Çавал сарăлсан

1

Василий Иванович ӑс ларса хӑварни сӗвӗрӗличчен тесе, Павел киле ҫитсенех апрель уйӑхӗн ӗҫ планне тума ларчӗ. Анчах мӗнрен пуҫламалла, малашне мӗне тӗпе хумалла — ӑна вӑл пӗлмерӗ.

Акана тухасси те инҫе мар. Тепрер вунӑ кунтан сӑрт ҫамкисем типсе ҫитмелле. Ӑшӑ пулманни ҫеҫ чарса тӑрать. Ҫанталӑк хӑйӗннех илет ҫав: хӗрӗх каҫпа хӗрӗх ир шӑнтмасӑр акана тухаймӑн, теҫҫӗ. Кашни коммунистӑн пӗр-пӗр ответлӑ ӗҫ пулмалла. Виссарион Маркович ун пирки шухӑшламан та курӑнать. Апла пулсан, каммунистсене ҫур акине тухиччен кашнинех пӗр-пӗр уйрӑм ӗҫ хушмалла.

Урамри юрӑ Павел шухӑшне сирсе ячӗ. Питех те хӗн ҫуркунне каччӑ пуҫҫӑн пусӑрӑнса ӗҫлеме.

Пӳрте паян хутман, ҫапах пӑчӑ пек туйӑнать. Вӑл васкасах чӳречесен иккӗмӗш хутне илме тытӑнчӗ. Ултӑ ҫул каялла ҫӑнӑх шывӗпе сӗрсе ҫыпӑҫтарнӑ хаҫатсем хӗвелпе саралса кайнӑ, хытса ларнӑ. Уйӑрнӑ чухне вӗсем ҫатӑртатса сӗвӗнеҫҫӗ, тӗпренсе чӳрече ҫытарӗсем ҫине тӑкӑнаҫҫӗ.

Уй енчи чӳречесене кӑларсан, Марье килчӗ. Хальхинче вӑл алӑка шаккамасӑрах уҫрӗ, ҫунакан куҫӗсемпе каччӑ ҫине савӑнса пӑхрӗ.

— Ан ҫиллен, Павел, эп сансӑрӑн пурӑнма пултараймастӑп. — Тӗпелелле иртрӗ те вӑтанмасӑрах чӳрече каррисене антарчӗ, кӑйран пальтине хывса ҫакрӗ.

Мӗн калатӑр ӗнтӗ хӗрарӑм хӑюлӑхӗнчен тӗлӗннӗ каччӑ? Мӗнле сӑмахпа ӳпкелетӗр?

— Марье, сана чирлӗ упӑшкуна пӑрахса килме намӑс мар-и? — аптранӑ енне персе ячӗ Павел.

— Эй, ун чирӗ-качки. Тытса пӑрахать те иртсе каять. Пӗрремӗш хут мар. Эмел панӑ ӑна. Халь ыран ирччен туйми ҫывӑрать, — тавӑрчӗ Марье. Илӗртӳллӗ куҫӗсемпе каччӑ ҫине тӗмсӗлсе пӑхрӗ. — Чунсӑрсем эсир, арҫынсем. Пӗлейместӗр хӗрарӑм шухӑшне. Пӗлсен вунӑ хут ӑслӑрах пулмалла.

Марье иртӗхӳлӗхӗ Павела ҫӳҫентерсе ячӗ. Те савӑнмалла вӑл килнӗшӗн, те хурланмалла?

…Ялта ҫутӑсем сӳнсе пычӗҫ. Уй хӗрринчи ҫуттӑн мӗншӗн тӑлӑха юлмалла? Ҫуркунне ял ҫыннисем ҫутӑпа ларма юратмаҫҫӗ. Ҫӗр ытла та кӗске. Каҫ та анчахрах пулнӑн туйӑнать, — ав ӗнтӗ Микулай мучисен автанӗ ҫур ҫӗр ҫитнине пӗлтерсе авӑтса ячӗ.

2

Володя Павел сассипе вӑранчӗ.

— Подьем! — терӗ лешӗ ҫурма сасӑпа. — Парторг ура ҫинче пулсан, комсорг ҫывӑрни килӗшӳсӗр. Тӑр хӑвӑртрах, ӗҫ пур иксӗмӗрӗн.

— Пушар тухрӗ-им? — васкасах сиксе тӑчӗ каччӑ. Вӑл салтакри йӑлана халь те пӑрахайман: костюмне пукан хыҫне ҫакать, брюкине типтерлӗн хутлатса хурать. Сӑран атти те кравать патӗнчех. Каҫхине вӑл клубра пулнӑ пулас: шап-шурӑ кӗпине пиншакӗ ҫине типтерлӗн саркаласа хунӑ.

— Мӗн тулнӑ?

— Эс тӑхӑн-ха. Пуласса темех пулман. Ӗҫ пур. Володьӑсен ҫурчӗ тухӑҫалла. Пӳрт ӑш-чикки те таса-тирпейле. Чӳречисене чечеклӗ тюльпе карнӑ, кӑмаки пӳрт варринче, анине алӑк патне кӑларнӑ. Пӳртне икӗ пая уйӑрнӑ.

— Паян ак уйра пултӑм.

— Фуфайкине хывса ҫакрӗ Павел. — Ҫавал хӗрринчи карталлӑ уя пӗлетӗн вӗт. Унта тӑватӑ шырлантан ҫырма пулса кайнӑ. Пӗчӗк шырлансен шучӗ те ҫук.

— Так, — шухӑша кайнӑ пек пулчӗ Володя. Вӑл кӗпине тӑхӑнчӗ, тӗкӗр умне пырса ҫӳҫне турарӗ. — Так. Тупнӑ ҫӗнӗ шапа. Вӗсем пӗлтӗрех пурччӗ-ха. Пӗлтӗр ҫеҫ-и? Пӗр пилӗк ҫул та ҫитет пуль. Кашни ҫулах тарӑнланаҫҫӗ. Кӗрхи ҫӗртме турӑм эп унта. Ҫӗрӗ чи начарри. Панкри кӑна. Трофим Матвеевич пычӗ те сӳрелеме хушрӗ. Выравненная зябь, теҫҫӗ-и, ӑна вырӑссем. Вара тин пӑртак ҫӗр майӗ килчӗ.

— Пулма пултараймасть, — ӗненмерӗ Павел. Эс пӗчӗк ача мар-ҫке Ҫавал енне сухалама. Кӑҫалхи шырлансене тӑваканни те апла эсех. Тата ма сӳрелерӗн? Кӗрхи ҫӗртмене никам та сӳрелеме хушмасть. Вӑл сӑтӑрла хӑтланни.

— Эс мӗн мана вӑрҫатӑн? Эс унта хӑв та урлӑ сухалаймастӑн. Ҫырмисем епле чӑнкӑланчӗҫ. Кашни ик ҫӗр метртанах никамӑн та трактора ҫавӑрса хӑвалас килмест. Горючие ахаль ҫунтар та — кайран хӑвӑнтан тытса лартаҫҫӗ. Ҫимун вӑл яланхи пекех чирлӗ. Элекҫипе Гришка тракторсем юсамалла тесе шӑлахая печӗҫ. Володя: атя, вӑл ӗҫлет. Так. Сӳрелеме те хам ӑспа мар. Маншӑн председатель сӑмахӗ саккун. Так. Пире, музыкантсене, ҫавах: кама пытармалла, мӗнле юрӑ юрламалла — хушчӑр кӑна, — хӗрӳлӗнчӗ каччӑ.

— Хӑй сассине тупайман музыкант — музыкант мар. Кӑҫалхи шырлансемшӗн эсех айӑплӑ, — терӗ Павел, Вододьӑн хӑмачланакан питне сӑнаса.

— Эппин, эпех пулам, — сасартӑк килӗшрӗ комсорг, — Мӗн тӑвас халь ман айӑплӑ, тесе? Хаҫат ҫине ҫырас-и, хама хамӑн суда ларас-и?

— Вӑт ку лайӑх. Айапне йышӑнакан ҫын турленессе шанма пулать. Итле эс, ҫавӑнпа килтӗм те сан патна. Ҫав ҫырмасен хӗррисене йывӑҫсем лартмалла.

— Ман ӗҫ мар вал, Павел. Пирӗн председатель пур. Ӑна пасартан выльӑхсем илсе патшалӑха пама ҫеҫ лартман. Вӑл шухӑшлатӑр, вӑл тутартӑр, — турккесленчӗ каччӑ.

— Самӑй пирӗн ӗҫ ӗнтӗ. Коммунистсемпе комсомолецсене ҫӗклемесен ыттисем хӑйсем пуҫӑнас ҫук. Манӑн пӗтӗм шухӑшӑм та ял халӑхӗпе воскресник ирттересси.

— Ун чухлӗ йывӑҫа ӑҫтан тупатӑн? — тӗленчӗ Володя. — Вӗсене лартма Салука йывӑҫҫи ҫитмест. Эҫ ӳркеҫ вӑкӑрла…

— Чӑвӑш йӑмри яла илемлетме ҫеҫ мар, ҫырмасемпе кӗрешме те каять. Шырлан тӗпне Ҫавал хӑвине касса пӑрахас. Ҫитменнине Колька пиччӳ парӗ. Вӑрман хуҫалӑхӗн Салукара питомник пур. Эс ун патне кайса калаҫса пӑх, ҫавӑнпа кӗтӗм те сан патна. Эп паян коммунистсене пухатӑп, эс комсомолецсене пух. Ерҫместӗн пулсан, Санькӑна хушӑп.

— Колька парать пулсан. Ненай. Унтан хӗлле юр ыйтса илейместӗн.

— Пиччӗшӑпе шӑллӗ пӗр чӗлхе тупаймасан…

— Унпа эп мар, чӗр шуйттан та килештерес ҫук…

— Эс килӗшмесен, кам килӗштертӗр?

— Хӑтланса пӑхам.

Володьӑпа Павел иккӗшӗ те васкасах тумланчӗҫ. Выльӑхсене апат парса кӗрекен амӑшӗ аллисене шарт ҫанрӗ:

— Ирех ӑҫта каятӑр? Сысна ашӗпе ҫӗр улми ӑшаларӑм. Сӗт вӗретрӗм. Ҫимесӗр ӑҫта каятӑр? — хыпаланса ӳкрӗ вӑл.

Ывӑлӗ амӑшӗ сӑнлӑ-мӗн. Амӑшӗ те шӗвӗр сӑмсаллӑ шӗвӗр янахлӑ. Аллӑ урлӑ каҫнӑ пулин те, — йӑрӑ, Володя пекех хыпаланчӑк. Тем хушӑра сӗтел ҫине ҫимелли илсе пырса лартрӗ:

— Ҫак хусах хускатать, ҫывӑрма та памасть, — кулчӗ Володя. — Атя, хывӑн. Эпир апатран аслӑ ҫынсем мар.

Пӗр ҫатма тутлӑ шӑршӑллӑ ҫӗр улмирен нимӗн те тӑрса юлмарӗ.

Вӗсем амӑшне тай туса кил кушшине тухрӗҫ.

Уйрӑлчӗҫ. Павел анкарти витӗр колхоз правленийӗ еннелле утрӗ, Володя пиччӗшӗ патне кайма тесе урама тухрӗ.

Ирхи сывлӑш таса та тӑрӑ. Вӑл ҫӗр каҫиччен ҫӗрӗн пӗтӗм пуянлӑхне пухнӑн туйӑнать. Кайӑксем вӑраннӑ, анкарти хыҫӗнчи ҫырмара шыв сикки кӗрлет. Тӳпене пӗлӗтсем карса илнӗ пулин те, кӗҫӗр шӑнтман. Татӑлса аннӑ йӑмрасен хӑрӑк турачӗсем кӳпчесе кайнӑ, вӗсенчен каллех ҫӗнӗрен йывӑҫ ӳсессӗн туйӑнать. Тыт та чиксе ларт тӑртаннӑ ҫӗр ӑшне… Пӗр ҫӗр метр та каяймарӗ пуль, ӑна темӗнле палланӑ кулӑ чарса тӑратрӗ Софрон Васильевичсен йӑмри тӗлӗнче аллине пысӑках мар патак тытнӑ Александр Петрович Завьялов аттине тасатса тӑрать.

— Ҫавалкас вожакӗ, — ҫаллах кулчӗ вӑл. — Сӑмах ҫинех ҫитрӗн. Аптрал санпа. Вӑрман уписем. Ӑҫта сирӗн культурӑ? Хӑть халех фельетон ҫыр.

— Пирӗн ҫухатнӑ культурӑна тупрӑр-им? Тупрӑр пулсан, парса хӑварӑр, — райкомол секретарӗ ҫине пӑхрӗ Володя.

— Эс пуҫна ҫӗклесе пӑх-ха, — пӳрниле тӗллесе кӑтартрӗ Александр Петрович.

Кӗтеруксен алӑкӗ каллех йӑмра тӑрринче иккен. Вӗсем иккӗн пурӑнаҫҫӗ. Пӗри Кӗтерук, тепри Лисук. Кӗтерукӗ ватта юлнӑ ӗнтӗ. Ҫапах ҫамрӑксенчен юласшӑн мар. Лисукӗпе Володя та пӗр вӑхӑтра калаҫкаланӑччӗ. Вӗсем шатӗнче яланах улах кӗрлет, ҫак виҫӗ чӳречеллӗ пӳртре яланах савӑнӑҫлӑ. Кунта хӗрсем улах лараҫҫӗ, савнисем пӗр-пӗринпе тӗл пулаҫҫӗ. Миҫе мӑшӑр пӗрлешмен-ши ҫакӑнта паллашса? Ҫав паллӑ: улах шӑп пулмасть, кӗрлет. Юрату та ҫуралать кунта, хӗрача та хӑй ятне ярать. «Пӗрле улах ларнине ан ил, пӗрле тырӑ вырнине, пӗрле утӑ ҫулнине ил», — тенӗ ваттисем.

Мӗн туса хунӑ халь улах? Пысӑках мар алӑка тахӑшӗ тӑпсинчен кӑларсах юпленсе ӳсекен йӑмра тӑрне хӑпартса лартнӑ, ун ҫине пысӑк та шултра сас паллисемпе пурапа ҫапла ҫырса хунӑ:

Володя та ахӑрса ячӗ.

Анчах комсомол секретарӗ унӑн куллине татрӗ. Вӑл ҫамкине пӗркелентерсе?

— Актива явӑҫтарма пӗлместӗн. Ку пӗрре. Критикӑна юратмастӑн — ку иккӗ. Хӑв критиклеме ӑста. Ҫапла ҫав: ҫын куҫӗнче ҫӳп те курӑнать, хӑв умӑнтӑ пӗрене те курӑнмасть. Халех алӑка антарса хур. Атту ҫынсем курсан… — терӗ вӑл.

— Пулаймӗ, секретарь юлташ! — ҫаврӑнса утрӗ Володя. Ҫавах Завьялов ӑна униче патне ҫитеспе хуса ҫитрӗ те чӗнсе тӑратрӗ. Володя, секретаре кӗтсе, тумне сӑна пуҫларӗ: вӑл хӑтана кайнӑ чухнехи мӑйлах тумланнӑ. Тӳпе тӗслӗ макентошпа, кӑвак велюр шӗлепкепе, хром атӑпа. Шап-шурӑ кашне айӗнчен кӗмӗл тӗслӗ сӑрпа чӑваш тӗррине тӗрленӗ кӑвак галстук курӑнать. Ытти чухне хӗрӗнни евӗр шурӑ пичӗ ҫурхи хӗвелпе тӑта ҫилпе кӑштах саралнӑ. Сухал вырӑнӗ, час-часах хырнипе пулӑс, тимреленсе кӑвакарлӑ. Александр Петрович якӑ тумланин сӑлтавне Володя аван пӗлет: ытла та час-часах вӑрманпромхоза пухусем ирттерме хӑй каять. Мӗн калӑн: унра унӑн савнийӗ Тоня Пуговкина ӗҫлет. Комсорг вӑл, райкомол бюровӗн членӗ. Юратмасть пулас хӗр районта ӗҫлекен йӗкӗте. Концертсем лартма Ҫавалкаса килсен, ҫаплипех бригадир Санька енне тунсӑхлӑн тилмӗрсе пӑхать. Юрату ҫын ӑҫта ӗҫленине пӑхмасть-мӗн.

— Ӑҫта эс таратӑн? Эп сан патна ӗҫпе, эс мана хирӗҫ хӗҫпе, — йӗплерӗ Александр Петрович. — Мӗншӗн тӑпӑлтарнӑ эс алӑка? Эх, Володя, Володя… Мӗн чухлӗ каламалла сана арҫыннӑн гуманнӑ пулмалла тесе. Алӑкне антарса памаллаччӗ. Кур-ха, ҫынсем мӗн чухлӗ пухӑнчӑҫ, — тӗллесе кӑтартрӗ вӑл. — Пӗтрӗ те сан авторитету ялта, ҫамрӑксен шанӑҫне ҫухатрӑн.

Чӑнах та, Кӗтеруксен тӗлӗнче ҫич-сакӑр хӗрарӑм кӗпӗрленсе тӑнӑ, Кӗтерук сасси те кӑшт илтӗнет.

— Ҫакна ҫеҫ каласшӑнччӗ-и? — ыйтрӗ Володя.

— Ан васка… Пӗлетӗн ак. Паян пуху пулмалла. Взнос маларах пухса хунишӗн те, ак тата ку улах комитечӗн мыскаришӗп те ответлеме лекет. Эп хам куҫпа курнине пытарма пултараймастӑп, — тӗксӗмленчӗ Александр Петрович.

— Пуху пухма каланӑ эп. Сан ыйтусенчен интереслӗреххисем пур. Так. Енчен эсир кашни чӗнтӗрлӗ кӗпеллӗ микрофонсенчен илтнӗ хыпара ӗненетӗр пулсан, тархасшӑн, сӳтсе явӑр.

Вартах ҫаврӑнчӗ Володя. Атӑ кели йӗрӗ ҫине шыв тапса тухрӗ:

— Ман ӗҫ пур. Эп кайрӑм. Санька унта, правленинчех.

Васкамасӑр, тем шухӑшласа утрӗ каччӑ.

— Володя! — кӑшкӑрчӗ Алексаддр Петрович. — Володя! — Тӑхта-ха.

Ҫук, чӗнмерӗ комсорг. Вӑрман енне талпӑнчӗ. Райкомол секретарӗ хуралса кайнӑ, тӗллӗн-тӗллӗн пӑрланнӑ, тӗллӗн-тӗллӗн ҫӗр тухнӑ ҫул ҫине пӑхса тӑчӗ.

