўна.

Найман-Ана зразумела, што памылiлася, уцякаючы вярхом праз чараду вярблюдаў. Але было ўжо позна. Жуаньжуан, якi ехаў да чарады, мог, вядома, заўважыць яе на белай вярблюдзiцы, трэба было адыходзiць пешшу, хаваючыся памiж вярблюдамi.

Ад'ехаўшыся даволi далёка, Найман-Ана схавалася ў глыбокiм яры, што парос па краях палыном. Тут яна спешылася, паклала Акмаю на дно яра. I адсюль пачала наглядаць. Так яно i ёсць. Убачыў-такi. Праз некаторы час, падганяючы вярблюда рыссю, паказаўся той жуаньжуан. Ён быў узброены пiкай i стрэламi. Вiдаць было, як жуаньжуан няўцямна азiраўся кругом - куды падзеўся верхавы на белым вярблюдзе, якога ён убачыў здалёк. Ён не ведаў нават, у якiм баку шукаць. Пратрусiў адзiн, другi раз туды-сюды. Апошнi раз праехаў зусiм блiзка ад яра. Добра, што Найман-Ана здагадалася звязаць хусткай пысу Акмаi. Крый божа, вярблюдзiца падасць голас. Хаваючыся за палыном на краю абрыва, Найман-Ана добра разгледзела жуаньжуана. Ён сядзеў на махнатым вярблюдзе, азiраючыся па баках, твар быў азызлы, напружаны, на галаве чорны капялюш, як лодка, з загнутымi ўверх канцамi, а ззаду целяпалася, паблiскваючы, чорная сухая каса, плеценая ў два зубы. Жуаньжуан прыўзняўся на страмёнах, трымаючы напагатове пiку, аглядваючыся, круцiў галавою, i вочы яго паблiсквалi. Гэта быў адзiн з ворагаў, што захапiлi саразекi, пагналi нямала людзей у рабства i прынеслi столькi няшчасцяў яе сям'i. Але што магла яна, няўзброеная жанчына, супраць хiжага воiна-жуаньжуана? Думалася ёй пра тое, якое жыццё, якiя падзеi прывялi гэтых людзей да такой жорсткасцi, дзiкасцi - вытравiць памяць раба.

Парыскаўшы ўзад-уперад, жуаньжуан неўзабаве паехаў назад да чарады.

Быў ужо вечар. Сонца зайшло, але зарыва яшчэ доўга свяцiла над стэпам. Потым ураз сцямнела. I наступiла глухая ноч. I такой адзiнокай была Найман-Ана ў тую ноч у стэпе недзе недалёка ад свайго гаротнага сына-манкурта. Вярнуцца да яго пабаялася. Учарашнi жуаньжуан мог застацца на ноч пры статку...

I яна вырашыла не пакiдаць сына ў рабстве, паспрабаваць забраць яго з сабой. Няхай ён манкурт, няхай не разумее, што да чаго, але лепш няхай ён будзе ў сябе дома, сярод сваiх, чым у пастухах у жуаньжуаней у бязлюдных саразеках. Так падказвала ёй мацярынская душа. Прымiрыцца з тым, з чым прымiралiся iншыя, яна не магла. Не магла яна пакiнуць кроў сваю ў рабстве. А раптам у родных мясцiнах да яго вернецца розум, успомнiць, можа, дзяцiнства?..

Ранiцай Найман-Ана зноў села на Акмаю. Здалёк, робячы кругi, паступова наблiжалася яна да чарады, якая за ноч адышлася даволi далёка. Убачыўшы жывёл, доўга ўглядалася, цi няма каго з жуаньжуаней. I, пераканаўшыся, што нiкога няма, паклiкала сына:

- Жаламан! Жаламан! Добрай ранiцы!

Сын азiрнуўся, мацi ўскрыкнула ад радасцi, але адразу зразумела, што ён абярнуўся толькi на голас.

Зноў паспрабавала мацi прабудзiць у сына аднятую памяць.

- Успомнi, як цябе зваць, успомнi сваё iмя! - малiла i пераконвала яна. Твой бацька Даненбай, ты хiба не ведаеш? А тваё iмя не манкурт, а Жаламан*. Мы назвалi цябе так таму, што ты нарадзiўся ў дарозе ў час вялiкага качэўя найманаў. I калi ты нарадзiўся, мы спынiлiся на тры днi. Тры днi святкавалi.

* Жаламан - iмя, утворанае ад двух слоў: "жол" - шлях, "аман" - здароўе, па сэнсу - будзь здаровым у дарозе (кiрг.)

I хоць яе словы нiяк не ўспрымалiся сынам, мацi ўсё ж працягвала расказваць, дарэмна спадзеючыся - раптам нешта мiльгне ў яго згаслай свядомасцi. Але яна бiлася ў наглуха закрытыя дзверы. I ўсё ж такi працягвала даводзiць сваё:

- Успомнi, як тваё iмя? Твой бацька Даненбай!

Потым яна накармiла, напаiла яго з сваiх прыпасаў i стала спяваць яму калыханкi.

Яе песнi яму вельмi спадабалiся. Яму прыемна было слухаць iх, i нешта жывое, нейкае пацяпленне з'явiлася на яго застылым, задубелым да чарнаты твары. I тады мацi стала пераконваць яго, прасiла пакiнуць гэтае месца, пакiнуць жуаньжуаней i паехаць з ёй да сваiх родных месц. Манкурт не ўяўляў, як можна ўстаць i паехаць некуды, - а як жа чарада?.. Не, гаспадар загадаў увесь час быць пры статку. Так сказаў гаспадар. I ён нiкуды не адлучыцца.

I зноў, каторы ўжо раз, спрабавала Найман-Ана прабiцца ў глухiя дзверы разбуранай памяцi i ўсё паўтарала:

- Успомнi, чый ты? Як тваё iмя? Твой бацька Даненбай!

Не заўважыла мацi, колькi часу прайшло, пакуль яна дарэмна ўгаворвала сына, спахапiлася толькi, калi на краю чарады зноў з'явiўся жуаньжуан на вярблюдзе. На гэты раз ён аказаўся намнога блiжэй i спяшаўся, усё хутчэй паганяючы вярблюда. Найман-Ана як найхутчэй села на Акмаю i пусцiлася наўцёкi. Але з другога боку, наперарэз, паказаўся яшчэ адзiн жуаньжуан на вярблюдзе. Тады Найман-Ана, разганяючы Акмаю, пайшла памiж iмi.

Быстраногая белая Акмая паспела вынесцi яе ўперад, а жуаньжуаны даганялi, крычучы i трасучы пiкамi. Куды iм было да Акмаi. Яны ўсё больш адставалi, трухаючы на сваiх махнатых вярблюдах, а Акмая, набiраючы дыханне, неслася па саразеках з недасягальнай хуткасцю, ратуючы Найман-Ану ад смяротнай пагонi.

Не ведала яна, што, вярнуўшыся, азлобленыя жуаньжуаны бiлi манкурта, спаганялi сваю злосць. Але што з яго возьмеш? Толькi i сказаў:

- Яна гаварыла, што яна мая мацi.

- Нiякая яна табе не мацi! У цябе няма мацеры. Ты ведаеш, чаго яна прыязджала? Ты ведаеш? Яна хоча садраць тваю шапку i адпарыць тваю галаву! застрашылi яны беднага манкурта.

Пры гэтых словах манкурт спалатнеў, яго чорны твар стаў шэрым-шэрым. Ён уцягнуў шыю ў плечы i, схапiўшыся за шапку, стаў азiрацца кругом, як звер.

- Да ты не бойся! На вось, трымай! - Старэйшы жуаньжуан даў яму ў рукi лук са стрэламi.

- Ану цэлься! - Малодшы жуаньжуан падкiнуў свой капялюш высока ў неба. Страла прабiла капялюш. - Глядзi! - здзiвiўся ўладальнiк капелюша. - У руцэ памяць засталася!

Як спуджаная птушка, што выпырхнула з гнязда, кружыла Найман-Ана па саразекскiх ваколiцах. I не ведала, што рабiць, чаго чакаць. Цi пагоняць цяпер жуаньжуаны ўвесь гурт, а з iм i яе сына-манкурта ў другое месца, недаступнае для яе, блiжэй да сваёй вялiкай арды, цi будуць падпiльноўваць яе, каб злавiць? Мучачыся здагадкамi, яна аб'ездамi, хаваючыся, падгледзела i вельмi ўзрадавалася, што тыя два жуаньжуаны пакiнулi статак. Паехалi побач не азiраючыся. Найман-Ана доўга не спускала з iх вачэй i, калi яны схавалiся ўдалечынi, вырашыла вярнуцца да сына. Цяпер яна хацела абавязкова, што б там нi было, забраць сына з сабой. Якi ён нi ёсць - не яго вiна, што лёс такi выпаў, што так паглумiлiся над iм ворагi, але ў рабстве мацi яго не пакiне. I няхай найманы, убачыўшы, як калечаць захопнiкi палонных джыгiтаў, як знiшчаюць iх i забiраюць розум, няхай разгневаюцца i возьмуцца за зброю, каб помсцiць. Не толькi за зямлю. Зямлi ўсiм хапiла б. Але за такое зло нельга цярпець iх нават як далёкiх суседзяў.

З такiмi думкамi вярталася Найман-Ана да сына i ўсё думала-перадумвала, як яго пераканаць, угаварыць збегчы гэтай жа ноччу.

Ужо змяркалася. Над вялiкiмi саразекамi апускалася, непрыкметна ўкрадваючыся, хаваючыся па лагах i далiнах чырванаватым змрокам, яшчэ адна ноч з бясконцых мiнулых i будучых начэй. Белая вярблюдзiца Акмая лёгка несла сваю гаспадыню да вялiкага табуна. Промнi сонца, што цiха згасалi на даляглядзе, выразна высвятлялi яе постаць на вярблюджым мiжгорб'i. Найман-Ана была бледная i строгая. Сiвiзна, маршчыны, самотныя думкi ў вачах, як той змрок саразекскi - боль яе незагойны. Вось яна дасягнула статка, паехала памiж жывёлiнамi, стала аглядвацца, але сына не вiдаць было. Яго верхавы вярблюд з паклажай чамусьцi вольна пасвiўся, цягнучы за сабой повад па зямлi... Але самога яго не было. Што з iм?

- Жаламан! Сын мой Жаламан, дзе ты? - стала зваць Найман-Ана.

I, трывожна азiраючыся па баках, не заўважыла яна, што сын яе, манкурт, хаваючыся ў цянi вярблюда, ужо цэлiўся, стаўшы на калена, нацягнутай на цецiве стралой. Бляск сонца перашкаджаў яму, i ён чакаў толькi зручнага для выстралу моманту.

- Жаламан! Сын мой! - звала Найман-Ана, баючыся, што з iм нешта здарылася. Павярнулася ў сядле. - Не страляй! - паспела ўскрыкнуць яна i толькi панукнула белую вярблюдзiцу, каб павярнуцца тварам, але страла коратка свiснула, упiваючыся ў левы бок пад руку.

Гэта быў смяротны ўдар. Найман-Ана нахiлiлася i стала цiха падаць, чапляючыся за шыю вярблюдзiцы. Але перш упала з галавы белая хустка, якая ператварылася ў паветры ў белую птушку i паляцела з крыкам: "Успомнi, чый ты? Як тваё iмя? Твой бацька Даненбай! Даненбай! Даненбай!"

З таго часу, кажуць, стала лятаць у саразеках па начах птушка Даненбай. Сустрэўшы вандроўнiка, птушка лятае каля яго з крыкам: "Успомнi, чый ты? Чый ты? Як тваё iмя? Iмя? Твой бацька Даненбай! Даненбай, Даненбай, Даненбай!.."

Тое месца, дзе пахавана Найман-Ана, стала называцца ў саразеках Ана-Бейiт - Мацярынскi спачын...

Ад белай вярблюдзiцы Акмаi засталося многа патомства. Самкi ў яе раду ўдавалiся ў яе, белагаловыя вярблюдзiцы былi вядомыя кругом, а самцы, наадварот, нараджалiся чорнымi i магутнымi, як цяперашнi Буранны Каранар.

Пакойны Казангап, якога цяпер везлi хаваць на Ана-Бейiт, заўсёды даказваў, што Буранны Каранар не з простых, а - род яго бярэ пачатак ад самой Акмаi, славутай белай вярблюдзiцы, што засталася ў саразеках пасля смерцi Найман-Аны.

Едыгей ахвотна верыў Казангапу. Чаму б i не... Буранны Каранар быў варты таго... Колькi ўжо было выпрабаванняў i ў добрыя i ў цяжкiя днi - i заўсёды Каранар выручаў. Вось толькi дурны ўжо вельмi робiцца, калi ў гон iдзе, у самыя халады гэта з iм здараецца, i тады ён лютуе, страшна лютуе, i зiма лютуе, i ён. Дзве зiмы падрад. Спасу няма нiякага ў такiя днi... Аднойчы ён падвёў Едыгея, моцна падвёў, i быў бы ён, скажам, ну, не чалавекам, а хоць разумнай iстотай, нiколi не дараваў бы Буранны Едыгей той выпадак Бураннаму Каранару... Але што ўзяць з вярблюда, якi здурнеў у пару злучкi... Ды справа ж не ў iм. Хiба можна крыўдзiцца на жывёлiну?..

VII

Канец лета i пачатак восенi 1952 года ўспамiнаў Буранны Едыгей з асаблiвым пачуццём былога шчасця. Нiбы па чарадзейству спраўдзiлася ўсё, што прадказаў Едыгей. Пасля той страшэннай гарачынi, ад якой нават саразекскiя яшчаркi прыбягалi на парог жылля, ратуючыся ад сонца, надвор'е раптам змянiлася недзе ў сярэдзiне жнiўня. Схлынула раптам нясцерпная гарачыня, i паступова стала прыбываць прахалода, хоць па начах можна было спаць спакойна. Бывае такая раскоша ў саразеках, год на год не прыходзiцца, але бывае. Зiмы заўсёды аднолькавыя, заўсёды суровыя, а лета iншы раз i падабрэе. Такое здараецца, калi там, у вышынi, як раскахваз ажглйчы Елiзараў, мяняецца напрамак цячэння нябесных рэк. Елiзараў любiў расказваць пра гэта. Ён гаварыў, што зверху цякуць велiзарныя рэкi, бесперапынна рухаючыся, ахоплiваюць увесь зямны шар. I, уся захутаная вятрамi, Зямля плыве па кругах сваiх, i вось гэта i ёсць бег часу. Цiкава было паслухаць Елiзарава. Такiх людзей пашукаць трэба, рэдкай душы чалавек. Паважаў яго Буранны Едыгей, Елiзарава, i той адказваў яму тым жа. Дык так вось, значыць, тая нябесная рака, што прыносiць спякоту, яна нараджаецца высока i, знiжаючыся, натыкаецца на Гiмалаi. А Гiмалаi ж бог ведае дзе, але ўсё роўна на Зямлi, i таму зусiм недалёка. Паветраная рака натыкаецца на Гiмалаi i паварочвае назад; у Iндыю, у Пакiстан яна не трапляе, там усё такая ж гарачыня, а над саразекамi яна расцякаецца ўжо на зваротным шляху, таму што саразекi, нiбы тое мора, адкрытая вольная пространь...

Як бы там нi было, вельмi харошы выдаўся ў тым годзе канец лета i пачатак восенi. Дажджы ў саразеках рэдкiя. Кожны дождж запамiнаецца надоўга. Але той дождж запомнiў Буранны Едыгей на ўсё жыццё. Спачатку навалакло хмар, неяк нават нязвычна было, калi схавалася вечна пустая глыбiня застаялага саразекскага неба. Стала прыпарваць, зрабiлася невыносна душна. Едыгей у той дзень быў счэпшчыкам. На тупiковай лiнii раз'езда заставалiся пасля разгрузкi ад гравiю i новай партыi сасновых шпал тры платформы. Яшчэ напярэдаднi разгрузiлi. Як заўсёды, патрабуюць рабiць вельмi спешна, а пасля выяўляецца, што не так ужо i спешна трэба было. Палову сутак пасля разгрузкi платформы стаялi ў тупiку. А на разгрузку ўсе налеглi - Казангап, Абуталiп, Зарыпа, Укубала, Букей, усе, хто не на лiнii, кiнулiся на гэтую тэрмiновую справу. Тады ж усё ўручную даводзiлася рабiць. Ох i пекла было! Трэба ж прыйсцi гэтым платформам у такую спякоту. Але трэба, то трэба. Працавалi. Укубалу нават пачало блажыць. Не пераносiла яна паху гарачых прасмоленых шпал. Прыйшлося адправiць яе дахаты. А потым жанчын усiх адпусцiлi - дома дзецi ад гарачынi даходзiлi. Засталiся мужчыны, у жылу выцягнулiся, але закончылi разгрузку.

А на другi дзень якраз меўся быць дождж, паражняк са спадарожным таварняком на Кумбель вяртаўся. Пакуль манеўравалi ды счаплялi вагоны, задыхаўся Едыгей ад сквару, нiбы ў лазнi салдацкай. Лепш бы ўжо сонца палiла... А машынiст нейкi трапiўся - усё марудзiць i марудзiць, як мокрае гарыць. А тут хадзi сагнуўшыся ў тры столкi пад вагонамi. I абмацюкаў Едыгей таго машынiста ад душы. Той таксама не змоўчаў. Нясоладка было яму ля топкi паравознай. Ад гарачынi ачмурэлi. Пайшоў, дзякаваць богу, таварняк. Пацягнуў парожнiя платформы.

I тут лiвень хлынуў раптам. Прарвала. За ўсю сухмень адзiны дождж пайшоў. Зямля ўздрыгнула, умiг паднялася ў пухiрах i лужах, i пайшоў, i пайшоў дождж, шалёны, яры - ён доўга назапашваў прахалоду i вiльгаць, калi гэта праўда, на снежных хрыбтах самiх Гiмалаяў... Ух гэтыя Гiмалаi! Такая моц! Едыгей пабег дахаты. Чаму, сам не ведае. Проста так. Бо чалавек, калi пападае пад дождж, заўсёды бяжыць дахаты цi яшчэ пад якi дах. Звычка. Але навошта хавацца ад такога дажджу? Ён падумаў так, калi ўбачыў, як уся сям'я Кутыбаевых Абуталiп, Зарыпа i двое сыночкаў, Давул i Эрмек, - узяўшыся за рукi, скакала i прытанцоўвала пад дажджом каля свайго барака. I тое ўзрушыла Едыгея. Не таму, што яны сваволiлi i радавалiся дажджу. А таму, што яшчэ перад пачаткам дажджу Абуталiп i Зарыпа змовiлiся, каб быць разам пад дажджом, з дзецьмi, усёй сям'ёй. Едыгею такое не прыйшло б у галаву. А яны, купаючыся ў залеве, скакалi i крычалi, як гусi залётныя на Аральскiм моры! Гэта было свята для iх, радасць, што прыйшла з неба. Занудзiлiся ў саразеках па дажджы. I хораша стала Едыгею, i сумна, i смешна, i шкада было iх, што так святкавалi кожную светлую хвiлiну на раз'ездзе Баранлы-Буранны.

