Ціхая Лань

АЛЕСЬ ШАШКОЎ

ЦІХАЯ ЛАНЬ

РАМАН

Раздзел першы

Чорны туман

I

Над Ціхай Ланню — змрочная, ад веку бездаглядная пушча. Нібы стары крумкач, распасцёрла яна магутныя чорныя крылы над задуменнай, лянівай ракой, пад густым ценем сваім надзейна схавала ад вока людскога нямала маленькіх азёр i гіблых балот. Азёры i балоты даўно зараслі непралазнымi трыснягамі, дрэвы вакол стаяць цесна, абраслі сівым мохам, і снягі, занесеныя сюды злымі вятрамі, ляжаць аж да самага лета, вада ў рацэ плыве вольна, злосна варочаецца пад ніцым веццем старых вярбін, пад акасцянелым голлем панурых дубоў. I толькі ўжо дзесьці ў ліпені, калі ляціць з бяроз долу першы ліст, а на старых рабінах нясмела загараецца бледна-жоўтае полымя, Лань пачынае мялець. I тады раптам аказваецца, што сапраўдных віроў тут не набярэцца і тузіна.

Адзін з гэтых віроў, самы знакаміты на гэтай рыбнай рацэ, Васіль Крамнёў, які з цяжкай скрынкай на руках ратаваўся ад фашысцкай пагоні, і ўбачыў якраз у той момант, калі раптам адчуў, што сілы яго скончыліся: яшчэ некалькі крокаў — і ён паваліцца ў халодную мокрую траву.

«Чортаў вір! — Крамнёў застыў на краі крутога абрыва. — Ну, гады, цяпер вам мяне не ўзяць!»

З размаху шпурнуў у ваду жалезную скрынку, дзіка азірнуўся.

Па вузенькай зялёнай сцяжынцы, што засталася ад яго, Васілёвых, ботаў, у высокай, белай ад расы траве кацілася да ракі нешта няўклюднае, падобнае на вялікі спарахнелы корч, падхоплены шалёным парывам ветру. Ён, гэты корч, быў ужо блізка, да яго не заставалася і пяці крокаў, і Васіль ахнуў: гарбун!

...Скамянеўшы, поруч стаяў бургамістр Паўзуновіч-Валькоўскі. Сагнуўшыся, па-гусінаму выцягнуўшы жылістую шыю, ён глядзеў з абрыву ўніз, у чорную бездань, якая толькі што праглынула цяжкую жалезную скрынку — яго, Валькоўскага, запаветны скарб, апошнюю надзею на шчаслівую будучыню, дзеля якой і вярнуўся сюды, у свой родны маёнтак. «Езус Марыя, — бязгучна ўздрыгвалі белыя вусны гарбуна. — Няўжо? Не-не, яна ж тут, блізка, яе можна дастаць!» — Ён гнуўся ўсё ніжэй і ніжэй, цёр вочы рукою, і здалося, што бачыць яе, бачыць выразна, нібы яна не ў шматметровай глыбіні цёмнай вады, якая грозна віруе пад навіслымі кустамі лазы, а ціха гойдаецца на маленькіх хвалях каля самага берага. Вось яна, вось, стальная, з надзейным сакрэтным замком, ключ ад якога і цяпер ляжыць у ягонай кішэні! Колькі разоў, схаваўшыся ад чужога вока, трымаў ён гэтую скрынку на каленях, колькі разоў адмыкаў яе, перабіраў, пералічваў усё тое, што ў ёй хавалася! I не бляск золата — новае, багатае жыццё, вясёлыя агні Парыжа, які два гады назад у фашысцкім абозе ён пакінуў амаль жабраком, заманліва ззялі, зіхацелі, пераліваліся перад яго запаленымі вачыма.

Ззялі... Шчасце знікла, як сполах маланкі, боўтнулася ў чорную кіпучую бездань!

Злая, грэблівая ўсмешка слізганула па твары Крамнёва. Схаваўшы руку з пісталетам за спіну, ён асцярожна ступіў бліжэй да гарбуна, ціха шапнуў амаль у самае вуха:

— Добрай раніцы, пан бургамістр.

Валькоўскі падскочыў, нібы пад нагамі разарвалася міна. Цяжкі парабелум выслізнуў з яго павіслай рукі, знік у мокрай траве. Але гарбун, здаецца, гэтага і не заўважыў. Ён павольна, задам, сунуўся прэч ад ракі, ад яе крутога страшнага берага. Вялікая квадратная галава канвульсіўна ўздрыгвала, усё глыбей і глыбей хавалася ў худыя шырокія плечы, і цяпер між вострых гарбоў тырчэла толькі высокая афіцэрская фуражка, ды пад яе казырком ліхаманкава гарэлі вялізныя сінія вочы, поўныя смяротнага жаху. Крамнёў! Той самы «рэгулярнік», партрэты якога ён сам, бургамістр Валькоўскі, сваімі рукамі так нядаўна расклейваў на сценах вясковых хат, гонарам Кубэ абяцаў многія тысячы рэйхсмарак, зямлю, кароў і коней кожнаму, хто дапаможа злавіць бандыта ці хоць прынясе яго галаву! Чаму не пазнаў яго адразу там, на лясной паляне?

А не пазнаў... I не таму, што было яшчэ цемнавата, што наўкол панаваў перадранішні паўзмрок і курэўся нейкі чорны туман. Не таму! Раптам убачыўшы на руках «ляснога бандыта», што не паспеў сесці ў самалёт, сваю запаветную скрынку (Божа, ды ён мог пазнаць яе і ў глухой цемры, навобмацак!), захліпнуўся ад радасці. А яшчэ больш — ад дзікай лютасці. Вочы прыліплі, прыкарэлі, прыраслі да шэрай бліскучай сталі, і ён ужо нічога іншага не бачыў. Дык вось хто ўкраў яго скарб! — з размаху цяжкім молатам грукала кроў у запалыя скроні гарбуна. Вось хто прынёс яму столькі страшных пакут!

І як жа ён, бандыт, трапіў у маёнтак? Як змог адшукаць тайнік? Ну, ды цяпер гэта ўсё роўна. Ёсць скрынка, ёсць яго скарб. Ёсць і бандыт. Зараз ён, бургамістр Валькоўскі, схопіць зладзюгу — з такім цяжарам на руках той далёка не ўцячэ! — зловіць і павесіць! Пад акном свайго кабінета. На старой бярозе. Ды не! Лепш распне мярзотніка на шчыце, што стаіць на плошчы райцэнтра і на якім кожную раніцу вывешваюць новыя загады з Берліна і Мінска, прыб’е жалезнымі кастылямі, і няхай крумкачы шкуматаюць яго праклятае мяса.

Дрыжучы ўсім сваім хілым целам, Валькоўскі раз’юшаным зверам рынуўся з кустоў на паляну, дзе з ягонай скрынкай на руках адзінока стаяў «рэгулярнік», істэрычна крыкнуў:

— За мной! Не страляць! Бяром жывым!

...Жывым... Вось ён, жывы, стаіць, ядавіта ўсміхаецца і павольна, нібы нехаця, узнімае пісталет...

Упёршыся гарбом у шурпаты камель нізкарослага дуба, гарбун захіліў твар рукамі і закрычаў. Гэта быў нават не крык, а нейкае жудаснае скавытанне, скавытанне сабакі, які раптам убачыў палку ў руках раз’юшанага гаспадара.

«Якая нікчэмнасць! — павольна ўзняўшы пісталет, паморшчыўся Крамнёў, і ў гэты ж момант аднекуль з-за блізкіх кустоў даляцеў зычны трывожны голас:

— Пан бургамістр, што з вамі?

Крамнёў імгненна зашыўся ў куст лазы, прытаіўся. Чалавек сем карнікаў дружна шуганулі на лужок, спыніліся, насцярожана шукаючы вачыма свайго камандзіра.

«Ого, колькі іх!» — Крамнёў хапатліва сунуў у кабуру пісталет і, як некалі ў маленстве, лодачкай склаўшы над галавою далоні, рынуўся з кручы ўніз, у злавесную чорную бездань...

II

...Не, капітан Васіль Ьанавіч Крамнёў не думаў так прымітыўна развітвацца з жыццём. Убачыўшы перад сабою знаёмы вір, узрадаваўся яму, як збавенню, як вернаму сябру, што паспеў на дапамогу ў самы крытычны момант.

Ды і сапраўды, нічога лепшага, каб уратавацца ад ворагаў, што гналіся за ім ужо амаль паўгадзіны, нельга было і прыдумаць. Высокі, круты, як сцяна закінутай крэпасці, бераг, скрозь густа парослы кустамі лазы, калючых ажынаў і дзікім маліннікам, цяжка вісеў над цёмнай вадою, і ў гэтай адвеснай сцяне, помніў Васіль, ёсць цесная, як пралезці чалавеку, нара — уваход у невялікую пячору.

...Даўно, яшчэ да вайны, калі Васіль Крамнёў быў студэнтам і летняй парою наведваўся ў Зарэчча, каб парыбачыць на багатых тутэйшых азёрах і лясной прыгажуні рацэ, паказаў яму гэтую пячору знаёмы мясцовы рыбак Рыгор Вайцёнак. Ужо тады немалады чалавек, Рыгор жыў бабылём. Яшчэ «за панскім часам» загінула ад рук польскіх «жоўнежаў» яго нарачоная, прыгажуня Ванда, такая ж, як і ён сам, партызанка, і асірацелы Рыгор так і не знайшоў вартай Вандзе замены. Пабудаваў сабе невялікую ды ўтульную хату на беразе возера за паўвярсты ад Зарэчча і жыў, мала каго турбуючы. Ноччу вартаваў калгаснае жыта, калгасныя свірны, а днём, асабліва летняй парою, прападаў на шматлікіх мясцовых азёрах ці забіраўся ў Ціхаланьскую пушчу, на рыбную Ціхую Лань.

Да Рыгора Вайцёнка і прыляпіўся малады, ды зацяты рыбак Васіль Крамнёў. I сам пустэльнік Рыгор сэрцам прырос да не па гадах сур’ёзнага і не пахлапецку ласкавага Васіля. Ён кожнае лета, якраз перад апошнім экзаменам ва універсітэце, сам ехаў у Мінск і вёз маладога студэнта ў Зарэчча, у сваю светлую хату.

...У той цёплы ліпнёвы дзень яны лавілі ляшчоў на Ціхай Лані, на вось гэтым далёкім Чортавым віры. I тут іх прыхапіў раптоўны лівень. Яны хуценька забраліся пад магутны лазовы куст, аднак патокі халодный вады даставалі і тут. I тады стары рыбак, ціха вылаяўшыся, загадаў:

— Кідай, хлопец, вуду на куст і шыбуй за мной. Ды асцярожна, у вір не боўтніся. Гліна тут, усё размокла...

I праз тры ці чатыры хвіліны яны ўжо былі ў прахалодным сырым падзямеллі. Васіль уключыў ліхтарык. Над галавой, густа сплёўшыся, віселі валасатыя карані, тоўстыя і зусім танюткія, шэрыя і зусім белыя, жывыя і ўжо даўно мёртвыя. А далей, у глыбіні падзямелля, злева ад увахода, ляжаў вялізны светла-шэры камень, плоскі, як стол, ці, як звычайныя нары. З-пад каменя, паціху ўсхліпваючы, упарта выкручваўся амаль белы струменьчык вады і, вырваўшыся на волю, імкліва кідаўся прэч ад свайго шэрага тырана, смела куляўся цераз невысокі камяністы парожак, хаваўся пад лазовым кустом.

— Бачыў? Жэўжык, а які спрытны! — весела азваўся Рыгор. — Сам, што той крот, а які палац выпратаў!

...Вось у гэты падземны палац цяпер і зашыўся капітан Васіль Крамнёў. Апусціўшыся на калені, ён доўга і прагна цалаваў святую вадзіцу сасмяглымі вуснамі. Напіўшыся, заліўшы ў целе агонь, які не змагла патушыць халодная вада ракі, апусціўся на камень, лёг на старое, ужо спарахнелае сена.

— Усё... Вырваўся... — выдыхнуў.

— ...Што, пан бургамістр, дагнаў? — насмешліва гукнуў нехта зверху, якраз над галавой капітана. — То-та. Казаў жа я вам: страляйце. Дык не, жывым. Толькі жывым! Ну, дык цяпер і бярыце. I мёртвага тут не знойдзеце...

— Тут ён, тут! — усклікнуў другі, мусіць, бургамістр. — Я сам бачыў, як скочыў у ваду!

— Скочыў. Улёгся на дне і пускае бурбалкі. Вунь колькі іх на вадзе.

— То бурболіць мая скрынка! — ад злосці блытаючы словы, заявіў бургамістр. — Ён кінуў яе ў вір, я гэта бачыў сам!

— Што ж не хапалі, калі бачылі? — кпіў усё той жа голас.

— М-маўчаць! — задыхнуўся Валькоўскі. — Распранайся! Даю пяць мінут!..

«Няўжо палезуць?» — Крамнёў сеў і нейкі час прыслухоўваўся, потым ціха ўстаў і падышоў да выхаду з пячоры. Не, ён не верыў, што паліцай, якога Валькоўскі гнаў у ваду, выявіць яго сховішча. Стары кудлаты куст лазы так старанна прыкрыў і без таго мала прыкметны ўваход у пячору, што нават сам Васіль, які многа разоў лазіў сюды і ноччу і днём, не адразу яго адшукаў. Ну а калі...

Васіль намацаў на поясе корцік, насцярожыўся. Непакоіла другое: скрынка. Калі спрытны на язык паліцай такі ж спрытны плывец, скрынку ён можа знайсці. Праўда, вір дужа глыбокі, але дно! Яно, ведаў Крамнёў, які не раз ныраў у вір, ратуючы дарагія фабрычныя кручкі, — чыстае, жоўтае, нібы стол у добрай вясковай гаспадыні. I толькі дзе-нідзе, нібы яшчэ не прыбраныя гаршкі, ляжалі адзінокія камяні.

— Ты скора там?! — зноў пачуўся нецярплівы голас Валькоўскага.

— Ды ўжо! Няхай трошку ветрам прадзьме. Без толку ляцелі, нібы нас чэрці гналі!..

— Вось я цябе зараз прадзьму!..

Пачуўся шумны плёскат вады, нехта спалохана войкнуў, і Крамнёў раптам убачыў на вадзе чалавека. Ён быў якраз насупраць увахода ў пячору, паціху варушыў моцнымі рукамі і, задраўшы галаву, злосна крычаў на бераг:

— Ну... дзе шукаць!? Шукаць, пытаюся, дзе?!

— Тут, тут! — радасна адгукнуўся гарбун. — Ля бжэгу! Бліжэй, яшчэ трошку бліжэй!..

— Ля бжэгу!.. — ціха перадражніў «вадалаз». — Сам бы і лез, корч гарбаты, калі так усё добра ведаеш!..

Паліцай падплыў бліжэй, пакруціўся на месцы, углядаючыся ў глыбокую цёмную ваду, потым спрытна кульнуўся ўніз галавою і, бліснуўшы пад сонцам мокрым белым задам, з’явіўся пад старым разлогім кустом! Цяпер ён быў так блізка, што Крамнёў мог лёгка схапіць яго за валасы.

«Л-лоўка!..» — Васіль асцярожна адступіў глыбей у пячору, сціснуў у руцэ корцік. А паліцай тым часам спакойна вісеў, ухапіўшыся за тоўсты лазовы сук, і скрозь густое бледна-зялёнае лісце ўважліва цікаваў за тымі, хто чакаў яго на беразе. Вісеў доўга, ці, можа, так здалося Крамнёву, потым выпусціў сук і з тым жа спрытам, без аніякага шуму зноў знік пад вадою.

Вынырнуў ён ужо далёка ад берага, пасярэдзіне ракі, і, энергічна матляючы галавой і адплёўваючыся, злосна аб’явіў:

— Прападзі ён пропадам, гэты ваш вір! Тут чорт дна не дастане! А дрыгва! Нагой не ступіць!

Крамнёў з палёгкай усміхнуўся, сунуў у ножны корцік, а наверсе гарбун з роспаччу застагнаў:

— Але ж там мая скрынка!..

— Ну дык сам і шукай сваё золата! — буркнуў паліцай, перавярнуўся на спіну, склаў на грудзях рукі і ціха паплыў уніз па цячэнні, туды, дзе бераг быў ужо не такі круты і высокі.

А на беразе зноў усталявалася напружаная цішыня. Цяпер, відаць, распранаўся сам бургамістр. Ну што ж, няхай. Назад з вады той не вернецца. Ён, капітан Крамнёў, задушыць яго пад вадой і разам адпомсціць і за смерць Аімбетава, і за рану Альхоўскай, і за самога сябе, — за тое, што ён, Крамнёў, паспяшаўся, не паспеў прыстрэліць гэту гадзіну там, на лужку, пад нізкарослым карабатым дубам.

Ды Валькоўскі нешта марудзіў. I вось замест чаканага ўсплёску вады пачуўся спакойны іранічны голас якогасьці немца:

— Надзявай, граф, штаны і не псуй паветра. Чаго мітусішся? Тваё золата будзе ляжаць тут больш надзейна, чым маркі майго бацькі ў швейцарскім банку. Настане час — прыйдзеш і возьмеш.

Цяжка сказать, ці здалася Валькоўскаму гэта парада разумнай, але праз якую хвіліну Крамнёў пачуў яго злы, раздражнёны голас:

— Устаць! Да машыны!

«А, гад, забурболіла ў задніцы! — расчаравана ўсміхнуўся Крамнёў. — Ну што ж, пасмуродзь яшчэ на зямлі».

Крамнёў усеўся на камень, пачакаў, пакуль на беразе ўсталявалася цішыня, а ў кустах абудзіліся птушкі, потым няспешна выкруціў мокрую вопратку, развесіў на сухім карэнні, пад столлю пячоры, і, голы, ціхенька выслізнуў у глыбокі Чортаў вір.

Выплыў хвіліны праз дзве, ухапіўся за той самы сук, на якім так нядаўна вісеў хітры паліцай, доўга адпачываў, цяжка дыхаючы, потым ціха прамовіў:

— Усё, пан бургамістр. Шукай свае мільёны. А пасля вайны мы самі дадзім ім рады. Золата ў вадзе не гніе...