3

Уя тухсанах Володя питне ҫурхи ҫил ачашларӗ. Сӗлкӗшленнӗ юр ура айӗнче пӗр виҫелпе кӗввипе чӑштӑртатрӗ, атӑ питне ҫыпӑҫрӗ, урана ҫӗклесенех хӑпӑнса ӳкрӗ. Лаптӑкӑн-лаптӑкӑн ирӗлсе тухнӑ хура ҫӗр ҫинче кураксем васкамасӑр, хуҫа пек утса ҫӳреҫҫӗ. Каччӑ ҫывӑхалла пырсан вӗсем лӳпперрӗн ҫӗкленеҫҫӗ, ҫуначӗсене ҫӑлса кӑларакан сывлӑш хумӗпе вӗсен урисене ҫыпҫӑннӑ пылчӑк хӑпӑнса ӳкни те курӑнать. Кӑшт аяккарах вӗҫсе каяҫҫӗ те, каллех лараҫҫӗ.

Тарӑхни хулленех иртсе пычӗ, ун вырӑнне ҫумӑр пӗлӗчӗ пек шухӑшсем каллашчӗҫ.

«Тӗлӗнмелле этемсенчен, — шутларӗ каччӑ, — ҫын пӑртак ят илме пуҫласан, кӑштах палӑрсан, ытларах вӗрентме, ӑслӑрах курӑнма тӑрӑшать. Хӑй урайӗнче упаленнине, ҫытмапа ҫӳренине, хӑяр е панулми вӑрлама ҫӳренине темшӗн аса илесшӗн мар. Анчах ҫынсенне курать, курать ҫеҫ-и — пӳрнепе тӗллесе кӑтартма та пӑхать…»

Александр Петрович Завьялов хӗлле ВЛКСМ Центральнӑй Комитечӗ парнине, сехет пама килсен, ҫапла каларӗ:

— Куратӑр-и, юлташсем, пирӗн ҫӗршывра ҫынсем епле ӳсеҫҫӗ! Кам пулнӑ Владимир Баранов? Никам пӗлмен этем. Халь вӑл кам? Республикипех паллӑ кукурузовод. Кам ҫын тунӑ ӑна? Эпир, пилӗк орден илме тивӗҫ пулнӑ комсомол пӑхса ҫитӗнтернӗ. Ҫапла вӑл пирӗн совет ҫӗршывӗнчи чӑнлӑх…

Унтанпа ак ҫур ҫул та иртмерӗ. Каллех секретарь ялта. Халь ӗнтӗ ӑна калаҫмаллӑх сӑлтав тупӑнчӗ. Кам тупса пачӗ? Кӗтерук. Володя улах тӑшманӗ пулнине такам та пӗлет. Улаха кайиччен клуба каять вӑл. Анчах ларакана ӑҫтан чаратӑн? Пӗр пленумра Володьӑна улах пиркиех критикленӗччӗ.

Володя ҫулне пӗр-икӗ метр сарлакӑш шыв картларӗ. Вӑл пӑр ҫинчен асӑрханса сикрӗ. Ура шунипе лайӑхах тапса яраймарӗ, кӗрлекен шыв варрине анса тачӗ. Те шыв юхӑме ҫапниле, те кӗлетке шайлавне тытаймарӗ, ура тепре шуса кайрӗ те шыва тӑсӑлса ӳкрӗ.

Пиччӗшӗпе инкӗшӗ те килӗнче пулмарӗҫ. Пӳрте питӗрсех хӑварнӑ. Ултӑ ҫулхи Хветюк ӑна чӳречерен ашшӗ вӑрмана, амӑшӗ больницӑна ача илсе килме кайни ҫинчен пӗлтерчӗ.

— Тупнӑ ача ҫуратмалли вӑхӑт, — ятлаҫрӗ Володя.

Вӑл шӑнсах кайрӗ, шӑлла шӑл тивми пулчӗ. Пӗлӗтсем ӑшӗнчен тухса, кӑшт йӑл пӑхнӑ хӗвел ӑшши те ӑна хӑйӗнчен мӑшкӑлласа кулнӑ пек ҫеҫ туйӑнчӗ.

Мунча кӗчӗ. Лапка тӑрне пӗрре хутмалӑх хурӑн вутти ҫурса купаланӑ, чӗлнӗ хӑйӑсем те пур. Анчах мӗнпе чӗртетӗн? Хветюкран шӑрпӑк ыйтрӗ. Ачана шанса парса хӑвараҫҫӗ-и?

Пӗлсех мӗнле шӑнса вилетӗн. Сарайӗнчен лум кайса илчӗ. Ҫенӗк алакне питӗрнӗ ҫӑраҫҫине тӑпсипех туртса кӑларчӗ те пӳрте кӗчӗ. Пӗччен тунсӑхланса ҫитлӗ Хветюк тӳрех ун латне тепӗртетсе пычӗ.

— Какуй санпа халь, вилетӗп шӑнса, — ҫӳҫенсе илчӗ вӑл пӗтӗм ӳт-пӗвӗпе. Васкасах тумтирӗсене хывма пуҫларӗ. Аллисем те итлемеҫҫӗ. Кӗҫех ҫап-ҫара тӑрса юлчӗ. Урайне хывса пӑрахнӑ кӗпи-йӑмне кӑмака умӗнче ларакан таз ҫине лӑрма пуҫларӗ. Хветюк ӑна урайӗнчен е брюкине, е кӗпине иле-иле пачӗ. Хӗрсе ӗҫленӗ вӑхӑтра пӳрте палламан хӗрарӑм кӗрсе тӑнине те сисмен иккен вӗсем. Володьӑн кӑмака хыҫне тарса кӗме лекрӗ.

— Мӗ-ӗ-ен э-эс ыйт-м-м-а-сӑрак кӗ-ӗретӗн? — шӑлӗсене шаклаттарчӗ вӑл.

Хӗрарӑм та ӑна кая юлса асӑрхарӗ пулас, ҫухӑрса ярса кил хушшинелле тухса вӑркӑнчӗ. Таҫтан тупӑннӑ йытӑ туллама та пуҫларӗ пулмалла: вӑл шари! шари! ҫухӑра-ҫухӑра ячӗ. Пиччӗшӗ таврӑнчӗ-мӗн, сасси ҫенӗкрен илтӗнет, йытӑ ҫеҫ ҫаплипех чарӑнмасӑр хамлатса вӗрет.

— Калап вӗт Володя тесе. Ай, артист. Мӗн эс тарланӑ лашалла пӑсланатӑн? Уртса яр хуть мӗн те пулин, атту хӗрарӑм кӗме вӑтанать.

—Ш-шыва кайрӑм, М-мулкач ҫырми пуҫӗнче, — пӗлтерчӗ каччӑ.

— Хамах куратӑп. Уйпа ҫаврӑнмалла пулнӑ. Ме, тӑхӑн, — тӗпелти кашта ҫинчен кӗпе-йӗм туртса антарса пачӗ пиччӗшӗ.

Ҫӳллӗ те сарлака кӗлеткеллӗ Колькӑн тумтирӗсем хытанка Володьӑна пушӑ та, вӑрӑм та пулчӗҫ. Ҫанӑ вӗҫӗсене тавӑрма лекрӗ, анса ларакан брюкине чӗн пиҫиххипе туртса ҫыхрӗ.

— Ме, анне валли ревматизмран сӑтӑрма денатурат илнӗччӗ. Пырса параймарӑм. Халь лӑпах сан валли пулчӗ. Хӑвӑртрах урусене йӑвала, — тыттарчӗ вӑл «яд» тесе ҫырнӑ кӗленчене. — Эккей, аллусем чӑх вӑрланӑ евӗр чӗтреҫҫӗ. Вырт, хамах сӑтӑратӑп.

Володьӑн вилнӗ ҫыннӑнни пек кӑвакарса кайнӑ, хур шатри тапса тухнӑ ӳтне хӗрлӗ тес ҫала пуҫларӗ.

— Тултан сӑтӑрнӑ, халь шала кирлӗ. Ӗҫ ҫакнах атту ӳпкӳне ларать, — хушрӗ вӑл. — Кӑшт шыв хушам-ха, атту ҫӑварна ҫунтарса ярӑн. Эрех ман ҫук, ху пӗлетӗн, унпа аташмастӑп.

— Эп сӑмакун илсе килтӗм, — илтӗнчӗ алӑк патӗнчи хӗрарӑм сасси. — Ӗне яма вырӑн тупса паран пуль тетӗп, Николай Ехимович.

Вӑрман хуралҫи хальхинче шарламарӗ. Шӑлне шаккакан Володя шывпа хутӑштарнӑ шупка кӑвак тӗслӗ шӗвеке пӗр-икӗ ҫӑвар сыпсанах кӗҫ ҫеҫ хӑсса ямарӗ.

— Ӗҫейместӗп. Краҫҫын шӑрши кӗрет.

— Эппин сӑмакун ӗҫ. Ӗҫ тума ҫын патне ӗҫкӗпе килмеҫҫӗ. Ҫулла пур пӗрех юмансен кутне кӑпкалатма тивет.

— Ара, ара, унсӑр епле тата, — сӗтел ҫине литр кӗленчи кӑларса лартрӗ сӑхман тӑхӑннӑ, пӗр аллӑсене ҫывхаракан хӗрарӑм. — Ашшипех халь те, паян ҫеҫ юхтартӑм… Эп, Николай Ехимович, ӗҫлеме хӗрачана яратӑп…

— Хӑш ялтан эс?

— Ара, Хапӑссем пулнӑ. Халь Ҫавалкас. Мирун Хветучӗн пӳртне илтӗмӗр те, пӑсасси тесе куҫсах килтӗмӗр.

Колька шӑллӗне тултарса пачӗ.

— Эс мӗн пӗчӗк ачалла асӑрхамасӑр ҫӳретӗн? Анне лайӑхах пуль-ха?

— Аванах. Эп сан пата ӗҫпе килнӗччӗ. Колхоз валли йывӑҫ кирлӗ.

— Юр ирӗлсе пӗтсен ҫеҫ касмалла пулать.

— Ҫук. Пире лартма кирлӗ. Питомникрен. Вӑл пур. Лесхозран разрешени илӗр. Унсӑрӑн ҫук, параймастӑп. Хакӗ ун йыт ҫӳппи ҫеҫ. Мӗн, сад лартасшӑн-им?

— Ҫук, ҫырмасем хӗррине… Ҫӗр ишӗлесрен.

— Тахҫанах лартмалла. Халь тин тавҫӑрса илчӗҫ апла. Кам, Трофим Матвеевич хушрӗ-и?

— Ҫук, вӑл мар. Павел.

— Кадьшев-и? Вӑл ун заместителӗ мар пуль те?

— Ҫук, парторганизаци секретарӗ. Виссарион Маркович вырӑнне.

— Вӑн што.

— Апла эпир ыран кӑларма килетпӗр.

— Разрешени илсен — хӑть паянах. Володьӑн хӑйӗн йӗпе аттинех тӑхӑнма тиврӗ.

— Татах ӗҫ, — ҫыпҫӑнчӗ хӗрарӑм. — Ҫурхи шыв вӑл витӗр илет.

Володя пиччӗшӗие сыв пуллашса вӑрмана тухрӗ. Шӑнни иртсе кайрӗ, ҫан-ҫурӑм сӑрӑлтатса пӗҫерчӗ. Утнӑҫем вӑл ӳсӗрӗлсе кайрӗ. Тӳрех колхоз правленине каясшӑнччӗ, анчах пиччӗш тумтирӗпе тата йӗпе атӑпа кайма май ҫуккине аса илчӗ те килнелле утрӗ…

4

— Йӑнӑшмастӑп пулсан, эсир парти организацин секретарӗ пулас, — илтрӗ Павел хӑй хыҫӗнчи сассӑ.

Вӑл доклад ҫырма пӑрахса, пуҫне ҫӗклерӗ. Райкомол секретарьне тӳрех палласа илчӗ.

— Паллашар. Александр Петрович Завьялов.

— Павел, — пӗлтерчӗ каччӑ, райком комсомол секретарӗн хӗрӗнни пек ҫемҫе аллине чӑмӑртаса. —Питӗ хавас.

— Хавас-и, хавас мар-и, килтӗм, — пӗлтерчӗ Александр Петрович. — Клуб та вара сирӗн. Кунта шурӑ упасене ҫеҫ шӑнтмалла..

— Хутаҫҫӗ, ӑшӑнать. Телейлӗ эҫир. Пуху пулать паян. Ларӑр, — сӗнчӗ Павел пукан сӗнсе.

— Ларма та юрать. Калаҫмалли те пур, — килӗшрӗ вӑл, Павела хирӗҫ вырнаҫса. — Каҫарӑр, Павел, тӳрех сирӗнтен пуҫланӑшӑн. Ман шутпа парторганизаци секретарӗн пур тӗлӗшпе те таса пулмалла, Уйрӑмах ялта. Кунта культурӑ аялти пусӑмра тӑрать. Ҫавӑнва та пӑхӑр-ха хӑйӑр ҫине, — кӗсйинчен тӗкӗр кӑларса тыттарчӗ вӑл. — Пӑхӑр, пӑхӑр, — ҫине тӑчӗ Завьялов.

Павел хӑй питне мӗнпе те пулин вараланӑ пулӗ тесе тинкерчӗ. Ҫук, нимӗн те ҫук. Тасах. Вӑл Завьялов мӗн каласшӑн пулнине пӗлеймесӗр хумхана пуҫларӗ.

— Куртӑр-и?

— Мӗскер?— тӗлӗнчӗ Павел.

— Сухал, пиччеҫӗм, сухал. Чӑтма пултараймастӑп сухал хырман ҫынна. Мейӗр, — кӗсйинчен пысӑках мар ҫаврашка пластмассӑ коробкӑ кӑларчӗ вӑл. Ӑна будильник пек пӑрса заводить турӗ. — Мейӗр, хырӑнӑр.

Пӳлӗмре механизмлӑ бритвӑ чарлани янраса кайрӗ, Павел аптрасах ӳкрӗ. Салтакра, шӗр виҫӗ ҫул каялла, ӑна пӗррехинче сухал хырмалла тесе асӑрхаттарнӑччӗ. Унтанпа никам та шарламан. Хӑйне хӑй хуҫа халь. Виҫӗ кунта пӗрре хырать. Паян ӗнтӗ савӑнӑҫпа тата васканипе манса кайнӑ.

— Тавтапуҫ, пухуччен хырӑнатӑп, — хуравларӗ Павел хӗрелсе.

— Тасатӑр, тасатӑр, — ҫине тӑчӗ Александр Петрович. Итлеме тиврӗ.

— Пусарах, пусарах каллӗ-маллӗ шутар, — вӗрентрӗ райкомол секретарӗ.

— Вот, халь парторг тиме юрать, — Павел аллппчи бритвӑна илчӗ вӑл. Хупӑлчине уҫса вӗрчӗ, каллех макентош кӗсйине чиксе хучӗ.

— Тавтапуҫ, — тав турӗ Павел. Каччӑ ӑна килӗшрӗ. Тумланасса хӑй ҫӑмӑлттай пекрех тумланнӑ ӗнтӗ.

— Халь давай закурим по одной, — «Каэбек» пачкине кӑларчӗ Александр Петрович.

— Тавтапуҫ. Туртмастӑп.

— Шел… — пирус мӑштӑкне коробки ҫине шаккарӗ вӑл. — Никотин — наркӑмӑш, теҫҫӗ. Анчах вӑл пуҫ мимине ытларах ӗҫлеттерет. Пире тата парти работникӗсене хумханнине пытарма кирлӗ. Маркс та вӑйлӑ туртнӑ. Вӑл чӗлӗмне ҫӑвартан та кӑларман. Хӑвах шухӑшла: кашни ҫитменлӗхшӗн пире лекет, кашни сар сӑмса сана критиклет. Тӳсес пулать, ҫилленсен те ҫилленнине ан кӑтарт. Йытӑ пурнӑҫӗ. Сана ҫапаҫҫӗ — эс ан вӗр, сана хӑвалаҫҫӗ — эс ан кай. Хам эп историк. Аспирантурӑра вӗренетӗп. Комсомол мана темӑ пачӗ. Диссертаци ҫырма ӗмӗтленетӗп, атту пулсан тахҫанах шкула каймалла, — йӑл кулса илчӗ вӑл.

— Халӑхшӑн ӗҫлес япала ҫӑмӑлах мар, — килӗшрӗ унпа Павел. — Ҫапах пурнӑҫа йытӑ пурнӑҫӗпе танлаштарни ытла та гиперболизацилени пулать, Хӑлхана касать, хӑлхана ҫурать.

— Эсир шӳте ӑнланатӑр пулӗ тетӗп… Ҫитӗ сӑмах вакласа. Ӗҫ ҫине куҫар. Эп комсорг пирки канашласшӑн. Ман шутпа Володьӑна хӑтарма тивет.

Александр Петрович ӑна хӑй пӗлнине йӑлтах каласа пачӗ. Улах мыскарисем пирки сӑмахне шеллемесӗр ҫатӑртатрӗ.

— Ӑна ҫамрӑксем юратаҫҫӗ, ун хыҫҫӑн вута кӗме хатӗр. Унран лайӑх ҫамрӑка тупма та ҫук, — хирӗҫлерӗ Павел.

— Пӗлетӗп мӗншӗн юратнине. Володя вӗсем хыҫҫӑн каять. Унашкал туяннӑ авторитет — йӳнӗ авторитет кӑна. Комсоргӑн массӑ хыҫҫӑн мар, малта пымалла.

— Эсир бюропа йышӑннӑ пулсан, лартӑр вӑл ыйтӑва та. Атту иксӗмӗр те трактор бригадинчен. Пӗри хӑть ирӗкленет. Анчах комсомолецсем килӗшес ҫук…

— Эп ӑна пӗлетӗп… бюрора та йышӑнман, вӑл ман шухӑш кӑна. Ытла тулӑксӑр ача. Хӑйне тытма пӗлмест.

— Кунта сире пулӑшаймӑп.

— Юрӗ, — сасартӑк килӗшрӗ Александр Петрович. — Ку Ҫурҫӗр полюсӗнче лариччен колхоз хуҫалӑхне пӑхар. Манпа пӗрле пымӑр-ши?

— Хаваслансах, — килӗшрӗ Павел. — Ӑҫтан пуҫлатпӑр? Эп хам та ҫӗнӗ ҫын вӗт. — Фермӑсене каяр.

Малтан сысна ферминче пулчӗҫ. Хром аттине пакӑлчак таран вараланӑ, макентошне хуратса пӗтернӗ Александр Петрович хӑй шухӑшне пӗлтерчӗ:

— Сыснасене сысналла пӑхаҫҫӗ…

— Кӗҫех этемлех пӑхма пуҫлатпӑр. Кӑҫал ҫӗнӗ вите тӑватпӑр, сысна пӑхакансем каммунизмла ӗҫ ферми ятне илессишӗн кӗрешӗве тухаҫҫӗ, — хуравларӗ Павел.