- Едыгей! Давай з намi! - закрычаў скрозь патокi дажджу Абуталiп i замахаў рукамi, нiбы плывец.

- Дзядзька Едыгей! - узрадавана кiнулiся да яго i хлопчыкi.

Меншанькi, яму ўсяго толькi трэцi год, Эрмек, пястун Едыгееў, бег да яго, раскiнуўшы ручаняты, разявiўшы роцiк i захлёбваючыся вадой. Яго вочы свяцiлiся невыказнай радасцю, смеласцю i гарэзлiвасцю. Едыгей падхапiў яго, закружыў на руках. I не ведаў, што рабiць далей. Ён зусiм не меў намеру далучацца да гэтай сямейнай гульнi. Але тут з-за вугла з крыкам вышмыгнулi яго дзяўчаткi - Саўле i Шарапат. Яны прыбеглi на галасы i ўзрадавана, шчаслiва i патрабавальна прасiлi: "Тата, давай бегаць!" I Едыгей не стрываў! Цяпер яны ўсе разам, аб'яднаўшыся, шалелi пад несцiханым лiўнем.

Едыгей не спускаў з рук маленькага Эрмека, баючыся, што ён у сумятнi ўпадзе ў лужу i захлiпнецца. Абуталiп пасадзiў сабе на спiну яго меншую Шарапат. I так яны бегалi, радуючы дзяцей. Эрмек падскокваў на руках у Едыгея, крычаў колькi было сiлы,i калi захлынаўся, то хуценька i моцна прыцiскаўся мокрым тварыкам да шыi Едыгея. Вiдаць, збоку выглядала вельмi зварушлiва, бо Едыгей колькi разоў лавiў на сабе ўдзячныя, шчаслiвыя пагляды Абуталiпа i Зарыпы, якiя былi радыя таму, што iх хлапчуку так хораша з дзядзькам Едыгеем. А Едыгею i яго дзяўчаткам таксама было вельмi весела ў гэтай дажджавой забаўцы Кутыбаевых. I мiжволi звярнуў увагу Едыгей, якой прыгожай была Зарыпа.

Дождж раскiдаў яе чорныя валасы па твары, шыi, плячах, i, ахiнаючы яе ад галавы да ног, вада струменiлася па пругкiм, маладым целе жанчыны, акрэслiваючы яе шыю, рукi, клубы, лыткi босых ног. А вочы ззялi радасцю, гарэзлiвасцю. I белыя зубы шчаслiва свяцiлiся.

Для саразекаў дождж - не дождж. Мокры снег паступова, можа, i прасочваецца ў глебу, а дождж, якi б ён нi быў, як ртуць з даланi, збягае з паверхнi ў яры i рвы. Узбурлiць, абрынецца - i няма яго.

Ужо праз колькi хвiлiн у час той залевы ўспенiлiся ручаi i патокi, моцныя, iмклiвыя, напорыстыя. I тады баранлiнцы сталi бегаць i скакаць па ручаях, пускаць тазiкi i карыты на ваду. Старэйшыя дзецi, Давул i Саўле, нават плавалi ў iх па ручаях. Давялося i малодшых таксама пасадзiць у карыта, каб паплавалi...

А дождж усё iшоў. Захопленыя сваiм заняткам, дзецi аказалiся ля самых пуцей, пад насыпам, у пачатку раз'езда. У гэты час праходзiў праз Баранлы-Буранны пасажырскi састаў. Людзi, высунуўшыся цi не па пояс у насцеж адчыненыя вокны i дзверы вагонаў, дзiвiлiся з iх, няшчасных дзiвакоў пустынi. Яны крычалi iм нешта накшталт: "Эй, не ўтапiцеся!" - рагаталi, свiсталi, скалiлiся. Вельмi ўжо смешным падаўся, вiдаць, iхнi выгляд. I цягнiк прайшоў, абмыты лiўнем, разам з тымi, хто праз дзень цi два, можа, пачне расказваць пра тое, што бачыў у стэпе, каб пацешыць людзей.

Едыгею раптам здалося, што Зарыпа плача. Калi па твары цякуць струменi вады як з вядра, цяжка сказаць, плача чалавек цi не. I ўсё ж такi Зарыпа плакала. Яна прыкiдвалася, што смяецца, што ёй вельмi весела, а сама плакала, стрымлiваючы ўсхлiпы, перабiваючы плач смехам i воклiчамi. Абуталiп усхвалявана схапiў яе за руку:

- Што з табой? Табе дрэнна? Пайшлi дамоў.

- Ды не, проста ў мяне iкаўка, - адказала Зарыпа.

I яны зноў пачалi гуляць з дзецьмi, спяшаючыся нацешыцца дабротамi выпадковага дажджу. Едыгею стала не па сабе. Уявiў, як цяжка, мабыць, усведамляць баранлiнцам, што ёсць другое, недаступнае для iх жыццё, дзе дождж не падзея, дзе людзi купаюцца i плаваюць у чыстай, празрыстай вадзе, дзе iншыя ўмовы, iншыя радасцi, iншыя клопаты пра сябе i дзяцей... I каб не бянтэжыць Абуталiпа i Зарыпу, якiя, вядома, толькi дзеля дзяцей паказвалi сваю весялосць, Едыгей рабiў выгляд, што яму падабаюцца гэтыя забавы.

Навалтузiлiся, нагулялiся ўволю дзецi i дарослыя, а дождж яшчэ лiў. I тады ўсе пабеглi дахаты. I спачувальна глядзеў iм услед, любаваўся Едыгей, як беглi Кутыбаевы, побач бацька, мацi, дзецi. Усе мокрыя. Хоць адзiн дзень шчасця ў саразеках.

Трымаючы малодшую на руках, старэйшую за руку, з'явiўся на парозе Едыгей. Укубала спалохана спляснула рукамi.

- Ой, ды што з вамi? На каго вы падобныя?

- Не пужайся, мацi, - супакоiў жонку Едыгей i засмяяўся. - Калi атан п'янее, ён гуляе са сваiмi тайлакамi - дзецьмi.

- Во я i гляджу, што i ты прыняў нешта такое, - усмiхнулася з дакорам Укубала. - Ну, распранайцеся, не стойце як мокрыя куры.

Дождж перастаў, але ён яшчэ лiўся недзе па саразекскiх ускраiнах да самага свiтання, бо чулiся сярод начы глухiя перакаты далёкага грому. Едыгей колькi разоў прачынаўся ад гэтага. I здзiўляўся. На Аральскiм моры, бывала, навальнiца над галавой грукоча - i то спалася. Ну, там iншая справа навальнiцы там частыя. Прачынаючыся, угадваў Едыгей скрозь заплюшчаныя павекi, як сполашна бiлiся ў вокнах, мiльгалi далёкiя, размытыя стэпам зарнiцы.

Снiлася той ноччу Бураннаму Едыгею, што зноў ён на фронце, пад абстрэлам ляжыць. Толькi снарады падалi бясшумна. Выбухi бязгучна паўставалi ў паветры i застывалi чорнымi кучомкамi, цяжка i памалу падаючы. Адзiн з такiх выбухаў падкiнуў яго ўгору, i ён падаў вельмi доўга, падаў з замiраннем сэрца ў жудасную пустату. Пасля ён бег у атаку, вельмi многа iх было, салдат у шэрых шынялях, якiя паднялiся ў атаку, але твараў не было вiдно, здавалася, проста шынялi беглi самi па сабе з аўтаматамi ў руках. I калi шынялi закрычалi "ўра", перад Едыгеем узнiкла мокрая ад дажджу белазубая Зарыпа. Гэта было цудоўна. У сiтцавым плацейку, з рассыпанымi валасамi, у патоках вады, што сцякалi па твары, яна смяялася безупынку. Едыгею некалi было затрымлiвацца, ён памятаў, што iшоў у атаку. "Чаму ты так смяешся, Зарыпа? Гэта не к дабру", - сказаў Едыгей.

"А я не смяюся, я плачу", - адказала яна i працягвала смяяцца пад струменямi дажджу...

На другi дзень ён хацеў расказаць сон Абуталiпу i Зарыпе. Але перадумаў, нядобрым здаўся сон. Не трэба лiшнi раз трывожыць людзей...

Пасля такога вялiкага дажджу пачала спадаць гарачыня ў саразеках, або, як казаў Казангап, кончылiся ўзяткi лета. Стаялi яшчэ спякотныя днi, але ўжо можна было цярпець. З гэтага часу пачала браць сваё перадасенняя раскоша саразекская. Радая была збавенню ад невыноснай гарачынi i баранлiнская дзятва. Ажылi, зноў зазвiнелi iх галасы. А тут перадалi на раз'езд з Кумбеля, што прыбылi на станцыю кзыл-ардзiнскiя кавуны i дынi. I што вось калi жадаюць баранлiнцы - iм могуць прыслаць iх колькi трэба або няхай самi прыедуць забяруць. Гэта i скарыстаў Едыгей. Пераканаў начальнiка раз'езда, што трэба самiм паехаць, а то ж прышлюць - на табе, божа, што сабе нягожа. Той згадзiўся. Добра, кажа, едзьце з Кутыбаевым i выберыце што лепшае. Гэта толькi i трэба было Едыгею. Хацелася вывезцi Абуталiпа i Зарыпу з дзецьмi хоць на адзiн дзень з Баранлы-Бураннага. Ды i самiм добра было б праветрыцца. Так выправiлiся яны, дзве сям'i з дзецьмi, раненька на спадарожным саставе ў Кумбель. Прыхарашылiся. Дзецям здавалася, што яны едуць у нейкую казачную краiну. Усю дарогу радавалiся, распытвалi: а дрэвы там растуць? Растуць. А трава там ёсць зялёная? Ёсць i зялёная. I кветкi нават ёсць. I дамы вялiкiя i машыны бегаюць па вулiцах? А кавуноў i дыняў колькi хочаш? А марожанае там ёсць? А там ёсць мора?

Вецер залятаў у таварны вагон, лiўся роўным прыемным патокам у прачыненыя дзверы, загароджаныя драўляным шчытом на ўсякi выпадак, каб дзецi не ўпалi, хоць на самым праходзе ля краю сядзелi на парожнiх скрынях Едыгей з Абуталiпам. Задаволены быў Буранны Едыгей, што ехалi яны разам, што надвор'е добрае, што дзецi вясёлыя, але больш за ўсё радаваўся Едыгей не за малых, а за Абуталiпа i Зарыпу. Прасвятлелi iх твары. Вызвалiлiся людзi хоць бы на нейкi час ад пастаяннай заклапочанасцi, унутранай гнятлiвасцi. I падумалася тады Едыгею: можа, Абуталiпу будзе дазволена жыць у саразеках як можа i колькi зможа. Дай жа божа!

Прыемна было бачыць - Зарыпа i Укубала шчыра гутарылi мiж сабой пра справы жыцейскiя. I былi шчаслiвыя. А так i павiнна быць, цi многа трэба людзям. Вельмi хацелася Едыгею, каб Кутыбаевы забылi ўсе нягоды, каб змаглi яны ўкаранiцца ў iх баранлiнскiм жыццi, калi iншага не выпадала. Прыемна было таксама Едыгею, што Абуталiп сядзеў побач, кранаючы плячом яго плячо, ведаючы, што на Едыгея можна спадзявацца i што яны добра разумеюць адзiн аднаго без лiшнiх слоў, не абыходзячы балючыя тэмы, тое, пра што няма патрэбы гаварыць. Цанiў Едыгей Абуталiпа за тое, што ён разумны, стрыманы, а больш за адданасць сям'i, дзеля якой жыў Абуталiп, не здаваўся i знаходзiў у тым сiлу. Слухаючы Абуталiпа, Едыгей прыходзiў да думкi, што самае лепшае, што можа зрабiць чалавек для iншых, дык гэта выхаваць дастойных дзяцей. I не з чыёй-небудзь дапамогай, а самому дзень пры днi, па драбнiцы ўкладваючы ў гэтую справу ўсяго сябе.

Вось, здавалася б, дзе толькi нi вучылi Сабiтжана, з самага маленства па iнтэрнатах, па iнстытутах i па розных курсах павышэнняў. Бедны Казангап усё, што меў-зарабляў, аддаваў на ўтрыманне сына ў гарадах, каб не горш чым другiм жылося-былося Сабiтжану, - а што толку. Ведаць-то ён усё ведае, а нiкчэмны, як ёсць нiкчэмны.

Вось i думалася тады Едыгею, пакуль яны разам ехалi за кавунамi i дынямi на Кумбель, што як няма iншага выйсця, то варта Абуталiпу Кутыбаеву асесцi на Баранлы-Буранным. Гаспадарку займець, скацiны завесцi - падымаць сыноў сярод саразекаў як можа i колькi можа. Праўда, вучыць яго розуму ён не стаў, але зразумеў з усiх гутарак, што i Абуталiп так думае, мае такi намер. Бо цiкавiўся ён, як бульбы назапасiць, дзе валёнкi купiць на зiму жонцы i дзецям, сам, кажа, у ботах пахаджу. Ды яшчэ распытваў, цi ёсць бiблiятэка ў Кумбелi i цi даюць кнiгi на раз'езды для карыстання.

Да вечара таго ж дня зноў жа на спадарожным таварняку вярнулiся дамоў з дынямi i кавунамi, што выдзелiў орс баранлiнцам. Дзецi, вядома, прытамiлiся, але былi вельмi задаволены. Пабылi на Кумбелi, цацак накупiлi, марожанае елi i шмат чаго бачылi. Але была адна невялiкая замiнка ў станцыйнай цырульнi. Вырашылi падстрыгчы хлопчыкаў. А калi чарга дайшла да Эрмека, той справiў такi крык i плач, што рады было не даць хлопцу. Замучылiся ўсе, а ён баiцца, вырываецца, крычыць, бацьку клiча. Абуталiп адскочыў быў на той момант у краму побач. Зарыпа не ведала, што рабiць, i чырванела i бялела ад сораму. I ўсё вiнiлася, што нiколi яшчэ не стрыглi дзiця, шкадавалi - вельмi ўжо прыгожыя кудзеркi былi ў мальца. I сапраўды, валасы ў Эрмека цудоўныя, густыя i кучаравыя, да мацi падобны: як памыюць галаву i расчэшуць - любата.

Пайшлi на тое, што Укубала дазволiла падкарацiць валасы Саўле: вось, глядзi ж, дзяўчынка i то не баiцца. Гэта, здавалася, памагло, але як толькi цырульнiк узяў у рукi машынку, той зноў у крык i плач; Эрмек вырываўся, а тут якраз у дзвярах з'явiўся Абуталiп. Эрмек кiнуўся да бацькi. Той узяў яго на рукi i моцна абняў, разумеючы, што не варта мучыць хлопчыка.

- Прабачце, - сказаў ён цырульнiку. - Як-небудзь у другi раз. Асмелiмся i тады... А пакуль яшчэ так можна, так будзе... Не будзем спяшацца... У другi раз...

У час надзвычайнага пасяджэння асобаўпаўнаважаных камiсiй на борце авiяносца "Канвенцыя", паводле ўзаемнай згоды бакоў, на арбiтальную станцыю "Парытэт" пайшла яшчэ адна кадзiраваная радыёграма, якая прызначалася для перадачы парытэт-касманаўтам 1-2 i 2-1, што знаходзiлiся на планеце незямной цывiлiзацыi, - катэгарычна забаранялiся якiя-небудзь дзеяннi i прадпiсвалася знаходзiцца на месцы да асобага ўказання Абцэнупра.

Пасяджэнне iшло, як i раней, пры закрытых дзвярах. Авiяносец "Канвенцыя" таксама, як i раней, стаяў на сваiм месцы ў Цiхiм акiяне, паўднёвей Алявутаў, на строга аднолькавай адлегласцi напрасткi памiж Сан-Францыска i Ўладзiвастокам.

Як i раней, нiхто яшчэ ў свеце не ведаў, што адбылася найвялiкшая мiжгалактычная падзея - у сiстэме свяцiла Дзяржацель адкрыта планета незямной цывiлiзацыi, разумныя насельнiкi якой прапаноўвалi ўстанавiць кантакт з зямлянамi.

На надзвычайным пасяджэннi бакi абмяркоўвалi ўсе "за" i "супраць" гэтай незвычайнай i нечаканай праблемы. На стале перад кожным з сябраў камiсiй, акрамя iншых дапаможных матэрыялаў, ляжала дасье з поўным тэкстам пасланняў парытэт-касманаўтаў 1-2 i 2-1. Вывучалася кожная думка, кожнае слова дакументаў. Любая дэталь, якая прыводзiлася як факт разумнага жыцця на планеце Лясныя Грудзi, разглядалася перш за ўсё з пункту гледжання магчымых вынiкаў, сумяшчальнасцi цi несумяшчальнасцi з зямным вопытам цывiлiзацыi, з iнтарэсамi вядучых краiн планеты... З падобнымi праблемамi яшчэ нiкому з людзей не даводзiлася сутыкацца. I пытаннi трэба было рашаць адразу...

На Цiхiм акiяне па-ранейшаму штармiла напаўсiлы...

Пасля таго як сям'я Кутыбаевых перажыла самую страшную пару саразекскага летняга пекла i не схапiлася ў адчаi за пажыткi, не кiнулася з Баранлы-Бураннага куды-небудзь, абы найдалей адсюль, баранлiнцы зразумелi, што гэтая сям'я застанецца тут, будзе яшчэ трымацца. Прыкметна прыбадзёрыўся, дакладней, уцягнуўся ў баранлiнскую лямку Абуталiп Кутыбаеў. Ну, вядома, абвык, асвойтаўся з жыццём на раз'ездзе. Як любы i кожны мог бы i ён сказаць, што Баранлы - самае гiблае месца на свеце, калi нават ваду прывозяць у цыстэрне па чыгунцы i для пiцця i для iншых патрэб, а каму захочацца свежай, сапраўднай вадзiцы, той павiнен асядлаць вярблюда i адправiцца з бурдзюкамi да калодзежа за трыдзевяць зямель, на што, акрамя Едыгея i Казангапа, нiхто не адважваўся.