III

...Прахапіўся Крамнёў, адчуўшы, што камень, на якім ён ляжыць, ціха варушыцца. Схапіў пісталет, які заўжды трымаў пад рукой, сеў.

У сырой цеснай вымоіне было холадна і цёмна. Цемра была густая, ліпкая, здаецца, можна пакратаць рукою. А дзесьці не дужа далёка, здаецца, там, дзе Чорнае возера і Высокая выспа, люта грымела артылерыйская кананада.

«Прарыў? Ці штурм?» — навобмацак адшукаўшы боты і вопратку, Васіль хапатліва апрануўся. I тут кананада абарвалася. Абарвалася імгненна, як абрываецца гул барабана па ўзмаху дырыжорскай палачкі, і цяпер было выразна чуваць, як бязладна пастрэльваюць вінтоўкі ды злосна агрызаюцца аўтаматы.

Але вось заціхлі і стрэлы, і рэдкія глухія выбухі ручных гранат. Стала так ціха, што Крамнёў выразна чуў стук свайго сэрца.

«Прарваліся? Ці канец?» — Яшчэ колькі мінут ён напружана слухаў цішыню, потым, нібы сляпы, выцягнуўшы перад сабою рукі, адшукаў выхад з пячоры.

Рассунуўшы рукамі мокрае вецце лазы, намацаў нагою вылізаны павадкам нешырокі трывалы парожак і доўга стаяў нерухома, нібы і яго раптам скавала гэта халодная, жудасная цішыня. Куды ісці? Калі брыгада вырвалася з Высокай выспы, то куды падалася? У Бягомльскія лясы? Ці на Палік, куды, згодна з планам, даўно пайшлі другія брыгады злучэння? А што, калі на выспу ўварваліся немцы?

Асцярожна, каб не сарвацца ў вір, Крамнёў ухапіўся за тоўсты трывалы сук. Стары, падмыты вадою куст пагрозліва захістаўся, і ў ваду, нібы гарох з перакуленага рэшата, густа шуганулі цяжкія халодныя кроплі расы. Увабраўшы галаву ў плечы, капітан стаяў, скаваны ледзяным холадам, потым са злосцю пацерабіў куст яшчэ і, выбіраючы рукамі жывое сучча, а нагамі большменш трывалую апору, палез угару па пахілым беразе.

Нарэшце, апынуўшыся на беразе, зняможана сеў на абымшэлы валун. Зараз ён пойдзе туды, дзе, помніў, былі акопы карнікаў. Калі акопы пустыя, падасца на выспу, на бераг Чорнага возера.

Да фашысцкіх акопаў, па разліку Крамнёва, было не больш як тры кіламетры. На ўсходзе паружавела неба, а той клятай абароны карнікаў усё не было. «Няўжо заблудзіўся ў трох кустах?» — пачаў нервавацца Васіль і рап­там застыў: уперадзе, за блізкім кустом маладога арэшніку, нехта прамовіў слабым голасам, няўпэўнена вымаўляючы рускія словы:

— А-аль-ф-фрэд... дзе ты?

— Тут, тут! — злосна і ціха агрызнуўся другі. — Маўчы... Здаецца, нехта ішоў...

— Г-гарыць... як гарыць у грудзях! — са смяротнай журбой прастагнаў той, хто клікаў Альфрэда.

— Ды замаўчы ты! — задыхаючыся, прашыпеў другі голас, а той першы, слабенькі, безнадзейна прастагнаў:

— Е-езус Ма-а...

I абарваўся. Нехта здушана захрыпеў, зашамацела сухое лісце, і зноў усё сцішылася. Прытаіўшыся за нейкім калючым кусцікам, Васіль дастаў пісталет. Хто яны? Адзін — рускі, а той, другі?

За блізкім бухматым кустом маўчалі. I было тое маўчанне нейкае мёртвае, страшнае. Стаўшы на калені, ледзь-ледзь прыўзняўшы над нізкім кустом галаву, Васіль усё яшчэ напружана слухаў. Цішыня не патушыла, хутчэй, наадварот, абвастрыла трывогу. Пачакай, не спяшайся. Нехта тут ёсць, блізка, за тым вось кустом...

Той, каго ён убачыў, ляжаў на спіне, сутаргава ўхапіўшыся рукамі за грудзі. Нерухомыя, шырока расплюшчаныя вочы яго з жахам і здзіўленнем глядзелі ў неба, ужо амаль светлае і дзе-нідзе пакрытае лёгкімі белымі хмаркамі, падобнымі на сляды ад разрываў зенітных снарадаў. На левай назе чалавека блішчаў новенькі хромавы бот, правая была босая, ад ступака да калена загорнутая ў свежы бінт. Беласнежны бінт прамок, густа набрыняў крывёю. Побач, на кволай бледна-зялёнай траве, што нясмела прабілася скрозь тоўсты слой збуцвелага лісця, ляжала біклага, а ў грудзях чалавека, абцягнутых новенькім афіцэрскім кіцелем, тырчэў штык ад нямецкай вінтоўкі.

Крамнёў адчуў, як халодныя мурашкі папаўзлі па ягонай спіне. Нейкую долю хвіліны ён вагаўся, не ведаючы, што рабіць, потым нахіліўся над забітым.

...У кішэні кіцеля былі дакументы. Крамнёў прачытаў: «Матэо Віано... лейтэнант... »

«Італьянец?» — Крамнёў здзіўлена зірнуў на забітага. Адкуль? Яшчэ ўчора, ведаў Васіль, акопы вакол Высокай выспы кішэлі эсэсаўцамі. Адкуль жа ўзяліся тут італьянцы?..

IV

...Альфрэд Даноўскі-Скуратаў мог славіць свайго анёла: ён дбайна бярог яго чорную душу.

Шанцавала здрадніку. Смерць абыходзіла, нібы баялася запэцкаць аб гэтую погань свае старыя кашчавыя рукі. Колькі разоў трапляў ён у такую перапалку, з якой, здавалася, выйсці жывым немагчыма. Выходзіў. I не храбрасць ратавала мярзотніка. Выпадак. Часам дзікі, неверагодны.

Там, каля станцыі Вяцічы, непадалёк ад чыгуначнага моста, выратавала тое, што старшы лейтэнант Шапавалаў не меў права страляць. Узняў бы трывогу, і правалілася б удала задуманая аперацыя. А тут, на Высокай выспе, два дні назад, уратавала цемра, якая так раптоўна, у той самы момант, калі старшы лейтэнант выхапіў пісталет, праглынула выспу.

Уратавала, ды не зусім. Куля, выпушчаная цвёрдай рукой разведчыка, напаткала здрадніка ўжо тады, калі павешаны з самалёта ліхтар патух, дагнала і прашыла левае плячо. Ахоплены смяротным жахам, Даноўскі дабег аж да самай нямецкай абароны і ўжо тут, у двух кроках ад акопаў, на рудым тарфяніку, змогся. Тут яго і падабралі італьянскія салдаты, перадалі лейтэнанту Матэо Віано, рота якога ноччу змяніла батальён эсэсаўцаў, што быў па трывозе перакінуты ў «Цясніну Дар’яла», — насмешліва празваны партызанамі вузкі праход паміж ракой і возерам, і дзе, як паведамілі са штаба карнікаў, партызаны вось-вось пойдуць на прарыў.

Малады лейтэнант, які не паспеў яшчэ змыць са свайго твару сляды шчодрага італьянскага сонца і крыху гаварыў па-руску, з павагай і нават з зайздрасцю аднёсся да параненага нямецкага разведчыка, што вяртаўся з такога небяспечнага баявога задання. Неадкладна звязаўся з нямецкай камендатурай, са штабам карнікаў і, канчаткова пераканаўшыся, што Даноўскі сапраўды «свой», запрасіў «героя» за стол.

— Не хвалюйцеся. За вамі прыйдзе машына, — суцяшаў нечаканага госця лейтэнант. — А пакуль пасядзім за шклянкай добрага віна.

Даноўскі ахвотна згадзіўся. Як і ўсе на Высокай выспе, ён мала што еў, ды і рана была не дужа сур’ёзная. Хто-хто, а ён, Альфрэд Даноўскі, ведаў дакладна, што на Сухое балота партызаны не сунуцца. Яны пойдуць на прарыў цераз «Цясніну Дар’яла» (якую назву прыдумалі, чарнарылыя!). Аб гэтым па сакрэце, шапнуў яму сам камандзір кулямётнага ўзвода, маладзенькі хлапец, якога ён, Даноўскі, пачаставаў печаным у попеле ляшчом, выпадкова аглушаным у Чорным возеры, куды трапіў цяжкі фашысцкі снарад.

У тую ж ноч ён данёс пра гэта ў штаб карнікаў. А цяпер вось, якую гадзіну назад, па яго ж, Даноўскага, сігнале знішчана брыгадная радыёстанцыя. Пастка канчаткова закрылася. Чаму ж і не пагуляць?

Віано ўладкаваў на стале «батарэю» рознакаляровых бутэлек, напоўніў шклянкі і, старанна падбіраючы рускія словы, аб’явіў:

— За дружбу! За хуткую нашу перамогу! О!

Ён па-заліхвацку кульнуў шклянку і адразу ж захмялеў. Радасна ўзрушаны, паказваў госцю фотакартку нявесты, партрэт бацькі, сытага, самаўпэўненага чалавека з сівою чупрынай, партрэт маці, прыгожай рускай графіні, на якую так падобны быў сам Віано Матэо і якая, апрача прыгажосці, перадала сыну каля сотні дарагіх ёй рускіх слоў.

— М-міль-я-нер! — тыцкаючы пальцам у партрэт бацькі, з гонарам тлумачыў ён госцю. — А я... о, як гэта па-вашаму? О, успомніў: нашчадак. Бацькі нет, мільёны — я!..

Лейтэнант весела засмяяўся, схаваў партрэт, схапіў бутэльку, а Даноўскі не без зайздрасці ўздыхнуў: шчасліўчык!

— Альфрэд! — кульнуўшы чарговую шклянку, раптам загарэўся Віано. — Ёсць цудоўны ідэя! О! — Ён выхапіў з планшэткі блакнот, вырваў аркуш паперы, нешта доўга пісаў. Скончыўшы, урачыста працягнуў паперу Даноўскаму: — Вось бяры!

— Што гэта? — здзівіўся Даноўскі, зірнуўшы на незнаёмыя, чужыя словы, напісаныя акуратным вучнёўскім почыркам.

— Пра-тэк-цы-я! — лейтэнант узняў над галавою аловак. — Р-рэ-ка-менда-цы-я! Разумееш? Мой дзядзя — камандзір нашай брыгады. Ён накіруе цябе Ргалія. Неапаль. Шпіталь. У Неапалі — мой ацец. Разумееш? Ён прыме цябе. Я так хачу. Ён зробіць для цябе ўсё, што ты захочаш.

Даноўскі недаверліва, нават неяк спалохана глядзеў на лейтэнанта. П’янае трызненне? Капрыз разбэшчанага багаццем юнака? Ргалія... Неапаль... Няўжо і сапраўды ён, Альфрэд Даноўскі, зможа ўсё гэта ўбачыць? Убачыць толькі таму, што так захацелася гэтаму малакасосу? Няўжо ён, Альфрэд Даноўскі, і сапраўды апынецца далёка-далёка ад гэтай зямлі, якой здрадзіў і якая цяпер пячэ яму ногі, а кожны куст, кожнае дрэва пагражае куляй ці намыленай вяроўкай?

— А мне... хіба мне дазволяць ехаць у Ргалію? — нарэшце нясмела ўсміхнуўся ён. — Я ж...

— Так хачу я! Так і будзе! — капрызна абарваў яго лейтэнант. — Бяры пісьмо і вып’ем за Iталiю!

I яны пілі. За Iталiю, за нявесту Віано, за яго бацьку і маці, за дучэ, за фюрэра і за вечную дружбу. Дзень прамільгнуў непрыкметна. Машыны з камендатуры ўсё не было, што Альфрэда Даноўскага і не дужа трывожыла.

Звечарэла. Легла пад стол чарговая пустая бутэлька. Наступіла ноч, не памайску цёплая, ціхая, у паху маладой зеляніны і лугавых кветак, — апошняя ноч для нашчадка мільёнаў...

...Віано і Даноўскі выскачылі з бліндажа тады, калі ад італьянскай роты ўжо амаль нічога не засталося. Яшчэ не разумеючы, што здарылася, кінуліся да акопаў і, убачыўшы трупы італьянскіх салдат, павярнулі назад, у кусты. Тут ужо былі нейкія людзі, многа людзей. Яны ішлі проста на захад, ішлі моўчкі, грознай лавінай, нібы вясенняя паводка, што вырвалася з цесных берагоў ашалелай ракі.

— П-партызаны! — захліпнуўся Даноўскі і рынуўся ў густыя кусты маладога арэшніку. — Бяжыце за мной!..

Ды граната, якую кінуў наўздагон партызан, апярэдзіла іх...

...Калі Віано апрытомнеў, то ўбачыў над сабою чужое, незнаёмае неба. Ды яшчэ нейкага чалавека. Той стаяў перад ім на каленях, але глядзеў кудысьці ў цемру, глядзеў і напружана слухаў, лавіў кожны гук, кожны шолах. I тады Віано прастагнаў:

— Альфрэд... гэта... ты?

— Я, я, — хапатліва закрыўшы лейтэнанту рот рукою, прашаптаў Даноўскі. — Маўчы... Здаецца, нехта ішоў...

— Мой бог! — адняўшы руку Альфрэда, выдыхнуў лейтэнант. — Як гарыць у грудзях!.. П-піць...

— Ды ты замаўчыш?!

— Як... гар...

Голас абарваўся...

V

...Бліндаж, у якім Крамнёў жыў так не доўга і які так яму падабаўся, ацалеў. Усё ў ім было на месцы. Стаяў на палічцы кацялок, на табурэтцы — вядро з вадою. I тэлефонны апарат, гонар партызанскіх сувязістаў, быў на ранейшым месцы, — на краёчку стала, так, каб яго можна было лёгка дастаць рукою нават лежачы на нарах.

З нейкай глыбокай і незразумелай трывогай Крамнёў зняў трубку, асцярожна паднёс да вуха. Трубка была халодная, мёртвая. Кінуў яе на стол, сеў на нары, расшпіліў каўнер гімнасцёркі.

Учора ноччу на гэтых вось нарах спаў Міхась Шапавалаў. Цяпер старшы лейтэнант, відаць, ужо ў Маскве. I Генрых Мюлер у Маскве, і Ваня Бандарэнка, і Алёша Кручок — усе, хто паспеў сесці ў самалёт і каго ён, капітан Крамнёў, прыкрыў сваімі грудзямі.

У Маскве, у «Цэнтры», — іх лопцы-разведчыкі. Дзесьці на падмаскоўным аэрадроме стаіць выратаваны ім самалёт, а ён сядзіць у пустым бліндажы на апусцелай, усімі пакінутай выспе.

Васіль лёг, абхапіў галаву рукамі. Як цяжка стаміўся ён за гэтыя суткі! I як даўно нічога не еў. Усё: і рэчмяшок з апошнім сухаром, і аўтамат, і афіцэрская сумка з наборам картаў-двухвёрстак — засталося ў самалёце. А самалёт...

Крамнёў уздыхнуў, заплюшчыў вочы. Нары хіснуліся і паплылі кудысьці ў зялёныя лугі, дзе было так многа кветак і так многа сонца...

...Калі ён прачнуўся, сонца ўжо заходзіла. Золатам адлівала маладое кволае лісце на рослых асінах, што ціха стаялі ў нізінцы, каля Сухога балота. На гладкіх стройных светла-шэрых ствалах велічных дрэў бялелі свежыя рваныя асколачныя раны, але шчодра напоеныя вясенняй вільгаццю і сагрэтыя пяшчотным сонечным святлом дрэвы жылі, радаваліся вясне.

Пад густымі цёмнымі промнямі весела і бестурботна смяялася Ціхая Лань. На яе нешырокіх зіхатлівых плёсах разыходзіліся зыбкія залацістыя кругі: то, адчуўшы вечар, гуляла рыба.

Нейкі час капітан задуменна глядзеў на параненыя дрэвы, на раку, потым, уздыхнуўшы, адвярнуўся і доўга ўзіраўся ў дальні край Сухога балота, туды, дзе цяпер, ужо нікому не страшныя, ляжалі забітыя карнікі.

«Можа, пашукаць што-небудзь там? — прыслухоўваючыся да прыкрай буркатні ў жываце, змрочна падумаў Крамнёў. — Выбілі іх імгненна, сабраць усё не паспелі... »

...Яму пашанцавала. У першым жа бліндажы на засланым газетай стале ён знайшоў бохан хлеба і талерку з вяндлінай. Побач стаяла адкрытая бляшанка кансерваў і ганарыста ўзвышалася пачатая бутэлька нейкага залацістага заморскага віна. Такія ж бутэлькі са стракатымі наклейкамі, якіх Крамнёў у сваім жыцці і не бачыў, валяліся пад сталом, а дзве, не кранутыя, свяціліся на палічцы ў канцы бліндажа.

«Няблага жылі!» — горка ўсміхнуўся Васіль і, не думаючы, добра гэта ці не, сеў за стол.

...Ён не збіраўся за раз з’есці ўсё, што было на стале, і не паверыў, калі рука не намацала ў талерцы нічога. «З-зд орава...» — Крамнёў збянтэжана абвёў вачыма спустошаны стол, насцярожана зірнуў на расчыненыя дзверы бліндажа і, нібы спалохаўшыся, што нехта бачыў, як ён, капітан, прагна глытаў чужы, недаедзены хлеб, чужое мяса, запіваў чужым недапітым віном, памкнуўся ўстаць. Але разамлелае цела не слухалася. I ён, яшчэ раз горка ўсміхнуўшыся, бязвольна прыхіліўся спінай да абшытай шурпатымі дошкамі сцяны, заплюшчыў вочы. Цяжкая свінцовая стома паралізавала цела. Не слухаліся ногі, рукі, нясцерпна хацелася кінуцца на нары, і — спаць, спаць, ні аб чым больш не думаючы, ні аб чым не турбуючыся.

Але спаць было нельга. Тут — былая варожая абарона, усеяная трупамі забітых салдат. I тыя, хто ўцалеў, маглі ў любы момант вярнуцца, хаця б дзеля таго, каб падабраць мёртвых.