— Ан тӗлӗнтер, — кулса ячӗ Александр Петрович. — Хӑвӑр шухӑшласан та ҫынна ан пӗлтерӗр. Атту Ҫавалкас чӑххисем кулса вилме пултараҫҫӗ. Мӗнле коммунизмла ӗҫ пултӑр ҫак фермӑра?

— Вӗсенчен пуҫлатпӑр тем тесен те. Куртӑн-и: хӗрсем епле салхуллӑ? Хӑйсен вӑйне ӗненмеҫҫӗ, ҫапах та пирӗн ӗнентермелле. Пирӗн фермӑ ҫине отачах та пӑхакан ҫук теҫҫӗ. Кунта эпир хамӑр айӑплӑ…

Комсомол райкомӗн секретарӗ шарламарӗ. Ӗне ферми ӑна йӑлтах савӑнтарса ячӗ. Общежитинче таса, вырӑнесене тирптерлӗ пуҫтарса хунӑ, хитре ҫи виттисемпе витнӗ. Стенасене хитре хутпа ҫыпӑҫтарнӑ.

Фермӑ завадующийӗн пӳлӗмӗнчен шап-шурӑ халат тӑхӑннӑ Лена тухрӗ. Павел пӗр самантлӑха ку хӗр ачана ӑҫта курнӑ тесе шухӑшласа тӑчӗ.

— Дояркӑ-секретаре, дояркӑ-пионервожатӑя салам, — терӗ Александр Петрович, хӗре ал парса.

Павел та вара тӳрех тавҫӑрса илчӗ: Гайкӑ Ваҫҫи ҫырусем ҫыракан хӗр-мӗн ку.

— Хӑнасене те салам — тавӑрчӗ хӗр. Павела вӑл хӑй ал пачӗ, куҫран тӳре пӑхса, ҫапла хуравласа хучӗ:

— Ҫӗнӗ шӑпӑр фермӑри ҫӳп-ҫапсене те шӑлма тытӑнасшӑн мар-и?

Павел куҫӗ умне ВЛКСМ комитечӗ малта пыракан дояркӑна панӑ вымпел курӑнчӗ, унӑн айне Ленӑн сӑн ӳкерчӗкне кӗртсе лартнӑ.

— Эсир хуҫалӑхри чи лайӑх дояркӑ иккен, — тӗлӗнчӗ Павел.

— Лайӑххи-качки… Ӗнесем ир пӑруларӗҫ. Малта Анна пыратчӗ те, ветеринари наукин фельдшерӗ пулса тӑчӗ. Ҫулла ак, мана иккӗшӗ-виҫҫӗшӗ хӑваласа ҫитеҫҫӗ.

— Эс ан ҫиттер. Комсомол путевкипе кайнине ан ман.

— Ҫавӑнпа вӑл ӑмӑрту: пӗри — малта, тепри — кайра.

Аслӑк ҫинче авӑн ҫапмаҫҫӗ. Хуҫа пӳрчӗ тӑрӑх витине те пӗлме пулать, тетчӗҫ. Тен, витисем урӑхларах? Кайса курар мар-и? — сӑмаха урӑх енне пӑрса ячӗ Александр Петрович.

— Мана курни — фермӑна курни пулмасть, — кулса тавӑрчӗ хӗр.

Заведующи пӳлӗмӗнчен халатсем илсе тухрӗ вӑл, вӗсене сӗтел ҫине хучӗ.

— Тӑхӑнӑр та, кайма пултаратпӑр. Виктор Андреевич та унтах пулма кирлӗ.

Александр Петрович халатне макинтош ҫинчен тӑхӑнчӗ. Лена ҫанӑ вӗҫӗсене ҫыхса ячӗ, аркисене юсаса тӳрлетрӗ.

Павел та тӑхӑнма хӑтланса пӑхрӗ, анчах юракан халат тупӑнмарӗ.

— Сирӗн валли икӗ халатран пӗр халат ҫӗлетмелле. Юрӑхли тупаяс ҫук, ҫаплипех айтӑр, — терӗ Лена.

Александр Петрович тӗкӗр ӳмне пырса пӑхрӗ, ҫӑврӑнкаларӗ, шӗлепкине хывса тепӗр хут тӑхӑнчӗ.

— Врач пулас пулнӑ. Халат ытла та килӗшет, — терӗ вӑл.

«Ҫынна тумтир мар, ӗҫ килӗшет», — кӑшт ҫеҫ персе ямарӗ Павел.

— Эсир ахаль те пӗр хӗрӗн врачӗ, — тавӑрчӗ Лена. Ӗне вити ҫырма хӗрнех тухать. Алӑк умне цементланӑ, таса. Уҫӑ алӑкран дояркӑсен сасси илтӗнет. Вите варринче ҫатан кӑрманлӑ ҫуна. Таврана силос шӑрши сарӑлнӑ. Цементланӑ урайне пӑчкӑ кӗрпи сапса тухнӑ. Ӗнесем айне саракан улӑма вакланӑ, ӑна та пӑчкӑ кӗрпипе хутӑштарнӑ. Таса та самӑр ӗнесем тапранмасӑр апат ҫиеҫҫӗ.

Ҫуна креслин вӗренӗсене хытаракан Виктор Андреевич пуҫне ҫӗклерӗ. Ҫывӑхран ҫеҫ куракан куҫӗпе витене кӗнӗ ҫынсем ҫине вӑл чылайччен пӑхрӗ. Палласа илчӗ пулас, ҫӗкленчӗ.

— Сӗт-ҫу корольне мухтав! — катаранах кӑшкӑрчӗ Александр Петрович.

— Ырра пулсан лайӑхчӗ, хӑнасем час-часах килме пикенчӗҫ, — хуравларӗ заведующи, пурне те ал парса.

Вӑл-хура халатпа. Така тирӗнчен ҫӗлетнӗ ҫӗлӗкне ҫамки ҫинех антарса лартнӑ. Сухалне таса хырнӑ. Мӑйӑхӗ сарӑрах, сухӑр тӗслӗ. Сарлака пит-куҫлӑ, янах шӑммисем чӗкеҫ ҫуначӗсем пек сарлака. Сарӑ куҫ шӑрҫиллӗ куҫӗ тӳлек, ҫын ҫине сӑнаса тата ӑслӑн пӑхать.

— Кайӑксем килсен — ҫуркунне, хӑнасем килсен ӗҫкӗ пулать, — кулчӗ Павел. — Эпир ӗҫкӗ ыйтмастпӑр, хуҫалӑхне ҫеҫ кӑтарт.

— Парторг, ав, килнӗ-килменех ӗҫкӗ ыйтать. Тем, фермӑсем енне ҫаврӑнсах пӑхасшӑн мар-ха вӑл, ӗҫпе те мӗшӗлтетсе тытӑнать, — куларах тавӑрчӗ Виктор Андреевич.

— Васкасан — халӑха култаран.

— Васкасси пирки, Павел, эпир иксӗмӗр калаҫӑпӑр-ха, эс тарас ҫук, атту пирӗн пата Александр Петрович сайра килет. Комсомол секретарьне сирен фермӑна ярса патӑмӑр тесе ытларах районта ларать. Килсен те хӗрсен пуҫне ҫавӑрса каять те, кайран мана тӑнран яраҫҫӗ. Хӑйсен те пӗр юрӑ кӑна: юрату ҫинчен лекци вулаканни хӑҫан килет те хӑҫан килет. Ӑҫтан-ха эп комсомол райкомӗн секретарьне хушма пултарӑп? Эс коммунист, унран аслӑрах, чӗн, теҫҫӗ. Вӗсен юратӑвӗшен коммунист айӑплӑ-и? Эй, чӗкеҫсем! — кӑшкӑрчӗ вӑл витен леш пуҫӗнче кӗпӗрленсе тӑнӑ хӗрсене. — Килӗр-ха, ӗҫ пур.

Хура халатлӑ (ӗҫленӗ чух урӑх тӑхӑнмалли те пур иккен) хӗрсем васкамасӑр, аллинчи кӗреҫисене тӑратса хӑварса, силос ҫуни патне пухӑна пуҫларӗҫ. Александр Петрович чылайӑшӗсене паллать пулас, ятран чӗнсе ал ларать, шӳтлет.

— Эс, Лена, наряда вӗҫле. Ыттисем ӗҫ пӗтерӗр те — общежитине. Александр Петрович лекци вуласа парать, Верук тата ӑҫта?

— Тарчӗ. Эпир килнине курсанах тарчӗ, — пӗлтерчӗ Лена.

Хӗрсем ахӑлтатса кулса ячӗҫ.

— Ват чӗкеҫ, — кулчӗ Виктор Андреевич та. — Ытти чух хӑҫан килет тесе тӑнран ярать. Халь тарать.

— Лекторӗ те лайӑхскер: хӗр пуҫне ҫавӑрать те, килсе курмасть, — хушса хучӗ Лена.

Каллех хӗрсем кулса ячӗҫ. Виктор Андреевичпа Лена сӑмахӗсем райкомол секретарьне те хӗпертеттерчӗҫ курӑнать, куҫӗсем хаваслӑхпа ялкӑша пуҫларӗҫ.

— Эс пымастӑн-и? — ҫанӑран туртрӗ Виктор Андреевич Павела.

— Мӗншӗн пымастӑп? — тавӑрчӗ ӑна каччӑ.

— Акӑ хӑш фермӑран тытӑнмалла. Эп паян пухура калаҫу пуҫаратӑп. Мӗншӗн вӗсем коммунизмла ӗҫ ферми ятне илме тивӗҫлӗ мар? — хӑлхаран пӑшӑлтатрӗ Александр Петрович.

— Эпӗ сысна ферминченех пуҫласшӑн, — парӑнмарӗ Павел.

— Райӑна ан култарӑр. Корреспондентсем пӗлсен, фельетон хыҫҫӑн фельетон ҫырӗҫ.

— Мӗн эсир пӑшӑл пӑтти пӗҫеретӗр? Ҫиме мана та чӗнӗр. Каллех юрату вӑрттӑнлӑхӗ пулӗ-ха, — чарӑнсах тӑчӗ маларах кайнӑ заведующи. — Хӗрсемпе ӗҫлесси ачасем, чӗр тамӑк. Каҫхине улах каччисем аптратаҫҫӗ. Хӑть пӑшалпа хурал тӑр. Кашни уйӑхрах пӗр дояркӑ качча каять. Туйне чӗнесчӗ хӑть. Ҫук вӗт, чӗнмеҫҫӗ.

— Эпир те санне икӗ хӗр вӑрласшӑн, — кулса тавӑрчӗ Павел.

— Мотри, сире, — кулчӗ Виктор Андреевич.

Хӑнасене пуринчен ытла пӑру вити килӗшрӗ. Чылаях пысӑк ҫурта икӗ пая пайланӑ. Пӗринче пӑрусем йӑлтах ирӗкре. Урайне улӑм сарса панӑ. Тепринче клеткӑсем. Унта ҫамрӑкрах пӑрусене вырнаҫтарнӑ. Икӗ пӳлӗмӗнче е сулхӑнрах.

— Анна пуҫарӑвӗ, — пӗлтерчӗ Виктор Андреевич. — Пӑрусене «Караваево» совхоз меслечӗпе сивӗре ҫитӗнтеретпӗр. Пӗлтӗр виҫӗ кӑмака пулнӑ, талӑкра икшер хутнӑ. Кӑҫал пӗр кӑмака та ҫук. Вӑтӑр кубометр вутӑ перекетенет, утмӑл пӑру вилӗмрен ҫӑлӑнать.

— Мӗншӗн утмӑл? — тӗлӗнчӗ Павел.

— Пӗлтӗр утмӑл пуҫ пӗтрӗ, кӑҫал пӗрре те катӑлман. Паратиф та илеймест, ӳпке те шыҫмасть, шӑршӑ та ҫук. Хам та тӗлӗнетӗп: хӗлле тулта вӑтӑр пилӗк градус сивӗ, витере пилӗк-ултӑ градус ӑшӑ. Пӑру сӑмсисенчен пӑс кӑна йӑсӑрланать, ҫппах нимӗн те мар. Тӗпӗртетеҫҫӗ кӑна. Вӑт чӗкеҫ, — йӑваларӗ вӑл пӑру мӑйнӗ, унтан ӑна ыталасах илчӗ, ачашласа лӑпкарӗ. Пӗчӗк хӗрлӗ вӑкӑр фермӑ заведующинчен ютшӑнмасӑр мӑйне тӑсса, ҫурӑмне авӑнтарса тӑчӗ. — Халь пурнатпӑр, — пӗчӗк ачапа калаҫнӑ пек калаҫрӗ вӑл пӑрупа.

Ҫурхи хӗвелпе ялкӑшакан кил хушшине тухрӗҫ.

— Паян ҫичӗ, сехетре парти пухӑвӗ. Сан пата чӗнме ямастӑн. Пыр, — терӗ Павел Виктор Андреевича.

— Матвеевич чирлӗ. Унсӑрах ирттерес терӗн-и?

— Вӑл сываласса кӗтсе тӑрсан… ӗҫсем нумай.

— Сан ирӗк ӗнтӗ. Пирӗн председатель унашкал хуҫаланаканнине юратсах каймасть.

— Юратасса ҫеҫ пӑхса тӑрсан… Валяй, валяй, парторг. Тӗрӗс тӑватӑн, — хутшӑнчӗ Александр Петрович.

Павел тӳрех колхоз правленине каймарӗ. Вӑл каллех сысна фермине таврӑнчӗ.

Кормокухня алӑкӗнчен пӑс явӑнса пӗтӗрӗнет, ҫурт хыпса кайнӑ тейӗн. Таврана пӗҫернӗ ҫӗр улми шӑрши тапса тухнӑ. Пӑс ӑшӗнче сысна пӑхакӑнсене палласа илме те ҫук, Федор Васильевич сасси ҫеҫ илтӗнет:

— Пӗр чанӗ пиҫнӗ. Хупӑр. Вутта ахалех ҫунтаратӑр.

— Эй, кам пур, тухӑр-ха, — чӗнчӗ Павел.

Федор Васильевич васкамасӑр пӑс ӑшӗнчен мӗкӗлтетсе тухрӗ, алӑк енне ҫаврӑнса кӑшкӑрчӗ:

— Вите тусанӗсене тасатӑр. Атту, леш, районтан килни, хитре плащне йӑлтах вараласа пӗтернӗ.

Павел енне ҫаврӑнса ҫапла каларӗ:

— Эс те ун пиркиех килтӗн пулӗ-ха.

— Ҫапла. Йӗрке ҫукрах фермӑра.

— Сысна пур ҫӗрте — пылчӑк ӗнтӗ. Ӗмӗртен, авалтан. Витене райком ҫурчӗ пек таваймастпӑр, — тесе, шыв пичкиллӗ ҫуна ҫине кайса ларчӗ вӑл. Кӗсйинчен шӑл тасатмалли порошок курупки туртса кӑларса хӑрах аллипе чикарккӑ ҫавӑрма пуҫларӗ. Павел ӑна кӑсӑкланса сӑнарӗ. Федор Васильевичӑн кашни хусканӑвӗнче ӗҫе тӑвас килменни курӑнать. Ӑна ниепле те Виктор Андреевичпа танлаштарма ҫук. Епле ялкӑшаҫҫӗ лешӗн куҫӗсем выльӑха курсанах, епле ачашлаҫҫӗ! Ак ку? Пысӑк уйрӑмлӑх. Акӑ вӑл чикарккине ҫавӑрса хыпрӗ. Чӗркуҫҫисем хушшине шӑрпӑк курупкине хӗстерсе хӑрах аллипех чӗртрӗ. Кӗҫех ҫӑварӗнчен кӑвак тӗтӗм палкаса тухрӗ.

— Ҫуркунне, — терӗ вӑл ҫине-ҫинех ҫӑтса. — Ҫуркунне. Нухрат айлӑмӗнче ыраш калчи кӑҫал. Унта халь икӗ метр тарӑнӑш шӑпӑл-шапӑлах шыв картланнӑ. Татса ямалла, Павел. Эп хам бригадир чух лашасемпех ӑштараканччӗ, кӗреҫесемпе тухаканччӗ. Ҫывӑрать Матвейчӑ, ҫывӑрать. Пӗтет ҫирӗм гектар, ахалех пӗтет, — ассӑн сывларӗ вӑл. Павел чӗнменнине кура каллех калаҫа пуҫларӗ: — Ҫил арманӗ уйне кӑҫал тислӗк мар, ҫара улӑмах кӑларса купаларӗҫ. Ав, кур, — тӗллесе кӑтартрӗ вӑл анаҫри сӑрталла, — икӗ эрне кӗтетӗп, ҫаплах хӗрме пуҫламасть. Ҫӗреймест акана тухиччен. Эп хам бригадир чухне сӗт бидонӗсемпе пилӗк-ултӑ така хуранӗ шыв вӗретсе кайса яраканччӗ. Халь Санька ӑша та илмест. Ҫамрӑкрах вӑл, пӗлеймест. Анна хыҫҫӑн чупсах пӗтелеймемт ача. Павел, сан трактору йывӑр, наряд парасса ан кӗт-ха, ачам, кайса пусӑрӑнтар паянах. Таптамасӑр купаларӗҫ вӗт, аҫа ҫапманскерсем, Прыгунов тухса та курмарӗ. Чун ыратать, пӗтет тислӗк ахалех. Кур-ха, — ҫанӑран туртрӗ вӑл йӗкӗте. — Атя-ха ҫырма хӗррине. Куртӑн-и?

Кунта юр ирӗлнипе кӑвакарса кайнӑ, катӑкӑн-катӑкӑн хытса ларнӑ кӗл выртать.

— Фермӑсенче вунӑ кӑмака, икӗ запарник ҫунтаратпӑр, унтан тухса тӑкатпӑр. Мӗнешкел удобрени сая каять. Ҫӗр улми анине тӑксан, улми пуҫ пек пулать. Кашни ҫулах эп, ытти бригадӑсемпе танлаштарсан, аллӑ- утмӑл центнер ытларах ҫӗр улми кӑлӑрнӑ. Мӗнле? Кӗлпе. Халь ҫилпе вӗҫтеретпӗр те шывпа юхтаратпӑр. Хума вырӑн тупаймаҫҫӗ. Кулӑшла. Эп ӑна колхозниксен кӗлетне пухнӑ, Халь? Эй, — аллипе сулчӗ вӑл, — чӗре ҫеҫ ыратать. Прыгунов пысӑк ӗҫсен масштабне юратать:

Кунашкалли енне ҫаврӑнса та пӑхмасть. Эх, тет, колхоза эрех завочӗ лартма ирӗк парсан, икӗ ҫултах малта пыракансене хуса ҫитсе иртсе каймалла та, тет. Куртӑн-и еплерех шутлать. Форменнӑ капиталист.