Сапраўды, так было яшчэ ў пяцьдзесят другiм годзе i аж да шасцiдзесятых, пакуль не ўстанавiлi на раз'ездзе глыбiнную электраветравую вадакачку. Але тады аб гэтым яшчэ i не марылi. I, нягледзячы на ўсё гэта, Абуталiп нiколi не кляў, не ганiў нi раз'езд Баранлы-Буранны, нi саразекi. Прымаў дрэннае як дрэннае, добрае як добрае. Зрэшты, зямля нi ў чым i нi перад кiм не вiнаватая. Чалавек сам павiнен рашаць, жыць яму тут цi не жыць...

I на гэтай зямлi людзi хацелi ўладкавацца як лепш. Калi Кутыбаевы канчаткова пераканалiся, што месца iх тут, на Баранлы-Буранным, i што далей iм няма куды падавацца, а трэба тут грунтоўна сядзець, то часу не ставала на хатнiя клопаты. Зразумела, кожны дзень цi кожную змену трэба было працаваць на чыгунцы, а ў вольны час клопатаў было праз меру. Закруцiўся, замучыўся Абуталiп - рыхтаваў жыллё да зiмы: печ перакладваў, дзверы ўцяпляў, рамы падганяў i прыладжваў. Звычкi да гэтага асаблiвай у яго не было, але Едыгей i iнструментам, i матэрыялам дапамагаў, не пакiдаў яго аднаго. А калi пачалi капаць склеп каля хлеўчыка, Казангап не быў убаку. Утрох змайстравалi невялiкi склеп, зрабiлi перакрыццё са старых шпал, саломай, глiнай зверху прывалiлi, накрыўку збiлi як мацнейшую, каб чыя-небудзь скацiна раптам не правалiлася ў склеп. I што б яны нi рабiлi, таўклiся i круцiлiся пад рукамi сынкi абуталiпаўскiя. Няхай i перашкаджалi часам, але так i весялей i мiлей было. Сталi Едыгей з Казангапам падумваць, як дапамагчы Абуталiпу завесцi гаспадарку, i ўжо што-нiшто прыкупiлi. Вырашылi з вясны выдзелiць яму дойную вярблюдзiцу. Галоўнае, каб ён даiць навучыўся. Гэта ж не карова. Вярблюдзiцу даiць трэба стоячы. Хадзiць за ёй па стэпе i, галоўнае, сысунка берагчы, падпускаючы яго да вымя своечасова, i ў час аднiмаць. Клопатаў пра яго нямала. Таксама трэба ведаць, што да чаго...

Але больш за ўсё радавала Бураннага Едыгея тое, што Абуталiп не толькi за гаспадарку ўзяўся, не толькi з дзецьмi дзвюх сямей займаўся, вучыў з Зарыпай iх па кнiжках i маляванню, але яшчэ дбаў i пра сябе. Ён жа адукаваны чалавек. Кнiгi чытаць, рабiць нейкiя запiсы - гэта проста неабходна яму. Едыгей ганарыўся тым, што меў такога сябра. Таму i цягнуўся да яго. I з Елiзаравым, саразекскiм геолагам, якi часта бываў у гэтых месцах, таксама ж дружба ўзнiкла не выпадкова. Паважаў Едыгей вучоных людзей, якiя многа ведалi. Абуталiп таксама многа ведаў, але стараўся менш разважаць услых. Але была ў iх аднойчы размова сур'ёзная.

Вярталiся пад вечар з пуцявых работ. У той дзень яны супрацьснежныя шчыты ўстанаўлiвалi на сёмым кiламетры, дзе заўсёды заносы бушуюць. Хоць восень яшчэ толькi ўваходзiла ў сiлу, але да зiмы трэба было рыхтавацца раней. Так вось iшлi яны дахаты. Харошы, светлы вечар стаяў, схiляў да размовы. У такiя вечары саразекскiя ваколiцы, як дно Аральскага мора з лодкi ў цiхае надвор'е, ледзь угадваюцца ў смузе.

- А што, Абу, вечарамi, як нi прайду мiма, галава твая ўсё над падаконнiкам тырчыць. Пiшаш нешта цi рамантуеш - лямпа побач? - спытаўся Едыгей.

- Дык гэта проста ўсё, - ахвотна адазваўся Абуталiп, перакладаючы лапату з аднаго пляча на другое. - Пiсьмовага стала ў мяне няма. Вось як толькi мае вiсусы ўлягуцца, Зарыпа чытае што-небудзь, а я запiсваю, пакуль у памяцi, вайну i, галоўнае, мае югаслаўскiя гады. Час iдзе, былое адыходзiць усё далей, - ён памаўчаў. - Я ўсё думаю, што магу зрабiць для сваiх дзяцей. Кармiць, паiць, выхоўваць - гэта само сабой. Сколькi змагу, столькi змагу. Я прайшоў i перажыў столькi, колькi другому за сто гадоў не давядзецца, а я яшчэ жыву i дыхаю, не дарэмна, мабыць, лёс дае мне такую магчымасць. Можа, для таго, каб я што-небудзь сказаў, у першую чаргу, сваiм дзецям. I мне належыць трымаць адказ за сваё жыццё, таму што я нарадзiў iх на свет, я так разумею. Вядома, ёсць агульная для ўсiх iсцiна, але ёсць у кожнага сваё разуменне. I яно адыдзе з намi. Калi чалавек праходзiць кругi памiж жыццём i смерцю ў сусветным сутыкненнi сiл i яго маглi сама меней сто разоў забiць, а ён выжывае, то многае ён пасцiгае - дабро i зло, праўду i няпраўду...

- Пачакай, аднаго не разумею, - здзiўлена перапынiў яго Едыгей. - Можа, ты i правiльна гаворыш, але хлопчыкi твае яшчэ зусiм малыя, дзецi яшчэ, цырульнiка баяцца - што яны зразумеюць?

- Таму i запiсваю. Для iх хачу захаваць. Буду жывы цi не, нiхто не ведае наперад. Вось трэцяга дня задумаўся, як дурань, ледзь пад састаў не трапiў. Казангап падаспеў. Паспеў адштурхнуць. Ды як закрычыць, сварыўся страшна: няхай, кажа, дзецi твае сёння на каленях дзякуюць богу.

- I праўда. Я табе даўно гаварыў. I Зарыпе казаў, - загневаўся ў сваю чаргу Едыгей, каб такiм чынам яшчэ раз асцерагчы Абуталiпа. - Што ты ходзiш па пуцях, нiбы паравоз павiнен з рэльсаў зварочваць, дарогу табе ўступаць? Ёсць жа правiлы бяспекi. Граматны чалавек, колькi разоў можна табе казаць? Ты цяпер чыгуначнiк, а ходзiш, як на базары. Пападзеш яшчэ, не жартуй.

- Ну, калi такое здарыцца, сам буду вiнаваты, - змрочна згадзiўся ён. Але ты ўсё ж паслухай мяне, потым будзеш дапякаць.

- Ды я так, да слова, кажы.

- Некалi людзi дзецям спадчыну пакiдалi. Цi на добрае, цi на лiхое выходзiла з той спадчынай - калi як. Колькi кнiг пра гэта напiсана, казак, у тэатрах колькi спектакляў пра тыя часы, як дзялiлi спадчыну i што пасля было з нашчадкамi. Найчасцей - благое. А чаму? Таму што спадчына тая чужым мазалём часцей за ўсё нажывалася, на чужых нягодах, на падмане, таму ў самым сваiм пачатку тоiць яна зло, грэх, несправядлiвасць. А я цешу сябе тым, што мы, дзякуй богу, не такiя. Мая спадчына не зробiць нiкому шкоды. Гэта толькi мой дух, мае запiсы будуць, а ў iх усё, што я зразумеў i вынес з вайны. Большага багацця для дзяцей у мяне няма. Тут, у саразекскiх пустынях, прыйшоў я да такой думкi. Жыццё ўвесь час адцiрала мяне сюды, каб я згубiўся, а я запiшу для iх усё, што думаю-гадаю, i ў iх, у дзецях сваiх, здзейснюся калi-небудзь. Таго, чаго не ўдалося мне, можа, дасягнуць яны... А жыць iм будзе цяжэй, чым нам. Дык няхай набiраюцца розуму ззамаладу...

Некаторы час яны iшлi моўчкi, кожны заняты сваiмi думкамi. Дзiўна было Едыгею чуць такое. Здзiвiўся ён, што можна, аказваецца, i так разумець сваю сутнасць на зямлi. I ўсё-такi ён вырашыў высветлiць тое, што яго ўразiла:

- Усе думаюць, дый па радыё кажуць, што дзецям нашым будзе жыць лепш i лягчэй, а табе здаецца, што iм давядзецца цяжэй, чым нам. Атамная вайна надарыцца, цi што?

- Ды не, не толькi таму. Вайны, можа, i не будзе, а як i будзе, то не хутка. I не пра хлеб гаворка. Проста кола часу круцiцца ўсё хутчэй. Iм давядзецца да ўсяго даходзiць самiм, сваiм розумам i за нас часткова адказваць. А думаць заўсёды цяжка. Таму iм будзе цяжэй, чым нам.

Едыгей не стаў удакладняць, чаму ён лiчыць, што мыслiць заўсёды цяжка. I дарэмна не стаў, пасля вельмi шкадаваў, успамiнаючы гэтую размову. Трэба было распытаць, выведаць, у чым тут сэнс...

- Я да чаго гэта кажу, - нiбы адзываючыся на сумненнi Едыгея, працягваў Абуталiп. - Для малых дзяцей дарослыя заўсёды здаюцца разумнымi, аўтарытэтнымi. Вырастуць, глянуць - а настаўнiкi, гэта значыць мы, не так ужо i многа ведалi i не такiя ўжо разумныя, як здавалася. З iх i пасмяяцца можна, iншы раз нават не вельмi дасведчанымi здаюцца iм састарэлыя настаўнiкi. Кола часу ўсё хутчэй i хутчэй раскручваецца. I, аднак, пра сябе мы самi павiнны сказаць апошняе слова. Нашы продкi iмкнулiся зрабiць гэта ў сказаннях. Хацелi даказаць нашчадкам, якiя яны былi вялiкiя. I мы мяркуем цяпер пра iх паводле iх духу. Вось i я раблю, што магу, для сыноў, што падрастаюць. Мае сказаннi мае ваенныя гады. Пiшу для сыноў мае партызанскiя сшыткi. Усё, як было, усё, што бачыў i перажыў. Прыдадуцца iм, як падрастуць. Але i акрамя гэтага ёсць задумкi нейкiя. У саразеках давядзецца iм расцi. Зноў жа, як падрастуць, няхай не думаюць, што на пустым месцы жылi. Песнi нашы запiсаў старадаўнiя, iх таксама потым не знойдзеш. Песня, як я разумею, - вестка з мiнулага. Укубала твая многа iх ведае, як выявiлася. I яшчэ абяцала прыпомнiць.

- Ну а як жа! Усё ж аральская родам! - адразу заганарыўся Едыгей. - А пець на моры добра. Мора, яно ўсё разумее. Што нi скажаш - ад душы ўсё i да ладу на моры.

- Праўда твая. Перачытаў надаўна запiсанае - амаль да слёз з Зарыпай не дайшлi. Як жа прыгожа спявалi даўней! Кожная песня - цэлая гiсторыя. Так i бачыш тых людзей. I хочацца з iмi быць душа ў душу. I пакутаваць, i любiць, як яны. Вось якую памяць пакiнулi пасля сябе. Я i Казангапаву Букей упрасiў успамiнай, кажу, свае каракалпакскiя песнi, запiшу ў асобны сшытак. Будзе ў нас каракалпакскi сшытак...

I так яны iшлi, не спяшаючыся, уздоўж чыгуначнай лiнii. Рэдкая гадзiна выдалася. Лёгка, як працяглы ўздых, замiраў супакоены скок дня той перадвосеньскай пары. Здавалася б, нi лясоў, нi рэк, нi палёў у саразеках, але згасаючае сонца было супакойным дзякуючы наўлоўнаму руху святла i ценю па адкрытым аблiччы зямлi. Няўлоўная, цякучая сiнява прасторы пераймала дых, узвышала думкi, выклiкала жаданне доўга жыць i многа блукаць думкай...

- Паслухай, Едыгей, - загаварыў зноў Абуталiп, успамiнаючы пра тое, што адклаў на пасля ў думках i да чаго павiнен быў вярнуцца пры выпадку. - Даўно збiраюся спытаць. Птушка Даненбай. Як ты думаеш, напэўна, ёсць такая птушка ў прыродзе, якая так i называецца - Даненбай? Табе не даводзiлася сустракаць такую птушку?

- Дык гэта ж паданне.

- Разумею. Але часта, бывае, пацвярджаецца, што такое ёсць i ў жыццi. Вось, напрыклад, ёсць такая птушка слонка, якая ў нас у Сямiрэччы цэлы дзень спявае ў горных садах i ўсё пытае: "Хто мой жанiх?" Дык тут проста гульня, сугучча. I ёсць казка - чаму яна так спявае. Вось я i думаю: цi няма такога i ў гэтай гiсторыi? Можа, iснуе ў стэпе нейкая птушка, якая крычыць нешта падобнае на iмя Даненбай, i таму яна трапiла ў паданне?

- Не, не ведаю. Не думаў нават, - усумнiўся Едыгей. - Аб'ездзiў тутэйшы край уздоўж i ўпоперак, але такой птушкi не сустракаў. Мабыць, яе i няма.

- Магчыма, - задумлiва азваўся Абуталiп.

- А што, як няма такой птушкi, то, выходзiць, усё гэта няпраўда? устрывожыўся Едыгей.

- Не, чаму ж. Ёсць жа могiльнiк Ана-Бейiт i нешта, мусiць, тут было. I яшчэ я думаю чамусьцi, што такая птушка ёсць. I яна каму-небудзь патрапiцца. Для дзяцей я так i запiшу.

- Ну, калi для дзяцей... - няпэўна кiнуў Едыгей, - тады можна...

На памяцi Бураннага Едыгея толькi два чалавекi ў свой час запiсвалi саразекскую легенду пра Найман-Ану на паперу. Спачатку Абуталiп Кутыбаеў запiсаў яе для сваiх дзяцей на той час, як яны падрастуць, гэта было ў канцы пяцьдзесят другога года. Рукапiс гэты прапаў. Колькi гора прыйшлося выцерпець пасля гэтага. Цi да таго было! Колькi гадоў пазней, у годзе пяцьдзесят сёмым, запiсаў яе Елiзараў Афанасiй Iванавiч. Цяпер яго няма, Елiзарава. А рукапiс, хто яго ведае, напэўна, у яго паперах застаўся ў Алма-Аце... I адзiн, i другi запiсвалi яе, бадай, толькi ад Казангапа. Едыгей быў пры тым, але больш як падказчык-памагаты i нiбы каментатар.

"Вось табе i годы! Калi ж усё гэта было, божа ты мой!" - думаў Буранны Едыгей, пагойдваючыся памiж гарбамi пакрытага папонай Каранара. Цяпер ён вёз самога Казангапа на могiлкi Ана-Бейiт. Круг нiбы замкнуўся. Хавальнiк паданняў ужо сам павiнен знайсцi апошнi супакой на могiлках, гiсторыю якiх помнiў i перадаваў iншым.

"Засталiся толькi мы - я i Ана-Бейiт. Ды i мне хутка таксама сюды. Месца сваё заняць. Усё iдзе да гэтага", - сумна думаў Едыгей, едучы ўперадзе ўсё той жа незвычайнай пахавальнай працэсii, дзе памалу тарахцелi трактар з прычэпам i ў самым канцы калёсны экскаватар "Беларусь". Руды сабака Жалбарс, што сам далучыўся да iх, дазваляў сабе трымацца то ў галаве, то ў хвасце працэссii, то збоку, а то i адбягаў ненадоўга... Хвост ён трымаў па-гаспадарску цвёрда i па баках паглядаў дзелавiта...

Сонца паднялося ўжо на макаўку, наставаў полудзень. Да могiльнiка Ана-Бейiт заставалася не так многа...

VIII

I ўсё-ткi канец пяцьдзесят другога года, дакладней, уся восень i зiма, што насталi, праўда, са спазненнем, але без вiхураў, былi, бадай, найлепшымi днямi для тадышняй жменькi жыхароў Баранлы-Бураннага. Едыгей часта потым сумаваў па тых днях.

Казангап, патрыярх баранлiнцаў, прытым вельмi тактоўны, бо без прычыны не лез не ў свае справы, тады быў яшчэ ў самай сiле i пры найлепшым здароўi. Ягоны Сабiтжан ужо вучыўся ў кумбельскiм iнтэрнаце. Сям'я Кутыбаевых на той час грунтоўна асела ў саразеках. На зiму ўцяплiлi барак, бульбы назапасiлi, валёнкi для Зарыпы i хлапчукоў набылi, мукi цэлы мех прывезлi з Кумбеля, сам Едыгей прывёз яе на памажнелым ужо Каранары. Абуталiп i справу сваю рабiў, i вольны свой час па-ранейшаму бавiў з малымi, а начамi старанна пiсаў.

Былi яшчэ дзве-тры сям'i станцыйных рабочых, але, папраўдзе, часовых людзей на раз'ездзе. Тадышнi начальнiк раз'езда Абiлаў таксама здаваўся неблагiм чалавекам. Нiхто з баранлiнцаў не хварэў. Служба ладзiлася. Дзецi раслi.

Надвор'е стаяла цудоўнае для саразекаў - зрудзелая, бы хлебная скарынка, восень! А потым зiма падахвоцiлася. Снег лёг адразу. I гэтак жа цудоўна, толькi бела-бела, стала ўсё наўкруг. I ў той вялiкай белай маўклiвасцi чорнай нiткай наструнiлася чыгунка, а па ёй, як заўсёды, iшлi i iшлi цягнiкi. I збоч гэтага няспыннага руху, сярод снегавых узгоркаў, тулiўся маленькi пасёлачак раз'езд Баранлы-Буранны. Колькi дамкоў i ўсё астатняе... Праезджыя калi-нiкалi безуважна спынялi позiрк на тых мясцiнах, i тады здаралася, прачыналася ў сэрцах iхнiх мiжвольная шкадоба да невядомых жыхароў мясцiн тых...

Але дарэмнай была тая мiжвольная шкадоба. Баранлiнцы перажывалi харошы год, калi не лiчыць пякельнага лета, але ж тое ўсё мiнулася. Ды i наогул жыццё паўсюль наладжвалася пасля вайны. Пад Новы год зноў чакалi знiжэння цэн на прадукты i прамтавары, i хоць у крамах яшчэ i не ўсяго хапала, але ўсё-ткi з кожным годам лепшала...