Сабраўшы апошнія сілы, Васіль рыўком адарваўся ад лаўкі і, хістаючыся, нібы гэта ён сам апрастаў усе тыя бутэлькі, што валяліся пад сталом, выбраўся з бліндажа.

«Заўтра зноў будзе ціхі сонечны дзень», — вылазячы з глыбокай траншэі, падумаў Крамнёў і пасунуўся назад у бліндаж. Толькі цяпер заўважыў, што трупы салдат, якія бачыў раніцай, зніклі. Усе да аднаго. I тыя, што ляжалі непадалёк ад бліндажа, і тыя, што ўжо былі за акопамі, на роўным пясчаным узвышшы.

Прытаіўшыся за чыгуннай печкай, Крамнёў зняў са сцяны аўтамат, які, уцякаючы, забыўся гаспадар бліндажа, заціх. Праз насцеж расчыненыя дзверы ён добра бачыў ломаную лінію акопаў, шэрую роўнядзь узвышша, ужо знаёмы яму арэшнік за гэтым узвышшам і нідзе не бачыў людзей. Ні жывых, ні мёртвых. Ціха было навокал, па-добраму ціха, як гэта часта бывае цёплым майскім вечарам, перад надыходам ціхай ночы.

«Відаць, я нешта наблытаў... Хутчэй за ўсё забітых яны падабралі яшчэ раніцай ці днём, — нарэшце заключыў капітан. — Цікава, ці знайшлі яны таго лейтэнанта?»

Не выпускаючы з рук трафейны аўтамат, Крамнёў асцярожна выйшаў з бліндажа, пастаяў, прыслухоўваючыся, і па вузкім пустым акопе, які пачынаўся проста ад парога бліндажа, падаўся да недалёкага арэшніку.

...Лейтэнант ляжаў там, дзе ён яго пакінуў на досвітку. Як і тады, сутаргава трымаўся рукамі за шырокі нямецкі штык, што працяў яго грудзі, але твар прыкметна змяніўся, стаў халодна-спакойны, нібы ён, лейтэнант Віано, ужо назаўсёды прымірыўся са смерцю, са сваім страшным лёсам.

«Не знайшлі... А можа, і не вельмі шукалі. Пабаяліся лезці ў глухія зараснікі, — Крамнёў цяжка апусціўся на высокую круглую купіну, абапёрся на калені, падпёр твар рукамі. — Што шукаў ты, італьянец, на маёй суровай беларускай зямлі? Што прывяло сюды, на гэтае балота? I хто забіў цябе? Нехта свой. Я чуў, як ты называў яго імя, таксама не рускае, як прасіў у яго піць. Значыць, ты яго ведаў. А ён? За што?»

Пачало пакрысе цямнець. На поўначы неба налілося густой сінявой, нясмела заблішчэла першая зорка. Крамнёў паклаў на траву аўтамат, падняўся на ногі. Недзе тут, блізка, бачыў ён раніцай акопчык — шчыліну на аднаго чалавека. Асцярожна, нібы баючыся разбудзіць, падняў лейтэнанта на рукі. Ён быў лёгкі, гэты заваёўнік СССР. А неўзабаве ад яго не застанецца нічога. Нават прыстойнай магілы...

Закідаўшы дзірваном акопчык, Крамнёў дастаў з ножнаў корцік, падышоў да маладой яліны, што расла побач, старанна выразаў на гладкай цёмна-ружовай кары:

МАТЭО ВІАНО 1923—1943

Падабраў з зямлі пісталет італьянца, яго дакументы, далёка ў кусты закінуў акрываўлены штык. Па дарозе яшчэ раз зазірнуў у знаёмы бліндаж, забраў кімсьці пакінуты ранец, павагаўшыся, зняў з паліцы поўныя бутэлькі каньяку і, вінавата ўсміхнуўшыся, падаўся на Высокую выспу.

VI

...Малады генерал Луіджы Віано, камандзір асобай брыгады, якая з-пад сонечнага неба Ртали спяшалася на дапамогу 8-й, так званай «Ргальянскай арміі ў Расіі», што гінула на заснежаных палях пад Сталінградам, ці то ў спешцы заблудзілася, ці то па якой іншай прычыне, але замест голых берагоў Ціхага Дона трапіла на лясісты беражок Ціхай Лані, пра існаванне якой, відаць, не ведаў і сам «дучэ».

Некалькі год, калі пачалася Другая сусветная, Луіджы Віано на фронт ірваўся не дужа. Не вабілі ні старажытная Грэцыя, ні казачная Афрыка, ні нават легендарная Францыя, дзе многія яго сябрьі і знаёмыя пабывалі ўжо, атрымалі медалі і крыжы, і не толькі на грудзі. Ён і, мусіць, не без падстаў, вырашыў, што з поспехам ваяваць можна і на паркетных «палях» высокіх штабоў. I не памыліўся: у дзень свайго саракагоддзя атрымаў генеральскія пагоны.

Праўда, баявых ордэнаў на генеральскім мундзіры было малавата, і ён, заціснуўшы сваё гарачае сэрца ў кулак, нарэшце даў згоду ўзначаліць гэтую самую, асобую. Ды крыху заблудзіўся, відаць, па нявопытнасці. А можа, і таму, што з геаграфіяй у яго былі даўнія нелады, яшчэ са школьных часоў. Так ці інакш, але цяпер малады генерал ваяваў у Беларусі. І расчараваўся. Віцебскія балоты, лясныя азёры, блакітныя і самотныя, як вочы тутэйшых жанчын, былі зусім не падобныя на вясёлыя італьянскія лагуны! Ды і войска гэта лясное аказалася надзіва злое і хітрае. I, баючыся, што і лёс наблытае, і ён, генерал Віано, атрымае зусім не той крыж, які яму хочацца (а такіх крыжоў ён ужо бачыў тут нямала), стаў яшчэ больш асцярожным і абачлівым. Змераўшы Даноўскага недаверлівым позіркам, якім могуць глядзець толькі «бывалыя» разведчыкі штабных разведупраўленняў, генерал доўга круціў у руках запіску, хоць адразу ж пазнаў, што напісана яна рукою пляменніка, заклапочана варушыў густымі цёмнымі брывамі, нарэшце нахіліўся да перакладчыка і нешта ціха сказаў яму. Сержант грукнуў абцасамі, жвава павярнуўся і ветліва спытаў у Даноўскага:

— Вы калі ў апошні раз бачылі лейтэнанта Матэо Віано?

Даноўскі ледзь прыкметна ўздрыгнуў, але тут жа цвёрда адказаў:

— Ноччу. Гадзін у дванаццаць. Ён даў мне вось гэту запіску, сказаў, каму перадаць, паказаў, куды трэба ісці, а сам вярнуўся ў свой бліндаж.

— У вас ёсць дакументы?

— Ёсць. Толькі не на маё імя, — гледзячы проста ў вочы генералу, спакойна адказаў Даноўскі. — Я быў на заданні, у варожым лагеры, і, канешне, не пад сваім прозвішчам. Скуратаў. На Смаленшчыне быў такі падпольшчык. Чалавек адзінокі. Канешне, знік... Ну а пашпарт яго застаўся ў мяне. Гэта вам можа пацвердзіць сам Шылер, — на апошнюю фразу асабліва націснуў, спадзеючыся, што каго-каго, а каменданта Шылера генерал ведае.

Генерал зноў працяў Даноўскага кароткім ледзяным пазіркам, рэзка спытаў, старанна падбіраючы рускія словы:

— Лейтэнант Віано... дзе ты відзел яго апошні раз? Калі? Час, мінута! Дзе прасцілся? Ну?

— На дарозе, што вядзе сюды, да вашага штаба. Было гадзін дванаццаць ночы, можа, трошку менш ці трошку больш. На гадзіннік я не глядзеў, ужо было цёмна...

— А ў колькі гадзін прарваліся партызаны? — абарваў генерал.

— Вось гэтага я не ведаю, — уздыхнуў Даноўскі. — Калі я развітаўся з лейтэнантам Віано, наўкол было ціха. Пра прарыў партызан я пачуў ужо тут, у вашым штабе.

Генерал незадаволена змоўк. Доўга шматаў пальцамі парыжэлыя старонкі незнаёмага пашпарта, нарэшце грэбліва кінуў на стол, акуратна згарнуў запіску пляменніка і, схаваўшы яе ў нагруднай кішэні, змрочна аб’явіў:

— Добра... як вас... пан Скуратаў?..

— Лейтэнант Даноўскі, пан генерал!

— Добра, лейтэнант Даноўскі. Я выканаю просьбу Віано... відаць, яго апошнюю просьбу. Неабходныя дакументы атрымаеце ў сяржанта.

— Слухаю, пан генерал! — стукнуў абцасамі Даноўскі, правай — здаровай — рукой падтрымліваючы руку левую, параненую. — Але... даруйце, а што мне сказаць обер-фюрэру Шылеру?

— Нет ваш Шылер! — зноў рэзка абарваў генерал. — Тдзіце!

— Камендант Шылер загінуў сёння ноччу, у час партызанскага штурму, — насцярожана азірнуўшыся, ціха прамовіў сяржант-перакладчык, калі яны выйшлі на вуліцу. Памаўчаўшы, гэтак жа асцярожна спытаў: — Вы сапраўды нічога не ведаеце пра лёс лейтэнанта Віано?

Даноўскі на момант спыніўся, здзіўлена прашаптаў:

— Адкуль? А хіба...

— Бачыце, лейтэнант Віано знік, — зноў насцярожана азірнуўшыся, яшчэ цішэй загаварыў сяржант. — Сярод забітых, якіх мы сёння днём падабралі, яго не аказалася. Можа, трапіў у палон?

— Не можа быць! — здушана ўсклікнуў Даноўскі. Крыху памаўчаўшы, ужо больш упэўнена дадаў: — Знойдзецца. Хутчэй за ўсё, адступаючы, заблудзіўся. Кусты там густыя, а мясцовасць чужая, незнаёмая.

— Дай Бог! — перахрысціўся сяржант. — Залаты хлопец! Я даўно ўсю іх сям’ю ведаю. Служыў у бацькі яго. Матэо дыпламатам хацеў стаць, збіраўся ў Расію. Маці яго — руская, княгіня... Ну ды ладна, ідзіце, збірайцеся ў дарогу. Вечарам чакаю вас у штабе. Мы ноччу адпраўляем у !талію цяжкапараненых, з імі і паедзеце. А пакуль наведайцеся да бургамістра. Ён хоча вас бачыць.

— В-валькоўскі?

— Ага. Ён тут, вунь у той хаце. Крайняя злева.

VII

...Бургамістр Паўзуновіч-Валькоўскі сядзеў на вузкім жалезным ложку ў маленькім пакойчыку-бакавушцы. Ён быў злёгку п’яны, і яго заўсёды жоўты эпілептычны твар цяпер стаў попельна-шэры, але ў вачах, глыбока схаваных пад рэдкімі бялёсымі брывамі, хавалася нейкая неспакойная, трывожная думка.

— А-а, лейтэнант, — заўважыўшы ў дзвярах госця, вяла адгукнуўся гарбун. — Заходзь, сядай. Выпіць хочаш?

Даноўскі сеў на хліпкую табурэтку, уважліва паглядзеў на Валькоўскага. Гэта быў адзіны чалавек, да канца яму зразумелы, блізкі па лёсе і жыццёвых памкненнях. I таму ён вельмі хацеў ведаць, што думае бургамістр пра яго, Даноўскага, ад’езд у Iталiю.

Але Валькоўскі, відаць, пра гэта яшчэ нічога не ведаў. Глынуўшы са шклянкі нейкай карычневай бурды, ён узрушана загаварыў зусім пра іншае:

— Шылер!.. Хто мог падумаць?! Каменны, жалезны чалавек, і — кулю ў лоб. Як апошні пакрыўджаны юнкер!..

— Дык ён?..

— Застрэліўся. Сёння ноччу. У Лазавым... Партызаны, бачыш, адурачылі яго. Разведчык іхні, шчанюк гадоў чатырнаццаці, набрахаў, што Дубровіч пойдзе на прарыў праз нейкую Цясніну Дар’яла... Але, — спахапіўся Валькоўскі, — і ты ж яму гэта самае паведаміў?

Даноўскі ўздрыгнуў, ссутуліўся, нібы хтосьці неспадзявана ляпнуў яго па галаве.

— Ну во! — ядавіта ўсміхнуўся гарбун. — Iдзi, памаліся. Шылер — не Зэйдліц. Той арыстакрат быў, дараваў табе Вяціцкі мост. А гэты бурбон, будзь ён зараз жывы, — во што бы! — Валькоўскі крутануў вакол шыі пальцам і рэзка ўскінуў да столі тонкую кашчавую руку.

Даноўскі міжволі ўцягнуў галаву ў плечы. Валькоўскі зноў яхідна ўсміхнуўся, паблажліва махнуў рукой:

— Ладна, пранесла. На вось, выпі. Каньяк, хоць і дрэнь. Памянем шэфа. Няхай ён і быў дубаломам, але нам з табой многа кепскага зрабіць не паспеў.

Даноўскі прагна выпіў. Ён глытаў сала з цыбуляй і ўпотай назіраў за бургамістрам. Хто яшчэ, апрача гэтага чалавека, ведае пра яго, Даноўскага, промах? А што калі ён, Валькоўскі?..

— Пачакайце, — выцершы пад пахамі рукі, асцярожна дакрануўся ён да вострага пляча гарбуна. — Гэта пра якога разведчыка вы гаварылі? Пра Кавалёва? Дык яго ж расстралялі.

— Пра якога Кавалёва? — грэбліва паморшчыўся Валькоўскі. — Пасля Кавалёва яны падкінулі нам яшчэ аднаго, сына самога Дубровіча. А той, падыхаючы, слова ў слова паўтарыў усё, што плёў Кавалёў. А тут якраз і ты падаспеў. Вось Шылер і замітусіўся. Сам злазіў на выспу, ды, відаць, ні д’ябла не выведаў. Цэлы дзень шчэрыў зубы, кусаў кожнага, хто трапіць на вочы, а потым, ужо вечарам, зняў полк эсэсаўцаў, замяніў іх італьянцамі і кінуў у тую «цясніну». Ну а што было потым, не мне табе расказваць.

Даноўскі доўга моўчкі глядзеў на гарбуна, потым асцярожна спытаў:

— Шылер... сустракаўся з гэтым італьянскім генералам?

— Мусіць. Не ведаю.

— А-а... а ты?

— Аб чым мне з ім гаварыць? Запрасіў прыйсці заўтра. Прыйдзецца... Цяпер ён — адзіны начальнік...

Даноўскі зноў уважліва паглядзеў у вочы Валькоўскаму, адсунуў ад сябе талерку з салам і, відаць, жадаючы разам абарваць цяжкую для яго размову, паведаміў:

— А я еду ў !талію. Бачыш, партызаны мяне цяжка паранілі... ужо на іх, італьянскай абароне. Дык генерал і рашыў...

— Паршывая краіна !талія, — не даслухаўшы, раўнадушна заўважыў Валькоўскі. — Галодная. Разбэшчаная. Сонцам жыве. Ды вадою. Адвеку імі гандлюе. Ды яшчэ антычным смеццем... Асабіста я люблю Францыю... Калі едзеш?

— Сёння ноччу.

— Што ж, шчаслівай дарогі. А я пакуль застануся тут, — Валькоўскі насцярожана зірнуў на дзверы, прыслухаўся і, нахіліўшыся да вуха Даноўскага, радасна прашаптаў: — Золата сваё я знайшоў!

— Ды ну?! — ахнуў Даноўскі. — Дзе? На выспе?

— Н-не! Яны прывалаклі маю скрынку да самалёта, каб везці ў Маскву. А тут я іх і застукаў. Тады адзін бандыт і кінуў скрынку ў раку.

— Дасталі?

— Яшчэ не. — Валькоўскі раптам замоўк, упіўся вачыма ў вочы Даноўскага, поўныя хцівага нецярпення. Нарэшце хрыпла дадаў: — Дастану заўтра. Паслаў за вадалазам у Віцебск. Там страшэнная глыбіня.

Даноўскі зразумеў трывогу Валькоўскага, стрымана ўсміхнуўся: брэшаш, пане, што заўтра дастанеш! Дзе ты знойдзеш таго вадалаза? I вельмі шкада, што мне трэба ехаць. Пра самалёт я сам паведаміў вам, ведаю, дзе ён сядзеў, і знайсці мне тваё золата будзе не так і цяжка. Ну ды ладна. Табе таксама добра жыць хочацца.

— Вып’ем. За вашу ўдачу. I за мой ад’езд, — напоўніўшы шклянкі, весела ўсклікнуў Даноўскі. — I дай Бог, каб мы калі-небудзь сустрэліся.

— Дзякуй, дружа. I сцеражы цябе Бог, — расчулена падхапіў Валькоўскі. — Можа, і сапраўды калі сустрэнемся. Свет цесны.

Ён асушыў шклянку адным, нейкім дзікім глытком, аблакаціўся на стол, падпёр галаву сухімі жоўтымі рукамі. Доўга сядзеў моўчкі, аддаўшыся ўсё тым жа далёкім, незразумелым Даноўскаму думкам, потым ціха, з глыбокай тугой і зусім цвярозым голасам загаварыў:

— Відаць, Альфрэд, не ў тую карэту мы селі. Не даедзеш. Трэба павяртаць назад, пакуль яшчэ не позна. Вось дастану золата і падамся ў адстаўку. Адпусцяць. Навошта я ім такі трэба? Не ведаю, чаму яшчэ цярпець... Паеду ў Парыж. Радня там у мяне. Праўда, збяднелая. Але ж тытул! Сувязі! А цяпер у мяне — мільёны. Ты чаго так глядзіш? Думаеш — трызню? Праклятыя мужыкі... Хіба я мог уявіць, што за некалькі год жыцця пад Саветамі яны стануць такімі? Азвярэлі!.. Зловіш гада, здзярэш з яго рызманы, а пад імі — аўтамат, нож ці граната. Чаго можна чакаць ад такіх? Кулю ў лоб?

Даноўскі палахліва высунуў галаву ў дзвярны праём. У хаце нікога не было. На пяколку шэрае кацяня шкуматала чорную подмазку. Пад лаўкай, каля дзвярэй, драмаў кудлаты барбос. I ўсё ж Альфрэд заспяшаўся.

— Ну, мне пара, — прамовіў. — Не памінайце ліхам, калі зрабіў што не так.