— Эс, Федор Васильевич, ҫын ҫитменлӗхӗсене куратӑн, вӑл аван-ха, хӑв пӗр фермӑна та йӗркелейместӗн, — чӑтаймарӗ Павел. Каччӑ фермӑ заведующийӗ ҫилленессе кӗтрӗ, анчах лешӗ лӑпкӑн ҫеҫ хуравларӗ:

— Мӗн пӗлетӗп эп сыснасемпе? Ячӗшӗн ҫеҫ мар-и? Чун тур туртмасть кунта…

— Чун туртмасан та япӑхтарсах ямалла-мар.

— Хуҫи ҫаврӑнса пӑхмасан тарҫи мӗн тутӑр? Пире Трофим Матвеевич «сӑрӑ хуртсем» тет, урӑх сӑмахӗ те ҫук тейӗн. Ӑна ирӗк парсан, паянах сысна фермине пӗтерме хатӗр. Тупӑшсӑр, тет.

— Кӑна эс ытлашши калатӑн. Сысна ашӗсӗр епле обязательствӑна пурнӑҫламалла?

— Эй, пурӑнсан куратӑн… Кӗҫӗн ҫынна та усал хуньамӑшӗ виҫӗ кун тӳсет. Кайран ҫӳп шӑтӑкӗнчен ирттермест.

— Манӑн алӑк патӗнче тӑрас хавасӑм ҫук-ха. Ахаль лариччен айта, хӗрсене пулӑшар.

Павел, лаҫҫа кӗрсен, витресем илчӗ, пӗверен ӑсса хӑпарса, кормозапарникри вӗри шывпа хутӑштарса лӗплентерчӗ. Витресем йӑтса витенелле утрӗ. Федор Васильевич, манӑн вӑхӑт ҫук тесе, общежитине кӗчӗ.

Юсама тытӑннӑ клеткӑсене те, сарма пуҫӑннӑ урайне те сарса пӗтереймен. Василий Иванович. килсе кайсанах Трофим Матвеевич юсассине чарса лартнӑ. Имӗш виҫӗ пус тӑман сыснасемшӗн аллӑ тенкӗлӗх хӑмасем сая каяҫҫӗ.

Хӗрсем пӳлӗм каштисене, чӳрече ҫытарӗсене, пӳлӗм пӗренисене сӗреҫҫӗ. Илемленет вите, тасалса, ҫутӑ сӑн кӗрет.

— Акӑ сире шыв, — лартрӗ витрисене Павел, Татах кайса ӑсса килчӗ.

— Ҫакӑн пек заведующи пулсан, — терӗ пӗчӗк Лисук. — Кил, Павел, пирӗн пата.

— Пӗчӗкреххине шыра, — кулчӗ вӑрӑм та ҫинҫе пӳллӗ Елуҫ.

— Хам пӗчӗкки те ҫитӗ, — тавӑрчӗ Лисук. Хӑй паксӑрлӑхӗнчен вӑтанса хӗрелчӗ, анчах ыттисене систерес мар тесе, ахӑлтатсах кулса ячӗ.

— Ун чаплӑраххисем пур терӗҫ-ха, — тавӑрчӗ Елуҫ. Халь Павел хӑй хӗрелнине туйрӗ. Неушлӗ ун патне Марье пынине пӗлеҫҫӗ? Е ахаль кӑна тӗртсе илеҫҫӗ-ши?

— Чӗлхӳсем пек хивре кастарса ӗҫлӗр. Ҫунӑ хыҫҫӑн акшарпа шуратӑр. Ыран обком секретарӗ килӗт, — чеен кулса суйрӗ Павел.

— Калатпӑр кам та пулсан килет пуль, тесе. Федор Васильевич та кӑшкӑркалать, — килӗшрӗ Лисук.

Ырӑ мар турӗ-ха Павел. Капла ҫынсене такам килет тесе хӑратса ӗҫлеттерни тӗрӗс меслет мар. Шӳтлерӗ ҫеҫ те, анчах ҫав шӳтре тӗрӗслӗх пулма пултарассине вӑл чӗрене те хывмарӗ. Тепӗр темиҫе кунтанах вара Шупашкартан самаях пысӑк хӑна персе ҫитрӗ.

Ҫула май Павел фермӑри ӗҫсене, ҫынсене тишкӗрме хӑтланчӗ. Федор Васильевич канӑҫ памарӗ ӑна. Павел ӑна тахҫанах ас тӑвать. Миҫе ҫул ӗҫленӗ-ши вӑл бригадирта? Ҫирӗм ҫулах пуль. Яланах ӑна ырӑ ятпа асӑнатчӗҫ. Ун бригади турпас пек пучахлӑ тырӑсем ӳстеретчӗҫ. Кайран ав, председателе те лартрӗҫ… Лавӗ йывӑртарах пулчӗ пуль, туртаймарӗ. Хутла сахал вӗреннӗ, колхоз та бригадӑ мар, кунта пин тӗрлӗ ҫын. Йывӑр ҫулсенче те колхозран пӑрахса кайман. Халь те ытлашши вӑйлах пурӑнмасть пулас. Нухрат айлӑмӗнче капланнӑ шыв, ҫӗрмен тислӗк ҫинчен калани аса килчӗ. Ҫӗре юратать этем, ҫӗре. Апла ӑна ҫӗр патне тавӑрмалла. Эс те ҫав, парторг, сан этем чунне курмалла, эс пур, ҫын мӗне юратнине те пӗлместӗн. Апла пулсан, ҫынсемпе ӑҫтан йӗркеллӗ ӗҫлетӗн? — вӑрҫрӗ вӑл хӑй ӑшӗнче..

Павел Володьӑна колхоз правленинче тӗл пулчӗ.

— Тепӗр хут салам, комсорг. Улах рыцарӗ. Эп сана сӑмахпа ҫеҫ мыскараҫӑ тесе. Эс ӗҫпе те кая мар-мӗн. Завьялов мана култарса тӑнран ячӗ. Калӑп: эс ир енне ытла та туйми ҫывӑратӑн. Ӑҫта пулнӑ ку, тетӗп. Вӑл пур, улах тапхӑрне хупма кайнӑ-мӗн, — ахӑрчӗ каччӑ кӗнӗ-кӗменех.

Володя кӑмӑлсӑрланчӗ, хӑйӗн чӗрӗ куҫӗпе Павела кӳренӳллӗн пӑхрӗ.

— Юлташ та чӗнтӗрлӗ кӗпесен юлашки хыпарӗпе усӑ курать. Завьялова ӑна мӗн? Кашни уйӑхри взнос вӑхӑтра пухӑнтӑр та, Тоня Пуговкина сыв пултӑр. Вара шӑл йӗрмелӗх ҫитрӗ.

— Тӑхта-ха, эс ӳсӗр-ҫке. Сан патна пыма ҫук, эрех шӑрши ҫапать. Мӗн эс, Кӗтерук ҫине тарӑхса-и?

Шыва кӗрсе ӳкрӗм. Шӑнса пӑсӑласран пичче сиплерӗ.

— Тата икӗ сехетрен пуху, эс ӳсӗр. Капла ҫамрӑксен куҫӗ умне епле тухатӑн? Ҫитменнине, Завьялов пулать.

Сана вӑл ахаль те хытӑ тарӑхнӑ.

— Тарӑхнипе лав туртаймӑн. Эп унччен урӑлатӑп. Медпункта кайса нашатырлӑ спирт шӑршла.

— Юрӗ, — сасартӑк килӗшрӗ Володя.

— Тӑхта, йывӑҫ пирки мӗн хыпар?

Пур. Лесхозран решени ҫеҫ кирлӗ тата укҫа куҫарса памалла. Прыгуновпа ҫураҫ, ытти пурте пулать…

5

Пуху ирттерес вӑхӑт та ҫитрӗ, анчах комсомолецсем ҫаплипех ӳрӗк-сӳрӗк килкелеҫҫӗ-ха. Колхоз правленинчен коммунистсем калаҫкаласа тухаҫҫӗ, вӗсен пухӑвӗ пӗтрӗ курӑнать. Пысӑк чикарккӑ мӑкӑрлантаракан Хапас Хветӗрӗ, пӗртен-пӗр аллипе хӗҫ тытнӑ пек сулкаласа, Виктор Андреевичпа тем пирки тавлашать. Уйрӑм сӑмахӗсем ун клуб ратнех вӗҫсе ҫитеҫҫӗ, анчах мӗн пирки сӑмах пынине ӑнланса илме ҫук.

Клуб умӗнче тӑракан ҫамрӑксем патне Павел ҫитрӗ.

— Комсомолецсен дисциплинӑ ҫук, — пӗлтерчӗ ӑна Александр Петрович. — Парти организацин вӗсемпе вирлех ӗҫлеме тивет.

— Ытти чух йӗркеллех пулаканччӗ, — тавӑрчӗ Павел, тӳрре тухма тӑрӑшнӑ пек. — Ҫул япӑх тесе лараҫҫӗ ӗнтӗ. Комитет ларӑвне ирттерес те, ыран бригадӑсенче уйрӑм пухӑпӑр.

— Кунпа килӗшме пулать, — ҫураҫрӗ Завьялов. Комитет членӗсем тата тепӗр вунӑ комсомолец библиотекӑна кӗрсе ларчӗҫ. Комитет ларӑвне уҫсан, Володя Александр Петровича самах пачӗ.

— Эп колхозӑн пур участокӗсенче те пулаймарӑм, ҫапах та ҫакнашкал вывод тума пулать: чӑн-чан ҫӗкленӳ палӑрмасть. Ҫур аки ирттерме вӑрлӑх ҫитмест. Тракторсем пирки Кадышев каланине шанатӑп: вӗсем юсавлах пуль. Фермӑри ӗҫсем те мухтамалла мар. Сысна ферминче уйрӑммӑнах япӑх. Каплах ӗҫлесен, кам сире ырӑ сӑмах калӗ?Ытти колхозсенче фермӑсем те, уй-хир бригадисем те коммунизмла ӗҫлессишӗн кӗрешеҫҫӗ. Ҫавалкасра шӑпах. Камӑн ҫакна пуҫармалла? Обкомран, райкомран килессе кӗтетӗр-и? Ӑҫта сирӗн пуҫарулӑх?

Александр Петровичӑн сасси хӗрӳ, илемлӗ. Аллисемпе вӑл сӑвӑ вулакан артистпа пӗрех хӑлаҫланать, пӳрнисем ун пӗрре чӑмӑртанаҫҫӗ, тепре сарӑлса каяҫҫӗ.

— Чи малтанах комсомол организаци секретарӗн пуҫаруллӑ пулмалла. Вӑл пур, ҫынсене ыр ӗҫ тума ҫӗклес: чухне, вӗсен алӑкӗсене тӑпӑлтарса йӑмрасем тӑрне ҫакса лартать, улах тапхӑрне хупать. Мӗн вӑл? Вӑтӑрмӗш ҫулсенчи хулиганщинӑ! Пуху умӗн ӗҫсе ӳсӗрӗлет, член укҫи ҫур ҫул маларах илсе хурать. Ху лайӑх производственник пулнипе мухтанма кирлӗ мар. Комсомол, кирек кам пулсан та, хӑй уставне пӑсма ирӗк памасть. Устав маншӑн та, ВЛКСМ райкомӗн секретарӗшӗн те, Владимир Барановшӑн та, пур комсомолецсемшӗн те — пӗрре. Улах ларасси вӑл, ялта агитациллӗ ӗҫ начар пулнинчен килет. Куншӑн кам айӑплӑ? Каллех Баранов. Вуланӑ-и вӑл ку таранччен пӗр лекци? Вуламан. Пулӑ яланах пуҫӗнчен ҫӗрет. Кирлӗ-и пире чире кайнӑ ӑслӑ этем? Кирлӗ мар. Комсомол уставне пӑснӑшӑн, хӗрарӑмпа вӑрҫнӑшӑн тата ӗҫке ернӗшӗн эп Баранов юлташа строгий выговор пама сӗнетӗп. Шухӑшласа пӑхӑр, паянтан вӑл сирӗн пуҫлӑх пулса юлма пултарать-и?

Комсомол райкомӗн секретарӗ Санька ҫумне пырсак ларчӗ, ӑна хӑлхинчен тем пӑшӑлтатса пӗлтерчӗ. Ҫӗтӗк кӗтессинче чавсипе пуҫне тӗревлесе ларакан Володя Александр Петрович бригадира ҫапла каларӗ тесе шухӑшларӗ: «Эп халь пӳҫарса патӑм, ытти йӑлтах сирӗнтен килет. Ӑна комсоргран та кӑлармалла, строгий выговор та памалла».

— Ертсе пыр комитета — илтрӗ вӑл Завьялов сассине.

— Кам сӑмах илет? — сиксе тӑчӗ Володя. Хӗрелнӗ куҫ шуррисемпе вӑл стена тӑрӑх лартнӑ пукансем ҫине ларса тухнӑ каччӑсемпе хӗрсене тинкерет. Ав, Петӗр ҫӗлӗкне ҫавӑрса ларать, унпа юнашар Верук дояркӑ, тӑпӑл-тӑпӑл пӗчӗк кӗлеткеллӗ те пӗчӗк пит-куҫлӑскер. Вӑл хӑй ӑҫта ларнине те манса кайнӑ; юратупа тулнӑ симӗс куҫне Александр Петрович ҫинчен илмест. Унӑн ҫумӗнчи Анна темӗнле кӑмӑлсӑртарах пек, пуҫне усса шухӑша путнӑ.

Чӗнмеҫҫӗ ҫамрӑксем. Шарламаҫҫӗ. Володя хӑй тӗплӗн пуху ирттернӗ чухне вӗсене чарма та ҫук, пӗри те тепри калаҫаҫҫӗ. Халь хӑна вӑтантарать пуль.

Ав, Петӗр ҫӗкленчӗ. Пӗр икӗ ҫул каялла йӑрӑччӗ вӑл, юлашки ҫулсенче утти те улшӑнчӗ: сумлӑ, хӑй хакне пӗлекен, хӑй вӑйне шанакан арҫын утти. Ӗҫ улӑштарать этеме. Петӗршӗн кану кунӗ ҫук. Ялти кашни килтех унӑн алли тунӑ япалана тупма пулать: турчка-и, ҫатма тимӗрри-и, шыв курки-и — сахал-и тӗрлӗ ӑпӑр-тапӑр япала. Ҫурлине те вӑлах шӑллать, ҫавине те вӑлах туптать. Ҫавӑнпа ун ячӗ те пур: ҫынсем хисеплеҫҫӗ ӑна.

Акӑ, вӑл сӗтел умне ҫитсе тӑчӗ, васкамасӑр кашнин ҫинех пӑхса ҫаврӑнчӗ, йӑвалать хӑй ҫӗлӗкне, ҫӗлӗкрен сӑмах туртса кӑларас пек.

— Мӗн чӗнместӗр, ачасем? Е сире райком секретарӗн сӑмахӗсем хумхатмаҫҫӗ? Вӑн, вӑл выговор парас, тет, Володьӑна комсомол организаци секретарӗнчен кӑларас, тет. Мӗнле, килӗшетӗр-и? Эп комитет членӗ. Эп хирӗҫ. Мӗн пур ҫитменлӗхшӗн ма Баранова айӑпламал-ла? Ӑҫтан пӗр Володя пурне те туса ҫитертӗр? Клубне те вӑлах уҫать, вӑлах вӑйӑ йӗркелет, драмӑ кружокне ертсе пырать, вӑлах воскресник ирттерет. Ӑҫта клуб заведующийӗ? Марье мӗн тӑвать? Библиотекара кӗнеке парать те ӗҫ укҫи илсе пурӑнать. Ӑна ма райком курмасть? Хӑратӑр ҫав Трофим Матвеевичран. Хӑратӑр, Александр Петрович. Вӑл туххӑмрах тӗк татса ярать. Мана мӗн? Эп кунта Трофим Матвеевич пулсан та ҫаплах калатӑп, мана, ӗҫлетӗп пулсан, колхозникрен никам та кӑларас ҫук. Икӗ алла пӗр ӗҫ… Пӗрре кӑлтӑк шырама тытӑнсан, темӗн те тупма пулать. Улах пирки мӗншӗн Володьӑна айӑпламалла? Унта вӑл ҫынсене пӗлтерӳ ҫапса пуҫтармасть. Кӗтеруксен хапхине ӑна, саккун пулсан… Мӗн вӑл улах? Райком секретарӗ тӗрӗс каларӗ: кивӗ пурнӑҫ юлашки. Ҫав юлашкине хам тутанса пӑхнӑран калатӑп. Пӗррерӗн пӗрре кайрӑм та, питӗрсе лартрӗҫ. Киле каймалла, ӑҫтан тухас? Ҫенӗк урай хӑмине илсе ҫӗре сикрӗм ҫеҫ, кашкӑр капкӑнне ҫаклантӑм. Мӗн ку? Хулиганщинӑ, терӗ райком секретарӗ. Вӑл та тӗрӗс. Халь ак Володьӑна улахшӑн та выговор парасшӑн. Эп хирӗҫ. Ӗҫессе вӑл шыва кайнӑ пирки ӗҫнӗ. Ун ӗнтӗ комсорг тесе, пӗлсе тӑнӑ ҫӗртех шӑнса пӑсӑлмалла. Ман шутпа, Володьӑна выговор пама та, комсомол организаци секретарӗнчен кӑларма та сӑлтавсем ҫителӗксӗр, Эп хирӗҫ, — Пӗтер хӑй вырӑнне кайса ларчӗ.

— Тӗрӗс, — терӗ Анна.

— Володьӑна суйличчен ҫулталӑкра икӗ пухуран ытла пулман, — хушса хучӗ Санька.

— Ике ҫул каялла колхозӗпе те вӑтӑр комсомолец ҫеҫ пулнӑ, халь ҫитмӗлтен иртрӗ, — чӑтаймасть Володя.

— Пурринчен мӗн усси? Ҫурри те пухӑва ҫӳреҫҫӗ, — касса татать Завьялов.

Павел, комсомолецсем лӑплансан, сӑмах пачӗ. Ларнӑ чухне вӑл ҫамрӑксене сӑнарӗ. Пурне те паллама та хӗн. Парторгӑн кашнинех пӗлмелле: вӗсем — парти тӗрекӗ, партие пулӑшакансем. Ҫук, калаҫӑва Володя тавра ҫеҫ яма юрамасть, умра тӑракан ӗҫсене кӑтартмалла, кашни ҫамрӑках колхоз ӗҫӗшӗн хӑйӗн ответлӑхне туйтӑр.