Звычайна Новаму году баранлiнцы не надавалi асаблiвага значэння, не чакалi з асаблiвым пачуццём тыя дванаццаць начных гадзiн. Служба на раз'ездзе павiнна была iсцi сваiм парадкам, не лiчачыся з тым, дзе i калi настане Новы год. Ды i па гаспадарцы зiмой клопатаў хапала. У печы трэба палiць, за скацiнай патрэбны нагляд i на выпасе i ў загонах. Нацягаецца чалавек за дзень, яму б толькi да сну таго дарвацца.

Так i мiналiся гады адзiн за адным...

А пярэдадзень пяцьдзесят трэцяга на Баранлы-Буранным быў сапраўдным святам. Пра свята паклапацiлася, вядома, сям'я Кутыбаевых. Урэшце, i Едыгея забраў той святочны клопат. Пачалося ўсё з таго, што Кутыбаевым захацелася агораць дзецям ёлку. А дзе ўзяць ёлку ў саразеках, прасцей знайсцi яйка якога-небудзь дыназаўра. Гэта Елiзараў гаварыў пра тыя яйкi. Нiбы камянi тыя яйкi, кожнае ўвелькi з кавун. Ён iх i знайшоў. Знаходку адвезлi ў алма-ацiнскi музей. Пра тое i ў газетах пiсалi.

Давялося Кутыбаеву ехаць маразамi ў Кумбель i там дабiцца ў станцыйным мясцкоме, каб адну з пяцi ёлак, што прыслалi на ўсю вялiкую станцыю, усё ж аддалi ў Баранлы-Буранны. З таго ўсё i пачалося.

Едыгей стаяў якраз ля склада, браў у начальнiка раз'езда новыя рукавiцы для работы, калi, рыплiва тармозячы, спынiўся на першым пуцi пабраны ранiшнiм iнеем таварняк. Доўгi састаў, спрэс запламбiраваныя чатырохвосныя вагоны. З адкрытай пляцоўкi апошняга вагона, з цяжкасцю перастаўляючы адубелыя ногi ў каляных ботах, спусцiўся на зямлю Абуталiп. Кандуктар саставу, што суправаджаў цягнiк, у вялiзным кажусе, у завязанай пад бараду зiмовай шапцы, няўклюдна соўгаючыся па пляцоўцы, пачаў падаваць яму нешта гламаздаватае i, мусiць, нецяжкае. Ёлка, здагадаўся Едыгей i здзiвiўся надта.

- Гэй, Едыгей! Буранны! Хадзi сюды, памажы чалавеку! - гукнуў яму кандуктар, навiсаючы аграмадным целам над прыступкамi вагона.

Едыгей заспяшаўся, i калi падышоў, збаяўся за Абуталiпа. Белы да брывей, увесь аблеплены снегам, здранцвеў Абуталiп так, што вуснамi пашавялiць не мог. А побач ёлка, гэтае калючае дрэўца, праз якое Абуталiп ледзь не патрапiў на той свет.

- Як гэта людзi ў вас ездзяць! - хрыплаватым голасам сказаў кандуктар. Хiба можна? Усю душу холад выцiсне.

Ледзь варушачы вуснамi, Абуталiп сказаў прабачлiва:

- Прабачце, так выйшла. Я зараз сагрэюся. Тут недалёка.

- Я ж яму казаў, - звяртаючыся да Едыгея, бурчаў кандуктар. - Я ў кажусе, а пад кажухом цёплае адзенне, у валёнках, у шапцы, i то, пакуль здам перагон, вочы на лоб лезуць. А ён... Хiба так можна?

Едыгею было нiякавата:

- Добра навука, Трахiм! Едзь сабе. Добрай табе дарогi!

Ён падхапiў ёлку. Яна была халодная, невялiкая, увелькi з чалавекам. Тхнула ад ёлкi зiмовым лясным духам. Сэрца ёкнула - успомнiлiся франтавыя лясы. Там такога ельнiку было процьма. Танкамi валiлi, снарадамi карчавалi. Але ж не думалася, што калi-небудзь дарагiм падасца гэты пах.

- Хадзем, - сказаў Едыгей i зiрнуў на Абуталiпа, ускiдваючы ёлку на плячо.

На апалым ад холаду, з застылымi слязьмi на шчоках шэрым твары Абуталiпа ззялi з-пад белых брывей жвавыя, радасныя, урачыстыя вочы. Едыгею раптам зрабiлася страшна: цi ацэняць дзецi бацькоўскую адданасць? Бо ў жыццi спрэс i заўжды бывае зусiм наадварот. Замест удзячнасцi - абыякавасць, а то i нянавiсць. "Беражы бог ад такога. Хопiць яму i iншага гора", - падумаў Едыгей.

Першы ўбачыў ёлку старэйшы з Кутыбаевых - Давул. Ён радасна закрычаў i праслiзнуўся ў барачныя дзверы. Адтуль выскачылi лёгка апранутыя Зарыпа i Эрмек.

- Ёлка, ёлка! Глядзi, якая ёлка! - радаваўся Давул, дурэючы ля ёлкi i смеючыся.

Зарыпа была ўзрадавана не меней:

- Ты ўсё-ткi здабыў яе! Якi малайчына!

А Эрмек, выяўляецца, нiколi яшчэ не бачыў ёлкi. Ён так i ўталопiўся вачамi ў яе.

- Мама, гэта ёлка, ёлка? Яна будзе жыць у нас?

- Зарыпа, - сказаў Едыгей, - паглядзi на мужа. Давай хутчэй адаграваць яго. Боты найперш трэба зняць.

Боты зрабiлiся калянымi. Абуталiп моршчыўся, сцiснуўшы зубы, стагнаў, калi з яго каторы раз спрабавалi сцягнуць боты. Дзецi шчыравалi асаблiва. То так, то гэтак хапалiся яны кволымi рукамi за тыя цяжкiя каляныя боты, што нiбы прымерзлi да ног.

- Дзятва, не замiнайце, дзецi, дайце я сама! - адганяла iх мацi. Але Едыгей на тое цiха сказаў:

- Не чапай iх, Зарыпа. Няхай, няхай iм усцешна будзе. Ён душой сваёй адчуў, што для Абуталiпа найвялiкшая радасць - дзiцячая ўцеха. Асаблiва расчулiў малодшы. Эрмек чамусьцi называў бацьку папiкам. I нiхто яго не папраўляў, усе пагадзiлiся з ягонай выдумкай.

- Папiка! Папiка! - радасна мiтусiўся ён, расчырванеўшыся ад марных намаганняў. Ягоныя валосiкi аж сталi стырчма, вочкi прагавiта гарэлi, а сам ён быў такi сур'ёзны, што мiжволi хацелася засмяяцца.

Трэба было неяк малым памагчы.

- Ану, хлопцы, сядайце за мной. Будзем як цягнiк - адзiн аднаго цягнуць. Давул, ты трымайся за мяне, а ты, Эрмек, хапайся за Давула.

Абуталiп зразумеў Едыгеевы хiтрыкi i ўхвальна закiваў галавой, заўсмiхаўся скрозь слёзы, што навярнулiся мо болей ад таго, што быў ён нядаўна з марозу.

Едыгей сеў насупраць Абуталiпа, за iм расселiся, пабраўшыся рукамi адзiн за аднаго, дзецi, i Едыгей, даўшы каманду, пачаў сцягваць бот. I прыгаворваў:

- Ану, хлапцы, мацней, дружней! Вось гэтак. А то мне аднаму не пад сiлу. Давай, давай! Давул! Эрмек! Мацней!

Хлапчукi яшчэ як старалiся памагчы! Зарыпа была балельшчыцай. Едыгей знарок рабiў выгляд, што яму цяжка, i калi нарэшце першы бот быў зняты, хлапчукi пераможна закрычалi. Зарыпа кiнулася была расцiраць мужу ступню, але Едыгей сказаў:

- Ану, хлапцы, ану, мама! Вы што ж гэта? А другi бот хто будзе сцягваць? А мо так i пакiнеце бацьку з адной разутай нагой? Цi добра так будзе?

I ўсе рассмяялiся нечага. Доўга смяялiся, аж качалiся па падлозе. Асаблiва хлапчукi i сам Абуталiп.

I хто ведае, думаў потым пра гэта Буранны Едыгей, шмат разоў стараючыся адгадаць страшную загадку, хто ведае, магчыма, менавiта ў той момант недзе вельмi далёка ад Баранлы-Бураннага iмя Абуталiпа Кутыбаева зноў усплыло ў паперах i людзi, што атрымалi тыя паперы, вырашалi на iх падставе пытанне, пра якое нiхто нi ў сне, нi наяве не здагадваўся - нi ў гэтай сям'i, нi на раз'ездзе.

Бяда звалiлася знянацку. Хаця каб Едыгей быў больш вопытны ў такiх справах, хiтрэйшы каб быў, можа, хоць бы i не здагадаўся, але хоць трывогу якую адчуў у душы.

А цi была падстава для трывогi? Заўсёды пад канец года прыязджаў на раз'езд участковы мiлiцыянер. Паводле графiка аб'язджаў ён раз'езд за раз'ездам, ад станцыi да станцыi. Прыедзе, дзень-другi пабудзе, праверыць, як зарплата выдавалася, як маёмасць ды матэрыялы розныя зберагалiся i ўсё такое, напiша акт рэвiзii разам з начальнiкам раз'езда i яшчэ з кiм-небудзь з рабочых i паедзе назад якiм патрапiцца цягнiком. Дый i колькi спраў тых на раз'ездзе? Едыгей, бывала, таксама, распiсваўся ў тых актах. Гэты раз рэвiзор тры днi прабыў у Баранлы-Буранным. Начаваў у дзяжурным дамку, у галоўным памяшканнi раз'езда, дзе была сувязь ды пакойчык начальнiка, што зваўся кабiнетам. Начальнiк раз'езда Абiлаў усё бегаў, чай насiў яму ў чайнiку. Зазiрнуў да рэвiзора i Едыгей. Сядзеў чалавек, думаў над паперамi. Едыгею падалося, што, можа, хто з ранейшых знаёмых, але не, гэты быў незнаёмы. Чырванашчокi такi, зубы рэдкiя, у акулярах, сiваваты. Дзiўная, шматзначная ўсмешка мiльганула ў ягоных вачах.

А позна ўвечары сустрэлiся. Едыгей вяртаўся са змены, бачыць - рэвiзор праходжваецца каля дамка пад лiхтаром. Каўнер палiтона падняў, палiць раздумлiва, хрубасцiць пясочак пад падэшвамi.

- Добры вечар. Што, падыхаць выйшлi? Стамiлiся? - паспачуваў яму Едыгей.

- Яно так, - адказаў той з кволай усмешкай. - Нялёгка. - I зноў усмiхнуўся.

- Ды праўда, праўда, - адно i сказаў дзеля далiкацтва Едыгей.

- Заўтра з ранiцы еду, - паведамiў рэвiзор. - Дачакаюся семнаццатага спынiцца. I паеду. - I зноў усмiхнуўся. Голас ягоны глухаваты, натужлiвы нейкi. А вочы былi з прыжмурам, чэпкiя. - Дык вы будзеце Едыгей Жангельдзiн? спытаўся рэвiзор.

- Ды я гэта, ён самы.

- Я так i думаў. - Рэвiзор упэўнена дыхнуў дымам праз рэдкiя зубы. - Былы франтавiк. На раз'ездзе з сорак чацвёртага. Пуцейцы Буранным называюць.

- Усё так, - дабрадушна пацвердзiў Едыгей. Яму было прыемна, што той так многа знаў пра яго, але i здзiвiўся адначасна, як, навошта рэвiзор усё гэта ўведаў i запомнiў.

- А ў мяне памяць добрая, - з лёгкай усмешкай сказаў рэвiзор, мабыць, здагадваючыся, пра што думае Едыгей. - Я ж таксама пiшу, як ваш Кутыбаеў, кiўнуў ён, пускаючы струмень дыму ў бок асветленага акна, у прахоне якога схiлялася, як заўсёды, над нейкiмi паперамi галава Абуталiпа. - Трэцi дзень назiраю - усё пiша i пiша. Разумею. Сам пiшу. Толькi я вершамi займаюся. У дэпоўскай шматтыражцы амаль кожны месяц друкуюся. У нас там гурток лiтаратурны. Я iм кiрую. I ў абласной газеце памяшчалi. Восьмага сакавiка аднойчы. Першага мая сёлета.

Яны памаўчалi. Едыгей ужо збiраўся быў развiтацца i пайсцi, але рэвiзор зноў загаварыў:

- А ён пра Югаславiю пiша?

- Шчыра кажучы, не ведаю дакладна, - адказаў Едыгей. - Мусiць так. Бо ён партызанiў там. Ён для дзяцей сваiх пiша.

- Чуў пра тое. Я тут распытаў Абiлава. Ён i ў палоне пабываў. Нiбыта i настаўнiчаў колькi год. А цяпер рашыў заявiць пра сябе з дапамогай пяра, непрыемна гiгiкнуў ён. - Але гэта не так проста, як здаецца. Я таксама тое-сёе задумаў. Фронт, тыл, праца будзе. Ды часу ў нашага брата зусiм няма. Усё камандзiроўкi...

- Ён таксама, начамi толькi. А ўдзень працуе, - асмелiўся сказаць Едыгей.

Яны зноў памаўчалi. I зноў Едыгей не паспеў пайсцi.

- Ну i пiша, ну i пiша, галавы не ўзнiмае, - усё гэтак жа паўнасмешлiва казаў рэвiзор, углядаючыся ў сiлуэт Абуталiпа ў акне.

- Дык трэба ж нечым займацца, - адказаў яму на тое Едыгей. - Чалавек граматны. Наўкол нiкога i нiчога. Вось i пiша.

- Ага, цi ж не iдэя. Наўкол нiкога i нiчога, - жмурачыся i нешта нiбы маючы на ўвазе, мармытаў рэвiзор. - А ты сам па сабе, бо наўкол нiкога i нiчога, цi не iдэя? А ты сам па сабе...

На гэтым яны развiталiся. I наступнымi днямi не-не дый мiльгала думка не забыць расказаць Абуталiпу пра тую выпадковую размову з рэвiзорам, ды неяк не выходзiла, а потым i наогул вылецела з галавы.

Спраў было многа ў пярэдадзень зiмы. I, галоўнае, Каранар вар'явацца пачаў. Ён i так быў ужо ў сiле, i раней натурыўся, але тады яшчэ можна было неяк з iм саўладаць, прыстрашыць голасам. Ды яшчэ i стары самец у баранлiнскiм статку не даваў яму развярнуцца. Бiў, грыз, адганяў ад матак. Але стэп шырокi. З аднаго месца прагонiць, той у другое паспее. I так цэлымi днямi ганяў яго стары атан, пакуль зусiм не знясiлеў. I тады настаў час Каранара.

На новы сезон, з пачаткам халадоў, калi вярблюды чуюць па-асаблiваму поклiч прыроды, Каранар выйшаў пераможцам. Дасягнуў Каранар улады, дасягнуў не абы-якой моцы. Без высiлку загнаў старога Казангапавага атана пад абрыў i ў бязлюдным стэпе ледзь не таптаў яго, грыз без аддыху, бо не было каму разбаранiць. У гэтым няўмольным законе прырода была паслядоўная - настаў Каранараў час пакiдаць па сабе патомства.

Праз гэта, аднак, Казангап з Едыгеем упершыню пасварылiся. Не сцярпеў Казангап пасля такога вiдовiшча - зганьбленага атана каля абрыву. Вярнуўся з пашы змрочны i накiнуўся на Едыгея:

- Навошта ты папускаеш такое! Яны жывёлы, а мы ж з табой людзi! Гэта ж на забойства iшоў твой Каранар. А ты яго спакойна адпускаеш у стэп!

- Не адпускаў я яго, Казаке. Сам ён збег. Як мне яго трымаць загадаеш? На ланцугу? Дык ён ланцуг iрве. Сам ведаеш, не выпадкова казалi старыя: "Куш атасыл танымайды". Надышоў яго час.

- А ты i рады. Чакай, цi тое яшчэ будзе. Ты яго шкадуеш, ноздры яму шкадуеш пракалоць, каб шыш начапiць, але ты яшчэ паплачаш, паганяешся за iм. Такi звер у адным статку не ўтаймуецца, ён пойдзе па ўсiх саразеках бiцца. I нiчым яго будзе не стрымаць. Успомнiш маё слова...

Едыгей толькi прамармытаў памяркоўна:

- Сам жа яго ты падарыў мне, а цяпер злуешся. Добра, прыдумаю што-небудзь, знайду на яго цуглi.

Але калоць такому прыгажуну ноздры, нявечыць яго - не, на такое рука не падымалася. Колькi потым ён кляў вярблюда i ўсё-ткi не рашыўся на той гвалт над прыгажуном Каранарам. Хацеў аднае пары звалхаць i таксама не рашыўся, не адолеў сябе. А гады iшлi, i кожны раз, як наставалi зiмовыя халады, пачыналiся пошукi ў стэпе раз'ятранага гонам Каранара...

З той зiмы ўсё i пачалося. Запомнiлася. I пакуль утаймоўваў Каранара ды ладзiў загон, каб надзейна заняволiць таго, i Новы год падаспеў. А Кутыбаевы якраз надумалi стаўляць ёлку. Для ўсёй баранлiнскай дзятвы падзея вялiкая. Укубала з дочкамi бадай перабралiся ў барак да Кутыбаевых. Прыбралi там ёлку. I на працу iдучы, i з працы, Едыгей не мог утрымацца, каб не паглядзець на тую ёлку. Усё прыгажэй, усё святочней рабiлася яна, стракацела ад каснiкоў, паперак i цацак самаробных. Тут жанчын варта пахвалiць, пастаралiся. I справа, бадай, была не столькi ў ёлцы, колькi ў спадзяваннях навагоднiх, агульным для ўсiх нейкiм няпэўным чаканнi хуткiх i шчаслiвых змен.

Абуталiп на тым не супакоiўся, вывеў дзятву на двор, i пачалi тыя ляпiць вялiзнага снегавiка. Цудоўна гэта ў iх атрымалася. Вялiзны, увелькi з чалавекам, снегавiк, нетутэйшая нейкая праява з чорнымi вачмi i чорнымi брывамi, з чырвоным носам i разяўленай ва ўсмешцы пашчай, з аблезлым лiсiным малахаем на галаве вырасла перад раз'ездам, сустракаючы цягнiкi. У адной "руцэ" снегавiк трымаў чыгуначны зялёны сцяжок - дарога адкрытая, а ў другой фанеру з надпiсам: "З Новым, 1953 годам!"... Гэты снегавiк доўга яшчэ стаяў i пасля 1 студзеня...

31 снежня старога года да самага вечара баранлiнскiя дзецi гулялi каля ёлкi i на дварэ. Там жа былi i дарослыя, калi не дзяжурылi. Абуталiп расказваў Едыгею, як ранкам прыпаўзлi да яго ў пасцель малыя, сапуць, гарэзяць, а ён прыкiнуўся, што спiць, не чуе.