Яны тройчы пацалаваліся.

VIII

...Рабочы стол, стрэльба і вуда даўно прывучылі Крамнёва да адзіноты. Мог тыднямі не выходзіць з кватэры, суткамі блукаць па лесе ці сядзець у лодцы, прыкарэўшы вачыма да паплаўка. Мог спаць там, дзе напаткала ноч. Адзінота ніколі не прыгнятала, ён прымаў яе як прыемны рэдкасны дар. А вось сёння, апынуўшыся на знаёмай выспе, што згубілася ў нетрах Ціхаланьскай пушчы, у знаёмым — сваім — бліндажы, засумаваў. I нават не сум, а нейкая невыказная туга раптам скавала сэрца.

Што ўстрывожыла, што вывела яго з раўнавагі? Жаль, што не паспеў сесці ў самалёт і паляцець з сябрамі ў Маскву? Ці, можа, думка пра тое, што не ўдасца адшукаць партызан? Не, ні тое, ні другое не хвалявала. Калі будзе трэба, у Маскву трапіць паспее. А куды падалася брыгада Дубровіча, ён прыкладна ведае: на Палік. Прынамсі, так было вырашана на апошняй нарадзе. Вярэдзіла сэрца нешта зусім іншае. Яно, гэта «іншае», узнікала ў самай глыбіні душы і, нарастаючы, усё цяжэй і цяжэй навальвалася на сэрца, прымушала яго балюча і прыкра ныць.

Сашчапіўшы за спінай рукі, Крамнёў цяжка ступаў па бліндажы. Нарэшце яму надакучыла хадзіць, абрыдла разблытваць думкі, і ён, адшукаўшы ў цемры лесвіцу, падняўся наверх, на волю.

Прыслухоўваючыся да цішыні, да трывожнага стуку ўласнага сэрца, Крамнёў асцярожна абмінаў карчы, пераходзіў ад адной варонкі да другой. Ён яшчэ не разумеў, што шукае, але ўпарта ішоў усё далей і далей, напружана ўглядаючыся і прыслухоўваючыся.

I раптам спыніўся. Перад ім зеўрала глыбокая чорная яма, з якой тырчэлі пасечаныя асколкамі бярвенні.

«Зямлянка радысткі!..» — уздрыгнуў Крамнёў і застыў на месцы. На нейкае імгненне яму выразна пачулася жудаснае завыванне бомбы, хіснулася пад нагамі зямля, дыхнуў у твар гарачы ўдушлівы пах тратылу, і ён зноў убачыў перад сабою халодную чорную яму, пасечанае асколкамі і залітае густым мёртвым святлом бярвенне. Нясмела ступіў на самы край ямы, зірнуў уніз.

...Мноства драбнюткіх зорак гарэла на сырых сасновых камлях. Пераліваліся, дрыжэлі, знікалі і ўспыхвалі зноў. Крамнёў неадрыўна глядзеў на іх, і здавалася, што гэта не кроплі смалы, а гараць-дагараюць апошнія Соніны слёзы. У нейкае імгненне ён зразумеў, адкуль улілася ў сэрца тая туга, той невыказны сум. Яна тут, маладая радыстка, яго першае горкае каханне. Вось тут пад знявечаным бомбай бярвеннем. Там, злева, каля вузенькага акенцабайніцы, стаяў яе столік, а на ім — радыёстанцыя. А вунь ля той сцяны, што насупраць увахода, туліўся ложак. Не ложак, звычайныя нары, але як былі яны па-жаноцку дагледжаныя, па-дзявочы прыбраныя!..

Дзе напаткала Соню смерць? У час адпачынку? Ці за рабочым сталом, тады, калі яна перадавала ў «Цэнтр» шыфроўку пра тое, што брыгада акружана і амаль у кожнай партызанскай вінтоўцы засталася апошняя абойма? I няўжо яна так і застанецца тут, у гэтым разбітым бліндажы? Не! Зараз ён возьме рыдлёўку — яна дзесьці там, у бліндажы, — возьмі і раскідае гэты завал, гэта пасечанае асколкамі бярвенне. А потым... потым выкапае магілу, вунь там, на беразе ракі, пад тымі маладымі бярозамі...

Месяц яшчэ не схаваўся, як узышло сонца. Чыстае, дбайна вымытае халоднай расою, яно нейкі час краёчкам вока пазірала з-за лесу на Высокую выспу, на адзінокага чалавека, які, скінуўшы гімнасцёрку, упарта змагаўся з тоўстым цяжкім бервяном. Нарэшце чалавек адужаў яго, адкінуў убок і цяпер пад нагамі ўбачыў глыбокі, даволі прасторны правал. Змахнуў з ілба густы пот, ступіў уніз, на яго дно.

...Соня ляжала на спіне, раскінуўшы рукі. Густыя залацістыя валасы рассыпаліся на падлозе, вочы былі шчыльна заплюшчаны, нібы іх толькі што патрывожыла нясцерна-яркае сонца. А над ёю, упёршыся адным канцом у сцяну, другім — у падлогу, вісела тоўстае жоўтае бервяно. Пад цяжарам абвалу яно крыху сагнулася, але — трымала.

— Соня... Родная... — Васіль дрыготкай рукой крануўся шчакі радысткі і — адхіснуўся. Усё тое ж цікаўнае сонца нечакана ярка асвяціла твар дзяўчыны, яе аголеную шыю, і Васіль выразна ўбачыў, як б’ецца-пульсуе пад матавабелай дзявочай скурай тонкая празрыста-блакітная жылка.

Не радасць, нейкі невыказны страх ахапіў Крамнёва. Скамянеўшы, глядзеў на гэту жывую, трапяткую жылку і адчуваў, што сэрца набухае, расце, што яшчэ момант, і яно разарвецца!

«Божа, не ашукай! — упершыню ў жыцці маліўся ён, стоячы на каленях. — Не ашукай, Божа!..»

Тонкая жылка на шыі дзяўчыны білася ўсё больш упэўнена, а вясёлае сонца расчэсвала, гладзіла залатыя дзявочыя валасы, песціла твар, і ён, сагрэты цяплом і пяшчотай, святлеў, ружавеў, ажываў!

«Божа, не ашукай! — як у сне паўтараў Крамнёў, усё яшчэ баючыся паверыць сваім вачам. — Не ашукай, Божа!..»

Нарэшце здранцвенне прайшло. Ён асцярожна нахіліўся над радысткай, нясмела ўзяў яе руку. Рука была цёплая, пульс біўся роўна.

Не памятаючы сябе, Васіль падхапіў на рукі дзяўчыну і кінуўся прэч з бліндажа. Соня са страхам і здзіўленнем глядзела на яго шырока расплюшчанымі вачыма, а ён ішоў і ішоў, аж пакуль не апынуўся на беразе Лані, пад тымі ж маладымі бярозамі, дзе збіраўся капаць для Соні магілу...

ІХ

Крамнёў ніяк не мог зразумець, як ацалела Соня Кавалёва. Бомба трапіла акурат у цэнтр бліндажа, раскідала ўсе чатыры накаты, раструшчыла шматпудовыя валуны, а радыстка, слабая дзяўчына, кволае сэрца якой сцерагла толькі салдацкая гімнасцёрка, ляжыць вось на цёплай зялёнай траве пад зялёнымі бярозамі, не кранутая ніводным асколкам. Што гэта — сон? Дзіва?

— Ну, Соня, жыць табе тысячу год, — паклаўшы руку на гарачы лоб дзяўчыны, гаворыць капітан, а вочы яго туманяць слёзы. Соня мацней прыціскае руку Крамнёва і доўга глядзіць на бярозы, што абступілі яе карагодам, глядзіць на чыстае, высокае неба і раптам узнімаецца. Па яе вачах, па трымценні ўсяго яе цела Крамнёў зразумеў, што ў той непарушна-спакойнай блакітнай вышыні Соня раптам убачыла нешта страшнае, што ўзняло, адарвала ад зямлі яе слабае, знямоглае цела.

— Што, Соня? Што? — спалохаўся Васіль, калі дзяўчына, ухапіўшыся за нізкі бярозавы сук, стала на ногі. Ногі яе дрыжаць, як у толькі што народжанай лані, а вочы, поўныя жаху, нешта шукаюць. Пачуўшы голас Крамнёва, яна кідаецца да капітана, са стогнам шэпча:

— В-вася! Як с-страшна!..

— Супакойся... Ну што ты? Вакол жа так ціха, і я з табою... Супакойся. — Ён бярэ Соню на рукі і ідзе назад, цяпер да свайго бліндажа. Хутчэй. Соні патрэбен спакой. Зараз напоіць яе гарачым варам і пакладзе спаць.

Соня заснула ў яго на руках раней, чым ён паспеў увайсці ў бліндаж. Асцярожна паклаўшы дзяўчыну на нары і накрыўшы цёплай коўдрай, якую калісьці падараваў яму Міша Скакун, Крамнёў доўга сядзеў побач, з сумам углядаўся ў знаёмы і нейкі іншы цяпер твар. Кожная рыса на ім, гэтым прыгожым, як жартавалі студэнты універсітэта, антычным твары набыла ледзь улоўнае адценне. Чужая, зусім недарэчная складка перарэзала гладкі высокі лоб. Густыя цёмныя бровы з ледзь прыкметным залацістым адлівам сышліся над хваравіта закрытымі вачыма. Некалі пухлыя ружовыя вусны выцвілі, раз-пораз нервова ўздрыгвалі, і Крамнёву здавалася, што Соня зараз горка заплача.

Уздыхнуўшы, Васіль ціхенька ўстаў і выйшаў з «адсека». !шоў наўпрост, абы-куды, проста, каб зглуміць час, а калі стаміўся, то зноў убачыў перад сабою тую ж глыбокую чорную яму, якая ледзь-ледзь не стала для Соні магілай. Доўга глядзеў на бярвенне і камяні, раскіданыя бомбай, глядзеў засяроджана, нібы шукаў штосьці важнае, неабходнае.

— Дык вось што ўратавала цябе, Соня Кавалёва! — радасна ўсклікнуў Крамнёў, нібы тое, што ён «знайшоў», разам вырашала цяжкую праблему, што не давала яму спакою. — На тваё шчасце, яны памыліліся! I здраднік Скуратаў-Даноўскі, і лётчык-фашыст. Першы не папярэдзіў, а другі замест бомбы фугаснай кінуў на паказаную яму цэль бомбу асколачную.

Крамнёў радасна ўздыхнуў і ўжо зусім спакойна спусціўся ў халодную глыбіню разбуранага бліндажа. Там, пад абломкамі дрэва і каменя, ляжаць Соніны рэчы. Усё гэта трэба забраць. Асабліва — радыёстанцыю.

...Радыёстанцыя была раструшчана бервяном, раструшчана разам са столікам, на якім стаяла. Затое многія іншыя рэчы аказаліся цэлыя. Пад некранутымі, акуратна засланымі нарамі ляжаў аб’ёмісты ранец. На сцяне, над нарамі, вісеў аўтамат ППШ, а побач — запасны дыск у чахле.

Крамнёў уладкаваў на спіне ранец і аўтамат, згарнуў і звязаў кавалкам тэлефоннага кабеля Соніну пасцель, паглядзеў на знявечаную радыёстанцыю і, расчаравана махнуўшы рукою, асцярожна палез з разбуранай «радыёкеллі».

Калі вярнуўся ў свой бліндаж, Соня ўжо не спала.

— Божа, ну дзе ты быў?! — з адчаем і дакорам усклікнула яна, убачыўшы на парозе Крамнёва. — Куды так доўга хадзіў?

— Прынёс твае рэчы, — спакойна адказаў Васіль. — А ты спалохалася, што кінуў цябе?

— Канешне, спалохалася! Прачнулася, а тут — ні душы... Сядзь, пасядзі са мною.

— Супакойся, — ён асцярожна абняў Соню за плечы. — Цяпер ужо баяцца няма чаго. Мы тут з табою адны, як Рабінзон Круза з Пятніцай на бязлюдным востраве.

— Я так... Трасе нешта... — Соня зябка перасмыкнула плячыма, хапатліва схавала ў рукавы гімнасцёркі бледныя пальцы рук, насцярожана абвяла вачыма змрочны прасторны «адсек». У кожным яе руху, у кожным позірку адчувалася трывога, глыбока затоены страх, які яна хацела і не магла падавіць.

— Вось што, маё Сонейка! Давай мы з табою арганізуем вячэру, — відаць, стараючыся абудзіць дзяўчыну, развеяць яе страх і трывогу, энергічна саскочыў з нараў Васіль. — Я тут сёе-тое раздабыў. Нават такое... — Ён нахіліўся і дастаў з-пад стала бутэльку з прыгожай наклейкай.

— Божа, адкуль гэта? — здзівілася Соня. — Я бачыла такую, калі была з татам у Неапалі.

— Во-во. Нам і пакінуў яе адзін італьянец, — на момант Васіль замоўк, потым ужо зусім іншым тонам, уздыхнуўшы, дадаў: — Памянем яго душу. Адзначым нашу з табою сустрэчу, скажам дзякуй разяватаму лётчыку, што пераблытаў бомбы, ну а таму, былому нашаму... — Ён зноў замоўк, узяў са стала бутэльку і рэзкім ударам рукі выбіў корак, які, нібы куля, урэзаўся ў нізкую столь бліндажа.

— А есці, што будзем есці? — спахапілася Соня. — Вася, паглядзі ў маім ранцы. Здаецца, там сёе-тое яшчэ засталося.

Крамнёў развязаў ранец і весела свіснуў:

— С-соня! Ды тут жа цэлы склад пэфээс! Тры бляшанкі кансерваў, кавалак сала, цыбуля, а сухароў, сухароў колькі!

— Гэта ўсё нашы разведчыкі, — сумелася і пачырванела Соня, нібы была вінаватая, што ў яе ранцы аказалася столькі прадуктаў. — Амаль кожны дзень што-небудзь прыносілі. Яны ж амаль усе — тутэйшыя...

— Э-э, якая розніца, хто прынёс! Галоўнае — ёсць! Падсоўвайся бліжэй да стала.

Але ні даволі багаты абед, ні італьянскае віно, ні вясёлы гумар Крамнёва, з якім ён расказваў пра гарбуна-бургамістра і хітрага «вадалаза»-паліцая, не развеялі змрочнага Сонінага настрою. У яе вялікіх вачах захоўваўся ўсё той жа неспакой, усё тая ж хваравітая трывога. Васіль паклаў руку на гарачы лоб дзяўчыны, нахмурыўся.

— Відаць, я крыху прастудзілася, — вінавата прызналася Соня, глыбей забіраючыся пад коўдру. — У грудзях — нібы хто лёду насыпаў, і па ўсім целе мурашкі халодныя поўзаюць. А рукі чамусьці гарачыя... — Заплюшчыла вочы, крыху памаўчала, а потым ціха дадала: — I ў вушах звініць... Тонкатонка... I ўсё на адной агіднай пранізлівай ноце... Чаму?

Васіль уздыхнуў. Усё гэта было яму добра знаёма, усё гэта ён перажываў сам. Тады, яшчэ ў сорак першым, у пуні, на леташнім сене, дзе хаваўся, паранены і кантужаны выбухам цяжкага снарада.

— Ні пра што не думай. Засні. Усё пройдзе, — супакойваў дзяўчыну Крамнёў.

— Я засну, засну. Толькі... — Яна зноў трывожна азірнулася па баках, скасіла вочы на бярвенне, што нізка вісела над яе галавою, і ціха прашаптала: — ...толькі не тут. Пасцялі мне там, наверсе.

— Ды ты што? Ночы — халодныя!

— Прашу, пасцялі. Баюся я. Вось гэтых бярвенняў баюся. Так і здаец­ца... — яна вінавата ўсміхнулася, зноў сціснула Васілёву руку.

— Ну добра, добра. Тдзем.

Ён паслаў ёй на крутым беразе Чорнага возера, пад старым разгалістым дубам. Соня адразу ж сцішылася і, здаецца, заснула.

«Аднак вясёлая песня! — з трывогай і жалем пазіраючы на радыстку, думаў Крамнёў. — Аб паходзе не можа быць і размовы. Хіба яна, вось такая, зможа адужаць многія дзесяткі кіламетраў, ды яшчэ па бездарожжы?»

— Вася, — нечакана, не расплюшчваючы вачэй, прамовіла Соня. — Ты ўпэўнены, што рацыю нельга наладзіць?

— Здаецца, не. А ты чаму не спіш?

— Думаю... I хачу цябе папрасіць: прынясі, калі ласка, сюды маю рацыю. А раптам...

Крамнёў моўчкі падняўся, адшукаў старэнькую салдацкую коўдру: што ж, няхай паглядзіць.

Адышоўшы крыху ад дуба, ён раптам спыніўся, потым крута павярнуў назад. Соня спалохана села.

— Не хвалюйся, на выспе ціха, — супакоіў яе Васіль і заклапочана спытаў: — Ты не помніш, дзе твае карты?

— Якія карты?

— Палявыя. Ну, карты-двухвёрсткі. Былі яны ў цябе?

— А-а-а. Яны ў маёй сумцы.

— А сумка дзе?

— Ты хіба яе не прынёс? Яна ж вісела на сцяне, разам з аўтаматам.

— Не было яе там. Ну ды ладна, пашукаю штаб, звяжуся з Цэнтрам, і будзе табе новая тарахцёлка. А цяпер скажы дзякуй, што хоць карты знайшліся. Усё ж такі вочы раскрыліся.

Крамнёў усеўся пад дубам, замоўк. Страта радыёстанцыі засмуціла яго не менш, чым радыстку. Яшчэ раз накіроўваючыся ў Сонін бліндаж, у самым глыбокім куточку сэрца нёс кволую надзею, што рацыю і сапраўды ўдасца ажывіць хоць на колькі хвілін. Тады ён адразу ж звяжацца з Цэнтрам, папросіць самалёт і адправіць Соню на Вялікую зямлю, у Маскву. А можа, калі будзе такі загад, паляціць туды і сам. А цяпер? Каб Соні хоць крыху акрыяць (кантузія, відаць, не цяжкая), спатрэбіцца тыдзень, а то і больш. За гэты час апусцее Сонін ранец, і што тады? Хворы ды яшчэ і галодны чалавек далёка не пройдзе, ды яшчэ наўпрасткі, цераз лес і балоты. А вёскі наўкол, відаць, знішчаны карнікамі, нідзе не знойдзеш ні прытулку, ні кавалка хлеба.