— Пирӗн ҫитменлӗхсене курма пӗлнипе пӗрлех, ҫитӗнӳсене те курма вӗренмелле, — пуҫларӗ Павел — Юлашки вӑхӑтра ҫынсем районти организацисенче вӑрманпромхозран каялла таврӑна пуҫларӗҫ. Акӑ, вакун росторанта официантра ӗҫленӗ Ҫимӳн каллех трактор ҫине ларчӗ. Хӑй каланӑ тӑрӑх, питех те тупӑшлӑ вырӑн пулнӑ-мӗн. Анчах этем пӗрре ҫӗре юратнӑ пулсан, чунӗ: ун патнех туртать. Ку ҫын улшӑннине пӗлтермест-и? Е тата акӑ, Аннанах илер. Вӑтам шкул пӗтернисенчен вӑл колхозра чи малтан ӗҫлеме пуҫларӗ. Кӑҫал хӑй тӗллӗн техникумран вӗренсе тухать. Ку таранччен ялта хӑй : тӗллӗн вӗренни пулнӑ-и? Пулман. Ҫак тӗслӗх пирӗн этемсем улшӑнни ҫинчен каламасть-и? Халь ӗне ферминче ҫеҫ вӑтам шкул пӗтернӗ ултӑ хӗр ӗҫлет. Колхоз начар чухне вӗренме условисем пулман. Халь пур теме юрать Кала-ха, Вася, эс малалла вӗренес теместӗн-и? — ыйтрӗ Павел Гайкӑ Ваҫҫинчен. — Аннӳ чирленӗ, пӑхакан пулман, ҫавӑнпа парахнӑ. Вӗренес текенсем ялта сахал мар. Малалла каҫхи вӑтам шкул уҫас вӑхӑт ҫитрӗ.

— Вӑт ку тӗрӗс, — терӗ Верук дояркӑ.

— Хӗлле ӗҫ те сахал, — хушса хучӗ Санька.

— Шоферсен курсне уҫмалла, — персе ячӗ Гайкӑ Ваҫҫи.

— Шофер сана… Вакун ресторана Ҫимун вырӑнне официанта кай, — йӗплесе илчӗ ӑна Петӗр.

— Ан хумханӑр, кам мӗне вӗренес тенине шута илӗпӗр. Шоферсен курсне те ДОСААФ комитечӗ ҫумӗнче йӗркелеме пулать. Ял хуҫалӑх училищине те комсомол комитечӗ урлӑ механизаторсем пулма вӗренме яратпӑр. Ун чух улаха каяс текенсем те сахал пулӗҫ. Улах та, ман шутпа, пӑсӑк япалах мар. Анчах унта пирӗн, комсомолӗсен, пуҫ пулмалла. Мӗншӗн, пуҫтарӑнса, Шолоховӑн «Уҫнӑ ҫеремне» вуласа сӳтсе явас мар?

—Джовӑнни Боккаччон «Декамеронне», — хушса хучӗ Александр Петрович.

Райком секретарӗ йӗпленине Павел илтмӗш пулчӗ, хӑп шухӑшне малалла тӑсрӗ:

— Мӗншӗн улӑхра тӗрӗ кружокӗ йӗркелес мар? Хӗр-ача клубра тӗрлеме вӑтанать пулсан, улӑхра тӗрлет. Тем те тума пулать, хамӑрӑн ҫеҫ тарӑшмалла. Вӑл-ку тарам, ҫамрӑксем пысӑк ӗҫрен тӑрса ан юлччӑр. Вӗсем ҫав тери нумай. Эсир пурте чӑваш уй-хирне пӗлетӗр. Юрӑсенче ҫеҫ вӑл ӗмӗт пек паха та куҫпа виҫейми анлӑ. Тӗрӗссипе унашкал мар. Ӑна ҫырма-ҫатрасем касса кайнӑ, кӑнтӑр ҫилӗсем унӑн питне пӗрре мар тӑрмала-тӑрмала тусан кӑларса вӗҫтернӗ. Ӑна ҫурҫӗр сиввисем шӑнта-шӑнта чӗререн хурланса кулянакан хӗр тути евӗр ҫуркалантарнӑ. Пирӗн тӑван халӑх шӑпи те ҫӗр шӑпи пекех хурлӑхлӑ пулнӑ, хӑйне тӑрантаракан кашни утӑм ҫӗрне вӑл вӑрман хӑртса туртса илнӗ, пӗчӗк ачана пӑхнӑ пек пӑхнӑ. Таван ҫӗр ӳстерекен тырӑ юмахри пек ҫӑкӑр пулса выртман, анчах унӑн шӑрши, унӑн тути чӑваш ҫыннишӗн темӗнле апатран та сиплӗ пулнӑ, пуласлӑха ӗнентернӗ, шанчӑк ҫуратнӑ. Ҫав ҫӑкӑра ҫисе ӳснӗ чӑвашсем ҫинчен Ҫеҫпӗл «Шанчӑк пуррисем телейлӗ», тенӗ. Кӑвас чӗресӗнче йӳҫӗтнӗ, йывӑҫ кӗреҫе ҫине лӑпкаса хунӑ, купӑста ҫулҫипе хывса вӗри кӑмакара пӗҫернӗ чӑваш ҫӑкӑрӗ паян та мана час-часах шухӑша ярать. Вӑл маншӑн паян йӳҫӗ. Мӗншӗн? Куратӑр-и эсир пирӗн колхоз ҫӗрне? Эпир ӑна пӗтерсе пыратпӑр. Ҫавна пулах ӗнтӗ пирӗн тыр-пул пӗчӗк. Эрози пирки кӑна эпир ҫулсерен тӑват ҫӗр-пиллӗк ҫӗр пӑт тырӑ ҫухататпӑр. Вӑл ӗҫ кунӗ пуҫне виҫ ҫӗршер грам валеҫме ҫитет. Кала-ха, Петӗр, эс миҫе ӗҫ кунӗ тӑватӑн? — сасартӑк ыйтрӗ Павел.

— Ҫулталӑкра-и?

— Ҫулталӑкра ҫав.

— Пин ытла.

— Халь хавах шутла: эрозие пула кӑна эс вун сакӑр пӑт тырӑ ҫухататӑн.

— Эп ҫеҫ мар.

— Тӗрӗс. Ҫакӑнта кашни лараканах, пӗтӗм колхозниксем ҫухатаҫҫӗ. Ӑна чарма пулать-и? Пулать. Эпир ун пирки халь ҫеҫ парти пухӑвӗ ирттертӗмӗр. Коммунистсем йывӑҫ лартма карах! тухатпӑр, терӗҫ. Комсомолецсем тӑрса юлмаҫҫӗ пуль тетӗп.

Тата тепӗр паха хыпар пӗлтересшӗн сире. Ҫитес уйӑхра вӑрманпромхоза пӗтереҫҫӗ, пӗтӗм варман симеҫ зонана кӗрсе юлать. Типмест текех пирӗн Ҫавал. Парти пухӑвӗ умӗн Василий Ивановичпа калаҫрӑм. Района электростанци килнӗ. Унсӑр пуҫне вӑрманпромхозӑн кивӗ электростанцине те пирех параҫҫӗ. Юписене Салукарах касмалла. Кӑҫал хамӑр тӑрӑшсан, ялсенче ҫутӑ пулать.

— Ур-ра! — сиксе тачӗ Володя. — Ҫутӑ пулать! Атту паян мана Александр Петрович йӗксе-тӗксе пӗтерчӗ. Вӑрман ялӗ. Ликарствӑ. Кӑтартар, тусӑмсем, эпир ҫавалкассем пулнине, ҫур аки пӗтерсенех комсомолецсене пухса юпасем касса турттаратпӑр. Вӑрман ҫынни чунӗ вӑраниччен упалла ҫывӑрать, ҫывӑрса тӑрсан упаллах ҫӗмӗрет!

Халь ӗнте лару та пӑсӑлса кайрӗ: шӑв-шав кӑна тӑрать. Пӗри те тепри калаҫаҫҫӗ, Володя ҫинчен никам та асӑнакан ҫук.

Ҫамрӑксем салансан, Александр Петрович Павел аллине пырса чӑмӑртарӗ.

— Ӑмсанатӑп. Таса чӗрепе ӑмсанатӑп. Эс мана манми урок патӑн. Тавтапуҫ. Ӑнланатӑн-и ман йӑнӑша?

— Мӗнле йӑнӑша? — тӗлӗнчӗ Павел.

— Ларури йӑнӑша. Эп тӗп ыйтусенчен пӑрӑнса, хам чун ыратни хыҫҫӑн кайрӑм. Юратмастӑп Баранов хӑтланӑвӗсене. Персе пӑрахатӑп тесен те ҫураҫассӑм ҫук. Вӑт йӑнӑшрӑм та. Ҫавалкас ҫамрӑкӗсем ӑна юратаҫҫӗ иккен. Пӗлетӗн-и, мӗнле чӗнеҫҫӗ мана комсомолецсем? Ан тун…

— Ҫук, пӗлместӗп, — татӑклӑн каларӗ Павел. Шӑратса янӑ икӗ ураллӑ комсомол уставӗ. Кулӑшла. Баранов туртса кӑларнӑ, теҫҫӗ. Халь пӗтӗм район пӗлет. Пухусенче сан пек калаҫаймастӑп, ҫынсен чӗрине вут хыптараймастӑп. Вӑл-ку тарам-ха, суйланӑ та— ӗҫлесех пулать. Эп сана пӗр ӗҫ сӗнсе пӑхасшӑн. Килӗшетӗн-и?

— Мӗнле ӗҫ? — тӗлӗнчӗ Павел.

— Пире пӗр инструктор кирлӗ. Пымастӑр-и? — Эп вӑл ӗҫе-хӗле пӗлсех каймастӑп. Районта ҫамрӑк сахал-и? Комсомолта ӗҫлеме ватӑлтӑм ӗнтӗ эпӗ.

— Миҫере?

— Ҫирӗм пиллӗк тултарнӑ. Вӑл темех мар пулӗ, ҫӗр туртать ман чӗрене. Чун туртмасан, мӗн ӗҫӗ пултӑр?

— Ҫӗр пирки паха каларӑр, — ырларӗ Завьялов. — Эп васкамастӑп. Анчах ман сӗнӗве ан манӑр-ха.

— Тавах ыр сӑмахшӑн. Вӑл-ку пулӗ тенешкел эсир паян выҫах вӗт. Апат ҫиме айтӑр хӑть.

— Комсомол вилмест. Фермӑра хӗрсем хӑналарӗҫ.

— Ҫывӑрма ӑҫта каятӑр?

— Хаваспах юлмалла. Анчах юрату, — кулса ячӗ Александр Петрович. — Вӑрманпромхоза каятӑп. Хӗр кӗтет.

— Ӑнлантӑм, — тавӑрчӗ Павел. — Апла телейлӗ пулӑр.

— Володьӑна асӑрха. Ытлашши ирӗке ан яр. Халь эл сана шанатӑп, — терӗ Завьялов, Павела ал парса.

6

Трофим Матвеевич колхоз правленине парти пухӑвне пуханнӑ коммунистсем салансан тин ҫитрӗ.

Вӑл турех хӑй пӳлӗмне кӗчӗ. Кунта ҫын пулман пулас. Тӑса сӗрнӗ шап-шурӑ урайӗнче пӗр йӗр те палӑрмасть. Сӗтел ҫинче юлашки кунсенче килнӗ хаҫатсем тата темиҫе ҫыру выртаҫҫӗ. Уҫрӗ. Пӗри районти ӗҫтӑвкомран, тепри ял хуҫалӑх инспекцийӗнчен. Иккӗшӗ те колхоза ҫителӗклӗ таран вӑрлӑх хатӗрлеме хушаҫҫӗ, хӑш колхозран илмеллине кӑтартаҫҫӗ. Шупашкарти тусӗ базӑна мӗнле таварсем килни ҫинчен хыпарлать. Вӑл Шупӑшкарпа ҫыхӑнчӗ, анчах тусӗ хваттерте пулмарӗ. «Ресторанта ӗнтӗ», — шухӑшларӗ вӑл. Василий Ивановича шырарӗ. Райком секретарӗ те ҫук, колхозсенче терӗҫ. Хаҫатсем пӑхкаланӑ ҫӗре тӗттӗмленчӗ. Трофим Матвеевич сӗтел ҫине лартнӑ лампӑна ҫутса ячӗ. Ҫаплипех хаҫатсене пӑхрӗ. Партин Тӗп комитечӗ Май уявӗ умӗн мӗн пур ӗҫ ҫыннисене чӗнсе калани пысӑк вырӑн йышӑнать. Кубӑра ҫӗр реформи ирттерни ҫинчен ҫыраҫҫӗ, лара-тӑра пӗлмен Фидель Кастро каллех пысӑк сӑмах тухса каланӑ. Мускавра уҫӑлакан «Туслӑх» университетне кӗме панӑ заявленисене пӑхса тухни ҫинчен пӗлтереҫҫӗ. Тӗнче хай пурнӑҫӗпе пурӑнать: Ҫӗпӗрте ҫӗнӗ завод хута янӑ, Англине Америкӑн тинӗс тӗпӗнче ҫӳрекен ракетӑпа хӗҫ-пӑшалланнӑ лодкисем ҫитнӗ, Хӗвеланӑҫ Германире фашизм каллех хӑй пуҫне ҫӗклесшӗн. Францири ОАС йӗкӗчесем Парижра темиҫе бомбӑ пӑрахнӑ… Республикӑ хаҫатӗнче «Ҫавал» колхоза выльӑх-чӗрлӗх продукчӗсем туса илессине кӗске вӑхӑтрах икӗ-виҫӗ хут ӳстернӗшӗн редакцин статьинче ырланӑ, каллех Трофим Матвеевича пултаруллӑ организатор тесе мухтанӑ… Чуна ҫӗклет ҫавнашкал ырлани, ӗҫлес килет ытларах. Сан ӗҫне курни кама савӑнтармӗ?

Правленине иккӗн калаҫса кӗчӗҫ. Пӗрне вӑл сассинчен тӳрех уйӑрчӗ: Павел. Тепри?

Алӑка пырса уҫрӗ:

— Павел, кӗр-ха. Володя, эсӗ-ҫке. Эсӗ те кӗр, — алӑка яриех уҫса ячӗ вӑл.

— Ыр каҫ пултӑр, — сывлӑх сунчӗ Павел.

— Сывлӑх сунатӑп, Трофим Матвеевич, — чыс пачӗ Володя.

— Салам, салам.

Кӗтменччӗ Павел председатель халех ура ҫине тӑрасса. Марье тӗлӗкре ун ятне персе ямарӗ-ши? Ӑҫтан муртан ҫыпҫӑнчӗ вӑл?

— Сывалтӑр апла. Аван, — персе ячӗ Володя, ал парса.

— Сывалкалатӑп. Ватти ватӑлать, халсӑрри чирлет. Вӑл-ку тарам. Ну, каласа парӑр, мӗн ҫӗмӗрттеретӗр мансӑр? Камран пуҫлар малтан? Давай, комсорг.

— Хам пирки-и?

— Ху ҫинчен те, яш-кӗрӗм пурнӑҫӗ ҫинчен те.

Хам ҫаплипех. Авланман. Планпа ҫичӗ ҫуллӑх вӗҫленнӗ ҫӗре палӑртнӑ. Пайтах кӗтмелле. Трактор ман лайӑхах, сеялкӑ хатӗр. Хӑть паянах акана тух.

— Йываҫсем лартасси пирки кала, — хушса хучӗ Павел.

— Паян комитет ларӑвӗ пулчӗ. Уйри тата ялти шырлансемпе ҫырмасене шыв ҫӗмӗресрен йывӑҫсем лартма йышӑнтӑмӑр.

— Охо, — тӗлӗннӗ пек пулчӗ колхоз председателӗ. — Вара?

— Вӑт лартмалла. Йывӑҫсемшӗн лесхоза укҫа куҫарса памалла. Вара хӑть ыранах ларт.

— Кам каларӗ, кам ӑс пачӗ сана кун пирки?

— Павел. Ҫитес вырсарникуи лартма тухатпӑр.

— Юрать. Сначӑт апла колхозӑн качакасемшӗн те, укҫа тӑкмалла пулать. Ӗҫ кунӗ… Аван шухӑшласа кӑларнӑ. Ҫапах та ҫамрӑксен пуҫарӑвне путарма юрамасть. Ҫапла-и, парторг? — куҫне хӗссе илчӗ вӑл Павела.

— Парти пухӑвӗ те ырларӗ.

— Каҫхи ватам шкул йӗркелетпӗр. Ачасем ҫитеҫҫӗ.

Так. Керкунне шоферсен курсне уҫатпӑр. Так. Правлени пире вӗрентме пӗр автомашинӑ уйӑрса парать пуль тетпӗр.

— Унччен инҫе-ха. Пурӑнсан парасах пулать, — килӗшрӗ председатель.

— Ман ҫак кӑна. Эсир ирӗк парсан киле каясшӑн. Иртенпе апат ҫимен… — ҫӗлӗкне тӑхӑнчӗ Володя.

— Юрать. Яра пар, — килӗшрӗ унпа Трофим Матвеевич.

Володя кайсан, пӳртре пӗр хушӑ шӑплӑх тӑчӗ. Председатель аллинчи преса ҫавӑркалама пуҫларӗ. Хирӗҫ ларнӑ Павел тимлесех ӑна сӑнарӗ.

— Сначӑт ӗҫлетпӗр, — терӗ председатель, янахне сӑтӑрса. — Кала-ха, Павел: эс хӑҫан та пулсан ху тусна ҫухатса курнӑ-и?

Ыйту ытла та сасартӑк тата пӗтӗмӗшле пулчӗ. Тус тенинче нумай ӑнлану: ҫывӑх юлташ та, юратнӑ хӗр те. Тен, Марье пирки шак хурать?

Павел пичӗ пӗҫернине туйрӗ. Тӗлӗнмелле вӑл чӗререн: те ытла та хӗрачанни пек ҫемҫе, те хуҫине те пӑхӑнмасть?

— Мӗнле туса? — ыйтрӗ Павел, ӑна тӳррӗн пӑхса.

— Ну, эппин, — ҫывӑх юлташна?