- Уставай, уставай, папiка! - Эрмек тармосiць. - Хутка Дзед Мароз прыйдзе. Хадзем сустракаць.

- Добра, - кажу. - Вось зараз устанем, памыемся, апранемся i пойдзем. - Не можа быць, каб не прыехаў.

- А якiм цягнiком? - гэта старэйшы пытае.

- А любым, - кажу, - для Дзеда Мароза любы цягнiк спынiцца нават на нашым раз'ездзе.

- Тады трэба ўставаць як хутчэй!

I збiраемся сур'ёзна так, урачыста.

- А маму возьмем? - пытае Давул. - Ёй жа таксама хочацца пабачыць Дзеда Мароза?

- Ну, вядома, - кажу, - яшчэ як! Клiчце i яе!

Сабралiся i ўсе разам выйшлi на мароз. Дзятва пабегла адразу да дзяжуркi. Мы за iмi. Бегае дзятва туды-сюды, а Дзеда Мароза няма.

- Папiка, а дзе ж ён?

- Зараз, - кажу, - не спяшайцеся. Спытаю ў дзяжурнага.

Уваходжу ў дзяжурку, я там звечара прыхаваў запiску ад Дзеда Мароза i мяшэчак з падарункамi. Выйшаў, яны да мяне:

- Ну што, папiка?

- Дзед Мароз, - кажу, - пакiнуў вам запiску, вось яна: "Дарагiя хлапчукi Давул i Эрмек! Я прыехаў на ваш славуты раз'езд Баранлы-Буранны раненька-раненька, у пяць гадзiн. Вы яшчэ спалi. Было холадна. Ды i сам я халодны, барада з марознай поўсцi ў мяне. А цягнiк запыняўся толькi на дзве хвiлiнкi... Ледзь паспеў запiску напiсаць i пакiнуць падарункi. У мяшэчку ўсiм малым раз'езда ад мяне па адным яблыку i па два арэхi. Не крыўдуйце, спраў у мяне багата. Паеду да другiх дзяцей. Яны мяне таксама чакаюць. А да вас наступным годам пастараюся завiтаць, ды так, каб мы сустрэлiся. А пакуль бывайце. Ваш Дзед Мароз, Аяз-ата". Чакайце, чакайце, тут яшчэ нейкая прыпiска. Вельмi неразборлiва, таропка напiсана. Мусiць, цягнiк адыходзiў. А, вось разабраў: "Давул, не бi свайго сабачку, я чуў, як ён аднойчы заскуголiў, калi ты ўдарыў яго галёшай. Але потым я больш не чуў. Мусiць, ты стаў лепшы да яго. Вось i ўсё. Яшчэ раз ваш Аяз-ата". Чакай-чакай, тут яшчэ нешта накрэмзана. Ага, зразумеў: "Снегавiк у вас надта добры атрымаўся. Малайцы. Я паздароўкаўся з iм за руку".

Ну, яны, вядома, узрадавалiся. Запiска ад Дзеда Мароза iм спадабалася. Адразу паверылi. Але пачалi спрачацца, хто панясе мяшэчак з падарункамi. Мацi разважыла:

- Спачатку дзесяць крокаў панясе Давул, ён старэйшы. А потым дзесяць крокаў ты, Эрмек, ты малодшы...

Затое ўдзень сярод дзятвы самым жаданым быў Едыгей. Наладзiў ён iм катанне на санях. У Казангапа знайшлiся старыя санкi. Запраглi Казангапавага вярблюда, слухмянага, звыклага да хамута. Каранара нельга было, вядома, скарыстаць на такую забаву: было б, можа, абразлiва для яго. Едыгей быў за балагола. Дзятва ўсё мерылася сесцi побач з iм. I ўсё прасiла: "Хутчэй, хутчэй паехалi!" Абуталiп i Зарыпа то йшлi, то беглi побач, то на спусках прысаджвалiся на край санак. Ад'ехалi ад раз'езда кiламетры са два, развярнулiся на пагорку, назад памчалi. Запыхаўся аж вярблюд. Перадыхнуць трэ было.

Харошы надарыўся дзень. Над бязмежна белымi, аснежанымi саразекамi, як глянуць было, як пачуць, ляжала белая нечапаная цiшыня. Наўкол, таямнiча ўкрыты снегам, разлягаўся стэп, - узгоркамi, узваллем, раўнiнаю, неба над саразекамi сеяла глухавата-мяккае святло, i ад таго было нiбы цяплей. Вецер не абзываўся. А наперадзе па чыгунцы iшоў доўгi, рудавата-чырвоны састаў, i два чорныя паравозы, счэпленыя цугам, цягнулi яго, дыхаючы ў дзве трубы. Дым у паветры завiсаў лянотнымi, амаль нерухомымi колцамi. Наблiжаючыся да семафора, паравоз даў сiгнал - працяглы, магутны гудок. Пасля яшчэ два. Цягнiк прашумеў праз раз'езды, не суцiшаючы бегу, - паўз лiнii, хоць столькi прасторы было наўкол. I зноў усё ацiхла i паглушэла. Нiякага руху. Над дахамi баранлiнскiх дамкоў вiўся там-сям шызаваты дымок. Усе прыцiхлi, пацiшэлi. Нават разгарачаная яздой дзятва стала цiхамiрнай на той час. Зарыпа сказала нягучна, адно толькi да мужа:

- Як хораша i як страшна!

- Праўда твая, - гэтак жа цiха азваўся Абуталiп.

Едыгей глянуў на iх, скасавурыўшыся, не паварочваючы галавы. Яны стаялi, вельмi ж падобныя адно да аднаго. Цiхiя, але выразна сказаныя словы Зарыпы як бы нечым пакрыўдзiлi Едыгея, хоць сказаныя былi не да яго. Ён зразумеў раптам, з якой скрухай i страхам глядзела яна на гэтыя маленькiя дамкi каля чыгункi, закiнутыя ў вялiкiм свеце. Але нiчым не мог Едыгей iм памагчы, бо гэтыя дамкi ля чыгункi былi адзiным прыстанiшчам для iх усiх.

Едыгей моўчкi падганяў запрэжанага ў санкi вярблюда. Потым прыахвоцiў бегчы пугай. I санкi пакацiлiся назад.

Напярэдаднi навагодняй ночы ўсе баранлiнцы сабралiся ў Едыгея i Укубалы, так парашылi Едыгей i Укубала перад тым.

"Калi гэтыя новенькiя Кутыбаевы наладзiлi ёлку для ўсёй дзятвы, нам тым болей нешта зрабiць трэба".

Едыгей вельмi ўзрадаваўся гэтаму. Праўда, не ўсе маглi прыйсцi - хто дзяжурыў на лiнii, а другiм на дзяжурства заступаць звечара. Цягнiкi ж хадзiлi, не лiчачыся нi са святамi, нi з буднямi. Казангапу ўдалося пабыць толькi напачатку. На дзевяць вечара ён выправiўся на стрэлку, ды i Едыгею, паводле графiка, трэ было з шасцi ранiцы першага студзеня быць на лiнii. Такая служба. I ўсё-ткi вечарына ўдалася. Ва ўсiх быў харошы настрой, i хоць бачылiся па дзесяць разоў на дзень, на вечарыну прыхарошылiся, прыбралiся, быццам якiя госцi здалёк. Укубала пастаралася - яды рознай хапала. Выпiць таксама было што - гарэлка, шампанскае. А хто жадаў, таму зiмовы шубат быў напагатове.

Але свята сталася святам, калi пасля закусак i першых чарак пачалi спяваць. Настала такая хвiлiна, калi паменела застольных клопатаў, разгаварылiся госцi, адчуўшы ўсю прыемнасць свята... Едыгей захмялеў збольшага. Аднак гэта нават пасавала яму. Укубала без усялякай сцярожлiвай думкi нагадала мужу:

- Не забудзь, заўтра ў шэсць ранiцы на работу.

- Так, Уку, ведаю. Зразумеў, - адказаў ён.

Седзячы каля Укубалы, абдымаючы яе за шыю, ён пяяў песню, хоць часам i не ў лад, але шчыра i таму, можа, шумна. У яго быў той цудоўны настрой, калi ясната думкi i чуллiвасць пачуцця нiтуюцца на карысць адно аднаму. Пяючы, ён расчулена ўглядваўся ў аблiччы гасцей, напагатоў да кожнага з харошай усмешкай, упэўнены, што ўсiм гэтак жа лагодна, цёпла, як яму. I быў ён прыгожы, тады яшчэ чарнабровы i чарнавусы Буранны Едыгей, з блiскучымi карымi вачмi i белай падкоўкай моцных, аж зiхоткiх зубоў. I самае смелае ўяўленне не магло б прадбачыць, якiм ён будзе ў сталым веку. На ўсiх хапала ў яго ўвагi. Паляпваючы па плячы паўнаватую станам Букей, ён называў яе баранлiнскай мацi, прапаноўваў за яе тосты, а ў яе асобе - за ўвесь каракалпакскi народ, што жыў недзе на берагах Амудар'i, i ўгаворваў яе не маркоцiцца з той прычыны, што Казангапу давялося пакiнуць стол дзеля работы.

- Хай сабе! Хоць адпачну без яго! - задзiрыста казала Букей.

Сваю Укубалу Едыгей называў у той вечар толькi поўным, першапачатковым iмем: Уку-баласы - дзiця савы, соўка. Для кожнага было ў яго добрае, шчырае слова, у тым цесным коле ўсе для яго былi роднымi братамi i сёстрамi, нават начальнiк раз'езда Абiлаў, якога прыгнятала служба дробным пуцейцам у саразеках, прыгнятаў выгляд бледнай, цяжарнай жонкi Сакен, якой належала неўзабаве адправiцца ў Кумбельскую радзiльню. Едыгей шчыра верыў, што ён сярод блiзкiх людзей, бо не магло быць iнакш, бо варта падчас песнi на мiг заплюшчыць вочы - i ўяўлялася агромнiстая заснежаная пустыня саразекаў i жменька людзей у ягоным доме, што сабралiся як адна сям'я. Але больш за ўсё радаваўся ён за Абуталiпа i Зарыпу. Гэтая пара вартая была таго. Зарыпа i спявала i грала на мандалiне, без запiнкi падбiраючы матывы бясконцых песень. Голас у яе быў звонкi, чысты, Абуталiп памагаў ёй паважлiва i працягла, i выходзiла гэтак згодна, хораша, асаблiва ў песнях на татарскi лад, iх яны спявалi алмак-салмак, на манер пытанняў-адказаў. I ўсе за сталом iм памагалi. Ужо шмат чаго праспявалi з колiшнiх i новых песень i не стамiлiся, а, наадварот, яшчэ больш разахвоцiлiся. Значыцца, добра iм было. Седзячы супроць Абуталiпа i Зарыпы, Едыгей неадрыўна глядзеў на iх i лагоднеў душой - такiмi яны павiнны былi быць заўсёды, каб не сiберны лёс, што не адступаўся ад iх. Улетку, у спёку Зарыпа хадзiла аж чорная, нiбы спапялёная гарачынёй, як тое абгарэлае на пажары дрэўца. Патрэсканыя чорныя губы, парудзелыя выпетраныя сонцам валасы. Цяпер жа яе цяжка было пазнаць. Чарнавокая, зiхоткi пагляд, чысты, гладкi твар - яна была непазнавальная цяпер, яна была прыгожая. Здавалася, яе выразныя, яе рухомыя бровы спявалi разам з ёй, то ўскiдвалiся, хмурнеючы i сцiнаючыся, то нiбы застывалi, доўжачыся ў нейкiм бясконцым палёце за песняй. З асаблiвым пачуццём выдзяляючы гучанне кожнага слова, утураваў ёй Абуталiп, гайдаючыся ў такт песнi:

Як той след ад папругi на баку ў каня шчырага,

Днi любовi юначай зарубкай у памяцi...

А рукi Зарыпы, перабiраючы струны мандалiны, прымушалi звiнець i стагнаць саму музыку. Плыла Зарыпа, адплывала некуды разам з песняй, i здавалася Едыгею, што ён бачыць яе ўжо недзе далёка, бачыць, як яна бяжыць, дыхаючы лёгка i вольна, па снягах саразекаў у гэтай сваёй бэзавай вязанай кофтачцы з белым, заламаным ля падбароддзя каўнерыкам, пад напружана-тонкi, мiнорны спеў мандалiны, i цемень расступаецца, а яна ўсё бяжыць, пакуль не прападае ў тумане, але ўсё адно чуваць было мандалiну, i тады, калi, здавалася, прападзе, панiшчыцца гэты голас мандалiны, Зарыпа вынiкала зноў, нiбыта ўспомнiўшы, што i на баранлiнскiм пераездзе ёсць людзi i што iм будзе дрэнна без яе, вярталася Зарыпа, i зноў яе бачылi, адчувалi, чулi за гэтым сталом...

Потым Абуталiп паказваў, як яны танцавалi ў партызанах, паклаўшы рукi адзiн аднаму на плечы, перабiраючы ў такт нагамi. Потым яшчэ спявалi i яшчэ выпiлi, чокнулiся, нехта пакiдаў стол, нехта зноў садзiўся... Начальнiк раз'езда i ягоная цяжарная жонка пайшлi яшчэ да танцаў. Так i праходзiла ноч.

Зарыпа выйшла падыхаць, следам i Абуталiп. Укубала прымусiла ўсiх апранацца, каб не выходзiлi распараныя на холад. Зарыпа i Абуталiп доўга не вярталiся. Едыгей рашыў пайсцi па iх, без iх нiбы не тое было свята. Яму гукнула Укубала:

- Апранiся, Едыгей, куды ты так, ахаладаеш!

- Я зараз. - Едыгей выйшаў за парог у халодную яснату начы. - Абуталiп! Зарыпа! - паклiкаў ён, аглядваючыся на баках.

Нiхто не азваўся. За домам пачулiся галасы. Ён спынiўся ў нерашучасцi, не ведаючы, як зрабiць: цi то пайсцi, цi, можа, падысцi да iх i забраць да ўсiх у дом. Нешта, мусiць, адбывалася памiж iмi.

- Я не хацела, каб ты бачыў, - усхлiпвала Зарыпа. - Даруй. Проста мне стала цяжка. Даруй, калi ласка.

- Я разумею, - супакойваў яе Абуталiп. - Я ўсё разумею. Але справа ж не ўва мне, што я менавiта такi. Каб жа гэта датычылася толькi мяне. Бог мой, адным жыццём меней, другiм болей. Можна было б i не чапляцца так роспачна. Яны памаўчалi, i потым ён сказаў: "Дзецi нашыя не будуць гэтага ведаць... I на гэта ўся надзея..."

Едыгей асцярожна адышоўся i нячутна вярнуўся ў застолле. Але калi ён увайшоў у дом, яму здалося, што ўсё наўкол паблякла i свята скончылася.

5 студзеня 1953 года ў дзевяць ранiцы на раз'ездзе Баранлы-Буранны зрабiў прыпынак пасажырскi цягнiк, хоць усе пуцi перад iм былi адкрыты i ён мог, як заўсёды, прашугаць без затрымкi. Цягнiк прастаяў усяго паўтары хвiлiны. Гэтага было, мусiць, яму дастаткова. Трое - у чорных хромавых ботах аднолькавага фасону - выйшлi з вагона i пакiравалi адразу ў дзяжурку. Iшлi моўчкi i ўпэўнена, не аглядваючыся па баках, толькi на секунду затрымалiся каля снегавiка. Моўчкi глянулi на фанерны шчыток з надпiсам, на стары аблезлы малахай, што матляўся на снегавiку, i прайшлi ў дзяжурку.

Праз некаторы час з дзвярэй выскачыў начальнiк раз'езда Абiлаў. Ледзь быў не сутыкнуўся са снегавiком. Вылаяўся i паспешлiва пайшоў далей, амаль подбегам, чаго з iм нiколi не здаралася. Хвiлiн праз дзесяць, захаканы, ён ужо вяртаўся назад, ведучы з сабой Абуталiпа Кутыбаева, якога тэрмiнова расшукаў на працы. Абуталiп быў бледны, шапку трымаў у руцэ. Разам з Абiлавым ён увайшоў у дзяжурку. Аднак вельмi хутка выйшаў адтуль у суправаджэннi двух прыезджых у хромавых ботах, i ўсе яны пакiравалi ў барак, дзе жылi Кутыбаевы. Адтуль яны неўзабаве вярнулiся, зноў жа неадступна суправаджаючы Абуталiпа, несучы нейкiя паперы, узятыя ў ягоным доме.

Потым усё сцiхла. Нiхто i не заходзiў у дзяжурнае памяшканне.

Едыгей дазнаўся пра тое, што здарылася, ад Укубалы. Яна прыбегла па даручэнню Абiлава на чацвёрты кiламетр, дзе iшлi на той дзень рамонтныя работы. Адвяла Едыгея ўбок:

- Абуталiпа дапытваюць.

- Хто дапытвае?

- Не ведаю. Нейкiя прыезджыя. Абiлаў наказаў перадаць, што калi не будуць дапытвацца, дык не гаварыць, што на Новы год былi разам з Абуталiпам i Зарыпай.

- А што тут такога?

- Не ведаю. Ён так прасiў сказаць табе. I наказаў табе на дзве гадзiны быць на месцы. У цябе таксама хочуць нешта спытаць, дазнацца пра Абуталiпа.

- А чаго дазнавацца?

- Адкуль я ведаю. Прыйшоў перапалоханы Абiлаў i кажа - так i так. А я ўжо да цябе.

У дзве гадзiны i без таго хадзiў Едыгей дамоў абедаць. Па дарозе, ды i дома ўсё сiлiўся зразумець, што здарылася. Адказу не знаходзiў. Хiба што за мiнулае, за палон? Дык даўно праверылi ўжо. А што яшчэ? Трывожлiва, неспакойна стала на душы. Хлебтануў лыжкi са дзве лапшы i болей не мог. Паглядзеў на гадзiннiк. Без пяцi дзве. Калi наказалi ў дзве, значыцца ў дзве. Выйшаў з дому. Каля дзяжуркi праходжваўся туды-сюды Абiлаў. Варты жалю, прыгнечаны.

- Што здарылася?

- Бяда, бяда, Едыке, - загаварыў Абiлаў, палахлiва пазiраючы на дзверы. Вусны ў яго трымцелi. - Кутыбаева засадзiлi.

- А за што?

- Нейкую забароненую пiсанiну знайшлi ў яго. Бо ўсё вечарамi нешта пiсаў. Пра гэта ж усе ведаюць. I вось дапiсаўся.

- Дык гэта ён для дзяцей сваiх.

- Не ведаю, не ведаю, для каго. Я нiчога не ведаю. Iдзi, цябе чакаюць.