Крамнёў скамечыў коўдру, зрабіў з яе нешта накшталт падушкі і ўладкаваўся пад дубам, на жорсткай цёплай траве. Апошнія тры-чатыры ночы, шалёныя ночы без сну і адпачынку, канчаткова выбілі яго з сіл. У галаве быў нейкі туман, кудысьці плыла зямля, плыла разам з ім, разам з разварочанымі зямлянкамі і бліндажамі, разам з глыбокім сінім-сінім небам і белымі-белымі хмаркамі, маленькімі і рэдкімі, як разрывы зенітных снарадаў. Бяздонная сінь клікала ў свае неабсяжныя прасторы ўсё жывое, абяцала спакой і спачын. I пахлі тыя прасторы жывіцай-смалою, гарэлым порахам, вадою і ландышамі...

У цёмнай вадзе Ціхай Лані, залітай густым перадвячэрнім сонцам, дзеелася нешта неверагоднае. Вада як быццам кіпела. Сотні, тысячы жвавых малькоў выляталі з глыбіні, залаціста-белымі іскрамі ўспыхвалі на сонцы, і здавалася, што гэта нехта бяздумны стаіць вунь за тымі кустамі і шчодра рассявае па шырокім плёсе ракі адборны авёс.

Следам за аўсінкамі-малькамі, нібы шэрыя тарпеды, выляталі з вады шчупакі, прагна ашчэрыўшы ненасытныя клыкастыя пашчы. Там і тут вытыркалі з вады свае тупарылыя мызы язі, крадком хапалі тапельца-жука і імгненна знікалі, пакінуўшы на гладкай вадзе ледзь прыкметны пералівісты круг. Няшчадна глушылі хвастамі-кувалдамі бездапаможную дробязь браканьеры-жэрахі. Патрывожаныя шумам, ляніва выварочваліся з ямін абжоры-самы, злосна хапалі бестурботных качанят і вярталіся назад, у свае патаемныя сховішчы.

Васіль ажывіўся. Прытуплены нягодамі інстынкт рыбака нечакана ажыў з новай, неадольный сілай. Хапатліва абмацаў кішэні гімнасцёркі і расцвіў у шчаслівай усмешцы. Ёсць! Цэлы пакецік выдатных фабрычных кручкоў. Неяк выпадкова знайшоў іх у разбураным спартыўным магазіне, яшчэ пад Масквой, у якімсьці райцэнтры. I збярог.

Васіль асцярожна высыпаў кручкі на далонь, доўга глядзеў на іх з нямым замілаваннем і раптам, пераможна ўзняўшы сціснутую ў кулак руку, усклікнуў:

— Соня! Мы выратаваны!

Дзяўчына са здзіўленнем глядзела на капітана, а той ужо ўсхапіўся на ногі:

— Мы выратаваны! Цяпер нам сам чорт не брат! — Ён вырваў з ножнаў свой адмысловы корцік і рашуча пашыбаваў у густыя кусты арэшніку.

— В-вудзільны? — не паверыла сваім вачам Соня, калі Васіль, вясёлы і ўзбуджаны, зноў з’явіўся пад дубам.

— А хіба кепскія? — Крамнёў памахаў доўгім раўнютнім дубцом, эфектна ўзняў вялікі палец рукі: — Арэхавае вудзільна, як сказаў бы Астап Бэндар, — мара рыбака.

— Ды хіба ў такі час пра гэта можна думаць?

— Зразумей, не дзеля пацехі выразаў я гэтыя дубцы. Колькі ў нас прадуктаў? То-та. Два-тры дні — і зубы на паліцу. А з чым у дарогу, дарогу цяжкую, не блізкую? То-та. Карацей, — абарваў ён самога сябе, — я рыбачу. А ты набірайся сіл. Ой, як спатрэбяцца!..

Васіль садраў з вудзільнаў кару, паставіў іх на сонца, а сам падаўся да вузкага глыбокага яра, куды, ведаў ён, партызаны ў час блакады кідалі рэшткі ад з’едзеных коней. Тут, спадзяваўся Васіль, ён знойдзе ўсё неабходнае.

I не памыліўся. У высокай траве валяліся конскія хвасты, самыя розныя па колеры і даўжыні. Тут жа, пад грудай касцей, аказалася і выдатная нажыўка.

Важная знаходка канчаткова пераканала Крамнёва, што ён прыняў правільнае рашэнне. Ёсць усё неабходне. Ёсць і рыба ў рацэ. Ну а рыбацкага вопыту — і таго больш.

Нажыўку сабраў у пустую гільзу ад гарматы-«саракапяткі», акуратна замаскіраваў травою і, вярнуўшыся, аж да позняга вечара віў пад дубам валасяныя вуды: на рыбу вялікую, ну, і на так сабе, што возьмецца. I калі на вастраверхую вяршыню старой яліны ўсеўся вірлавокі месяц, у яго ўжо ўсё было гатова.

Ноч выдалася ціхая, светлая і даволі халодная. Пад лёгкай старэнькай коўдрай (яго добры пухавік цяпер грэў радыстку) Васіль хутка замёрз. З журбой глядзеў на свой блізкі «адсек», дзе была жалезная печка, сухія бярозавыя дровы, добрыя нары і ўпотай злаваўся на Соню: чортава дзяўчо, прымусіла гібець пад гэтым карабатым дубам!..

Нарэшце не стрываў, паціху гукнуў:

— С-соня?

Радыстка маўчала. «Ну, здаецца, угаманілася», — уздыхнуў з палёгкай, паціху ўстаў са свайго мяккага, хоць не дужа ўтульнага ложа, і, стараючыся не шумець, пачаў збіраць рыбацкія прычындалы: лепш гадзіну-другую пасядзець ля ракі, чам гібець пад гэтым акасцянелым дрэвам. Ды і ведаў: гусцяра няблага бярэцца і ноччу.

Зборы занялі мала часу (усё даўно было падрыхтавана), і ён, праверыўшы, ці не разбеглася з гільзы яго жвавая нажыўка, палез у бліндаж за вядром. I не паспеў зноў з’явіцца пад дубам, як з-пад коўдры высунулася галава радысткі і прагучаў яе ціхі, але зусім не сонны голас:

— А не рана?

— Ды не, не рана. Пакуль выберу добрае месца, глядзіш, і світаць пачне... А ты ўсё не спіш? — спытаў са шчырай заклапочанасцю. — Холадна? Я ж казаў... Вазьмі і маю коўдру.

— Выспалася. Ты пачакай, я зараз.

Васіль выпусціў з рук вядро; усё, што хочаш, але такога павароту ён не чакаў. Соня ідзе на рыбалку! Не, сапраўды бабу сам чорт не разгадае. Некалі, яшчэ студэнтам, ён не раз прасіў яе паехаць з ім у Лазавое, на гэтую самую раку. Не паехала. I вось на табе!..

«Стоп, а чаго ты расхадзіўся? — раптам спыніў сябе Васіль. — Ды гэта ж добра нават. Выдатна! I мне спакойна, ды і ёй... чаго ёй адной тырчаць сярод гэтых мёртвых бліндажоў?»

— Ты сапраўды ідзеш ці жартуеш? — для поўнай упэўненасці дзелавіта спытаў ён.

— Я не хачу заставацца тут адна. Разумееш? Мне страшна.

Васіль ажывіўся:

— Тады, дзевачка, апранайся як след. Бяры ватоўку. I шапку.

— А ты вуду мне дасі?

— Вуду? — Васіль раўніва агледзеў вуды і пакрывіў усё ж душой, выбраў горшую: маўляў, для такой рыбачкі і гэткая задужа добрая.

— Вася, — ужо каля самай ракі нясмела азвалася Соня. — Ты... ну, чарвякоў гэтых, будзеш чапляць на мой кручок? Я іх баюся...

— Буду, буду. Хадзем хутчэй, днее. Так і клёў праваронім.

Х

— С-соня! Ну што ты робіш? Шшшто ты ррробіш?! — шыпіць з куста Васіль Крамнёў. — Хіба ж так закідваюць вуду? Ды ты ж на сорак вёрст разгоніш усю рыбу!..

— Ды я, Вася, стараюся. Ды бачыш...

Соня раптам замаўкае, і яе вочы, і так не дужа маленькія, робяцца проста вялізнымі: чорны паплавок на куртатай вудзе, што, зачапіўшыся за травінку, мірна спаў каля самага берага, раптам ажыў, скасабочыўся, ляніва паківаўся з боку на бок, нібы той п’яны качагар, і весела падаўся на плёс.

— Вася! — спалохалася Соня. — Глянь, чаго ён туды папёрся?

— Падсякай! — вылецеў з куста Васіль. Соня падняла вудзільна. Яно адразу ж катастрафічна сагнулася, а тонкая валасяная жылка зазвінела, нібы нацягнутая струна.

— Вася! Нехта адбірае вуду! — упёршыся нагамі ў зямлю, заплакала Соня. — Бяры, сам цягні!..

Крамнёў выхапіў з Соніных рук вудзільна і адразу ж зразумеў трывогу радысткі. Там, у цёмнай глыбіні ракі, бушаваў нехта моцны і ўпарты.

«Лешч! А можа, і язь. Не, усё ж, мусіць, лешч, не скрануць з месца... Чччорт вазьмі, і чаму я даў Соні гэту вуду? Збіраўся ж лавіць на яе плотак. Лёска — чатыры валасінкі. Хіба яна ўтрымае такога ўпартага асла?»

Спадзявацца цяпер можна было толькі на вопыт і майстэрства, і Васіль прымусіў сябе супакоіцца. Ён ужо не стараўся цягнуць рыбіну да берага, а проста трымаў на месцы, не даючы ёй волі.

Асцярожна пачаў прыўзнімаць слабенькае вудзільна. Хвіліна, другая, і вось з вады высунулася шэрае тупое рыла. Стомлена пазяхнула, і на ціхай вадзе разлёгся вялізны лешч.

«Падсак! Ці хоць бы паршывенькі багорчык! — моўчкі стагнаў Васіль. — Можа, прашыць вострым канцом вудзільна?».

Нібы адгадаўшы яго каварны намер, лешч асцярожна паварушыў хвастом, нібы правяраў астатак сіл.

«Усё. Зараз дасць нырца, сігане ўбок, і ад вуды...» — Крамнёў коса зірнуў на Соню, што, анямелая, стаяла побач, потым асцярожна перакінуў вудзільна ў левую руку, а правай расшпіліў кабуру.

...Сухі пісталетны стрэл прагучаў ціха, як пуга ў руцэ маладога пастуш­ка. Ад нечаканасці лешч падскочыў і тут жа зноў плюхнуўся на ваду, а яго шырокі, як далонь чалавека, плаўнік развітальна і сумна памахаў сонцу, прыбярэжным кустам, збянтэжаным рыбакам.

Хапатліва схаваўшы пісталет, Крамнёў за лёску падвёў рыбіну да берага, выкінуў у высокую мокрую траву.

— Эх ты, рыбачка! — усміхнуўся, нагой адкінуў рыбіну далей ад вады, рашуча загадаў: — Бяры сваю здабычу, ідзі на новае месца.

— Чаму на новае? — здзівілася Соня. — Тут жа ловіцца!

— Лавілася. А цяпер усё жывое, што было тут, мы разагналі. I раней, як праз гадзіну, нават жук-плывунец не пакажацца.

— А я адсюль нікуды не пайду, — катэгарычна заявіла Соня. — Мне тут падабаецца. А ты хочаш — шукай новае месца.

Васіль з насмешкай паглядзеў на радыстку, нічога не сказаўшы, падаўся да свайго кудлатага лазовага куста. Няхай! Няхай блазнота пераканаецца, што вопытнага рыбака не грэх і паслухацца!

Соня, зразумеўшы, што цяпер прасіць у Крамнёва дапамогі не варта, сама сяк-так начапіла брыдкага белага чарвяка, рашуча, цераз галаву, закінула вуду, ды так няўмела, што тонкі хліпкі канец вудзільна стралой урэзаўся ў ваду.

— Так іх! Глушы гадаў! — ядавіта гукнуў з-за куста Васіль і тут жа прыкусіў язык. Паплавок на Сонінай вудзе, які яшчэ не паспеў і ўладкавацца на вадзе, зноў захадзіў хадуном, весела падскочыў і спрытна даў нырца. Соня рэзка тузанула вудзільна, і з вады, нібы корак з бутэлькі шампанскага, куляй выляцеў маленькі паласаты акунёк.

Рыба, падсечаная няўмелай рукою, часта зрывалася, Соня войкала, смяялася і, не папраўляючы на кручку нажыўку, закідвала вуду зноў. I зноў пачыналася тое ж.

«Ну, гэта ўжо чорт ведае што! — шыпеў у сваім кусце Крамнёў. — Такое і ў рыбацкіх анекдотах не знойдзеш!..»

А наіўная шчаслівая Соня, якая зусім і не ведала, што сыпле соль на сэрца заўзятага рыбака, раз-пораз здзіўлена пытала:

— Вася! А чаму не ловіш ты?

— Не хачу! — нарэшце злосна агрызнуўся Васіль і кінуў на траву вудзільна. Адзін з паплаўкоў, нібы спалохаўшыся неспадзяванага шуму, уздрыгнуў і неяк бокам-бокам пакавыляў далей ад берага. Ад здзіўлення Крамнёў на імгненне застыў, потым, нібы рыбачок-пачатковец, які ўпершыню такое ўбачыў, схапіў кінутае вудзільна...

Калі сонца павярнула на поўдзень і клёў паціху суняўся, вядро бы­ло поўнае ды яшчэ пад кустом у цяньку закіданыя пякучай крапівой ляжалі Сонін лешч і добры дзесятак ладных акунёў, якія праглынулі кручок Васіля.

— Ой, Вася! I што мы з ёю будзем рабіць? — шчасліва пазіраючы ў вочы Крамнёву, захаплялася Соня. — Тут жа рыбы — кілаграмаў дзесяць!

— Дадзім рады! — паважна гудзеў капітан. — Я па гэтай частцы — мастак. А пакуль што бяры мой корцік і чысці драбязу. Я пайду, назбіраю ламачча ды зазірну ў свой адсек. У тваім ранцы я, здаецца, бачыў крыху солі...

ХІ

За некалькі дзён, што яны правялі на рацэ сярод цішыні, кветак, сонца і дрэў, Соня непазнавальна змянілася. Нібы юная маці, налілася прывабнай сілай, была бадзёрай і вясёлай — той самай Соняй Кавалёвай, якую ён помніў з часоў свайго недалёкага юнацтва.

Яна ўжо не баялася спаць у бліндажы, зрэдку адна блукала па выспе, забіралася ў пустыя зямлянкі, дзе некалі жылі яе шматлікія сябры і сяброўкі. I толькі сваю «радыёкеллю» — разварочаны бомбай бліндаж — абыходзіла бокам.

Назіраючы за радысткай, за тымі зменамі, што з ёй адбываліся, Васіль і радаваўся, і баяўся. Ён адчуваў, што той невыказны страх, які ахапіў яго, калі ўбачыў разбураны радыёцэнтр і ў ім нерухомае цела радысткі, знік, а ў сэрцы з новай сілай абудзілася былое і, мусіць, ужо незваротнае. Соня-Сонейка!.. Першы букет, куплены для яе за бедныя студэнцкія рублі... Першыя падарункі, набытыя на небагатыя літаратурныя ганарары... Першая ноч, праведзеная з ёю ў маленькім садку, на Сонінай дачы...

Як блізка было іх шчасце! Васіль Крамнёў спадабаўся Соніным бацькам, асабліва старому Кавалёву. Вопытны рэдактар, вядомы крытык, прачытаўшы першую аповесць Крамнёва, зразумеў, што ў літаратуру ідзе здольны пісьменнік, і пачаў дапамагаць. Даваў камандзіроўкі, падказваў цікавыя тэмы, друкаваў яго творы на старонках часопіса, асцярожна прыкладваючы да іх сваю вопытную рэдактарскую руку.

Блізка, зусім побач было іх поўнае шчасце, да яго заставалася некалькі крокаў — да дома насупраць, да ЗАГСа, бліскучую шыльду якога яны бачылі амаль кожную раніцу, калі пасля чарговай бяссоннай начы развітваліся каля пад’езда Сонінага дома.

...Выбух фашысцкай бомбы ўшчэнт разнёс дом насупраць. Рассыпаліся на чорным асфальце чатыры загадкавыя залатыя літары. Рассыпалася і шчасце...

Але ці назаўсёды знікла яно, тое былое? Вось жа яна, яго Соня, яго мара, яго першае каханне. Працягні вусны — і кранешся яе гарачай шчакі, яе аголенага пляча, яе тугіх, налітых жаночай пяшчотай грудзей.

«А можа, так і зрабіць?» — спыніў ён сябе, бо ў адно нейкае імгненне, як прывід, як дакор, з’явілася Валя, у вушах выразна прагучалі яе апошнія словы, сказаныя каля самалёта, на лядовым партызанскім аэрадроме:

— Кахаю, чакаю і чакаць буду вечна. Паклічаш, уцяку са шпіталя, босая прыйду сюды да цябе па вось гэтым снезе!..

I ён заціх, з галавою зашыўся пад салдацкую коўдру. Доўга ляжаў нерухома, баючыся дакрануцца да мілага цела, потым, пераканаўшыся, што Соня спіць, асцярожна падняўся усцягнуў боты і так жа нячутна выйшаў з бліндажа.

«Не шукай, Крамнёў, дарогі назад, — апынуўшыся на беразе Чорнага возера, думаў з горыччу Васіль. — Позна. Былое не вернецца. Усё спапяліла вайна, развеяў попел ваенны віхор. Позна!..»

XII

Крамнёў не ведаў, дзе шукаць сваіх, не ведаў, куды падалася брыгада Дубровіча, што вырвалася з блакады, дзе зараз штаб партызанского злучэння. Па плане ўсе брыгады на чале з палкоўнікам Хмарай павінны адысці на Палік, у Барысаўскія лясы, дзе была база знакамітай брыгады дзядзі Колі і куды, ведаў Крамнёў, павінны прыйсці многія партызанскія злучэнні Віцебшчыны.

Але штабы плануюць, а вайна жорстка ўносіць у іх планы свае карэктывы...