— Ҫук… Казахстанрисем халь те ҫыру ҫыраҫҫӗ. Кунтисемпе тавлашса уйрӑлмалӑх вӑхӑт пулман…

— Йывӑр, Павел. Эс мана ӑнланмарӑн. Эп Виссарион Маркович пирки. Вӑл манӑн сылтӑм алӑ пулнӑ. Тен, унсӑрӑн эп колхоза та ҫӗклейместӗмччӗ пулӗ, — ассӑн сывласа ячӗ Трофим Матвеевич. Вӑл тӑрса пӳлӗм тӑрӑх утма пикенчӗ. — Председатель ӗҫӗ ҫав тери йывӑр. Канӑҫ ҫук, талӑкӗ-талӑкӗпех пуҫ канмасӑр ӗҫлет. Нервӑсем начарланса каяҫҫӗ. Акӑ, — тӑсрӗ вӑл аллисене. — Кур, епле чӗтреҫҫӗ пӳрнесем. Ҫын курсан, ку ӗҫке ернӗ темелле. Камшӑн пӗтеретӗн сывлӑхна? Халӑхшӑн. Енчен пӗр йӑнӑш турӑн пулҫан, вӑл санпа калаҫмасть те, кӑларса ывӑтать. Ҫапла вӑл председатель финалӗ. Ҫав япӑх финала курсах ӗҫлеме мӗн чухлӗ вӑй кирлӗ! Эп ӗҫлетӗп. Чӗре туять усал пуласне, ҫапах ӗҫлетӗп. Юлӑшки райхаҫата куртӑн-и? Аш илессипе эпир ҫаплах малта. Хӑвалакансем нумай. Ҫитерме памалла мар. Акӑ ман задачӑ: халь пасарта выльӑх хаклӑ. Илме пайти. ҫук. Ҫавӑнпа хамӑр колхозниксенех хӗсме тивет. Ҫул типсенех пӗр икӗ машинӑ сысна пухса ӑсатас. Ют ялсенчен пӑрусем пухма та вӑхӑт ҫитет. Халь вӗсене чаплӑ ҫурт-йӗрех кирлӗ мар. Ӑшӑтать ӗнтӗ.

Павел Трофим Матвеевича пӳлмесӗр итлесе ларчӗ. Ҫурт ҫумӗпех каҫхине шӑварма кӑларнӑ лашасен кӗтӗвӗ тапӑртатса иртрӗ. Конюхсем чӳрече патӗнчех тем пирки шавларӗҫ.

— Сан шофер прави пур-и-ха?

— Ҫук, анчах ҫӳреме пултаратӑп эп машинӑпа. Шел. Эп сана ҫӑмӑл автомашинӑ парасшӑнччӗ.

Эс тракторист пулни мана пачах та ҫырлахтармасть, мана кӑпӑр-капӑр ӗҫсенчен хӑтӑлнӑ парторг кирлӗ. Ҫавӑнпа сана трактор бригадине те парасшӑн, агронома та лартасшӑн. Вӗсем ҫыхӑннӑ ӗҫсем. Йӗппинчен ҫиппи ан юлтӑр. Эп ӑҫта — парторг унта.

Председатель сӑмахӗсем Павела хускатса ячӗҫ, анчах вӑл темле пулсан та хумханнине палӑртма шутламарӗ. Пӗр енчен савӑнтарать, тепӗр енчен… Тепӗр енӗ кӑткӑс. Колхоз председателӗ унран хӑйӗнчен пӗр сӑмах та иртейми ҫын тӑвасшӑн. Вӑл паллӑ. Анчах йӗп ҫӑртинче пулнӑ ҫйпӗн йӗп те пулас килет.

— Тавтапуҫ, Трофим Матвеевич. Агрономне эп халех пултараяс ҫук, анчах бригадӑна ертсе пыма вӑй ҫитет пуль тетӗп. Хам трактора пӑрахма пултараймастӑп. Манӑн вара пӗтӗм ӗмӗт пӗтет.

«Хакне хӑпартать» — шухӑшларӗ Трофим Матвеевич, трактористӑн улӑп пек кӗлетки ҫине пӑхса.

— Шел пулсан та пӑрахма тивет. Тракторист тупатпӑр. Шухӑшла эс, шухӑшла. Опытна трактористра ӗҫлемесӗрех пухма пулать. Эс халь хӑвӑн ҫамрӑклӑхупа ӑнӑҫлӑх ҫине шанатӑн. Ӑнмасан? Плугу нимӗн тӗшне те тӑмасан? Пулать вӗт унашкалли? Пулать. Эс мана шанма пултаратӑп; пулать — пулмасть, эп такамах калас ҫук. Темиҫе центнер вӑрлӑх сая кайнӑшӑн колхоз тӑкаках тӳсмӗ. Иртнишӗн каҫар. Нервӑсем. Нервӑсем. Хӗрӳлентӗм кӑштах. Пулкалать ман унашкалли. Электросваркине чӗнсе илех. Пуҫӑнтӑн пулсан — пӗтер.

Павел ӑна каллех хӑй меслечӗ шанӑҫлӑ иккенне ӑнлантарма тытӑнчӗ.

— Юрӗ. Ӑнӑҫлӑ пултӑр. Ӗненетӗп. Сан шухӑшупа килӗшетӗп. Ӗнепетӗп. Анчах мӗншӗн сан трактористра ӗҫлемелле? Сӑлтавӗ ҫук. Ҫапла, Павел, правлени ларӑвӗ хӑй сӑмахне калӗ. Халь итле, — сӗтел ҫинчи счет патне пычӗ председатель. — Обязательствӑна пурнӑҫлама колхозӑн та, колхозниксен те выльӑхӗсем ҫитмеҫҫӗ. Сӗтпе те ларма пултаратпӑр. Партипе государствӑ умӗнчи парӑм мана ҫеҫ мар, сана та хумхантарать пулӗ тетӗп.

— Пӗчӗкрех, вӑй ҫитнӗ таран илмелле пулнӑ обязательствӑсене, — чӑтаймарӗ Павел.

— Пӗчӗкрех? — сасартӑк сассине хӑпартрӗ колхоз председателӗ. — Лар, эппин, лачакарах. Ҫаплипех Ҫавалкас юлса пытӑр. Ҫук уш. Каҫар, шӑллӑм. Ҫӗршыв уттинчен юлма ҫуралман эп. Рабочи класа аш кирлӗ — паратӑп, сӗт кирлӗ — паратӑп. Пирӗн ӗҫе парти продуктсем туса илнипе хаклать. Парторг ҫав ӗҫе хирӗҫле кайни е унран пӑрӑнса тӑни сутӑнни пулать, — хӗрсе кайрӗ вӑл. Питне те хӗрлӗ ҫапрӗ, счет шӑрҫине куҫаракан пӳрнисем ҫаплипех вӗттӗн чӗтрерӗҫ.

— Апла ман Виссарион Маркович пек выльӑхсем илсе пама каяс - и?

— Вӑт ку сӑмах. Сан аллунта ҫӑмӑл машинӑ, сан аллунта укҫа. Кирлӗ пулсан, илме кайма та тивет.

— Тавтапуҫ, Трофим Матвеевич. Урӑххине тупӑр. Манран сутӑҫ пулас ҫук. Тӗлӗнмелле сирӗнтен. Кирлӗ ҫӗре эсир колхоз укҫине пӗр пус та тӑккалама хӑратӑр, кирлӗ мар ҫӗре шеллеместӗр. Выльӑх илсе пани тӑкак ҫеҫ вӗт. Бухгалтер каланӑ тӑрӑх, пӗлтӗр подоходнӑй налог тӳлесе утмӑл пин ахалех пӗтернӗ. Кама усӑ вӑл?

— Ача-ха эс, ҫамрӑк. Патшалӑх вӑл манса каякан ҫынна: пӗр ҫӗртен илет те тепӗр ҫӗре хурса хӑварать. Пирӗн тӑкак вырӑнне вӑл ахалех ҫичӗ-сакӑр хут ытларах укҫа пырать. Унта кӗмелли-тухмалли шӑтӑкӗ нумай. Ҫӗр улми, сухан — пӗрре, ытти кирлӗ таварсем илсе сутни — иккӗ. Эп вӑл утмӑл пине пӗрре Шупашкара кайсах туса килтӗм. Виссарион Маркович тата ҫӗр улми сутса ҫӗр пин ытла тупӑш туса пачӗ. Сахал-и?

Шӑпланчӗҫ. Колхоз председателӗ тӑрса, утса ҫӳре пуҫларӗ. Павел ҫаплипех пукан ҫинче тапранмасӑр ларчӗ. Пӳрт кӗтессинчи урай хӑми хушӑкӗнчен шӑши пуҫне кӑларса пӑхрӗ те каллех ҫухалчӗ.

— Пуху ирттертӗмӗр, — пӗлтерчӗ Павел. — Сире эп сываличчен хускатма шухӑшларӑм.

— Шел… Пынӑ пулӑттӑм. Мӗн ҫинчен калаҫрӑр?

— Ҫур аки пирки. Коммунистсене бригадӑсем тӑрӑх ҫирӗплетнӗ, боевод листоксем кӑларма уйӑрнӑ. Ҫитес вырсарникун — воскреснике. Ҫавал хӗрринчи шырлансене йывӑҫ лартасшӑн… Ман шутпа, Трофим Матвеевич, куншӑн ӗҫ кунӗ шеллеме кирлӗ мар. Ҫӗр хӑйне аван пӑхнӑшан аван тӳлет. Председатель чӗнмерӗ.

— Хӑш-пӗр колхозсем кӗр калчисене апат пама тухнӑ. Пирӗн те пуҫӑнмалла. Бригадирсем наряд ҫук тесе кӗтрӗҫ.

— Удобрени кукурузӑпа кантӑр валли кӑна. Наряд памастӑп.

— Василий Иванович ҫак кунсенчех удобренисем илсе килесси пирки пӗлтерчӗ.

Павел хӑй калас тенине каласа пӗтереймерӗ: алӑкра Федор Васильевич пуҫӗ курӑнчӗ, унтан пылчӑклӑ аттипех пӳлӗме кӗрсе тӑчӗ. Ун хыҫҫӑнах Лисук курӑнчӗ. Фермӑ заведующийӗ пушӑ ал ҫаннине чӗн пиҫиххи хушшине хӗстернӗ, кӳпшекерех питӗнче салхулӑх палӑрать, сехӗрленнӗ куҫӗсем пӗрре Трофим Матвеевич, тепре пылчӑклӑ аттисем ҫине пӑхаҫҫӗ.

— Кӗтӗн пулсан, иртсе лар, — сиввӗнреххӗн чӗнчӗ Трофим Матвеевич.

— Пӑрахса кайрӗҫ. Свинаркӑсем пӑрахса кайрӗҫ, — хаш! сывласа ячӗ Федор Васильевич.

— Тата мӗн ҫитмест? Ҫамкине пӗрсех ыйтрӗ председатель.

— Санька йӑлтах пӑсса ячӗ. Фермӑра ӗҫлекенсене вутта кайма лаша памастӑп, тет. Лешсем — рат. Фермӑ мар, каторга теҫҫӗ. Халатсем ҫук, атӑ илсе паман, пылчӑк — ҫӑрӑлса тухайми.

— Вок што. Сначӑт, ман пырса тасатса парас пуль? Санька ҫине эс пустуй ан йӑвантар. Ӗҫлеме пӗлместӗн халӑхупа. Эп пӗр эрне пыраймарӑм та, ме сана… Пӑрахса кайнӑ. Эс мӗн пӑхатӑн? Мӗншӗн ӗҫ кунӗ илетӗн? — сассине хӑпартрӗ Трофим Матвеевич. — Пултараймастӑн пулсан заявлени ҫыр. Эпир ҫын тупатпӑр.

Ҫав самантрах заведующи ҫурӑмӗ хыҫӗнчен пӗчӗк Лисуч тухрӗ. Макӑрнипе хӗрелнӗ куҫӗпе вӑл председа-теле хӑюллӑн, хӑрамасӑр пӑхрӗ.

— Федор Васильчпа мӗн ятлаҫмалла?

Сасси ун такамран хӑранӑ пек, ытла та вӑйсӑррӑн та иккӗленчӗклӗн тухрӗ.

— Сӑлтавӗ ҫук ятлама. Вӑл пирӗншӗн тӑрӑшмасть-и? Унсӑр пуҫне пӑхакан та ҫук. Бригадӑра ӗҫлекенсене Санька кирек ӑҫта кайма та лаша парать. Пире? Эсир пирӗн ҫынсем мар, тет. Халь ҫунтармалӑх килте вут ҫук. Кӗтерук Салукаран хул пуҫҫипе йӑтать. Пурнӑҫ-и вӑл ҫакнашкал пурнӑҫ? — хӑюланчӗ Лисук.

— Сирӗн лаши пур вӗт. Тупатӑр тата сӑлтав. Кам чарать, кайса илсе, килӗр вуттине, — пӳлчӗ ӑна Трофим Матвеевич.

— Пур сана… Пӗр лашапа те шыва хутламалла, те ҫӗр улми, те ҫӑнӑх, те тырӑ илсе килмелле. Ахаль те мӑйӗнчен хӑмӑт тухаймасть.

Лисук сасси ҫирӗпленчӗ, куҫӗсем татах хӗрелчӗҫ.

— Хӑть вӑл лаша, хӑть эпир. Ҫӗрне-кунне пӗлмесӗр ҫулталӑкӗпех ӗҫлетӗн. Дояркӑсен кану кунӗ пур, пирӗн нимӗн те ҫук. Вӗсене укҫине те ытларах тӳлетӗр, пӗр атти ҫӗтӗличчен теприне илсе паратӑр, халачӗсем те пухнессӑрсеннипе пӗрех.

— Эсир кайнӑ-тӑк — ыттисене тупатпӑр, — ҫӗкленчӗ Трофим Матвеевич, — Пӑсса янӑ эс, Федор Васильевич, ҫыннусене. Ҫемҫе алпа тытатӑн.

— Тен, вӗсене дояркӑсене тӳленӗ пек тӳлемелле? Ӗҫӗ ҫӑмӑл мар, — хутшӑнчӗ Павел. — Эс, Федор Васильевич, парти пухӑвӗнче мӗншӗн нимӗн те шарламарӑн?

— Ун чух лайӑхчӗ. Санька кӗрсе пӑснӑ унта. Каҫхи апата та Лисукпа иксӗмӗрех пама тиврӗ, — ҫӗр улмипе вараланса пӗтнӗ шӑлаварӗ ҫине тӗллесе кӑтартрӗ заведующи.

— Тӳлев пирки шухӑшлӑпӑр. Санькӑна эп чӗнтеретӗп. Сана шанса панӑ пулсан, ӗҫле. Текех унашкал ыйтусемпе ман пата ан кил. Кам пӑрахса кайнӑ, кала: ыран ӗҫе тухмасан, вӗсен ҫемйисене ҫулталӑкӗпех машинӑ мар, лаша хӳрине те кӑтартмастӑп. Ман сӑмаха пӗлетӗр, — ҫиреппӗн каларӗ Трофим Матвеевич.

— Сан патна килмесен тата кам патне каяс? Эс председатель пуль? — тавӑрчӗ Лисук.

— Эс мӗн кунта адвокат пек кастаратӑн? Эп хамах пӗлетӗп мӗн тумаллине, — хӗрӳленчӗ председатель. — Давай, ӗҫлӗр, марш! Лаша ҫитмесен, Санькӑ бригадинченех илсе паратӑп.

Фермӑрисем тухса кайсан, каллех шӑллӑх ҫуралчӗ.

— Сысна фермине те Виктор Андреевичах памалла мар-ши? Федор Васильевичӑн чунӗ выртмасть фермӑ патне,— ларса тӗннӗ урисене ҫемҫетме ҫӗкленчӗ Павел.

Кӑлармалла ӑна. Унран заведующи пулмасть. Сан шухӑш тӗрӗс те пуль, — килӗшрӗ председатель.

— Анчах ӗҫ тупса памалла пулать. Вӑрҫӑран аманса килнӗ коммунист. Эсир тӑваттӑмӗш бригадӑ бригӑдире ӗҫет терӗр. Упта ярар мар-и?

— Пултарать пулсан…

— Ӗлӗк ун бригади чи йӗркелличчӗ. Ӗҫлеме пултарать вӑл.

— Юрӗ. Ларура кун пирки татӑлӑпӑр.

Павел каллех председателе ыран кӗр калчисене апатлантарасси пирки аса илтерчӗ, йывӑҫсемшӗн укҫа куҫарса пама ыйтрӗ.

— Парторг ыйтатех пулсан — юрӗ, паратпӑр. Кукуруза акиччен Василий Иванович тупса пама шантарать-тӗк.

Кӑшт шухӑшлӑн та пӗр-пӗрне сӑнаса сыв пуллашрӗҫ.

— Эп каланине ан ман, — аса илтерчӗ ӑна Трофим Матвеевич.— Ыран, сывах пулсан, лару пухасшӑн.

Ҫил ҫурҫӗр еннелле ҫаврӑннӑ. Ура айӗнче ҫиелтен шӑннӑ юр качӑртатать. Тӳпе янкӑр уяр: катари-катари ҫӑлтӑрсем те курӑнаҫҫӗ. Салука тӑрринче тулли уйӑх шӑвать. Ун шевлисем умри ҫула ҫутатаҫҫӗ.

Ҫӑмӑл пек чӗрене. Парти пухӑвӗ аван иртни те, комсомолецсен хӗрӳлӗхӗ те шанӑҫа ӳстерет. Ӗҫсем, хӗрӳ ӗҫсем ҫывхараҫҫӗ. Ӗҫлесчӗ те, ҫав вӑхӑтрах чи кирлине манса каяс марччӗ. Мӗн халь тӗппи? Трактор та, колхоз та.

«Кашни ҫын чунне курма пӗл, — аса илчӗ вӑл сасартӑк Василий Иванович сӑмахӗсене. — Акӑ мӗн тӗппи. Ҫынсем. Вӗсем колхоза та ҫӗклеҫҫӗ, трактора та илсе ҫӳреҫҫӗ, вӗсем пурнӑҫа тытса тӑраҫҫӗ».

Урасем хӑйсемех сысна ферми патнелле утрӗҫ.

7

Павел патӗнчен таврӑннӑ ир Марье килне ҫитсессӗнех диван ҫине тӑсӑлса выртрӗ. Упӑшки патне пымарӗ: вӑл лӑпкӑн сывлани е хушшӑн-хушшӑн куляннӑн ахлатса яни ахаль те лайӑх илтӗнет. Ҫывӑрать. Тарӑн ыйхӑпа ҫывӑрать. Паян та часах тӑрас ҫук…

Куҫне хупрӗ. Унӑн умне чӳрече рамисене илекен Павел тухса тӑчӗ. Ҫын ҫине сӑнарах пӑхакан пысӑк хура куҫӗ ӑна сасартӑк хӑй ҫине пӑхнӑн туйӑнчӗ. Вӑл куҫне уҫрӗ. Павел ҫук, анчах ҫан-ҫурӑма халь те каччӑ аллисем ыталаҫҫӗ, тута халь те каччӑ чуп тунипе пӗҫерет.