У начальнiцкiм пакойчыку яго чакаў чалавек прыкладна аднаго ўзросту з iм або маладзей, гадоў пад трыццаць, камлюкаваты, з вялiзнай галавой, коратка пастрыжаны. Мясiсты ладнаваты нос трымцеў ад напружання думкi, ён нешта чытаў. Ён выцер нос хусцiнкай, хмурачы цяжкi высокi лоб. I потым на працягу ўсёй размовы ён увесь час выцiраў гэты свой прыпацелы нос. Ён дастаў з пачка "Казбеку", што ляжаў на стале, вялiзную папяроску, пакруцiў яе, запалiў i, падняўшы на Едыгея, якi стаяў у дзвярах, ясныя, як у пеўня, жаўтаватыя вочы, сказаў коратка:

- Сядай.

Едыгей сеў на табурэт перад сталом.

- Што ж, каб не было нiякiх сумненняў, - сказаў гэты чалавек з вачмi, як у пеўня, i дастаў з нагруднай кiшэнькi нейкiя рудаватыя корачкi, разгарнуў iх i тут жа схаваў, буркнуўшы пры гэтым нешта - можа, сваё прозвiшча.

- Зразумела? - спытаў ён.

- Зразумела, - вымушаны быў адказаць Едыгей.

- Ну, у такiм выпадку пяройдзем да справы. Кажуць, ты лепшы сябра-таварыш Кутыбаева?

- Магчыма, i так, а што?

- Магчыма, i так, - паўтарыў чалавек, зацягваючыся "казбечынай" i нiбы асэнсоўваючы пачутае. - Магчыма, i так. Дапусцiм. Зразумела. - I сказаў раптам з нечаканай усмешкай, з радасным нейкiм задавальненнем, што ўспыхнула ў ягоных выразных вачах: - Ну што, друг харошы, папiсваем?

- Што папiсваем? - збянтэжыўся Едыгей.

- Пра гэта я хачу ведаць.

- Я не разумею, пра што гаворка.

- Няўжо? Га? А ты падумай!

- Не разумею, пра што вы кажаце.

- А што пiша Кутыбаеў?

- Не ведаю.

- Як не ведаеш? Усе ведаюць, а ты не ведаеш?

- Ведаю, што ён нешта пiша. А што менавiта, адкуль мне ведаць. Якая мне справа? Хочацца чалавеку пiсаць, няхай пiша. Якая мне справа?

- Гэта чаму ж няма справы? - здзiўлена страпянуўся вiрласты, уталопiўшы ў яго зiркатае вока. - Значыцца, хто што хоча, няхай i пiша? Гэта ён табе так казаў?

- Нiчога ён мне не казаў.

Але вiрласты не звярнуў увагi на ягоны адказ, ён быў абураны:

- Вось яна: варожая агiтацыя! А ты падумаў, што будзе, калi любы i кожны пачне займацца пiсанiнай? Ты падумаў, што будзе? А потым любы i кожны пачне балбатаць, што яму ў галаву прыйдзе! Так, можа? Адкуль у цябе гэтыя не наскiя iдэi? Не, дарагi, такога мы не дапусцiм. Такая контррэвалюцыя не пройдзе!

Едыгей маўчаў, прыгнечаны i збянтэжаны гэтымi абрынутымi на яго словамi. I надта здзiвiўся, што нiчога наўкол не перамянiлася. Як быццам нiчога не адбывалася. Бачыў праз акно, як прайшоў, мiльгаючы, ташкенцкi цягнiк, i ўявiў сабе на секунду: едуць людзi ў вагонах па сваiх справах, п'юць чай або гарэлку, вядуць размовы i нiкому няма справы, што гэтым часам на раз'ездзе Баранлы-Буранны сядзiць ён перад чалавекам, якi невядома адкуль i чаму тут узяўся, i да вострага болю ў грудзях хацелася яму выскачыць з дзяжуркi, дагнаць той цягнiк, якi толькi што мiльгануўся за акном, i з'ехаць на iм у край-свет, толькi б не быць тут цяпер.

- Ну што? Даходзiць да цябе сутнасць пытання? - казаў далей вiрласты.

- Даходзiць, даходзiць, - адказаў Едыгей. - Толькi адно хачу я ведаць. Бо гэта ж для дзяцей сваiх хацеў ён успамiны пiсаць. Як, што было з iм на фронце, у палоне, у партызанах. Што тут благога?

- Для дзяцей! - усклiкнуў той. - Ды хто гэтаму паверыць! Хто пiша для дзяцей сваiх, якiм без году тыдзень усяго! Байкi! Вось як дзейнiчае вопытны вораг! Схаваўся ў глушэчы, дзе нiкога i нiчога наўкол, дзе нiхто за iм не сочыць, а сам папiсвае свае ўспамiны!

- Дык захацелася так чалавеку, - запярэчыў Едыгей. - Захацелася яму сваё слова асабiстае сказаць, думкi свае выказаць, каб дзецi ягоныя чыталi, калi вырастуць.

- Якое яшчэ асабiстае слова! Гэта яшчэ што такое? - дакорлiва хiтаў галавой, уздыхаў вiрласты. - Якiя яшчэ думкi свае, што значыць тваё слова. Асабiстае меркаванне, тваё? Не можа быць у цябе асабiстага меркавання! Усё, што на паперы, гэта ўжо не асабiстае слова. Што напiсана пяром, таго не зглумiш тапаром. Бач ты, свае думкi выказваць! Цi не занадта будзе? Вось яны, ягоныя так званыя "партызанскiя сшыткi"! Вось у падзагалоўку - "Днi i ночы ў Югаславii", вось яны! - Ён кiнуў на стол тры тоўстыя агульныя сшыткi ў цыратовых вокладках. - Распуста! А ты тут iмкнешся абялiць свайго сябра. А мы яго выкрылi!

- Як вы яго выкрылi?

Вiрласты таргануўся на табурэце i зноў сказаў з нечаканай усмешкай, з нейкiм задавальненнем i ўрачыстасцю, не мiргаючы i не адводзячы ад Едыгеевага твару празрыстых, ясных вачэй:

- Ну гэта дазволь ужо нам ведаць, як i на чым мы яго выкрылi. Гэта наша ўжо справа. Дакладваць кожнаму мы не станем.

- Ну што ж, калi так, - разгублена сказаў Едыгей.

- Ягоныя варожыя ўспамiны не мiнуцца яму так сабе, - заўважыў вiрласты i ўзяўся нешта хуценька пiсаць, прыгаворваючы: - Я думаў, што ты разумней, што ты наш чалавек. Перадавы рабочы. Былы франтавiк. Паможаш нам выкрыць ворага.

Едыгей наструнiўся i сказаў нягучна, але цвёрда:

- Я нiчога падпiсваць не буду. Гэта я вам адразу кажу.

Вiрласты глянуў на яго знiшчальным позiркам.

- А нам i не трэба твайго подпiсу. Ты думаеш, калi не падпiшаш, дык i справе канец? Памыляешся. У нас дастаткова матэрыялу для таго, каб прыцягнуць яго да суровай адказнасцi i без твайго подпiсу.

Едыгей змоўк, адчуваючы прынiжанасць, дрыготкую спустошанасць нейкую. Адначасна расло, як хваля на Аральскiм моры, абурэнне, нязгода расла. Яму раптам захацелася прыдушыць гэтага вiрластага, як шалёнага сабаку, i ён ведаў, што здолеў бы гэта зрабiць. Вунь якая жылiстая i моцная шыя была ў таго фашыста, якога яму давялося задушыць уласнымi рукамi. Другога выйсця не было. Яны сутыкнулiся нечакана твар у твар у траншэi, калi выбiвалi працiўнiка з пазiцыi. Зайшлi з фланга, закiдалi траншэю гранатамi i ўжо ачысцiлi лiнii i памкнулiся з боем далей, як раптам наляцелi на гэтага. Мабыць, то быў кулямётчык, якi страляў да апошняга патрона. Лепш было б узяць яго ў палон. Гэтая думка мiльганулася ў свядомасцi Едыгея. Але той паспеў кiнуцца на яго з нажом. Едыгей барсануў яго каскай у твар, знiзу, нечакана, - i яны ўпалi абодва. I ўжо нiчога не заставалася, як учапiцца яму ў горла. А той адбiваўся, хрыпеў, шкрэбаў каля сябе пальцамi, спрабуючы намацаць выбiты нож. I кожнае iмгненне Едыгей чакаў, што ўвап'ецца яму нож у спiну, i таму з неаслабным, нечалавечым, звярыным высiлкам сцiскаў, душыў напружаную, ненавiсную шыю ненавiснага ворага. I калi той задыхнуўся i непрыемна тхлiва запахла мачой, ён расцiснуў анямелыя пальцы. Яго званiтавала тут жа, i, аблiваючыся брыдкiм кархавiннем, ён адпоўз ад таго месца. Пра гэта ён нiкому не расказваў нi тады, нi пасля. Кашмар гэты снiўся калi-нiкалi яму, i на другi дзень ён не знаходзiў сабе месца, жыць не хацелася... Пра тое ўспомнiў Едыгей цяпер з брыдой у душы i дрыжыкамi ў целе. Аднак ён усведамляў, што вiрлавокi бярэ хiтрасцю, нахабствам i ўменнем гаварыць. Гэта яго збiвала з тропу. Пакуль той пiсаў, Едыгей усё намагаўся знайсцi слабiну ў высновах вiрластага. Адна думка ў сказаным вiрластым асаблiва здзiвiла яго сваёй недарэчнасцю: як гэта можна абвiнавацiць каго-небудзь у "варожых успамiнах"? Хiба могуць успамiны быць варожымi цi не варожымi, бо ўспамiны - гэта тое, што было ў мiнулым, гэта тое, чаго няма. Але было ў сапраўднасцi.

- Я хачу ведаць, - сказаў Едыгей, адчуваючы, як перасыхае ў горле ад хвалявання. Але ён прымусiў сябе сказаць гэтыя словы спакойна. - Вось ты тут кажаш... - Ён знарок назваў яго на "ты", каб той зразумеў, што Едыгей не баiцца яго i не дагаджае. - Вось ты кажаш, варожыя ўспамiны. Як гэта разумець? Хiба могуць быць успамiны варожымi цi не варожымi? Па-мойму, чалавек успамiнае тое, што было i як было некалi i чаго ўжо няма даўно. Цi выходзiць, калi добрае - успамiнай, а калi благое - не ўспамiнай, забудзь? Як быццам такога i не было. Цi, напрыклад, калi якi сон прыснiцца, дык пра яго нельга ўспомнiць?

- Вось ты якi? Хм, бач ты! - здзiвiўся вiрлавокi. - Паразважаць любiш, паспрачацца захацеў? Ты тут мясцовы фiлосаф, цi што. Што ж, давай. - Ён памаўчаў, а потым, прымерыўшыся да нечага, сказаў: - У жыццi рознае можа быць у сэнсе гiстарычных падзей. Цi мала што было i як! Важна ўспомнiць, намаляваць мiнулае вусна, а тым больш пiсьмова гэтак, як трэба сёння для нас. А ўсё, што нам не на карысць, таго i не варта ўспамiнаць. А калi не прытрымлiваешся гэтага, значыцца, такое можна назваць варожымi дзеяннямi.

- Я не згодны, - сказаў Едыгей. - Такога не можа быць.

- А нiхто i не мае патрэбы ў тваёй згодзе. Гэтага я табе мог бы i не гаварыць. Кажу па дабраце сваёй. Ну, добра, давай пяройдзем ад слоў да справы. Скажы мне, калi-небудзь Кутыбаеў, ну, скажам, у шчырай размове, у час выпiўкi, дапусцiм, не называў табе якiя-небудзь ангельскiя iмёны?

- А навошта гэта? - шчыра здзiвiўся Едыгей.

- А вось навошта. - Вiрласты адгарнуў адзiн з "Партызанскiх сшыткаў" Абуталiпа i зачытаў падкрэсленае чырвоным алоўкам месца: "27 верасня да нас у распалажэнне прыбыла ангельская мiсiя - палкоўнiк i два маёры. Мы прайшлiся перад iмi парадным маршам. Яны нас прывiталi. Потым было частаванне ў палатцы ў камандзiраў. Туды запрасiлi i нас, колькi чалавек замежных партызан сярод югаславаў. Калi мяне пазнаёмiлi з палкоўнiкам, ён вельмi ветлiва пацiснуў мне руку i ўсё распытваў цераз перакладчыка, адкуль я i як сюды трапiў. Я коратка расказаў. Мне налiлi вiна, i я таксама выпiў разам з iмi. I потым яшчэ доўга размаўлялi. Мне спадабалася, што ангельцы простыя, шчырыя людзi. Палкоўнiк сказаў, што вялiкае шчасце цi, можа, наканаванне боскае ў тым, што мы ўсе аб'ядналiся супраць фашызму. А без гэтага барацьба з Гiтлерам стала б яшчэ цяжэй, а магчыма, скончылася б трагiчна для раз'яднаных народаў" - i гэтак далей. - Скончыўшы цытаваць, вiрлавокi адклаў сшытак убок. Запалiў яшчэ адну "казбечыну" i, памаўчаўшы, папыхваючы дымком, казаў далей: - Выходзiць, Кутыбаеў не запярэчыў ангельскаму палкоўнiку, што без генiя Сталiна перамога была б немагчымай, колькi б яны нi круцiлiся там, у Эўропе, у партызанах цi яшчэ дзе. Значыцца, таварыша Сталiна ў яго i ў думках не было! Гэта да цябе даходзiць?

- А можа, ён гаварыў пра гэта, - Едыгей стараўся абаранiць Абуталiпа, - ды проста забыў запiсаць.

- А дзе пра гэта сказана? Не дакажаш! Больш таго, мы параўналi з паказаннямi Кутыбаева ў сорак пятым годзе, калi ён праходзiў праверачную камiсiю пасля вяртання з югаслаўскага партызанскага аб'яднання. Там выпадак з ангельскай мiсiяй не ўспамiнаецца. Значыцца, тут нешта не так. Хто можа паручыцца, што ён не быў звязаны з ангельскай разведкай.

Зноў Едыгею стала цяжка i балюча. Не разумеў ён, што тут да чаго i куды вядзе вiрлавокi.

- Кутыбаеў табе што-небудзь казаў, падумай. Не называў iмёнаў ангельскiх? Нам трэба ведаць, хто былi гэтыя, з ангельскай мiсii.

- А якiя iмёны ў iх бываюць?

- Ну, напрыклад, Джон, Кларк, Смiт, Джэк...

- Нiколi такiх не чуў.

Вiрлавокi задумаўся, пазмрачнеў, не ўсё, мусiць, было яму даспадобы ў гэтай гаворцы. Потым ён сказаў трохi нават лiслiва:

- Ён што тут, школу якую адкрываў, дзяцей вучыў?

- Ды якая там школа! - мiжволi рассмяяўся Едыгей. - Двое ў яго дзяцей. I ў мяне дзве дзяўчынкi. Вось i ўся школа. Старэйшым па пяць год, малодшым па тры. Дзецям няма куды дзявацца, наўкол пустыня. А яны бавяць час з дзецьмi, выхоўваюць, значыцца. Усё-ткi былыя настаўнiкi - i ён, i ягоная жонка. Ну, чытаюць там, малююць, вучаць пiсаць, лiчыць. Вось i ўся школа.

- Якiя песенькi яны спявалi?

- Ды ўсялякiя. Дзiцячыя. Я не памятаю.

- А якой навуцы ён iх вучыў? Што яны пiсалi?

- Лiтары. Словы нейкiя звычайныя.

- Якiя, напрыклад, словы?

- Ну якiя! Я не помню.

- Вось гэтыя! - Вiрласты знайшоў сярод папер аркушочкi з вучнёўскiх сшыткаў з дзiцячымi крамзоламi. - Вось гэта першыя словы. - На аркушочку было напiсана дзiцячай рукой: "Наш дом". - Вось бачыш, першыя словы, якiя пiша дзiця, - "наш дом". А чаму не "наша перамога"? Бо першым словам на вуснах цяпер што павiнна быць, падумай? Павiнна быць - "наша перамога". Цi не так? А яму чамусьцi ў галаву гэта не прыходзiць. А перамога i Сталiн неаддзельныя.

Едыгей збянтэжыўся. Ён адчуў сябе гэткiм прыгнечаным, так яму стала шкада Абуталiпа, Зарыпу, якiя столькi сiл i часу аддавалi малечы, такая злосць разабрала яго, што ён рашыўся:

- Калi так, дык трэба найперш пiсаць "наш Ленiн". Усё-ткi Ленiн на першым месцы стаiць.

Вiрлавокаму ад нечаканасцi аж перацяла дых. Устаў з месца. Мусiць, захацелася пахадзiць, ды не было дзе ў гэтым пакойчыку.

- Мы прамаўляем - Сталiн, маем на ўвазе - Ленiн! - сказаў ён важна i выразна. Пачаў дыхаць вальней i дадаў прымiрэнча: - Добра, будзем лiчыць, што гэтай размовы памiж намi не было.

Ён сеў, i зноў на застылым твары пазначылiся непатрывожна-ясныя, жаўтлявыя, бы ў таго пеўня, вочы.

- У нас ёсць звесткi, што Кутыбаеў выступаў супроць навучання дзяцей у iнтэрнатах. Што ты скажаш, пры табе ж была гаворка?

- Адкуль такiя звесткi? Хто даў такiя звесткi? - здзiвiўся Едыгей, i адразу мiльганула здагадка: Абiлаў, начальнiк раз'езда Абiлаў ва ўсiм вiнаваты, гэта ён данёс, бо размова такая адбывалася ў ягонай прысутнасцi.

Пытанне Едыгеева не на жарт раззлавала вiрлавокага.

- Слухай, я ўжо даваў табе зразумець: адкуль звесткi, якiя звесткi - гэта наш клопат. I мы нi перад кiм справаздачу не трымаем. Запомнi. Выкладвай, што ён казаў.

- Ды што ён казаў? Трэба прыпомнiць. Значыцца, у нашага самага старога рабочага на раз'ездзе, Казангапа, сын вучыцца ў iнтэрнаце на станцыi Кумбель. Ну, малы, зразумела, трохi гарэзiць, манiць, бывае. А тут на першае верасня пачалi збiраць яго на вучобу. Бацька павёз яго на вярблюдзе. А мацi, жонка, значыцца, Казангапава, Букей, пачала плакаць, скардзiцца - бяда, кажа, як пайшоў у iнтэрнат, дык быццам чужы стаў. Няма, кажа, таго, каб сэрцам, душой быў прывязаны да дому, да бацькi, да мацi, як раней. Ну, малапiсьменная жанчына. Вядома, i вучыць трэба сына, i ад дому ён далёка...