Гаварыць Соні пра скоры паход Васіль пакуль не хацеў. Няхай яшчэ дзень-другі спакойна адпачывае, а ён, Васіль, тым часам уладкуе свае асабістыя справы.

Разведчыку на вайне весці дзённік катэгарычна забаронена. I ўсё ж многія з іх парушалі гэты суровы закон, мелі і дзённікі, і фотаздымкі дарагіх ім людзей, праўда, усё гэта старанна хавалі ў патаемных мясцінах не толькі ад вока чужога.

Рабіў гэта і капітан Васіль Крамнёў. Можа, таму, што спецгрупа, якой ён камандаваў, жыла самастойным баявым жыццём: маленькая армія на роднай, часова захопленай ворагам зямлі. А можа, і не таму.

Вайна ёсць вайна, на вайне страляюць, на вайне забіваюць. I ўсё ж і на вайне чалавек часам думае пра будучае. Як спатрэбіцца яму, пісьменніку

Крамнёву, яго дзённік — верны сведка таго, што было ў яго жыцці і што можа незнарок выкрасліць з памяці час, нягоды, нават шчасце і радасці.

Вось гэты запаветны сшытак — скупы летапіс ды рукапіс няскончанай аповесці, якую распачаў яшчэ ў падмаскоўным шпіталі і вырашыў сёння прагледзець і надзейна схаваць у сваім даўно правераным сховішчы. Спатрэбіцца. I калі не яму, дык застанецца на зямлі сведка грозных падзей, сведка мужнасці людзей і нікчэмнасці нелюдзей.

Дачакаўшыся, калі Соня, хапатліва паснедаўшы, пайшла на раку, Крамнёў адразу ж падаўся на бераг Чорнага возера, дзе над абрывам паміраў магутны стары дуб.

Дуб некалі разбіла маланка, даўно не распускалася лісце на яго сухім аблупленым голлі, і, мусіць, таму Крамнёў і даверыў яму свой запаветны скарб, хаваў у непрыкметным дупле сшыткі, спадзеючыся, што мала хто зацікавіцца гэтым несамавітым дрэвам: ні ценю, ні дроў.

Уважліва агледзеўшыся па баках, Васіль дастаў сваю схову, усеўся на краі абрыва. Рукапіс аповесці, перавязаны бінтам, адклаў, а дзённік — тоўсты сшытак у чорнай дэрмацінавай вокладцы — разгарнуў. Уздыхнуў, дастаў з кішэні гімнасцёркі аловак, акуратна вывеў на чыстай старонцы: «3 мая, 44-ы. Жоўтыя лісты апалі каля самага берага, у ЧВ, якраз насупраць П-ры».

— Усё. Апошні сказ... — Васіль сумна ўсміхнуўся, трубкай скруціў дзённік, падняўся на ногі. Дзесьці тут, блізка, стаяла партызанская батарэя. Стрэляных гільзаў хапала. Ён выбраў дзве, запоўніў іх сваімі паперамі і, яшчэ раз уважліва азірнуўшыся па баках, кінуў гільзы ў дупло і ціха пайшоў да свайго бліндажа.

Соня была ўжо тут, ляжала на нарах і чытала нейкую старую, пажоўклую ад часу газету. Згарнула яе, усміхнулася:

— Я, Вася,бачыла... I ўсё зразумела. Правільна. Пара. Так і ў дэзерціры можна трапіць. Пакуль ты там свае паперы хаваў, я праверыла нашы прыпасы. Ёсць дзве бляшанкі тушонкі, кавалак сала. Сухароў, праўда, мала, затое колькі вяленай рыбы! Хопіць не менш як на паўмесяца. А там, можа, што раздабудзем у вёсках.

— Эт, дзе яны, тыя вёскі! Абыдземся тым, што ёсць. А цяпер лепей сядзем за стол, возьмем карту ды паглядзім, куды нам падацца.

— Не, таварыш капітан, пра гэта ты ўжо сам падумай. З мяне стратэг аніякі. Заўжды кірую не туды, куды трэба. — Соня сумна ўсміхнулася, знайшла пад сталом свае боты, нясмела спытала:

— Можна, я прайдуся па лагеры?

Абмінаючы глыбокія варонкі і з карэннем вырваныя векавыя яліны, Соня павольна і, як здалося Васілю, са страхам набліжалася да развернутага бліндажа, дзе перажыла сваю смерць і сваё ўваскрэсенне...

Раздзел другі

Паядынак

І

...Злавесная пятля, якую так доўга і старанна зацягваў вакол Высокай выспы обер-фюрэр Ганс Шылер і якая, здавалася, ужо да адказу здушыла горла кожнаму, хто акапаўся тут, на гэтым разварочаным бомбамі пагорку, лопнула, як гнілая нітка. Лютая нянавісць, адчай, безвыходнасць, пагроза непазбежнай галоднай смерці і невымяральная прага да жыцця — усё гэта ў адзін нейкі момант пералілося з сэрцаў соцень знясіленых людзей у джалы халодных штыкоў, і яны разнеслі, нібы спарахнелы плот, здавалася, неадольную блакаду фашыстаў. I мала хто з тых, хто лічыў сябе пераможцам, бестурботна баляваў ці салодка спаў, закалыханы цішынёй майскай ночы, адчуў свой раптоўны пераход з раю зямнога ў рай вечны, дадзены яму зусім не шчодрым арыйскім «готам».

Уварваўшыся ў Лазавое, Дубровіч рынуўся да школы, дзе быў штаб Шылера. Не, ён не думаў, што знойдзе там свайго заклятага ворага. У школе, паведаміў сувязны, катавалі Кавалёва, а потым і Віцьку. Кавалёва павесілі. А Віцьку?

З разбегу камбрыг садануў нагою ў хліпкія дзверы настаўніцкай і застыў на парозе. Над шырокім сталом, што туліўся ў глыбіні пакоя, за старым разгалістым фікусам ярка гарэла лямпа-«дванаццацілінейка», а за сталом, у самым яго цэнтры, сядзеў... Шылер. Гладка прычасаная, кранутая сівізною галава обер-фюрэра, масіўная, нібы высечаная з глыбы шэрага каменя, мірна і велічна ляжала на зялёным абрусе, а побач ганарыста ўзвышалася эсэсаўская фуражка і бязвольна ляжала белая рука з заціснутым у пальцах «парабелумам».

Скіраваўшы на стол аўтамат, Дубровіч доўга і насцярожана глядзеў на фашыста, потым, зразумеўшы, што эсэсавец — мёртвы, пераступіў парог.

Больш у пакоі нікога не было. Ля фікуса на даўно не мытай падлозе свяціліся буйныя кроплі крыві, валяўся кавалак акрываўленага калючага дроту і да болю знаёмы старэнькі хлапчукоўскі чаравік.

Дубровіч бязвольна апусціў аўтамат, увабраў галаву ў плечы і нейкі момант стаяў нерухома, нібы чакаў, што нехта вось-вось абрыне на яго смяротны ўдар. Потым нясмела стаў на калені, асцярожна ўзяў чаравік і доўгадоўга глядзеў на яго, нібы ўсё яшчэ не мог зразумець, як і чаму гэтая рэч, такая знаёмая і дарагая яму, Мірону Дубровічу, трапіла сюды, у заліты крывёю пакой. Нарэшце зябка ўздрыгнуў, сутаргава прыціснуў да грудзей чаравік і захістаўся: уперад — назад, уперад — назад. Хістаўся, раскачваў сваё магутнае цела, нібы кагосьці беражна люляў, кагосьці любоўна закалыхваў.

Раптам зноў зябка ўздрыгнуў, спалохана глянуў на дзверы і, убачыўшы на парозе палкоўніка Хмару, хапатліва сунуў за пазуху чаравік, цяжка, абапёршыся на аўтамат, падняўся і, нязграбна перастаўляючы ногі, падышоў да акна, прыпаў ілбом да халоднага, прадзіраўленага кулямі шкла.

Зразумеўшы, што яны безнадзейна спазніліся, Хмара хацеў пакінуць пакой, але тут на вочы трапіў стандартны, для машынкі, аркуш паперы, што ляжаў у цэнтры стала на самым відным месцы. На паперы было нешта напісана, акуратныя цёмныя радкі відаць былі добра, нібы яны былі выведзены не звычайным чорным алоўкам, а адліты з металу.

Паціху, каб не патрывожыць камбрыга, палкоўнік пайшоў да стала. Шырокая, відаць, троху падгніўшая масніца злёгку прагнулася пад яго нагамі, і Шылер нечакана ўздрыгнуў, варухнуўся, нібы хацеў зірнуць, хто патрывожыў яго спакой, і, не выпускаючы з рукі пісталет, імкліва паваліўся на спіну, знік пад фікусам. Усё адбылося так раптоўна, што палкоўнік адскочыў назад, схапіўся за аўтамат. Обер-фюрэр, бестурботна выставіўшы з-пад фікуса бліскучыя боты, ляжаў нерухома. Хмара злосна вылаяўся, тупарылым ствалом аўтамата спіхнуў са стала эсэсаўскую фуражку, сеў на апусцелае крэсла.

На стале, які дагэтуль засцілі шырокія плечы эсэсаўца, апрача той паперкі, што прыкавала ўвагу палкоўніка, аказалася шмат яшчэ чаго. Ляжалі газеты

і часопісы: нямецкія і савецкія. З-пад тонкага, відаць, сатырычнага, часопіса, на вокладцы якога ўгадвалася злая карыкатура на Сталіна, асцярожна вытыркаўся ражок нейкае карты. Тут жа, трошачку збоку, ляжала цёмна-карычневая папка, зусім не вайсковага выгляду. Асобна, у цэнтры стала, бялела тая самая паперка, што першай кінулася ў вочы палкоўніку. Пальцам падсунуў яе бліжэй да сябе, прабегся вачыма па акуратных чорных радках:

«Берлін.

Рэйхсфюрэру Гімлеру.

Учора вечарам я званіў Вам і сказаў, што гэтай ноччу я апушчу заслону над трагікамедыяй «Генерал Чэтэзэ фон Жэтэзэ», абяцаў, што праз два-тры дні пакладу на Ваш стол барадатую галаву гэтага ляснога бандыта. Не ведаю, чаму, але Бог жорстка мяне пакараў, на нейкі час затуманіў мой розум, і я дапусціў непапраўную памылку, якую дараваць сабе не магу. Не дакарайце мяне. Я доўга і верна служыў фюрэру, Вам і Вялікай Германіі.

Обер-фюрэр Ганс Шылер.

7 мая 1944 г.

2 гадзіны ночы».

Хмара скамячыў паперку, хацеў кінуць пад стол, але перадумаў, сунуў у кішэню, цераз плячо зірнуў на камбрыга. Дубровіч усё яшчэ стаяў ля акна, упёршыся ў дзіравае шкло барадой, і, відаць, нічога не чуў і не бачыў. «Гене­рал Чэтэзэ...» — Хмара варожа зірнуў на бліскучыя боты фашыста, узяў пульхную папку, падумаў, адсунуў убок, пацягнуў за ражок карту, што загадкава вытыркалася з-пад часопіса.

...Гэта была новенькая, размаляваная патрэбнымі знакамі, аператыўная карта карнай аперацыі «Баклан»...

II

Партызанам, што прарвалі блакаду, да зарэзу патрэбен быў «язык», бо ніхто з іх толкам не ведаў, дзе зараз карнікі, што яны робяць цяпер і што збіраюцца рабіць далей. Кожны ў брыгадзе разумеў, што кат, з рук якога так раптоўна выхапілі вяроўку, неўзабаве ачомаецца, пакліча падмогу, хапатліва залатае, што трэба латаць, і ўсё пачнецца спачатку. I сам чорт не скажа, чым усё скончыцца. Прарвана блакада малая, вялікая — акупацыя — засталася, а таму трэба спяшацца, ісці далей, як мага хутчэй адрывацца ад карнікаў — нават проста да часу схавацца. Але куды, у які бок кінуцца? Брыгада хоць і не панесла вялікіх страт у момант прарыву, але ўсё ж была надта знясілена голадам. Даўно былі з’едзены апошнія коні, якіх, нібы ўласныя вочы, бярог камандзір адзінай у брыгадзе батарэі Лаўрэнь Парахонька. З’едзены былі скуры і капыты гэтых коней, халявы ботаў і трафейныя скураныя паясы, спустошаны зараснікі аеру на беразе возера, абскобленыя маладыя бярозкі — усё, што можна, а часам і нельга было есці.

Не лепш было і з боезапасам.

Апошнія сорак снарадаў леглі ў акопы фашыстаў каля «Цясніны Дар’яла» ў момант імітацыі прарыву брыгады. Анямелыя гарматы са слязамі на вачах артылерысты спіхнулі ў Чорнае возера з надзеяй, што потым, у лепшы час, іх можна будзе дастаць.

На прарыў цераз Сухое балота і кароткі жорсткі бой за Лазавое пайшлі апошнія патроны і ручныя гранаты. Як і ў жыватах партызан, пуста было ў магазінных каробках вінтовак, у дысках аўтаматаў і ручных кулямётаў. Пустыя былі стужкі «станкачоў». Застаўся крайні НЗ ды яшчэ — штыкі. Але ён хоць і малайчына, гэты славуты рускі штык, ды ўсё ж...

«Языка» ўзялі.

Павел Сіўцоў, новы камандзір брыгаднай разведкі, некалі вышкалены легендарным Міколам Скакуном, цапнуў яго на золку ў баі за Лазавое. Ды якога!.. Калі б не было яшчэ цемнавата, і не было тае бесталковай валтузні з ачмурэлымі ад панікі сыноў сонечнай !тали, якіх партызаны выкалупвалі штыкамі з кустоў і канаў, з крапівы і нават з-пад свінячых карытаў, Павел абышоў бы яго за вярсту. «Языку», жандару-яфрэйтару, было гадоў за шэсцьдзесят! Тоўсты, кульгавы, бяззубы і з адзіным, правым, вокам, якое глядзела хоць куды, ды толькі не туды, куды трэба.

Ды і гэта яшчэ не ўсё. Горш было тое, што гэты ўшчэнт развінчаны фрыц меў язык-аўтамат і страчыў ім, ды яшчэ і па-руску, так спрытна, што сарока, якая чорт ведае адкуль узялася ў такую рань, ды яшчэ ў час яго размовы з разведчыкамі, з павагай збочыла галаву і зачаравана млела ад здзіўлення, што ёсць на свеце нехта яшчэ, хто можа паспрачацца нават з ёю.

Яфрэйтар Фунт — а так, здаецца, зваўся «язык» — помніў кайзера, бачыў Гітлера, Герынга, Гімлера, Гебельса, Геса, Канарыса, Кальтэнбрунера, слухаў Тэльмана, Клару Цэткін, Розу Люксембург, нават бажыўся, што размаўляў з Жукавым, калі той захапіў яго, Фунта, у палон, у тую Першую сусветную, а вось прозвішча свайго ротнага, хоць вырві яму апошняе вока, успомніць не мог. I на пытанне, куды падалася ягоная рота, адказваў так:

— Вас лавіць. А вы злавілі мяне. А што тут хітрага? Я ясным днём карову ад казла не адразу адрозню. I там рогі, і тут рогі.

— Які ж дурань паслаў цябе на фронт? — паныла пытаўся Сіўцоў, употай плануючы, куды б паціху збыць са сваіх рук гэтакае шчасце.

— Ён, наш фюрэр, — тым часам дакладваў Фунт. — Ён цяпер сюды ўсіх пасылае. А я яшчэ і штрафнік. Да фронту на ваенным заводзе працаваў. Вартаваў ваеннапалонных.

— Рускіх, канешне?

— Ага, рускіх. I палякаў. Былі і французы, і англічане. Шмат югаславаў. Нават адзін турак трапіўся. Адкуль? Алах яго ведае. — Хапіўшы патрэбны запас паветра, Фунт нечакана горка ўздыхнуў і дадаў нейкім чужым, здаецца, зусім яму не ўласцівым сумным голасам: — Много было іх, няшчасных! Асабліва запомніўся адзін. Светленькі такі, казаў, што беларус. А падобны быў на майго Тагана. Пад Брэстам ён лёг, яшчэ ў сорак першым. З-за яго, таго светленькага, я і трапіў сюды. Слабы ён быў вельмі, ну я калі-нікалі і прыносіў яму хлеба, паёк свой дзяліў. А нехта... Эх, майн гот! — раптам усклікнуў Фунт з адчаем і злосцю. — Які ж з мяне сёння ваяка! Я нават за яго, !агана свайго, адпомсціць ужо не змагу!..

— Гэта каму адпомсціць? — натапырыўся Сіўцоў.

— Не вам жа, — уздыхнуў Фунт. — Не вы ж яго сюды ваяваць прыслалі...

— Няўжо, дзед, ты і сапраўды так аслабеў? — кпліва пацікавіўся нехта з разведчыкаў. — А вось жа на дуб гэты, аж на самы верх, уздзёрся!

— Уздзёрся, — перадражніў Фунт. — Вось калі б я табе ў задніцу пырнуў штыком, паглядзеў бы я, куды б ты ўздзёрся, — і ўжо ціха дадаў: — Уздзёрціся то ўздзёрся, а вось калі б ты мяне адтуль не сцягнуў, дык я, відаць, і прасядзеў бы там да канца Другой сусветнай...

На старога дзівака плюнулі, запіхнулі ў цёмную бакоўку, дзе школьная тэхнічка калісьці хавала швабру і вёдры, і загадалі не вытыркацца, аж пакуль не скончыцца вайна, на што Фунт ахвотна згадзіўся, нават падпёр швабрай дзверы са свайго боку, каб, не дай Бог, не прыйшла каму ахвота зноў браць яго ў палон.

Прыкрая няўдача з «языком» глыбока засмуціла маладога камандзіра брыгаднай разведкі. Схапіўшы тоўстага, гладкага немца, Павел Сіўцоў аж самлеў ад радасці: ч ы н! Калі не генерал, то не менш як палкоўнік. А за такую птушку! — малады ўчарашні настаўнік ужо бачыў і на сваіх грудзях... не, не

Зорку героя, а проста ордэн Чырвонай Зоркі, які, апрача яго, ужо насілі ўсе разведчыкі, а некаторыя дык і па два. I вось на табе. Фунт фунтам і аказаўся, хоць і важыў кілаграмаў пад сто.