Тӗкӗр патне пырса пӑхрӗ. Сӑн-пит темӗнле ҫамрӑкланса, яшланса кайнӑ. Пит ҫӑмартисем пӑртак хӗрелнӗ. Куҫсем? Мӗнле улшӑнса кайнӑ вӗсем! Палламалла та мар. Мӗнле телейлӗ те тарӑн, мӗнле илӗртӳллӗ! Унӑн айне вырнаҫнӑ йӗрсем те таҫта саланнӑ, ҫухалнӑ.

— Манӑн юрату пур. Павлик! — пӑшӑлтатрӗ Марье, ҫаплах куҫӗсене тӗкӗр ҫинчен илмесӗр. — Эп ӑна юрататӑп, вӑл мана? — куҫӗсене мӑчлаттарса пӑхрӗ вӑл хӑйне хӑй. — Мӗн ыйтатӑн, ухмах. Юратман пулсассӑн калаҫмасть те, юратман пулсан кӑларса ярать. Анчах мӗншӗн вӑл манран ҫамрӑкрах-ши? Хӑйпе тантӑш пулнӑ пулсассӑн унпа кирек ӑҫта та тухса кайма пулать. Чухӑн-им? Манӑн сана телейлӗ тумалӑх укҫа ҫитет. Эс ӗҫрен таврӑннӑ ҫӗре пурте хатӗр пулать. Эп сана кӗтсе ҫеҫ ларӑп. Кӗрсенех мӑйран пырса ҫакӑнӑн та, ҫӗрӗпех ачашлӑп. Ҫук. Пӗлейместӗн-ха эс мана. Ӑҫтан эп сана хамӑн чуна пӗр каҫрах кӑтартӑп?..

Марьене ҫак каҫ хыҫҫӑн темӗнле урӑх ҫӗршыва, урӑх вырӑна куҫнӑн туйӑнчӗ. Ку ҫӗршывра юрату телейӗ, юрату вучахӗ, юрату ҫӗкленӗвӗ, илӗртӗвӗ ҫеҫ пурӑнать пек. Унӑн пурнӑҫӗ пӗр Павелпах тулса ларчӗ, чӗринче пӗр уншӑн ҫеҫ вырӑн тупӑнчӗ.

Упӑшкине вӑл пӗрре тарӑхса, тепре шеллесе те ачашшӑн пӑхрӗ. Чӗлхи ҫине пули-пулми сӑмахсем килчӗҫ. Трофим Матвеевич сывалса ҫитсен, ун чӗрҫи ҫине пырса ларчӗ, ыталарӗ. Анчах куҫӗ ӑна мар, инҫетелле сӑнарӗ, аллипе вӑл ӑна мар, Павела ыталанӑ пек туйрӗ. Вӑл хӑй телейне, хӑйӗн юратӑвӗ пӳрнине, пилленине намӑсланмасӑр, вӑтанмасӑр илчӗ. Хӑратмарӗ ӑна ҫынсем сисессипе ҫынсем пӗлесси. Вӑл Павела кӗвӗҫӳллӗн сӑна пуҫларӗ.

Каччӑ ирӗклӗ. Марье ун ҫывӑхӗнче час-часах пулаймасть. Кам пӗлет, ӑна, тен, ҫак самантра пӗр-пӗр хӗрӗн алли ыталать, пӗр-пӗр хӗр чуп тӑвать? Чи малтанах Аннана палӑртса хучӗ. Марье шучӗпе Ҫавалкасра Павела килӗшмелли урӑх хӗр пулас ҫук. Ӗнер Анна библиотекӑна кӗнекесем илме кӗрсен, ӑна ытти чухнехи пек ӑшшӑн мар, сиввӗн кӗтсе илчӗ. Хӗрӗн тапса тӑракан таса ҫамрӑклӑх сӗткенӗпе тулнӑ пичӗ ҫине пӑхсан, ҫавӑ сивлеклӗх тата ытларах вӑйланчӗ, вӑл Анна ыйтни ҫине кӗскен ҫеҫ хуравларӗ, хӑш-пӗр кӗнекесене пур ҫинченех парҫа ямарӗ. Хӗр тухса кайсанах кӗсйинчен пӗчӗк ҫеҫ тӗкӗр кӑларса хӑй ҫине нумайччен пӑхса тӑчӗ, ҫамка ҫанчи кашт кӑна палӑра пуҫланӑ йӗре сӑтӑрчӗ.

Халиччен вӑл нимӗнпе те сӗрӗнмен. Анчах унӑн пуҫӗнчен татах та хитререх, татах та илемлӗрех пулас шухӑш тухмарӗ. Библиотекӑра косметикӑ ыйтӑвӗпе ҫырнӑ кӗнекесем пулмарӗҫ, вӑл пылчӑк ашсах районти библиотекӑна кайрӗ. Ҫула май аптекӑна кӗрсе маҫсем, кремсем, хаклӑ йышши духисемпе пудрӑсем илсе тултарчӗ. Каҫсерен е упӑшки киле таврӑниччен, е ҫывӑрса кайсан, питне супӑньпе ҫуса кремпе сӑтӑрчӗ, библиотекӑна кайнӑ чух питне пудрӑпа шуратрӗ. Тумланасса та тимлесе тӑхӑнма тытӑнчӗ. Районти библиотекӑран модӑсен журналӗн тӗркине йӑтса таврӑнчӗ. Хӑйӗн чи юратнӑ платйине, тупе тӗслӗ хаклӑ трикоран ҫӗленӗскерне, тепӗр хут юсарӗ: пилӗкне тата аркине ансӑрлатрӗ, ҫӑтӑ-ҫӑтӑ тӑмалла турӗ. Раймагра ҫӗнӗ модӑпа ҫӗленӗ платйӗсем тупӑнмарӗҫ, ҫавӑнпа унӑн хӑйӗннех ҫӗлеме лекрӗ. Платйине вӑл кашни кунах улӑштара пуҫларӗ. Пӗрремӗш хут хӑй ҫӗленӗ ҫӑтӑ-ҫӑтӑ аркӑллӑ платйине курсан, упӑшки тӗлӗннипе пӗҫҫине шарт! ҫапса илчӗ.

— Мӗн эс, яла култарас тетӗн-им? Тупӑннӑ майра, — ахӑрчӗ вӑл. — Поселок майрисем те, учительницӑсем те тӑхӑнмаҫҫӗ, а эс..

— Ухмах, — пырса ҫупӑрларӗ ӑна Марье. — Пире модӑ тӑрӑх тӑхӑнма культурӑ пайӗн заведующийӗ хушать. Сирӗн ялта культурӑна саракансем пулмалла, тет.

Ку платйӗне курсан, ҫынсем культурӑна сарма мар, пӗрнӗ тейӗҫ, — кулса ячӗ упӑшки. Вӑл Марье хӑтланӑвӗсене час-часах сӑмах чӗнмесӗр, кӑштах кулакан куҫпа пӑхса ларчӗ. Тавҫӑрчӗ-ши? Ҫук пуль.

«Вӑхӑт иртет, — тунсӑхласа шухӑшларӗ Марье, — Сисмесӗрех ватлӑх та ҫывхарать. Ӑна курмастӑн, туймастӑн. Мӗн парать ҫынна ватлӑх? Пите-куҫа йӗрсем тулаҫҫӗ те хӗр ӗмӗрӗ ҫинчен тӗлӗкри пек ҫеҫ ас тӑватӑн. Кам пӑхтӑр сан ҫине? Ватӑлса йӳтенӗ старике хӗрарӑм хитри кирлӗ мар. Хитрелӗх ҫамрӑка ҫеҫ кирлӗ. Чечекне тӑкнӑ ҫеҫке хитре-и? Ҫук, ун чечекӗ ҫеҫ куҫа ытамлать. Тумланни те, хитреленни те ҫамрӑк чух кӑна. Мӗншӗн халь лайӑх тӑхӑнас мар? Арҫын — пыл хурчӗ, яланах хитрелӗх енне вӗҫет. Ватлӑхра санӑн арчунта вуншар ҫул хушши усранӑ кӗпӳсем мӗн тума кирлӗ? Пӗр йӗрсӗр, савӑнӑҫсӑр иртнӗ ҫамрӑклӑха аса илсе макӑрма-и?»

Библиотекӑра чухне Марье кашни самантранах Павел кӗрессе кӗтрӗ. Кашни ҫын уттипех вӑл сике-сике тӑчӗ, чӗри кӑртлата-кӑртлата тапрӗ, «Вӑлах, вӑлах», — вылянчӗ пуҫра шухӑш, анчах урӑх ҫын кӗрсессӗнех, унӑн телейпе ялкӑшакан куҫӗсем тӗксӗмленчӗҫ. Никамран пытармасӑрах вӑл ассӑн-ассӑн сывла-сывла илчӗ. Библиотекине те Марье хӑй евӗрлӗ хитрелетрӗ: стенисене ҫӗнӗрен тӗрӗллӗ шпалерпа ҫапса тухрӗ, сӗтел ҫи виттисене ҫӗнӗрен туянчӗ. Час-часах вӑл правлени енне тухакан пӗртен-пӗр чӳречерен Павел курӑнмасть-ши, тесе сӑнарӗ. Тухасса вара пӗрре ҫеҫ Трофим Матвеевичпа тухрӗ Яштака та илемлӗ кӗлеткеллӗ Павел ҫумӗнче унӑн упӑшки ытла та кӑнттамӑн курӑнчӗ. Ҫурӑмӗ те пӗкӗрӗлнӗ.

Ҫук, Павел кӗмерӗ. Марье тӗнчере мӗн пурри ҫинчен мансах вӑл утса кайнине сӑнарӗ. Илемлӗ каччӑн утти, кашни хусканӑвӗ вырӑнлӑ та кӗрнеклӗ.

Вӑхӑтӑн-вӑхӑтӑн унӑн Павел патне ҫыру ҫырасси те килчӗ. Час-часах вӑл выльӑхӗсене е апат пама, е шӑварма мана-мана кайрӗ. Нина кумӗ патне чупса каҫрӗ. Хапӑс Петӗрне те аса илмерӗ, — вӑл илсе пынӑ укҫан ҫуррине Нинӑна пачӗ. Иккӗшӗ пӗрле ыталашса макӑрчӗҫ. Светланӑна ӗлӗкхи пек ачашлама пӑраха пуҫларӗ. Амаланнӑ пысӑк юрату вак-тӗвекленмест иккен.

Каҫсерен ҫывӑрса каяймасӑр аптӑрарӗ, вырӑнӗ ҫинче ҫаврӑнкаласа выртрӗ. Пӗр шухӑш канӑҫ памарӗ ӑна: «Павел юратмасть, юратсан тӗл пулма тӑрӑшмалла».

Упӑшкине варатас мар тесе хуллен тӑра-тӑра ларчӗ чӳрече умне пычӗ, анчах уҫма хӑймарӗ. Ҫара йывӑҫ турачӗсем витӗр ҫӑлтӑрсем курӑнаҫҫӗ, ҫывӑхри ҫырмара шыв шарлани илтӗнет. Каҫ тӗксӗмӗ тӗллӗн-тӗллен пӗрре хуралса, тепре ҫуталнӑ пек пулса каять. Тепре чухне пӳрт умӗнчи ҫулпах ҫын иртет: «Павел», — вӗҫсе иртет пуҫра шухӑш. Ҫук, вӑл мар, ӑна тӳрех палламалла. Ҫав самантрах чӗре вӗчӗрхенӳпе тулса ыратса каять. Вӑл пӗчченех… Тен, ҫак сехетре унпа юнашар кам та пулсан ларать? Ӑна Марье, хитре Марье юратнӑ пулсан, уншӑн ӑнланмалла мар е пӗрре ҫӗклентерекен, е пӗрре вӗчӗрхентерекен юрату вучӗпе ҫунать пулсан, ыттисем пӑхсах тӑрӗҫ-и? Ун патне такам пынӑнах, такам кӗнӗнех туйӑнать. Вӑл пӗччен мар. Тухса кайсан? Ҫук, Трофим Матвеевичӑн ыйхи ҫӑмӑл. Вӑл алӑк уҫнине ҫеҫ мар, урай тӑрӑх утнине те сисет. Юратать пулсан ҫакӑнта та килмелле. Вӑл вӗҫсех тухнӑ пулӗччӗ. Нумай кирлӗ-и телейлӗ пулма. Пӗрре кӑна, пӗрре кӑна тута пӗҫерсе кайиччен чуп тӑвасчӗ…

Катаран юрӑ вӗҫсе килет. Унӑн сӑмахӗсем те илтӗнмеҫҫӗ, ҫапах вӑл юна пӑлхатать, чӗнет. Тен, ӑна вӑйӑ картине тухнӑ Павел юрлать?

Каллех кайса выртать. Ыйхӑ ҫук, ыйхӑ читлӗхри кайӑк мар, вӗҫет, вӗҫет: Сисмесӗрех минтер питне куҫҫуль йӗпетет. Пӗр йӗрсӗр иртнӗ ҫамрӑклӑхӑн, иртнӗ телейсӗрлӗхӗн тата ҫуралнӑ юратӑвӑн куҫҫулӗ вӑл.

Юх, куҫҫуль, юх. Эх, эсӗ этемӗн мӗн пур йӑнӑшӗсене юхтарса тухас пулсан, куҫран ҫухатсан, ҫемҫе кӑмӑллисем мӗнле телейлӗ пулмалла!

Ир енне, кӑвак ҫути килсен ҫеҫ лӑш пулать вӑл, анчах ыйхи сисӗмлӗ, ыйхи тӗлӗклӗ, ыйхи лӑпкӑ мар. Хускалнӑ чун канӑҫ памасть. Сике-сике вӑранса каять.

Шухӑшсем… Каллех Павел. Чӗре ӑшӑ-ӑшӑ, тӳлек ҫу килессе кӗтет. Ун чухне савнипе таҫта та тӗл пулма пулать: уйра та, вӑрманта та. Малтанах ӑҫта тӗл пуласса палӑртса хурать. Ун шучӗпе Ҫавал хӗрринчи ҫӗмӗртлӗх — чи лайӑх вырӑн. Чечеке ларнӑ вӑхӑтра мӗнле илем унта! Ырӑ шӑршӑ катана-катана, темиҫе ҫухрӑма саланать. Варкӑш ҫилпе ҫӗмӗрт ҫеҫкисем пӗр-пӗр пысӑк та чаплӑ уява кайма тӑхӑннӑ шап-шурӑ перчеткеллӗ хӗр аллисем евӗр сӑпайлӑн хускалаҫҫӗ. Сан ҫине чечек ҫеҫкисем шурӑ лӗпӗшсем пек вӗҫе-вӗҫе ӳкеҫҫӗ. Савни ытамӗнче е пуҫа унӑн чӗрҫи ҫине хурса ҫӳлелле пӑхса выртасси темрен те паха пулӗ! Курман унашкаллине Марье, ҫавӑнпа ӗмӗтленет пулас тӗл пулу ҫинчен, ҫавӑнпа шутлать. Хитре ӗмӗтсемпе тулнӑ этем хитрешӗн ҫунать.

Павел чӗресӗр. Павел чӗнмест. Чӗнсен кайма та пулать, упӑшкинчен, ҫынсенчен вӑрттӑн. Района кайсан та каҫа юлма пулать, вара каччӑ патне кӗнине кам куртӑр?

Трофим Матвеевич вӑранать. Ах, мӗнле пытарас пулать унран шухӑшсене? Мӗнле упрас пулать вӑрттӑнлӑ-ха? Чӗрере пӗри пулсан, теприн валли вырӑн ҫук.

Васкать Марье. Выльӑхӗсем патне тухать, апат пӗҫерсе лартса парать те, тӑмасть килте, пускилсем патне те пулин каҫать. Унпа ҫеҫ ларса апат ҫиес марччӗ, унӑн куҫӗсене ҫеҫ курас марччӗ.

Упӑшкин ӑна ӑнланма вахӑт та, чӗре те ҫук. Вӑл ирех ӗҫе тухса каять. Манать пурин ҫинчен те. Унӑн каллех колхоз, каллех ӗҫ. Марьен те килте пӗр самант та ларас килмест. Ирех утать вӑл библиотекӑна. Кашни кунах, кашни каҫах ҫапла.

Ӗмӗтӗн вӗҫӗ-хӗрри те ҫук. Тӗл пулчӗ вӑл Павела. Кӑнтӑрлахи апата кайнӑ чух. Колхоз правленийӗ патӗнчи тӑкӑрлӑкран тухрӗ, вара анкарти хыҫӗсемпе тимӗрҫӗ лаҫҫи патне утрӗ. Кунта урамри пек мар, типӗ. Карта хыҫӗнчен пӑрӑнчӗ ҫеҫ — умра Павел та. Иккӗшӗ те тӑпах чаранчӗҫ, иккӗшӗ те хӗрелчӗҫ, иккӗшӗ те пӗр харӑсах, ним калама аптӑраса: «Сывӑ-и?» — терӗҫ.

Каччӑ ал пачӗ. Алли вӗри, ывӑҫ тупанӗсем кӑшӑрка, унран кӑштах мазут шӑрши ҫапать.

— Ма библиотекӑна кӗместӗн? — ыйтрӗ Марье. — Ман сана курас килет.

Павел пӗр хушӑ шарламарӗ. Унӑн хура куҫӗсем ӑна ҫупӑрларӗҫ, Марье каччӑн куҫ шӑрҫийӗ ҫинче самантлӑха, тӗкӗр ҫинчи пек, хӑй сӑнне курчӗ.

— Ӑнлан, Марье, пире тӗл пулма юрамасть… Ҫырлах хӑвӑн шӑпуна. Ан ман, эс председатель арӑмӗ. Сан хыҫран пин куҫ сӑнать. Эс йӑнӑш турӑн пулсан, упӑшкун ячӗ каять. Хытар чунна. Иртет вӑл…

Аҫа ҫапнӑ пек туйӑнчӗҫ ҫав сӑмахсем… Вӑл нимӗн калама аптрарӗ. Каллех хӑйӗн сӑнне каччӑ куҫ шӑрҫийӗ ҫинче курасшӑн пулчӗ. Вӗсем ҫук, вӗсем куҫ хупаххипе витӗннӗ.

— Ухмах, — пӑшӑлтатрӗ Марье.— Эп сана хам виличчен юрататӑп. Мана хам ят та, упӑшка ячӗ те кирлӗ мар. Мана эс, эс кирлӗ.

Тапса тухрӗ куҫҫуль. Шӑлчӗ ӑна тутӑр вӗҫӗпе. Хӑйне часах алла илеймерӗ.

— Мана ҫӑмӑл тетӗн-и? — хуравларӗ Павел, — Сана та эп час-часах аса илетӗп.

Марье каччӑ хӑйӗнчен уйрӑлса каясран хӑранӑн, хӗрӳллӗн, кӗвӗҫҫине пытармасӑр айӑплама тӑрӑшрӗ. Хӑй мӗн каланине хӑй те Лайӑх ас тумарӗ. Сӑмахсем пӗтсен ҫеҫ каччӑ ури айне пӑхрӗ.