- Ну добра, - перапынiў яго вiрласты. - А што сказаў Кутыбаёў на гэта?

- Ён таксама быў сярод нас. Ён сказаў, што мацi сэрцам чуе нядобрае. Таму што iнтэрнацкае навучанне не ад добрага жыцця. Iнтэрнат нiбы аддаляе дзiця ад сям'i, ад бацькi, ад мацi. Што гэта, наогул, складанае пытанне. Для ўсiх складанае - i для яго, i для другiх. Але што зробiш, калi няма магчымасцей iншых. Я яго разумею. У нас таксама дзецi падрастаюць. I ўжо цяпер душа балiць, як яно будзе, што з гэтага выйдзе. Дрэнна, вядома...

- Гэта потым, - перапынiў яго вiрлавокi. - Значыцца, ён казаў, што савецкi iнтэрнат - гэта дрэнна?

- Ён не казаў "савецкi". Ён проста казаў - iнтэрнат. У Кумбелi наш iнтэрнат. Гэта я кажу "дрэнна".

- Ну, гэта неiстотна, Кумбель у Савецкiм Саюзе.

- Чаму неiстотна? - не сцярпеў Едыгей, адчуваючы, што той заблытвае яго. Навошта прыпiсваць тое, чаго не гаварыў чалавек? Я сам гэтак жа думаю. Каб жыў я ў iншым месцы, не на раз'ездзе, нiзавошта не паслаў бы сваiх дзяцей нi ў якi iнтэрнат. Вось як я думаю...

- Думай, думай! - шматзначна сказаў вiрлавокi, перапыняючы размову. I, памаўчаўшы, сказаў: - Та-ак, значыцца, зробiм вывады. Значыцца, ён супраць калектыўнага навучання? Так?

- Ды не супроць ён, не супроць! Навошта няпраўду гаварыць! Хiба так можна?

- Не трэба, не трэба, хопiць! - грэблiва павёў рукой вiрласты, не лiчачы патрэбным даваць тлумачэннi. - А цяпер скажы мне, што гэта за сшытак пад назвай "Птушка Даненбай"? Кутыбаеў сцвярджае, што запiсаў са словаў Казангапа i тваiх часткова. Цi так гэта?

- Усё правiльна, - ажывiўся Едыгей. - Гэта тут, у саразеках, была такая гiсторыя, паданне, значыцца. Непадалёк адсюль могiлкi найманскiя, некалi яны былi найманскiя, а цяпер агульныя, завуцца Ана-Бейiт, там была пахавана Найман-Ана, якую забiў сын, манкурт...

- Ну, даволi, гэта мы пачытаем, паглядзiм, што там хаваецца за ўсiм гэтым, - сказаў вiрлавокi i пачаў гартаць сшытак, зноў разважаючы ўслых i выказваючы тым свае адносiны. - Птушка Даненбай, хм, нiчога лепшага i не прыдумаеш. Птушка з чалавечым iмем. Таксама мне пiсьменнiк знайшоўся. Новы Мухтар Аўэзаў з'явiўся. Падумаеш, пiсьменнiк феадальнай даўнiны. Птушка Даненбай, хм. Думае, не разбярэмся... А гэты тут пiсанiнай заняўся пацiху сабе, для дзяцей, маўляў... А гэта што? Таксама, па-твойму, для дзяцей? - Вiрласты паднёс да твару Едыгея яшчэ адзiн сшытак у цыратовай вокладцы.

- А што гэта? - не зразумеў Едыгей.

- Што? Ды ты павiнен ведаць. Вось назва: "Зварот Раймалы-ага да брата Абдзiльхана".

- Дык гэта ж таксама паданне, - пачаў быў Едыгей. - Гэта быль. Старыя людзi ведаюць гэтую гiсторыю.

- Не турбуйся, я таксама ведаю, - перапынiў яго вiрласты. Чуў краем вуха. Стары, што з глузду з'ехаў, закахаўся ў маладую, дзевятнаццацiгадовую дзяўчыну. Што тут добрага? Гэты Кутыбаеў не толькi варожы элемент, ён яшчэ i амаральны, разбэшчаны чалавек. Бач, як стараўся, падрабязна запiсаў усю гэту непатрэбшчыну.

Едыгей пачырванеў. Не ад сораму. Гневам поўнiлася ягоная душа, бо гэткай несправядлiвасцi, жахлiвай несправядлiвасцi ў адносiнах да Абуталiпа не чакаў. I ён сказаў, ледзь стрымлiваючы сябе:

- Ты вось што, не ведаю, якi ты там начальнiк, але ты да яго не чапляйся. Дай бог кожнаму быць такiм бацькам i мужам, i кожны табе скажа, якi ён ёсць чалавек.

- Добра, добра, супакойся, - адказаў вiрласты. - Затуманiў ён вам тут мазгi. Вораг заўсёды прыкiдваецца.

Едыгей падняўся. Нiякавата надзяваў шапку.

- Дык як гэта... што цяпер будзе з iм? I праз гэтую пiсанiну браць чалавека, так?

Вiрлавокi порстка прыўстаў з-за стала.

- Слухай, я табе яшчэ раз кажу: гэта не твая справа! Якое пакаранне вынайсцi ворагу - гэта мы ведаем! Няхай табе не балiць! Ведай сваё месца! Iдзi!

У той жа дзень на раз'ездзе Баранлы-Буранны позна ўвечары яшчэ раз спынiўся пасажырскi цягнiк. Але цяпер цягнiк iшоў у другi бок. I таксама стаяў нядоўга - хвiлiны тры.

Чакаючы ў цемначы яго падыходу, стаялi трое ў хромавых ботах - забiралi з сабой Абуталiпа Кутыбаева, а ў баку ад iх, за iх спiнамi, стаялi баранлiнцы Зарыпа з малымi, Едыгей i Укубала ды начальнiк раз'езда Абiлаў, якi ўсё нечага мiтусiўся, дагодлiва i брыдка, бо цягнiк спазняўся цi не на паўгадзiны. А Казангап, якога таксама дапрошвалi з выпадку няшчасных Абуталiпавых запiсаў, быў тым часам на стрэлцы. Гэта яму належала накiраваць сваiмi рукамi цягнiк на той пуць, па якiм павiнны былi везцi Абуталiпа як далей ад саразекаў. Букей заставалася дома з Едыгеевымi дзяўчынкамi.

Тыя трое ў ботах, з адчужана паднятымi ад ветру каўнярамi, напружана маўчалi. Баранлiнцы маўчалi таксама.

Вецер гнаў шархоткi снег з ледзь улоўным посвiстам. Бадай, на мяцелiцу бралася. Набракла, цяжарам гусцiлася шэрань у саразекскiх нябёсах. Дзiка, паныла, пуста свяцiў месяц - нейкая няпэўная да раздражнення пляма. Мароз апякаў шчокi.

Зарыпа цiхутка плакала, трымаючы ў руках вузельчык з ядой i адзеннем. Клубы пары ахутвалi Укубалу, што раз-пораз цяжка ўздыхала. Да яе цiснуўся Давул, якi нешта, мабыць, прадчуваў, бо трывожна маўчаў. I кроiў болем сэрца Эрмек на руках у Едыгея - малеча нiчога не разумеў.

- Папiка, папiка! - клiкаў ён бацьку. - Хадзi сюды, да нас. Чаго ты там адзiн?

Абуталiп уздрыгваў ад ягонага голасу, мiжволi парываўся адказаць нешта малому, але яму не дазвалялi азiрацца. Адзiн з тых траiх не вытрымаў:

- Не стойце тут! Чуеце? Iдзiце адсюль, потым вернецеся!

Давялося адступiць як далей.

Але вось паказалiся здалёк агнi паравоза, i ўсе заварушылiся, узнепакоiлiся. Зарыпа не вытрывала, заплакала ўголас. I разам з ёй заплакала Укубала. Цягнiк прарочыў разлуку. Прабiваючы святлом тоўшчу марознай iмглы, ён грозна насоўваўся, вырастаючы з клубаў туману ўсёй сваёй цёмнай i няўмольнай масай. I ўсё вышэй над зямлёй узнiмалiся, палалi ягоныя фары, усё выразней было вiдаць, як круцiлiся пасмы снегу на рэйках, усё чутней i трывожней быў шум таго паравоза. Вось ужо вiдны сталi i ягоныя абрысы.

- Папiка, папiка, глядзi - цягнiк iдзе! - крычаў Эрмек i змаўкаў, здзiўлены тым, што бацька не абзываецца. I зноў спрабаваў дакрычацца да яго: Папiка, папiка!

Начальнiк раз'езда Абiлаў падбег да тых траiх:

- Паштовы вагон будзе ў галаве саставу. Прашу, прайдзiце, калi ласка, наперад. Вось туды.

I яны рушылi, цягнiк ужо наганяў. Наперадзе, не аглядваючыся, iшоў вiрлавокi з партфелем, за iм, суправаджаючы Абуталiпа, два яго шыракаплечыя памочнiкi, i на блiзкай адлегласцi ад iх подбежкам Зарыпа, за ёй Укубала, трымаючы за руку Давула. Едыгей iшоў збоч i трохi ззаду з Эрмекам на руках. I пакуль яны iшлi, змагаўся з сабой, стараўся саўладаць з цяжкiм пераселым горла камяком.

- Ты разумны хлопчык, Эрмек? Праўда, га? Ты разумны, не будзеш плакаць, скажы? - мармытаў ён, прыцiскаючы да сябе малога.

А цягнiк тым часам, запавольваючы ход, наблiжаўся. Хлопчык на руках у Едыгея спалохана ўздрыгнуў, калi паравоз, раўняючыся з iмi, але ўсё яшчэ не спыняючыся, з рэзкiм шумам выпусцiў пару i калi пачуўся прарэзлiвы свiсток кандуктара.

- Не бойся, не бойся, - сказаў Едыгей, - нiчога не бойся, калi я з табой.

Цягнiк спынiўся з доўгiм, цяжкiм скрыгатам, заiнелыя, падслепаватыя ад наледзi на шкле вагоны застылi на месцы. I зрабiлася цiха. Але паравоз з шыпеннем тут жа выпусцiў пару, гатовы зноў крануцца з месца. Паштовы вагон быў наступны пасля багажнага. Вокны паштовага былi забраны кратамi, дзверы адчынiлiся з сярэдзiны. Выглянулi мужчына i жанчына ў форменных паштовых фуражках, у ватных штанах i целагрэйках. Жанчына з лiхтаром была, мусiць, за старшую. Грузная i шыракагрудая.

- Гэта вы? - сказала яна, трымаючы лiхтар ля галавы так, каб святло падала на ўсiх. - Чакаем вас. Месца гатовае.

Першы падняўся вiрлавокi з вялiзным партфелем.

- Ну давайце, давайце, не затрымлiвайце! - загаманiлi адразу тыя двое.

- Я скора вярнуся! Гэта нейкае непаразуменне, - таропка казаў Абуталiп. Скора вярнуся, чакайце!

Укубала не вытрывала. Уголас зарыдала, калi Абуталiп пачаў развiтвацца з дзецьмi. Ён iх з усяе сiлы прыцiскаў да сябе, цалаваў i нешта казаў iм, напалоханым i няўцямным. А паравоз ужо быў гатовы ў дарогу. I тут пачуўся зноў пранiзлiвы, аж рваў душу, свiсток.

- Ну ўсё, давай-давай садзiся! - пацягнулi тыя двое Абуталiпа да прыступкаў вагона.

Едыгей i Абуталiп паспелi на развiтанне моцна абняцца, скалануўшыся ў нейкi момант сэрцам, усёй iстотаю сваёй, прыцiскаючыся адзiн да аднаго мокрымi няголенымi шчакамi.

- Расказвай iм пра мора! - шапнуў Абуталiп.

То былi ягоныя апошнiя словы. Едыгей зразумеў. Бацька прасiў расказваць сынам пра Аральскае мора.

- Ну хопiць тут, давай, ану давай! - расцягнулi iх.

Падпiраючы ззаду плячмi, тыя двое ўпiхнулi Абуталiпа ў вагон. I тут толькi дайшла да свядомасцi малых страшная сутнасць расстання. Яны заплакалi ўголас, закрычалi:

- Папiка! Папiка!

I тады рвануўся Едыгей з Эрмекам на руках да вагона.

- Ты куды? Ты куды? Бог з табой! - гарачлiва адпiхвала яго жанчына з лiхтаром, засланяючы цяжкiмi плячамi праход да дзвярэй.

Але нiхто не разумеў у тую хвiлiну, што Едыгей гатовы быў, каб на тое, сам паехаць замест Абуталiпа, каб па дарозе прыдушыць таго вiрластага ўласнымi рукамi, гэтак яму стала невыносна балюча, калi заплакалi, закрычалi малыя.

- Не стойце тут! Iдзiце адсюль, iдзiце! - крычала жанчына з лiхтаром. I ад яе тхала тытунём i цыбуляй.

Зарыпа ўспомнiла пра вузельчык.

- Перадайце, перадайце, гэта яда! - кiнула яна вузельчык у вагон.

I дзверы паштовага вагона зачынiлiся. Усё змоўкла. Паравоз даў сiгнал i крануўся з месца. Ён пайшоў, рыпуча раскручваючы колы, паволi набiраючы ход на марозе.

Баранлiнцы мiжволi памкнулi за цягнiком, iдучы побач з наглуха закрытымi дзвярамi. Першая ачомалася Укубала. Яна схапiла Зарыпу, прыцiснула да грудзей i не адпускала.

- Давул! Стой, стой тут, трымай маму за руку, - загадала яна, уся там, дзе ўсё мацней, усё часцей грукаталi колы...

I Едыгей доўга не мог супакоiць, суняць малога Эрмека, якога душылi слёзы.

Ужо дома, калi сядзеў зажураны ля печы, ён успомнiў пра Абiлава. Цiха падняўся, пачаў апранацца. Укубала адразу здагадалася.

- Ты куды? - схапiла мужа за руку. - Не чапай яго, пальцам не кранi. У яго жонка цяжарная.

- Супакойся, я яго не крану, але ён павiнен ведаць, што яму лепш перабiрацца ў iншае месца, - ён вырваў руку i выйшаў з дому.

У Абiлавых яшчэ гарэла святло.

Жорстка ступаючы па снезе, Едыгей падышоў да дзвярэй i моцна пастукаў. Дзверы адчынiў Абiлаў.

- А, Едыке, заходзь, заходзь, - спалохана сказаў ён, адступiў назад.

Едыгей пайшоў моўчкi за iм, спынiўся на парозе, прачыняючы за сабой дзверы.

- Ты навошта асiрацiў гэтых няшчасных? - сказаў ён, сiлячыся быць як мага стрыманей.

Абiлаў упаў на каленi i папоўз, хапаючыся за крысо Едыгеевага кажуха.

- Дальбог, не я, Едыгей! Вось каб жонцы маёй не радзiць дзiця! Гэта той самы рэвiзор. Успомнi. Гэта ён усё дапытваўся, што, маўляў, пiша ён i навошта пiша. Гэта ён, гэта рэвiзор. Як я мог! У мяне сёння ля цягнiка ўсё нутро перавярнулася! Гэта ўсё рэвiзор, рэвiзор...

- Ну добра, - перапынiў яго Едыгей. - Устань, пагаворым як людзi. Вось пры жонцы тваёй. Нават калi ты i не вiнаваты. Табе ўсё адно дзе жыць. А нам тут заставацца да самай, можа, смерцi. Дык ты падумай. Мусiць, варта табе з часам перабрацца на iншую работу. Гэта мая парада. Вось i ўсё. I больш да гэтай размовы не вернемся. Толькi гэта i хацеў сказаць...

З тым Едыгей выйшаў, закрыўшы за сабою дзверы.

IX

На цiхiм акiяне, у раёне Алявутаў быў поўдзень. Усё гэтак жа штармiла напаўсiлы, па ўсёй адкрытай пространi кацiлiся, ускiпаючы, хвалi адна за адной - велiчнае вiдовiшча воднай стыхii. Авiяносец "Канвенцыя" ледзь пагойдваўся на хвалях. Ён быў там, дзе i раней, на строга аднолькавай адлегласцi памiж Сан-Францыска i Ўладзiвастокам. Усе службы судна мiжнароднай навуковай праграмы ў напружаннi, у поўнай гатоўнасцi да дзеянняў.

На той час на борце авiяносца завяршалася экстраннае пасяджэнне асобаўпаўнаважаных камiсiй па расследаванню надзвычайнага становiшча, якое ўзнiкла ў вынiку адкрыцця пазаземнай цывiлiзацыi ў сiстэме свяцiла Дзяржацель. Парытэт-касманаўты 1-2 i 2-1, што самавольна адбылi разам з iншапланецянамi, усё яшчэ знаходзiлiся на планеце Лясныя Грудзi, тройчы атрымаўшы папярэджанне ад Абцэнупра праз радыёсувязь арбiтальнай станцыi "Парытэт" - нi ў якiм разе не адважвацца нi на якiя дзеяннi без асобых указанняў Абцэнупра.

Гэтыя катэгарычныя патрабаваннi Абцэнупра былi не толькi ўстурбованасцю за лёс касманаўтаў, але i вынiкам выключна складанай сiтуацыi, спрэчак двух бакоў, якiя пагражалi поўным разрывам супрацоўнiцтва, больш таго - яўнай канфрантацыяй. Тое, што нядаўна зблiжала ў iнтарэсах iнтэграванай навукова-тэхнiчнай моцы галоўных дзяржаў, - праграма "Дэмiвург" сама па сабе адышла на другi план i адразу страцiла сваё былое значэнне перад наяўнасцю суперпраблемы. Сябры камiсiй добра разумелi: небывалае адкрыццё ставiць пад сумненне асновы сусветнага супольнiцтва, патрабуе перагледжання ўсiх правiл чалавечага iснавання.

I яшчэ, як заўсёды ў крызiсныя моманты гiсторыi, праявiлiся з усёй сiлай карэнныя супярэчнасцi дзвюх розных грамадска-палiтычных сiстэм на Зямлi.

Абмеркаванне перарасло ў зацятыя спрэчкi. Рознасць поглядаў, рознасць падыходаў зацягвалi вузел. Нарастала непаразуменне, якое магло б вылiцца ў сусветную вайну. Таму кожны бок iмкнуўся ўстрымацца. Але было i тое, што аб'ядноўвала - пагроза выбуху людской эмацыянальнасцi, калi вестка пра пазаземную цывiлiзацыю стане фактам для ўсiх... Нiхто не мог паручыцца за вынiк.