Нікчэмная здабыча засмуціла і начальніка штаба брыгады. «Шалапут, — сумна пазіраючы на панылага Сіўцова, калегу па школе, якога сам жа і прызначыў на месца загінуўшага Скакуна, думаў Павел Ьанавіч Васільеў. — Няўжо нічога горшага, чым гэты Фунт, не было ва ўсім гарнізоне? Што я цяпер скажу камбрыгу? А гэтаму маскоўскаму палкоўніку?

Ды толькі дарэмна хваляваліся і малады «матэматык», і сівы «гісторык», былы дырэктар Лазоўскай школы. Палкоўніка Хмару, камандзіра злучэння, які сядзеў за сцяной, у колішнім яго, Васільева, кабінеце, здабыты Сіўцовым «язык» ужо мала цікавіў. Перад ім, вопытным разведчыкам, цяпер былі свае «языкі» — глыбока дасведчаныя, надзейныя: сакрэтныя дакументы, якія невядома чаму пакінуў на стале ў настаўніцкай Ганс Шылер.

Гэта былі важныя, каштоўныя дакументы — аператыўная карта і яшчэ тры, што апынуліся ў папцы: копія дакладной запіскі Генрыха Баха і стэнаграма яго ж размовы з Германам Герынгам; копія дырэктывы Цэнтральнага штаба партызанскага руху; і — з а г а д гэтага ж штаба за подпісам Варашылава і Панамарэнкі. Хмара перачытваў дакументы і паступова перад ім раскрывалася нешта такое, што не проста здзівіла, — глыбока ўзрушыла: перад ім раскрыўся злавесны, глыбока прадуманы план новай грандыёзнай карнай аперацыі...

...Глуха замураваныя на Высокай выспе эсэсаўскімі батальёнамі і «маскоўскі» палкоўнік Хмара, і нават вопытны камбрыг Мірон Дубровіч, каму за час партызанскай вайны ўдалося разгадаць нямала эсэсаўскіх хітрыкаў, чамусьці былі ўпэўнены, што гэтая чарговая аперацыя носіць л а к а л ь н ы характар і скіравана толькі супраць адной брыгады — брыгады Дубровіча.

Падстаў для такого вываду хапала. Па-першае, ранейшы план шырокамаштабнай карнай аперацыі, распрацаваны генералам Штаўфэнам, трапіў у рукі партызан раней, чым у рукі тых, хто павінен быў яго здзейсніць. Падругое...

Вось гэта «другое» і стала цяпер на першае месца. Моцная, выдатна арганізаваная, загартаваная ў шматлікіх баях і трывала звязаная са шматлікімі вёскамі і гарадамі Віцебшчыны брыгада Дубровіча неспадзявана з’явілася ў Бярэзінскіх лясах, зусім недалёка ад Мінска, і паспела папсаваць нямала крыві рознакаліберным фюрэрам, штабы якіх атабарыліся сярод руін беларускай сталіцы. Менш як за паўгода рухнулі ў ваду чатыры масты. На аўтаі чыгуначнай магістралях гаспадараць партызанскія дыверсанты, ім жа прыпісалі і сакрэтную авіябазу, знішчаную спецгрупай Крамнёва, аб існаванні якой фашысты яшчэ мала што ведалі.

За авіябазу, за Вяціцкі чыганачны мост паплаціўся Ота фон Зэйдліц. Відаць, паплаціліся б і яшчэ многія мясцовыя фюрэры, ды ў Берліне, чорным ад жалобных сцягоў, што накрылі сталіцу «непераможнай» Германіі пасля Сталінграда, было зусім не да нейкіх там мастоў і авіябаз, няхай сабе і дужа важных і сакрэтных. Ну а цяпер? Жалобныя сцягі схавалі, штабы селі за распрацоўку плана-рэваншу за сталінградскі разгром, ваенныя заводы ліхаманкава выпускаюць тысячы новых танкаў і самалётаў, а тут, на гэтай клятай зямлі, «сярмяжна-лапцюжныя» мужыкі і бабы па-ранейшаму нішчаць масты, ляцяць пад адхоны эшалоны са звышсакрэтнай тэхнікай, гараць камендатуры, а нейкія мурзатыя трактарысты хапаюць на дарогах шыкоўныя «опелі» разам з праслаўленымі генераламі і іх мудрагелістымі планамі.

Карацей, лясны «генерал Чэтэзэ фон Хэтэзэ», як здзекліва ахрысціў камбрыга Дубровіча, былога дырэктара МТС, сам гаўляйтэр Кубэ, усім тутэйшым фюрэрам абрыдзеў да чорцікаў, і яны, сабраўшыся гуртам, пастанавілі знішчыць Дубровіча і яго банду. Ну а калі не знішчыць, — падалі голас тыя, хто ўжо меў выпадак пазнаёміцца з гэтым самым Дубровічам, то загнаць яго, барадатага д’ябла, як мага далей ад Мінска, замураваць у якой-небудзь глухамані, адкуль ужо не будзе далятаць траскатня ржавых бандыцкіх вінтовак ні да вушэй гаўляйтэра, ні тым больш да вушэй самага галоўнага фюрэра.

Так думалі, так разважалі на Высокай выспе, у штабе Дубровіча. I, аказваецца, зусім інакш думалі і разважалі ў кабінетах берлінскіх штабоў...

III

Генерал Штаўфэн, адзін з аўтараў шырокамаштабнай карнай аперацыі па разгроме беларускіх партызанскіх брыгад, што дзейнічалі ў блізкіх тылах групы армій «Цэнтр» і ўжо дужа дапякалі фельдмаршала Буша, які камандаваў гэтым самым «Цэнтрам», — загінуў. Дэтальна распрацаваны і ўжо дзе трэба зацверджаны план аперацыі трапіў у рукі партызанскіх разведчыкаў, трапіў раней, чым у рукі тых, хто павінен быў яго здзейсніць. Ну што ж, вайна ёсць вайна, хоць і з нейкімі паршывымі ляснымі бандытамі. У Берліне па Штаўфэну сумавалі не доўга, жалобных сцягоў не вывешвалі, і, параіўшыся з тым самым Бушам, з якім ужо раіўся не ўпершыню, Герман Герынг прызначыў на месца Штаўфэна групенфюрэра Готберга, а ў дапамогу яму прыслаў брыгадэнфюрэра Баха і яшчэ з паўтузіна фюрэраў рознага рангу і званняў усё з тым жа суровым заданнем: знішчыць партызан! У тылах армій фельдмаршала Буша павінны быць цішыня і спакой. Асабліва цяпер, калі рускія, ушчэнт разбіўшы на Курскай дузе Манштэйна, задумалі нешта яшчэ пад назвай «Баграціён».

Хто такі гэты Бах, маскоўскі палкоўнік Леанід Пятровіч Хмара ўжо ведаў. Першае афіцэрскае званне, значыцца ў адной з даведак, здабытых аператыўнай разведкай Гештаба якраз напярэдадні адлёту Леаніда Пятровіча ў Бела­русь, ён, Генрых Бах, у мінулым — турэмны наглядальнік, атрымаў у пачатку 30-х, калі нявечыў дубінкай на вуліцах Мюнхена рабочых-тэльманаўцаў. Генералам стаў значна пазней, якраз у той дзень, калі палкоўніку Хмары, адказнаму работніку разведупраўлення, загадалі ляцець у тыл ворага і стаць камандзірам партызанскага злучэння. Так яны, брыгадэфюрэр Бах і палкоўнік Хмара, з’явіліся ў адным і тым жа месцы і амаль у адзін час.

Гэта ўсё, што было дагэтуль вядома палкоўніку пра брыгадэнфюрэра Баха. Больш падрабязна пр яго распавялі дакументы, што захоўваліся ў папцы Ганса Шылера.

IV

...Калі дужа ўважліва прыслухацца да слоў Генрыха Баха, якія ён сказаў рэйхсфюрэру Гімлеру і якія старанна запісаў стэнаграфіст, то можна здагадацца, што паліцэйская служба Баху падабалася не вельмі, хоць ён ужо і даслужыўся да обер-фюрэра. У душы Бах лічыў сябе афіцэрам баявым і здатным не толькі на тое, каб займаць нейкую пасаду ў Бухенвальдзе, няхай сабе і не малую. На фронт, няхай сабе і на Усходні! — клікаў яго гарачы арыйскі тэмперамент. — На аператыўны прастор. А там ён пакажа, на што здатны Генрых Бах. Ён жа ўмее не толькі эфектна сцёбаць хлысцікам па бліскучых халявах сваіх паліцэйскіх ботаў, як балюча кальнуў яго былы сябра, «акопны пацук» з Рыцарскім крыжам...

I ці то пачуў Генрыха Баха сам міласцівы германскі бог, ці так захацелася рэйхсфюрэру Гімлеру, а можа, і проста дапамог Мікола Скакун, які даканаў генерала Штаўфэна, толькі патаемныя мары паліцэйскага служкі неспадзявана збыліся.

...Ціхім сакавіцкім вечарам, калі ён, выслухаўшы рапарты сваіх падначаленых і пераканаўшыся, што ў лагеры «ўсё ідзе па плане», намацаў у кішэні ключы, каб зачыніць кабінет, на яго рабочым стале раптам патрабавальна ажыў тэлефон:

— Бах? Чакаю вас заўтра. Роўна ў дзесяць.

Бах асцярожна паклаў трубку, прыкра паморшчыўся. Не, званок не ўстрывожыў яго. Такія званкі раздаваліся часта. Але сёння... Гінуў так добра задума­ны вечар! Падпісваючы чарговы нарад на адпраўку ў газавую камеру чарговай партыі вязняў, обер-фюрэр ужо бачыў сябе ў сваёй багатай утульнай кватэры, любаваўся юнай Гертрудай фон Герберг, яго новенькай сакратаркай. I вось на табе. Кідай усё, сядай у машыну і скрозь ноч каціся чорт ведае куды! Ну ды з Гімлерам жарты кароткія. I назаўтра роўна ў дзесяць раніцы обер-фюрэр Генрых Бах сядзеў у прыёмным пакоі рэйсфюрэра Гімлера, ляніва прыкідваў, куды на гэты раз пашле яго круты на паваротах няўрымслівы шэф. Новыя канцлагеры раслі на акупаваных тэрыторыях, як у сырое лета грыбы, і ўсюды, дзе меліся ўзнікнуць гэтыя новыя лагеры, Гімлер чамусьці пасылаў менавіта яго, обер-фюрэра Баха: дапамагчы, параіць, арганізаваць. I Бах матляўся з адной краіны ў другую. Быў у Францыі, Чэхаславакіі, Югаславіі. Куды цяпер?

Бах увайшоў у кабінет рэйхсфюрэра.

— Сядай, Генрых, — проста, як добраму знаёмаму, стомлена прапанаваў Гімлер. — Параіцца трэба. У Беларусі, пад Мінскам, відаць, трэба будзе ствараць... Скардзіцца Кубэ, шмат дрэні там развялося... Лясы кішаць партызанамі... Пачысціць трэба... Ды і ў горадзе Кубэ ноччу на вуліцу выйсці баіцца. Дык дапамажы ім там, — нарэшце падвёў рысу рэйсхфюрэр. — Пад Мінскам лагер ёсць, ды, відаць, працуе не вельмі. Арганізуй, дапамажы... Дакументы ў канцылярыі. Шчаслівай дарогі.

— Усё будзе зроблена! — падняўся і грукнуў абцасамі Бах. — Толькі...

— Што толькі? — нахмурыўся Гімлер.

— Вы гаворыце пра партызан. Я пра іх таксама думаю...

— Ты глядзі! I Баха ў Бухенвальдзе беларускія партызаны напалохалі!

— Вы не так мяне зразумелі. Валэндаемся мы з імі доўга. А калі ўзяцца як след, ды з галавой...

— Ну-ну, цікава. Сядай, вызваляй сваю галаву ад думак. — Гімлер наваліўся грудзьмі на стол, уважліва паглядзеў на обер-фюрэра, потым на расшыфраваную радыёграму, што ляжала перад ім на стале: «...генерал Штаўфэн загінуў... мы з Бушам параіліся і думаем, што яго можа замяніць Готберг... Трэба распрацаваць новы план новай аперацыі. Кубэ». Алоўкам адсунуў паперку ўбок, зноў узняў на Баха свае лядзяна-халодныя вочы.

— Не падумайце, што я хачу кінуць цень на нашых людзей, што знаходзяцца ў тым пекле, — уздрыгнуў Бах. — Гэта храбрыя людзі, многіх я добра ведаю. Але, здаецца мне, не ўсе з іх улічваюць адну невялічкую акалічнасць...

— I якую? — паблажліва ўсміхнуўся рэйхсфюрэр. Ён ніяк не мог уявіць сабе «турэмшчыка» Баха ваенным стратэгам!

— Я коратка. Вы, канечне, ведаеце, што апошнім часам змянілася тактыка партызан?..

— Трошку, — насмешліва ўсміхнуўся Гімлер.

— Ну дык вось, — заспяшаўся Бах, заўважыўшы гэту ўсмешку. — Раней, як вам, канечне, вядома, партызаны дзейнічалі невялікімі групамі. Потым пачалі ствараць атрады, брыгады, нарэшце — злучэнні і цэлыя партызанскія зоны!

— Мне ўсё гэта і без цябе вядома, — раздражнёна абарваў Баха Гімлер. — Але цікава, адкуль т а б е ўсё гэта вядома?

— Хіба ў маім лагеры мала палонных? — сціпла ўсміхнуўся Бах. — А дапытваць я ўмею... Ды справа не ў гэтым. Рэарганізацыя партызанскіх сіл толькі пачалася. I мне здаецца, нам трэба дапамагчы ім у гэтай справе.

Гімлер павольна выпрастаўся, адкінуўся на спінку крэсла.

— Так, дапамагчы! — яшчэ больш заспяшаўся обер-фюрэр. — I вось чаму... — Ён на момант спыніўся, загадкава ўсміхнуўся і раптам спытаў: — Вам даводзілася бачыць, як мядзведзь, забраўшыся на пасеку, ад пчол ратуецца? У дзіцячых фільмах паказвалі. I лапамі мызу чысціць, і па зямлі качаецца, калі ёсць блізка вада, у ваду лезе, а не, дык напралом праз кусты — дай Бог ногі. Вось такое часам і з нашымі карнымі атрадамі здараецца... — Бах спалохана зірнуў на рэйхсфюрэра. Ледзяныя вочы Гімлера як быццам крыш­ку адталі, глядзелі на Баха з цікавасцю, хоць і крыху насмешліва. Гэта Баха натхніла, і ён загаварыў больш упэўнена: — Раней, калі партызаны дзейнічалі невялічкімі групамі, змагацца з імі было гэтак жа цяжка, як медзведзю з пчоламі. Налятаюць, балюча кусаюць, а не зловіш. У партызана ў кожнай вёсцы — свае людзі. Ты яшчэ збіраешся выступаць, а ён ужо ведае, чаго і куды ты ідзеш, калі з’явішся. Шапку ў ахапку — і на новую базу. А тых баз у яго, што ў зайца дамоў. Схаваецца ў яміне, зашыецца ў лесе пад выварацень, залезе на дрэва і цікуе. Сочыць за кожным тваім крокам. А як толькі ты, спаліўшы дзве-тры вёскі ды без толку пастраляўшы ў лесе, павернешся, каб ісці назад у свой гарнізон, упэўнены, што ў гэтым лесе ці на балоце здох ад страху апошні камар, ён, партызан, тут як тут: р-раз, і куля ў спіну! Зусім іншая справа — брыгада, злучэнне. Дайце мне полк, і я ў адкрытым баі, пры нашым узбраенні, пры нашай тэхніцы ды пры ўменні нашых салдат ваяваць, я за адзін дзень расшматаю такое злучэнне. А калі не полк? Ды калі сагнаць у адно месца, у лес ці ў балота некалькі такіх «злучэнняў» разам з іх непаваротлівымі абозамі, з бабамі і дзецьмі, якіх яны тысячамі возяць за сабой? Акружыць, замураваць — і з усіх бакоў, з усіх ствалоў і калібраў! Ды яшчэ зверху, з самалётаў. Каго не знішчаць снарады, міны і бомбы, праз месяц самі падохнуць з голаду.

Гімлер скрыжаваў на грудзях рукі, доўга глядзеў то на ваяўнічага паліцэйскага, то на шыфроўку, што ляжала перад ім на стале. Потым няспешна нахіліўся, адамкнуў шуфляду стала, дастаў некалькі аркушаў чыстай паперы:

— Пішы. Падрабязна. Усё, што сказаў мне. Пішы акуратна. Чытаць буду не толькі я.

Менш як праз месяц пасля гэтай размовы, у пачатку сакавіка, обер-фюрэр Генрых Бах стаў брыгадэнфюрэрам Бахам, апынуўся ў Мінску, на тым самым «аператыўным прасторы», пра які так доўга марыў.

Хмара сціснуў сваёй адзінай рукою лоб, задуменна паківаў галавою, варожа зірнуў на разгорнутую на стале аператыўную карту, старанна размаляваную рознакаляровымі ўмоўнымі знакамі, усеяную шматлікімі лічбамі. Хто зрабіў усё гэта? Готберг? Ці ён, Бах?

Яшчэ некалькі хвілін назад, схіліўшыся над гэтай вось картай, уважліва яе «прачытаўшы», але яшчэ не зазірнуўшы ў папку, дзе захоўваліся іншыя дакументы Шылера, палкоўнік Хмара не без задавальнення абазваў і Готберга, і яго памочнікаў «бязменамі». Ды і сапраўды. Апрача генеральскіх пагонаў, далі гэтаму Баху, камандуючаму карнымі войскамі зоны, 83-тысячную армію. З танкамі. Артылерыяй. Самалётамі. А ён? Узяў і раскідаў сваё войска як і куды папала. 25 тысяч салдат накіраваў на Віцебшчыну, 58 тысяч — пакінуў тут, пад Мінскам. I вось яны цяпер ваююць з брыгадай Дубровіча ды ловяць курэй у вёсках Лагойскага, Плешчаніцкага, Смалявіцкага, Барысаўскага і яшчэ двух-трох іншых раёнаў. А хіба ім, Готбергу, Бушу, ды і гэтаму Баху, невядома, што дзве трэці ўсіх партызанскіх брыгад і злучэнняў знаходзяцца менавіта на Віцебшчыне?