Карта хӗрринче пӗр пӗччен тӑлӑх вӗлтрен ҫеҫки тухса ларнӑ. Икӗ ҫулҫӑллӑ. Хытанка та начарскер. Ытла та ир, васкаса тухнӑ. Акӑ, каччӑ ӑна аттипе таптарӗ. Хӑй сисмесӗр, хӑй курмасӑр таптарӗ.

— Мӗн тӑватӑн? — пӑшӑлтатрӗ Марье. — Ан тапта ҫеҫкене.

Каччӑ ӑнланмасӑр шартах сикрӗ.

— Сыв пул, ав, Петӗр килет. Куҫусене шӑл, атту макӑрни паллӑ.

Павел правлени еннелле утрӗ. Тепӗр кунхине вӑл каллех апат ҫиме унтанах кайрӗ. Павел курӑнмарӗ. Вӗлтрен ҫеҫки кӑсӑклантарчӗ ӑна.

Унӑн юратавӗ ытла та хӗрӳллӗ те пӗҫертекен вӗлтрен пек туйӑнчӗ. Анчах ӑна каччӑ таптарӗ.

Марье ҫав вырӑнта пӗшкӗнсе ларчӗ. Тӑлӑх вӗлтрен ҫеҫки хӑйӗн икӗ ҫулҫипе ҫӗр ҫумӗнчен самаях ҫӗкленнӗ. Ҫӗркаҫ пӑт-пат ӳккеленӗ ҫумӑрпа ҫулҫисем, те тасалнӑ.

Каллех шанчӑк ҫуралчӗ чӗрере.

8

Ирхине колхоз правленине кӗрсе тухнӑ хыҫҫӑн Павел тырӑ кӗлечӗсем патне кайрӗ. Трофим Матвеевич килменччӗ-ха. Васкаса тӑнипе татах вӗрӗлсе кайнӑ, терӗҫ.

Трактористсем Павела кӗтсе, конюхсем пурӑнакан ҫурта пухӑнса ларнӑ. Кунта сывламалла мар махоркӑ тӗтӗмӗпе лаша тарӗ тата тикӗт шӑрши тӑрать. Стена ҫумне ҫапнӑ пысӑк йывӑҫ пӑтасем ҫинче тикӗтленӗ чӗн пӑявлӑ хӑмӑтсем, урхалӑхпа хырӑмсалӑхсем, шуҫпа хитрелетнӗ йӗвенсем ҫакӑнса тӑраҫҫӗ. Хӑмасенчен ҫапса тунӑ нарсем ҫинче килте тӗртсе тунӑ ула-чӑла ҫи виттисем, аҫамсем тата фуфайкӑсем выртаҫҫӗ. Пуҫелӗкӗсене куҫарса хумалла, чусран ҫапса тунӑ. Плиталлӑ кӑмака умне ҫапнӑ хӗҫ тимӗр ҫинче ҫӗр улми хупписем тата турпас ҫӳпписем выртаҫҫӗ. Урайне ҫулталӑк ҫуманпа пӗрех. Пӳрт ӑшчикки ытла та ҫара: унта плакатсем те, картинӑсем те ҫук.

— Шӑнса кайрӑр-им? — сӑмах хушрӗ Павел, пурне те ал панӑ хыҫҫӑн.

— Петӗр ҫук. Мӗн тӑвас унсӑрӑн, — хуравларӗ Элекҫи.

— Часах килеймест пуль-ха. Ӗнер, вӑл арӑмне лавккаран пӗр литр илтерсе килтерчӗ, — хушса хучӗ Гришка.

— Кайрӑмӑр, — чӗнчӗ вӗсене Павел.

Сеялкӑсем — чусран ҫапса тунӑ сарайӗнче. Кӗркунне ыраш акса пӗтернӗ хыҫҫӑн юсасан, вӗсене никам та тӗкӗнмен. Вӑрлӑха пӑрахакан шеҫтернисем тутӑхса кайнӑ, ураписен сӑррисем кайса пӗтнӗ.

— Солидолпа сӗрмелле пулнӑ хӑть, ҫапла пӑхаҫҫӗ-и техникӑна? — ятлаҫрӗ Павел.

— Хуҫи шарламасан, тарҫи хускалмасть, — тавӑрчӗ Володя.

Теллӗн-теллӗн хӑмисене илнӗ, хӑш-пӗр ҫӗрте шыв кӳленнӗ сарайӗнче тӗттӗм. Хӑма хушӑкӗсемпе уҫӑ алӑкран ҫеҫ ҫутӑ кӗрет. Ҫанталӑкӗ те паян кӗркуннехи пек тӗттӗм, тӳпе сӑра шӑналӑкпа витӗннӗ. Аялах аннӑ пӗлӗтсем хускалми тӑраҫҫӗ.

Павел паян трактористсене ятарласах сеялкӑпа акнӑ чух виҫене мӗнле лартмаллине вӗрентет. Пӗр йышши тырӑ акса пӗтернӗ хыҫҫӑн тепӗрне акма пуҫласан, пурин патне те ҫитейместӗн. Халь виҫе туса палӑртсан, тракторист кайран хӑех куҫарма пултарать.

Гришка пӗр пысӑк вут пуленки, Элекҫи тепӗр вут сыппи илсе пырса пӑрахрӗҫ. Павел сеялкӑ урапинчен тытса ҫӗклерӗ. — Хурӑр, — терӗ вӑл. Каччӑ вӑйӗнчен тӗлӗннӗ трактористсем сошниксем хушшипе сеялкӑ рами айне пуленкесем чиксе хучӗҫ. Урапасем халь ҫӗре перӗнмесӗрех ҫаврӑнма пултараҫҫӗ. Миҫе хут ҫаврӑннине шута илме Павел урапасене курӑспа ҫыхса паллӑ турӗ.

Ҫимун та, ытти трактористсем те ҫитрӗҫ, анчах Хапӑс Петӗрӗ ҫаплипех килмерӗ. Тырӑсӑр ӑҫтан виҫине лартма пӗлетӗн? Таҫтан тупӑннӑ Гайкӑ Ваҫҫине кладовщике чӗнме ячӗҫ. Ҫур сехет те иртрӗ, кладовщик ҫаплипех ҫук. Сеялкӑсене те вырнаҫтарса пӗтерчӗҫ: халь сошниксем айне сарса хума шӑналӑкпа тырӑ ҫеҫ кирлӗ. Кӗтсе тӑма юратман Павел каллех конюхсен пӳртне кӗчӗ. Кунта Санька ҫитсе ларнӑ-мӗн. Пӗчченех. Хуҫисем ҫаплах витере-ха: лашасене пӑтратса параҫҫӗ ӗнтӗ.

— Сан бригадӑн вити-и? — ыйтрӗ Павел.

Кӑтра ҫӳҫне ҫар карттусӗ айӗнчен сӳс тӑпки пек кӑларса янӑ каччӑ ҫийӗнчех хуравламарӗ, кӗсйинчен кӗмел портсигар кӑларса, ҫӑварне пирус хыпрӗ, чӗртсе ярса пӗр-йкӗ хут ӗмрӗ те:

— Кунта икӗ бригадӑн, — тесе хучӗ. — Ку пӳрте час-часах кӗретӗн-и?

— Кашни кунах, — Павел шухӑшне ӑнланмасӑр хуравларӗ вӑл.

Мӗнле эс ҫак тасамарлӑха чӑтатӑн? — урайне тӗллесе кӑтартрӗ Павел. — Ӗлӗк хурал пӳрчӗ пулнӑ, теҫҫӗ, халь ку унтан та япӑхрах…

— Эй, хӑнӑхманран вӑл. Кунта фермӑ мар вӗт. Унта хӗрарӑмсем. Кунта йӑлтах арҫынсем. Кама, Сидӑр мучине ҫутарас-им? Паян ҫусан, ыран каллех хуп-хура. Ир те, каҫ та ҫын туха пӗлмест, — сӳнсе ларнӑ пирусне ӗмме пуҫларӗ Санька.

— Ҫуса пӑхнӑ-и?

— Уйӑхра пӗрре наряд парсах Мӗтри карчӑкне ҫутаратӑп.

— Эс хӑйсене ҫутар. Вара вӗренеҫҫӗ. Черет туса пар: кашни виҫӗ кунта пӗрре ҫумалла. Кам таса мар урапа килет, ан та кӗртчӗр.

— Эп аслӑ конюх мар вӗт.

— Ку сана парти порученийӗ. Конюхсене ху ҫине ил. Хаҫатсем килсе пар. Клубран плакатсемпе картинӑсем илсе кил. Обществӑлла ҫурт майӗ пултӑр хӑть.

— Тытсан тума пулать, конешнӑ…

— Тӑвас пирки калаҫатпӑр та, — кулса ячӗ Павел. — Итле-ха, Санька, мӗн эс хӗрарӑмланса кая пуҫланӑ? Фермӑ ҫыннисене пӑтрататӑн? Вӗсем те хамӑр колхоз ӗҫнех тӑваҫҫӗ. Мӗне кирлӗ сана унашкал хӑтланма?

— Эп тӗрӗс тӑватӑп. Раз фермӑсем пирӗн ялта мар, пӗтӗм ҫыннисене ман бригадаран илмелле-и? Манӑн вара ҫур аки хӑть кампа ирттер Ҫур акийӗ те ытлах хӑратмасть: ал ӗҫӗ мӗн чухлӗ. Хӑмла, махоркӑ лартмалла, тислӗк сапаламалла. Ирӗксӗрех фермӑна тӗкӗнме тивет. Ытти бригадӑсенчен фермӑсенче виҫшер-тӑватшар ҫын кӑна, ман бригадӑран хӗрӗх. Конюхсене кӑларса пӑрах та, бухгалтер, председатель, кладовщик. Вӑт сана алла ҫын. Наряд мана та ытти бригадӑсемпе танах параҫҫӗ, — сӳннӗ пирусне чӗртме пикенчӗ Санька. Анчах чӗртеймерӗ, кӑмака умнелле вӑркӑнтарчӗ. — Кӑлараҫҫӗ «Прибой». Пӗр пируса туртса яма ҫур коробкӑ шӑрпӑк кирлӗ, — ятлаҫрӗ вӑл.

— Парячӗ пирки Трофим Матвеевича калӑп. Сахалтарах парӗ. Ҫапах ҫынсене ан хускат, ӗҫлеччӗр. Индивидуалист эс, Санька. Хӑвӑн ӗҫӳ пултӑр, ыттисемшӗн чуну ыратмасть, — каччӑ куҫӗнчен тӳррӗн пӑхрӗ Павел. — Ху тата комсомол организаци секретарӗн заместителӗ.

— Пуҫланчӗ мораль, — кӑмӑлсӑрланчӗ бригадир. Гайкӑ Ваҫҫи Петӗре чӗнсе килни ҫинчен пӗлтерчӗ.

— Тӗрӗслех, хӑлхана ыраттарсан та, чуна канӑҫтарать. Татӑлтӑмӑр апла, — алне тӑсрӗ Павел. — Конюхсене дежурствӑ валли график туса пар, фермӑ ҫинчен те ан ман. Эп кайрӑм.

— Манӑн та Петӗре курмалла. Лашасем валли сӗлӗ илмелле, — тесе, Санька та Павелпа пӗрлех тухрӗ.

— Кам права панӑ сире уҫма? Мал што трактористсем, кам утвет тытать сеялкӑсемшӗн? Эсир-и? Мана килсе лартса панӑ-тӑк — эп утветлӑ, — илтрӗ Павел кладовщик сассине.

— Кӗме юрамасан, питӗрмелле пулнӑ, — хуравларӗ Элекҫи.

— Каҫченех мухмӑрпа выртмаллаччӗ, вара сарайне мар, кӗлетне те кӗреттӗмӗрччӗ, — йӗкӗлтерӗ Володя.

Трактористсем Хапӑс Петӗрне хупӑрласа илнӗ. Вӑл вӗсем хушшинче тӑрать. Сарӑ воротниклӗ кӗске пальтийӗ урлӑ кирзӑ сумкӑ ҫакнӑ, хура сӑран ҫӗлӗкне чалӑшшӑн лартнӑ. Час касманнипе ҫӳҫӗ ӳссе кайнӑ, ӗнси хыҫӗнче ҫиветленсе явӑнма тытӑннӑ.

— Здравствуйте! — хыттӑн сывлӑх сунчӗ Павел. Кладовщик шартах сикрӗ, пуҫне Павел еннелле ҫавӑрчӗ.

— Здорово, — тавӑрчӗ вал хуллен. Ҫӗлӗкне тӳрлетрӗ, сумкине туртса юсарӗ.

— Мӗншӗн вӑхӑтра килмерӗр? — канӑҫ памарӗ ӑна Павел. Сана, пӗр ҫынна, вуннӑн-вуниккӗн кӗтеҫҫӗ. Ну-ка, пире хӑвартрах шӑналӑксемпе михӗсем пар. Каллех сыпнӑ… Мӗн пӑхса тӑратӑн? Ачасем, кайса илӗр, — хушрӗ Павел, тем каласшӑн пулнӑн кладовщик ҫине пӑхса. — Малтан тулӑран пуҫлатпӑр. Парса яр, парса яр, — хулӗнчен ҫавӑтса алӑк патнелле илсе тухрӗ ӑна каччӑ.

— Эп зарас. Эп… Эп эс кунтине пӗлмен, — мӑкӑртатрӗ вӑл.

— Так, иире нимӗн вырӑнне те хумасть, начальствӑран хӑрать, — ихӗрсе ячӗ Володя.

Кӑктӑрла ҫитнӗ ҫӗре пур сеялкӑсене те акмалли виҫене лартса ҫитерчӗҫ.

— Халь эп те пӗлетӗп, — тусанланнӑ аллисене сарай умӗнчи кӳлленчӗкре ҫурӗ Гришка.

— Ара, мӗн пӗлменни. Халь паллӑ пур. Тыт та картне куҫар, — йӗкӗлтерӗ ӑна Володя.

Ыттисенчен кая тӑрса юлнӑ Павела кладовщик тытса чарчӗ.

— Эс пит васкатӑн-и? — анасларӗ вӑл, сарӑ шӑлӗсене кӑтартса.—Санпа калаҫмалли пур.

— Калаҫакантан ма тарас? — кӑмӑлсӑрланчӗ Павел.

— Апат ҫиме ӑҫта каятӑн?

— Киле ӗнтӗ. Колхозра столовӑй ҫук.

— Хӑвах пӗҫеретӗн апла?

— Кама пӗҫерттерес?

— Шел, авланас пулать сан.

— Хӗр тупса памастӑн пулӗ те?

— Евчӗ-и эп? Сана пӗрре апат пӗҫерессинчен ҫеҫ хӑтарасшӑн. Айта ман пата. Ҫимелли-ӗҫмелли тупатпӑр. Виссарион Маркович манран пӑрӑнмастчӗ. Лайӑх ҫынччӗ. Шел…

Петӗр ҫиелтен пӑхма ҫеҫ ахаль ҫын пек. Пӗчӗк кӗлеткеллӗ. Сӑнӗ-пуҫӗпе те пачах пиччӗшне хывман. Ҫӑра куҫ харши айӗнчен хӑмӑр куҫӗсем чеен те вӑрӑлла, пӗр вырӑнта тӑмасӑр пӑхаҫҫӗ. Вӗсем пӗрре ҫын питне, тепре урине сӑнаҫҫӗ. Вӑл ӗҫнине пӗтӗм ял пӗлет. Ҫапах та ку таранччен кунта ӗҫлет ҫеҫ мар, колхоз правленин членне те суйланӑ ӑна, Трофим Матвеевич та чӑтать. Мӗншӗн?. Пӗлме питех те хӗн. Пухусенче тырӑ тухмасан: «Хухнӑ списать тӑвас!» тесе кӑшкӑракансем сахал мар, теҫҫӗ. Ахӑртнех хӑшне ӗҫкӗпе, хӑшне тырӑ парса ҫавӑрнӑ пуль. Яланах тата кладовщик колхоз суту-илӗвне хутшӑнать. Ун ҫине тӑракансем нумай, пачах хирӗҫ тӑма сӑлтавне тупаймаҫҫӗ пулас. Виссарион Марковича та ӑна хӑйӗнчен хӑварман, Парторг пулнӑ ҫын та ҫыхӑннӑ-ши унпа? Мӗнле тӗплӗрех пӗлес? Хӑй патпе кайсан? Ҫук, вӑл пӗрре ӗҫсе ӳсӗрӗлнипех сана нимӗн те каласа памӗ, ҫынсем вара: «Парторга кӗнӗ-кӗменех Петӗре сутӑннӑ», тейӗҫ.

— Тавтапуҫ, Петр Васильевич! Килех каятӑп. Ӗҫесси пирки эс е пӑрах, е чӑтма май ҫук пулсан, ӗҫ хыҫҫӑн халь те пӑрҫана тепӗр хут змеевик витӗр яман вӗт. Хушни кӗҫех эрне ҫитет, — эрех шӑрши кӗрекен кладовщик ҫине йӗрӗнсе пӑхрӗ Павел.

— Трофим Матвеевич чирлӗ. Наряд памасан эп пӗччен мӗн тӑвайӑп. Эс ан хӑра. Ӑна туххӑмра. Ӗҫессипе ан тӗк, Павел. Камӑн пырӗ тӑвалла? Укҫа ҫук ҫын е курка паман ҫын ҫеҫ ӗҫмест. Хресчен эрехпе тӑккаланмасть. Ҫӗр улми ҫук-и, салат ҫитмест-и? Сӑра та ту, сӑмакункӑ та юхтар, — кулса ячӗ кладовщик. Тӑтӑшах эрех ӗҫсе ҫӗтсе ларнӑ сасси пыр тӗпӗнчех ҫухалчӗ.

— Наряд партарма ху кай. Ачи макӑрмасан, амӑшӗ чӗчӗ памасть,—сыв пуллашрӗ Павел.

— Эс пымастӑнах-и?

— Ҫук. Ерҫӳ ҫук.

Кӑнтӑрла иртсенех ҫанталӑк пӑсӑла пуҫларӗ. Ахаль те пӗлӗтлӗ тӳпе анӑҫ енчен килекен пӗлӗтсемпе хуралса кайрӗ. Малтан ҫумӑр ӳккелерӗ. Ҫил вӑйланчӗ. Юлашкиичен ҫерҫи пуҫӗ пек юр пӗтӗрӗнсе ӳкме тапратрӗ, пӳрт тӑррисемпе хуралтӑ тӑррисем каллех шурӑ така тирӗнчен ҫӗлетнӗ ҫӗлӗк тӑханчӗҫ…