I розум перамог, бакi прыйшлi да кампрамiсу - вымушанаму, на строга сбалансаванай аснове. У сувязi з гэтым на арбiтальную станцыю "Парытэт" перадалi кодавую радыёграму Абцэнупра наступнага зместу:

"Касманаўтам-кантралёрам 1-2, 2-1. Вам належыць неадкладна ўключыцца ў радыёкантакт з дапамогай бартавых сiстэм "Парытэта" з парытэт-касманаўтамi 1-2, 2-1, што знаходзяцца ў пазасонечнай Галактыцы, у так званай сiстэме свяцiла Дзяржацель на планеце Лясныя Грудзi. Неабходна тэрмiнова паведамiць iм, што на аснове заключэнняў двухбаковых камiсiй, якiя вывучалi iнфармацыю пра пазаземную цывiлiзацыю, адкрытую парытэт-касманаўтамi, Абцэнупр прымае рашэнне, што не падлягае перагляду:

а) не дапускаць вяртання былых парытэт-касманаўтаў 1-2 i 2-1 на арбiтальную станцыю "Парытэт" i тым самым на Зямлю як асоб, што непажаданыя для зямной цывiлiзацыi;

б) аб'явiць насельнiкам планеты, што завецца Ляснымi Грудзьмi, пра нашу адмову ўступаць з iмi ў любыя вiды кантактаў як несумяшчальныя з гiстарычным вопытам, надзённымi iнтарэсамi i асаблiвасцямi сённяшняга развiцця чалавечага грамадства на Зямлi;

в) папярэдзiць былых парытэт-касманаўтаў 1-2 i 2-1, а таксама iншапланецян, што знаходзяцца з iмi ў кантакце, каб яны не рабiлi спробы наладзiць сувязь з зямлянамi, нi тым больш выходзiць у каляземныя сферы, як гэта мела месца ў выпадку наведвання iншапланецянамi арбiтальнай станцыi "Парытэт" на арбiце "Трамплiн";

г) у месцах iзаляцыi каляземнай касмiчнай прасторы ад магчымага ўварвання лятальных апаратаў мiжпланетнага паходжання Абцэнупр "аб'яўляе ўстанаўленне ў тэрмiновым парадку Надзвычайнага транскасмiчнага рэжыму пад назвай аперацыя "Абруч", запраграмаваўшы серыю баявых ракет-робатаў, што баражыруюць па зададзеных арбiтах i разлiчаны таксама на знiшчэнне ядзерна-лазерным промнем любых прадметаў, якiя наблiзяцца ў космасе да зямнога шара;

д) давесцi да ведама былых парытэт-касманаўтаў, якiя самавольна наладзiлi кантакт з iншапланетнымi iстотамi, што ў мэтах бяспекi, захавання цяперашняй стабiльнасцi геапалiтычнай структуры зямлян выключаецца любая магчымасць сувязi з iмi. А пасля будуць прыняты ўсе меры да найстражэйшага засякрэчвання падзеi, што мела месца. З гэтай мэтай арбiта станцыi "Парытэт" будзе неадкладна зменена, а каналы радыёсувязi станцыi нанова забяспечаны кодам;

е) яшчэ раз папярэдзiць iншапланецян пра небяспеку наблiжэння да зонаў "Абруча" вакол зямнога шара.

Абцэнупр. Борт авiяносца "Канвенцыя".

Прымаючы гэтыя засцерагальныя меры, Абцэнупр вымушаны быў замарозiць на няпэўны час усю праграму "Дэмiвург" па асваеннi планеты Iкс. Арбiтальную станцыю "Парытэт" належала перавесцi на другiя параметры кручэння i выкарыстоўваць яе для бягучых касмiчных назiранняў. Кааператыўны навукова-даследчы авiяносец "Канвенцыя" было вырашана перадаць на захаванне нейтральнай Фiнляндыi. Пасля запуску ў дальнi космас сiстэмы "Абруч" усiм парытэтным службам, усiм навуковым i адмiнiстрацыйным работнiкам, усёй абслузе належала расфармiравацца, даўшы подпiс не раскрываць да самай смерцi прычыны прыпынення дзейнасцi Абцэнупра.

Для шырокай грамадскасцi мелася на ўвазе аб'явiць, што работы па праграме "Дэмiвург" перапыняюцца на няпэўны час у сувязi з неабходнасцю капiтальных вышукаў i карэкцый на планеце Iкс.

Усё было дакладна прадумана. I ўсяму гэтаму належала здзейснiцца адразу ж пасля экстраннага вываду "Абруча" вакол зямнога шара.

Перад тым, непасрэдна пасля заканчэння пасяджэнняў камiсiй, усе дакументы, усе шыфроўкi, уся iнфармацыя былых парытэт-касманаўтаў, усе пратаколы, усе плёнкi i паперы, якiя мелi хоць якiя адносiны да гэтай вартай жалю гiсторыi, былi знiшчаны.

Над Цiхiм акiянам апускаўся вечар. Надвор'е стаяла адносна роўнае, але адчувалася, акiян пачынаў непакоiцца. Чутно было ракаценне, чуцён быў зласлiвы пошум хваль.

Служба авiякрыла на авiяносцы чакала сябраў асобаўпаўнаважаных камiсiй. I вось яны выйшлi, развiталiся. Адны пайшлi на пасадку да аднаго самалёта, другiя - да другога.

Узлёт прайшоў удала, нягледзячы на гайданку. Адзiн з лайнераў узяў курс на Сан-Францыска, другi ў супроцьлеглы бок - на Ўладзiвасток.

Прадзьмутая высокiмi i нiзкiмi вятрамi, плыла Зямля па адвечных кругах сваiх. Плыла Зямля... Маленькая пясчынка ў невымернай бясконцасцi Сусвету. Такiх пясчынак там было вялiкае мноства. Але толькi на ёй, на планеце Зямля, жылi людзi. Жылi як маглi i як умелi i калi-нiкалi, цiкаўныя, рабiлi спробу дазнацца, цi няма яшчэ дзе падобных да iх iстот. Спрачалiся, вынаходзiлi гiпотэзы, высаджвалiся на Месяц, засылалi аўтаматычныя ладункi на другiя нябесныя целы, але кожны раз пераконвалiся з горыччу, што нiдзе поблiз Сонечнай сiстэмы няма нiчога падобнага да iх, як i наогул нiякага жыцця. Потым яны пра гэта забывалiся, не да таго было, не гэтак проста было iм жыць i разумецца, дый хлеб надзённы здабываць было нялёгка... I плыла Зямля сама на сабе...

Увесь той студзень быў надта марозны i мглiсты. I адкуль столькi халадэчы наганяла ў саразекi! Цягнiкi як толькi трывалi: змярзалiся буксы, вагоны, здавалася, наскрозь працiнаў сiберны вецер. Чорныя нафтаналiўныя цыстэрны стаялi на станцыi спрэс белыя ад снегу i шэранi. I скрануцца з месца цягнiкам было не так i проста.

А тут яшчэ i заносы пачалiся на пуцях. Адно другога не лепей. Вятры раз'ятралiся. У саразеках была iм вольная воля, не сцямiш, з якога боку шугане пурга. I здавалася баранлiнцам, што вецер назнарок стараўся намесцi гурбы на чыгунцы. Нiбы стараўся нарабiць баранлiнцам шкоды.

У Едыгея з Казангапам не разгiналiся спiны. Выручалi вярблюджыя валакушы. Увесь цяжкi верхнi слой заносу вывозiлi на абочыну дарогi валакушай, астатняе дараблялi ўручную. Едыгей не шкадаваў Каранара, запрэг яго на пару з другiм вярблюдам i пасабляў iм бiчом цягаць тыя цяжкiя валакушы. Другiх прыстасаванняў тады не было. Нехта чутку пусцiў, што выйшлi ўжо з заводаў спецыяльныя снегаачышчальнiкi, што самаходзь, як лакаматывы, бегаюць па пуцях i адграбаюць ад iх снег. Абяцалi такiя машыны i сюды нiбыта, але абяцанка наогул на тое, каб чакаць ды чакаць.

I летам няшчадна пякло i сушыла, i мароз не горш прыпякаў - не дыхнуць, здавалася, паветра парве лёгкiя. I ўсё адно цягнiкi iшлi, i справа не стаяла на месцы. Едыгей аброс шчэццю, у якой пракiдвалася сiвiзна, вочы рэзала ад недасыпу, твар счарнеў, бы той саган. З паўкажушка не вылазiў, а поверх яшчэ i плашч брызентавы насiў з капюшонам. На нагах валёнкi. Але якi занятак не меў бы Едыгей, як бы цяжка яму нi даводзiлася, думка пра Абуталiпа Кутыбаева не давала яму жыць. Балюча азвалася тая ягоная гiсторыя ў Едыгеi. Часта думалi-бедавалi яны з Казангапам, - чым жа ўсё гэта скончыцца. Казангап маўчаў, хмурнеў, думаючы пра нешта сваё. А аднойчы сказаў:

- Даўней казалi: "Хан не бог. Цi ж ён ведае, што робяць тыя, хто пры iм? А тыя, што пры iм, цi ведаюць пра тых, хто на базарах рабуе". Так было i так будзе вечна.

- Глянь, прарок знайшоўся, - неўзлюбiў Едыгей. - Дзе тыя ханы цяпер? А мы з табой?

- Мы?.. - зацiкавiўся Казангап.

- Ат! - раздражнёна мармытнуў Едыгей.

I хадзiў як не ў сабе, не падымаючы вачэй. А тут яшчэ захварэў большанькi Кутыбаевых - Давул. Качаецца ў гарачцы, трызнiць, кашляе, горла сцiснула, не можа нiчога пракаўтнуць. Зарыпа сказала, што ў яго ангiна, i пачала лячыць яго ўсялякiмi таблеткамi. Але быць пры дзецях неадлучна яна не магла: рабiла стрэлачнiцай, жыць трэба было. I ўдзень, i ўночы выходзiла на дзяжурства. Давялося Укубале браць на сябе чужыя клопаты. Сваiх дзяцей двое, чужых двое, з чатырма ўпраўлялася, ведаючы, як цяжка Абуталiпавай сям'i. I Едыгей стараўся памагаў. Уранку прыносiў вугаль да iх у барак i распальваў у печы. Засыпаў адразу болей вядра, каб цэлы дзень цяпло трымалася. Ваду з цыстэрны таксама прыносiў, дровы калоў. Цяжэй было другое: немагчыма, невыносна было глядзець у вочы Абуталiпавым малым i адказваць на iхнiя пытаннi. Старэйшы ляжаў хворы, быў ён характарам рахманы, а вось малодшы... Жвавы, уражлiвы - з iм было цяжэй. Кожнай ранiцы Едыгей тапiў печ i баяўся, што разбудзiць Эрмека, якi тут жа спытае:

- Дзядзечка Едыгей, а папiка прыйдзе сёння?

I падхопiцца з пасцелi, i падбяжыць да яго, чакаючы адказу i суцяшэння. Едыгей абдыме малога, худзенькага, цёплага, i будзе прасiць легчы ў пасцель, i будзе размаўляць з iм як з дарослым:

- Не ведаю, Эрмек, пра сёння, але мне абяцалi, калi што, адразу паведамяць са станцыi. У нас жа пасажырскiя не спыняюцца, сам ведаеш.

"Дзядзька Едыгей, - давай сядзем на таварняк i паедзем да самага галоўнага дыспетчара. I скажам, каб спынiў цягнiк, на якiм едзе папiка".

Даводзiлася хiтраваць.

- Дык зiма ж цяпер, на таварным не паедзеш. Падумай, якiя халады!

Хлопчык змаўкаў i задумваўся.

- Ты паляжы пакуль, - казаў Едыгей, - а я гляну, як там Давул. - I падыходзiў да хворага, клаў цяжкую шурпатую руку на гарачы лоб дзiцяцi. Той з цяжкасцю расплюшчваў вочы, квола ўсмiхаўся засмяглымi губамi. - Ты не раскрывайся, Давул, ты потны ўвесь. I ты, Эрмек, глядзi, каб ён не ўставаў. Скора мама вернецца з дзяжурства. А зараз цётка Укубала прынясе вам паесцi. А Давул, як паздаравее, будзе прыбягаць да нас, гуляць будзе з Саўле i Шарапат... А пакуль вы ляжыце, бо мне на работу пара. Снег трэба разграбаць, каб цягнiкi хадзiлi.

Але Эрмек быў няўмольны.

- Дзядзька Едыгей, ты паабяцай мне, што калi той цягнiк з папiкам спынiцца, я таксама пайду сустракаць.

Едыгей iшоў ад iх з цяжкiм, шчымлiвым пачуццём. Было крыўдна, i была злосць нейкая на ўвесь свет. I ён зганяў тую злосць на снезе, на ветры, на вярблюдах, якiх не шкадаваў на рабоце. Пеклаваўся як апантаны, нiбы адзiн мог змагчы саразекскую пургу...

А днi iшлi, ужо i студзень мiнуўся, i халады пачалi памалу адступаць. Ад Абуталiпа не было нiякiх вестак. Не ведалi што i думаць Едыгей i Казангап. Але ж верылi, што павiнны адпусцiць неўзабаве, што разбяруцца, бо пiсаў жа ў той сшытак для сябе, не для каго-небудзь. Спадзявалiся на лепшае i пра тое ж казалi Зарыпе, хацелi, каб яна мацнела духам. Яна i сама разумела, што дзеля дзяцей трэба агорацца. I, праўда, нiбы скамянела. Вусны сцятыя, адно вочы блiшчаць трывожлiва. Хто ведае, на колькi хапiла б ёй вытрымкi.

У Бураннага Едыгея выдалася тым часам вольная хвiлiна. Вырашыў пайсцi ў стэп зiрнуць, як гурт верблюдовы пасецца i, галоўнае, як паводзiць сябе Каранар. Цi не скалечыў каго ў статку? Утаймавацца пара б. Пайшоў на лыжах. Гэта было недалёка. Вярнуўся неўзабаве. I збiраўся сказаць Казангапу, што, маўляў, усё ў парадку. Пасецца жывёла, маўляў, снегу там амаль няма, таму i падножны корм адкрыты, непакоiцца няма чаго. Але рашыў найперш лыжы дома пакiнуць. Старэйшая дачка Саўле перапалохана адчынiла дзверы:

- Мама, мама плача. - I шаснула ў пакой.

Едыгей кiнуў лыжы ў парозе, пачуў, што Укубала пачала галасiць.

- Што? Што здарылася?

- Няхай будзе праклятае ўсё на гэтым праклятым свеце, - стагнала, захлiпалася слязьмi Укубала.

Нiколi не бачыў жонку сваю ў такiм стане Едыгей.

- Гэта ты, ты ва ўсiм вiнаваты!

- У чым? У чым я вiнаваты? - здзiвiўся Едыгей.

- Гэта ты нагаварыў усiм усялякага, гэта ты падбiў iх! Хлапчукi Абуталiпавы як толькi ўбачылi, што спынiўся пасажырскi, кiнулiся да яго з крыкам: "Папiка! Папiка! Папiка прыехаў!" Я за iмi. А яны бягуць ад вагона да вагона i завуць свайго папiку. Думала, пад цягнiк трапяць. Доўгi такi састаў, а яны бягуць: "Папiка, папiка!" I пакуль дагнала я, пакуль ухапiла меншага, ды пакуль другога ўхапiла за руку, цягнiк крануўся i пайшоў. А яны вырываюцца: "Папiка, дзе наш папiка?" - i такi плач усчалi! Сэрца маё разрывалася, думала, звар'яцею, - так яны плакалi! Эрмеку блага. Iдзi супакой яго. Iдзi! Гэта ж трэба нагаварыць дзецям такога. Стары чалавек!

Едыгей iшоў да iх як на кару. I ў душы малiў бога, каб дараваў яму мiжвольны падман даверлiвых душ. Бо ён не хацеў iм зла. I што цяпер iм казаць, як трымаць адказ?

Пры ягоным з'яўленнi Эрмек i Давул закрычалi, заплакалi яшчэ мацней, сiлячыся растлумачыць, што бацька не паспеў сысцi з цягнiка, што няхай ён, дзядзька Едыгей, спынiць цягнiк...

- Сагындым папiкамды! Сумна без таткi! - крычаў Эрмек, молячы ўсiм сваiм выглядам, надзеяй, горам.

- Зараз я пра ўсё дазнаюся. Цiшэй, цiшэй вы, не плачце, - спрабаваў супакоiць малых Едыгей. Яму i самому было вунь як нялёгка, няпроста было не падаць выгляду, што ён разгублены не меней за дзяцей. - Вось зараз мы пойдзем, мы пойдзем! - "Куды пойдзем? Куды? Да каго пойдзем? Што рабiць, як быць?" думаў ён тым часам.

Ён падышоў да Зарыпы. Яна ляжала на ложку нiцма, схаваўшы твар у падушку.

- Зарыпа, а Зарыпа, - таргануў яе за плячо Едыгей.

Але яна нават не падняла галавы.

- Я забяру малых. Пагуляю з iмi, - сказаў ён ёй. - А потым мы вернемся... А ты ляжы.

Гэта было адзiнае, што ён мог сказаць Зарыпе. Эрмека ён пасадзiў сабе на спiну, а Давула ўзяў за руку. I пайшлi яны без мэты ўздоўж чыгункi. Нiколi яшчэ не адчуваў Едыгей такой вострай тугi па праўдзе, такога болю за другiх. Эрмек сядзеў у яго на спiне, усё яшчэ ўсхлiпваючы, вiльготна i горасна дыхаючы яму ў патылiцу. Маленькая, знясiленая горам чалавечая iстота так даверлiва цiснулася да яго, так даверлiва трымала яго за плечы, а другая такая ж iстота так даверлiва трымала яго за руку, што Едыгею хацелася крыкам крычаць ад болю i жальбы да iх.

Так iшлi яны ўздоўж чыгункi сярод пустынных саразекаў, а цягнiкi iмчалi з ляскатам то ў адзiн, то ў другi бок... Прыходзiлi i знiкалi.

ТЕЛЕГРАМ

Канал с обзорами, анонсами новинок и книжными подборками

Книжный Вестник

Бот для удобного поиска книг (если не нашлось на сайте)

Поиск книг

Свежие любовные романы в удобных форматах

Любовные романы

О психологии, саморазвитии и личностном росте

Саморазвитие

Детективы и триллеры, все новинки

Детективы

Фантастика и фэнтези, все новинки

Фантастика

Отборные классические книги

Классика
ВКОНТАКТЕ

Цитаты, афоризмы, стихи, книжные подборки, обсуждения и многое другое

Книжный Вестник
БИБЛИОТЕКИ

Библиотека с любовными романами, которая наверняка придётся по вкусу женской части аудитории

Любовные романы

Библиотека с фантастикой и фэнтези, а также смежных жанров

Фантастика

Самые популярные книги в формате фб2

Топ фб2 книги