Аказваецца, вядома. Вядома і тое, чаго да гэтай мінуты не ведаў ні ён, палкоўнік Хмара, камандзір партызанскага злучэння, не ведаюць, пэўна, і там, у маскоўскіх разведупраўленнях, дзе ён зусім нядаўна працаваў сам.

Хмара схаваў у папку шылераўскія паперы, апрача адной. Гэта быў «загад» ЦШПР. Свежанькі. Ад яго яшчэ патыхала друкарскай фарбай. Гідліва, як нешта мярзотнае, узяў у рукі паперку (як дасканала ўсё зроблена!), яшчэ раз прачытаў ім жа, Хмарам, падкрэсленыя словы: «Строга сакрэтна... Цэнтральны штаб партызанскага руху... З А Г А Д В А Е М: ...Не распыляць сілы... Трымацца вялікімі групамі... Адыходзіць у непрыступныя для нямецкай тэхнікі забалочаныя лясы і чакаць зручнага моманту для сакрушальнага ўдару па ворагу... Варашылаў, Панамарэнка».

Кінуў «загад» на стол, злосна вылаяўся. Гады! Як лоўка скарысталі нашу ідэю! Нашу. Не Гімлер, не Готберг, і не гэты паршывы Бах — аўтары гэтых радкоў, хоць і надрукаваны яны ў сценах гітлераўскай рэйхсканцылярыі. Нямецкая разведка проста скарыстала нашы, маскоўскія, парады партызанам, пераклала іх у строгую форму загада і праз сваю агентуру заслала туды, куды трэба: выконвайце.

I выконваем. Хіба не ён сам, атрымаўшы вось такую паперку, накіраваў «у непрыступныя для нямецкай тэхнікі забалочаныя лясы» сваё злучэнне, апрача вось гэтай змардаванай брыгады, што трапіла ў акружэнне? Дзе яны зараз, яго «нераспыленыя сілы»? А дзе другія шматлікія брыгады, палкі і злучэнні? Хіба іх камандзіры менш дысцыплінаваныя, чым ён сам, палкоўнік Хмара?

Хмара падняўся, нервова паляпаў рукою па кішэнях, дарэмна шукаючы курава, сеў зноў. Абапёршыся на стол, сціснуў рукою лоб, заплюшчыў вочы. I адразу ж узніклі перад ім вузкія разбітыя прасёлкі, а на іх — абозы, абозы, абозы... З жанчынамі і дзецьмі, з параненымі і хворымі, з бедным партызанскім рыштункам: скрынкі з патронамі, ручнымі гранатамі, мінамі, мяхі буль­бы, мукі ці проста не расцёртага жорнамі жыта.

Абозы... Абозы... Абозы. I ўсё туды, у «забалочаныя лясы». I хутка ўся гэта шматтысячная «нераспыленая сіла» ляжа ў халодную мутную балотную твань, будзе чакаць зручнага моманту для нанясення сакрушальнага ўдару...

I сакрушальны ўдар будзе. Уся гэта бахаўская зграя, што зараз вольна гуляе па вёсках і толькі зрэдку падганяе абозы: туды, туды, на Палік, на балоты! — надзейна акружыць «забалочаныя лясы» і будзе біць. З усіх бакоў, усіх калібраў! I з паветра таксама. А каго не знішчаць снарады і бомбы — здохнуць з голаду. Ці, узняўшы апухлыя і набрынялыя вадою рукі, выйдуць на бераг, каб хоць легчы ў сухую магілу...

Леанід Пятровіч да болю сцяў зубы. Упершыню за ўсю вайну яму стала па-сапраўднаму страшна. Тысячы, многія тысячы людзей лезуць у пастку, ідуць на верную смерць, і няма ў яго, палкоўніка Хмары, сілы спыніць іх, уратаваць. Лавіну, што зрушыла з вяршыні гары, чалавеку, хто б ён ні быў, стрымаць немагчыма...

...Паціху адчыніліся дзверы. Увайшоў Павел Сіўцоў. Дубровіч, які, відаць, толькі яго і чакаў, адарваўся ад акна, зрабіў крок насустрач разведчыку. Павел апусціў галаву, ціха прамовіў:

— Не знайшлі... Сам шукаў... — Нібы баючыся, што камбрыг не паверыць яму, працягнуў мокрыя брудныя рукі: — Во, усю зямлю вакол школы абмацаў, пад кожны куст зазірнуў. Нідзе...

— Ладна. !дзі, Пашка... Не, пачакай, — Дубровіч павольна падышоў да фікуса, нахіліўся і нейкі час уважліва ўглядаўся ў твар мёртвага эсэсаўца, потым рэзка выпрастаўся, ударам нагі выбіў з яго рукі «парабелум», павярнуўся да Сіўцова: — Вазьмі, Пашка. Адпомсціш... Ведаю, ты любіў Віцьку... А гэтага... выкіньце са школы.

Дубровіч вярнуўся да акна, сеў на зацярушаную асколкамі шкла канапу. Барадаты абветраны твар яго ўжо быў непранікнёна-спакойны. I было дзіўна і страшна бачыць, як па гэтых бледных амярцвелых шчоках паволь­на, адна за другою, коцяцца белыя, як кроплі вераснёўскай расы, слёзы, бягуць і імгненна знікаюць у сівізне барады, нібы сарамліва хаваюцца ад чужога вока.

Хмара паціху падышоў да канапы, сеў побач з камбрыгам, паклаў руку на яго плячо. У мітусні бою, а потым за чыткай гэтых чужых трывожных дакументаў, ён неяк зусім забыўся пра страшнае гора гэтага чалавека. Фашысты замучылі жонку. Цяпер загінуў адзіны сын. Эх, Дубровіч, Дубровіч! Дарагі ты мой камбрыг! Віцька твой мог бы жыць ды жыць! Навошта было так? Хіба мала ў брыгадзе добрых разведчыкаў? Не мог паслаць каго іншага, больш вопытнага? Мусіць, не мог... Мусіць, другога выйсця не бачыў... Бываюць на вайне мінуты, калі камандзір ставіць на карту сваё і чужое жыццё. Помніш, палкоўнік Хмара, як ты, тады, даўно, калі быў яшчэ проста Лёнька, вучань сёмага «А», чытаў «Вайну і мір»? Генерала Раеўскага помніш? Ці не ты сам уяўляў сябе адным з сыноў гэтага генерала, ішоў па той легендарнай Салтанаўскай плаціне, пад пякельным агнём французаў? Дык чаго ж ты дакараеш сёння камбрыга Дубровіча?

Хмара асцярожна паціснуў плячо Мірона, вярнуўся за стол, зноў схіліўся над картай. I думаў. Так, Дубровіч і яго сын вывелі брыгаду, уратавалі многія сотні людзей, і людзі назаўсёды захаваюць у памяці іх імёны. Складуць песні, напішуць кнігі і вершы, створаць легенды. I будуць яны жыць у народнай памяці доўга-доўга, можа, і вечна. А ты? Ці ўдасца табе, палкоўнік Хмара, уратаваць злучэнне, якое паслаў вось сюды, на Палік, у гэты гіблы кут, куды Буш, Готберг і нейкі там Бах нацэлілі свае смяротныя тлустыя чорныя стрэлы?

— Што гэта ты тут такое ўгледзеў, што не можаш ад карты вачэй адарваць?

Хмара ўздрыгнуў. Побач, абапёршыся на аўтамат, стаяў Мірон Дубровіч і таксама глядзеў на карту.

— Ды вось... Я, камбрыг, тут шмат чаго ўгледзеў, — стрымана азваўся палкоўнік і паглядзеў у вочы Мірону: расказаць? «Не, пакуль не трэба...» — Карту падарыў нам Шылер. Вывучаю. Многа цікавага, можа, што і нам спатрэбіцца.

— Бачу, бачу... — Дубровіч паклаў на стол аўтамат, запусціў руку ў глыбокую, як торба, кішэню скуранкі, доўга там нешта шукаў. Нарэшце вывернуў кішэню і асцярожна высыпаў на газету нейкую бледна-карычневую пацяруху, падміргнуў палкоўніку:

— Во, а такое ты бачыў? Закурвай, хопіць на двух. Скруціць табе?

— Э, ды я і сам! Налаўчыўся, — павесялеў Хмара. — Ведаеш, аж вушы апухлі. Тыдзень дыму ў роце не было.

— Ды не, здаецца, не вельмі апухлі, — пакратаўшы бледнае вуха палкоўніка, жартаўліва заўважыў камбрыг. — Трошку падвялі, факт. Як падмарожаныя апенькі.

Скупа ўсміхнуліся і закурылі.

Дзесьці на краю вёскі, відаць, каля Лазоўскага моста, адзін за адным разарваліся тры цяжкія снарады. Гарматы ўдарылі аднекуль здалёк, іх стрэлаў у школе ніхто не пачуў, але ўсе насцярожыліся.

— Прыстрэльваюцца, — з’явіўся на парозе заклапочаны начштаба. — Снарады леглі каля самага моста, з нашага боку. Відаць, хочуць адрэзаць нам шлях за раку.

— За раку, кажаш? Ну і няхай сабе рэжуць. — Дубровіч ляніва развеяў рукою смярдзючы дым ад самакруткі, трошку паслухаў і, не дачакаўшыся новых разрываў, спытаў у Васільева: — Сіўцоў тут?

— Тут, таварыш камбрыг! — вынырнуў з-за дзвярэй разведчык.

— Загадай сапёрам зараз жа падпаліць мост. У школьным двары машына стаіць, вазьміце бензіну і абліце насціл. Мост драўляны, а на вуліцы суха. Загарыцца. А камандзірам атрадаў скажы, няхай выводзяць людзей на луг, што за школай. Там канава ёсць, ты яе павінен ведаць. Цягнецца аж да лесу. Вось у гэтай канаве няхай і залягуць. Зразумеў? Ну, дык бяжы. А ты, — павярнуўся ён да Васільева, — далучайся да нас. Думаць будзем.

— Таварыш камбрыг, — пераступіўшы з нагі на нагу, азваўся Сіўцоў. — Там мае хлапцы фрыцаўскі склад надыбалі. Патроны розныя ёсць, зброя ды яшчэ і прадукты. Я сам праверыў. Паставіў вартавых. Баюся, расхапаюць.

— Во, гэта, брат, добра, — ажывіўся Дубровіч. — Падзяліце ўсё паміж атрадамі. Скажы камандзірам, каб людзей табе выдзелілі. Ды пароўну дзялі, чуеш? Я тваіх шалапутаў ведаю.

— Слухаю! — відаць, за ўсю сваю партызанскую службу грукнуў абцасамі Павел, спрытна крутнуўся і вылецеў за парог.

— Бачыў? — зірнуў на палкоўніка Дубровіч. — Кажуць: п а р т ы з а н ы! Паручык! — Крыху памаўчаўшы, уздыхнуў: — Эх ма! Жраць усе хочуць!.. Ладна, цягнем, хлопцы, канапу да стала, часу мала.

Дубровіч разгарнуў на стале паверх карты Шылера сваю карту, замурзаную «двухвёрстку», запытальна зірнуў на палкоўніка.

— Калі ласка, — кіўнуў галавой Хмара.

— Ну калі так... Я, Леанід Пятровіч, тут пахадзіў нямала. На многіх сцежках-дарожках пакінуў след... — Употай кінуў на палкоўніка кароценькі погляд: не пакрыўдзіў? Здаецца, не. Дубровіч забраў у кулак левай рукі бараду, загаварыў больш спакойна, так, як заўсёды, калі гаварыў з тымі, хто п а в і н ен быў яго слухаць: — З блакады вырваліся. Факт. Цяпер, пакуль нас яшчэ трымаюць ногі, трэба адрывацца ад карнікаў. Не паспеем — хана.

— Ну і куды пойдзем? — памаўчаўшы, відаць, чакаючы, што скажа палкоўнік, спытаў Васільеў. — За раку ты, здаецца, не хочаш?

— На Палік? Чаго? Там і без нас... — Ён нешта хацеў дадаць, але ўстрымаўся.

— Куды ж?

— Напрыклад, вось сюды, — Дубровіч нахіліўся над сталом, тыцнуў агрызкам алоўка ў карту-двухвёрстку. Васільеў прыўзняўся з канапы, зірнуў:

— На Вілейшчыну?

— На Вілейшчыну. Там, калі не памыляюся, яшчэ ціха. Ды і камандзір тамашняй зоны — чалавек мне добра знаёмы. Дапаможа. Вобласць багатая.

— Мірон Ігнатавіч, пачакай. — Васільеў паспешна стаў побач з Дубровічам, узяў з яго рукі аловак: — Бачыш? Магістраль Мінск—Масква. Аўтама-гі-страль. Разумееш? Яе не абыдзеш. Яе трэба будзе пе-рай-сці. Усёй брыгадай. Пятнаццать атрадаў! Даруй, але няўжо ты думаеш, што немец, які выдатна ведае, што мы больш за месяц былі ў блакадзе і што жываты ў нас даўно прыраслі да спіны, а значыць, кінемся адразу туды, дзе хлеб, а хлеб толькі там, у заходніх раёнах, бо Віцебшчына даўно спустошана бандамі Баха, Готберга, Хойзенгера, ужо такі дурны...

— Дурань? — Дубровіч хітравата зірнуў на Васільева. — Не, Павел Ьанавіч, я так не думаю, бо ўжо трошку ведаю немцаў. Не дурань-немец, а б а в я з к о в а асядлае магістраль якраз там, дзе мы можам яе перайсці, рукамі і зубамі за яе ўчэпіцца!

— Цікава, — ажывіўся палкоўнік, які да гэтага часу моўчкі слухаў размову камбрыга са сваім начальнікам штаба. — Гэта, калі не памыляюся, варыянт нумар адзін. Ну а варыянт нумар два?

Камбрыг са здзіўленнем, нават з дрэнна схаванай трывогай, паглядзеў на палкоўніка. Гэты «маскоўскі штабіст», шэранькі, худы, з адзінай рукой і Залатой Зоркай на грудзях, якая неяк не стасавалася з усёй яго незайздроснай паставай, выклікаў у сэрцы старога ваякі глыбока затоены, нават яму самому мала зразумелы недавер. Ён бачыў, што партызанскі камандзір з палкоўніка яшчэ слабаваты, а таму ў гэты момант вельмі баяўся, каб ён не зблытаў усе яго, Дубровіча, планы. «Дзіўна, — не мог зразумець камбрыг, — адкуль Хмара ведае, што ў яго, Дубровіча, ёсць нейкі «варыянт-2», які ён яшчэ сам да канца не абдумаў і пра які нікому не гаварыў ні слова».

— Варыянт два? — нарэшце, усё яшчэ насцярожана пазіраючы на палкоўніка, перапытаў Дубровіч. — Два... Можа, яшчэ і не два... — Ён неахвотна расшпіліў сваю пашматаную сумку, доўга ў ёй корпаўся, нешта шукаючы, а можа, і проста бавячы час, нешта абдумваючы, потым кінуў сумку на канапу, забраў з рук Васільева аловак: энергічна схіліўся над картай і рашуча крыжнакрыж перакрэсліў на ёй лічбу 271:

— Бачылі?

Васільеў і Хмара не зразумелі яго.

— Гэта — вышыня. А па-нашаму, па-мясцоваму, Барсучыныя горы.

— Бачу, што вышыня. I горы бачу. Ну і што? — усё яшчэ не разумеючы, куды вядзе камбрыг, перасмыкнуў плячыма Васільеў.

—А далей тое,—падкрэсліваючы кожнае сваё слова, загаварыў камбрыг, — што тут мая «аварыйная» база. База багатая, і немцам, — ён асцярожна тузануў за ражок карту Шылера, — невядомая. Прынамсі, вось тут, — ён яшчэ раз тузануў ражкі карты, — яна не пазначана.

— Дык у чым жа справа?

— У чым справа? Ёсць і справа... — Дубровіч акуратна згарнуў карту Шылера, перадаў яе палкоўніку і ціха спытаў:

— Можна вас на хвілінку?

Яны адышлі да дальняга акна, і Дубровіч усё так жа ціха загаварыў:

— Справа вось у чым, Леанід Пятровіч. База то ёсць, багатая, надзейная, ды на шляху яе — сто перашкод, а адна з іх куды больш горшая, чым тая магістраль. І калі яе не пераадолець, не бачыць і базы. Ну ды гэта ўжо мой клопат. Да вас у мяне адна просьба: не перашкаджайце. Усю адказнасць бяру на сябе. Не атрымаецца — карайце, толькі яшчэ раз прашу, не...

Дубровіч не скончыў. Школа падскочыла ад блізкага абвальнага выбуху,

з акна на падлогу за звонам пасыпалася пасечанае асколкамі шкло, дзверы ў пакой расчыніліся, і на парозе, заняўшы сабою амаль увесь праём, вырас... немец! Гэта адбылося так нечакана, што ўсе ў пакоі анямелі, нават забыліся пра аўтаматы.

Першым ачомаўся Васільеў. Вінавата зірнуўшы на сваіх камандзіраў, ён грозна падступіў да дзвярэй, злосна прашыпеў:

— Хто цябе выпусціў? Чаго ты сюды прывалокся? Вось гэтага захацеў? — Васільеў сунуў пад нос немцу свой невялічкі кулак.

— Пачакай, Павел Ьанавіч, — зразумеўшы, што нічога страшнага не здарылася, спыніў свайго начштаба камбрыг і падышоў да немца: — Ты — хто?

— Я? — шчыра здзівіўся немец. — Язык. Вашы людзі злавілі мяне і сюды прывялі, вось да іх, — кіўком галавы паказаў на Васільева. — Фунт я, Ганс Фунт.

— Пецька Сіўцоў, чортаў сын, прывалок гэты мех з г... — злосна зірнуўшы на немца, буркнуў Васільеў. — Стары, пашкадавалі...

Немец, відаць, не слухаў Васільева. Яго займала нешта зусім іншае, куды больш важнае, чым нейкія, няхай сабе і абразлівыя словы гэтага маладога чалавека. Ён, гэты чалавек, ужо ведаў Фунт, не такі і злосны, як хоча казацца, а таму пачаў глядзець то на Хмару, то на Дубровіча, відаць, вырашаючы, хто з іх больш важны і больш яму патрэбны. Нарэшце яго неспакойныя вочы спыніліся на раскошнай барадзе Дубровіча, і ён паспешліва загаварыў: