Чалавек натоўпу

Эдгар Алан По Чалавек натоўпу

Пра адну нямецкую кнігу было добра сказана, што „es läßt sich nicht lesen” — яна не дае сябе прачытаць. Бываюць таямніцы, якія не даюць сябе выказаць. Штоночы людзі паміраюць у сваіх ложках, сьціскаючы рукі духовых спаведнікаў, жалосна зазіраючы ім у вочы — паміраюць з роспаччу ў сэрцы й сутаргамі ў горле дзеля агідных таямніцаў, якія не выносяць таго, каб іх раскрывалі. Часам аднак чалавечае сумленьне бярэ на сябе такую цяжкую ў сваёй страшлівасьці ношу, што скінуць яе можна толькі ў магільны дол. I так сутнасьць усяго злачыну застаецца неразгаданая.

Ня так даўно, адным восеньскім надвячоркам, я сядзеў каля вялікага вакна ў кавярні D—— у Лёндане. Ужо колькі месяцаў я быў хворы, але цяпер пачынаў вяртацца да здароўя і, адчуваючы, як дадаецца сіла, перабываў у адным з тых шчасных настрояў, якія становяць дакладную процілегласьць ennui — настрояў найвастрэйшага хаценьня, калі спадае смуга з разумовага зроку — αχλυς η πριν επηεν — і ўзварушаны інтэлект нагэтулькі перавышае свой будзённы стан, як жывы й востры розум Ляйбніца вар’яцкую й нетрывалую рыторыку Горгія. Мяне радавала ўжо проста магчымасьць дыхаць; я знаходзіў нават нейкую прыемнасьць у тым, што звычайна спрычыняе боль. Я адчуваў спакойнае але дапытлівае зацікаўленьне да ўсяго. З цыгараю ў роце й газэтаю на каленях я прабавіў большую частку вечара то вывучаючы абвесткі, то разглядаючы стракатую публіку ў залі, то пазіраючы праз замглёныя шыбы на вуліцу.

Гэта была адна з галоўных праезных вуліцаў у горадзе, цэлы дзень на ёй было поўна людзей. Аднак, калі апускаўся змрок, натоўп рабіўся штораз люднейшы; у сьвятле ўжо запаленых ліхтароў два густыя няспынныя патокі гарадзкога жыхарства пасьпешліва праплывалі міма дзьвярэй. Мне ніколі не даводзілася быць у падобнай сытуацыі ў гэткую вечаровую часіну, і таму шумлівае мора чалавечых галоваў напаўняла мяне чароўнаю навізною пачуцьця. Нарэшце я зусім забыўся пра кавярню й цалкам захапіўся агляданьнем вулічнага відовішча.

Напачатку мае назіраньні абмяжоўваліся абстракцыямі й абагульненьнямі. Я глядзеў на праходняў ва ўсёй іхнай масе й думаў пра іх у сукупе іхных дачыненьняў. Неўзабаве аднак я перайшоў да дэталяў і пачаў з падрабязным зацікаўленьнем разглядаць незьлічоную разнастайнасьць постацяў, адзеньня, настрою, хады, позіркаў і выразаў твару.

Пераважная большасьць тых, хто прамінаў кавярню, мела задаволены й дзелавы выгляд і думала, здавалася, толькі пра тое, як прабіцца праз тлум. У іх былі насупленыя бровы й заклапочаныя вочы; сутыкнуўшыся зь іншымі падарожнікамі, яны не выяўлялі ніякіх знакаў нецярплівасьці, а толькі папраўлялі вопратку й пасьпешліва мкнулі далей. Іншыя ж, якіх таксама было нямала, вылучаліся неспакойнымі рухамі й расчырванелымі тварамі, яны гаварылі самі з сабою, заўзята махаючы рукамі, нібы адчувалі самоту якраз з прычыны гушчыні навакольнага натоўпу. Калі нехта стрымваў іхны рух наперад, гэтыя людзі раптам пераставалі мармытаць і пачыналі ўдвая шырэй махаць рукамі, чакаючы зь няшчыра-безуважнай усьмешкай на вуснах пакуль іх абміне сустрэчная перашкода. Калі іх штурхалі, яны шчодра кланяліся штурхальніку і, здавалася, моцна бянтэжыліся. — У людзей гэтых дзьвюх групаў не было нічога асабліва выразнага, апрача таго, што я заўважыў. Іх убраньне належала да таго гатунку, які справядліва завецца добрапрыстойным. Гэта без сумневу былі арыстакраты, гандляры, юрысты, камэрсанты, біржавыя маклеры — эўпатрыды й банальнасьці грамадзтва — людзі зусім вольныя ад заняткаў або надзвычай занятыя нейкімі сваімі клопатамі — самастойным вядзеньнем нейкіх справаў. Яны ня надта вабілі маю ўвагу.

Адразу можна было пазнаць племя службоўцаў; сярод іх я вылучаў дзьве выразныя катэгорыі. Гэта былі дробныя клеркі з навамодных фірмаў — маладыя джэнтэльмэны ў абцягнутых сурдутах, бліскучых чаравіках, з густа намашчанымі валасамі й надзьмутымі вуснамі. Калі ня браць пад увагу пэўную фарсістасьць у паставе, якую за адсутнасьцю лепшага слова можна назваць кляркунствам, манеры гэтых людзей здаваліся мне дакладным адбіткам таго, што за год-паўтара перад тым лічылася вяршыняю бон тону. Яны падабралі адкіды дабрачыннасьці вышэйшага грамадзтва; — у гэтым, на маю думку, заключаецца найлепшае акрэсьленьне згаданае групы.

Катэгорыю вышэйшых службоўцаў салідных фірмаў, або „старых надзейных прыяцеляў”, цяжка было зблытаць зь некім іншым. Яны пазнаваліся зь іх цёмных або чорных сурдутаў і нагавіцаў, пашытых дзеля зручнейшага сядзеньня, насілі яны таксама белыя гальштукі й камізэлькі, шырокія самавітыя чаравікі і тоўстыя шкарпэткі або гетры. — Усе яны былі лысаватыя, а правае вуха ў іх, гадамі прызвычаенае трымаць асадку, паводле дзіўнага звычаю было крыху адтапыранае ўверсе. Я заўважыў, што яны заўсёды здымалі й надзявалі капялюш абедзьвюма рукамі, а яшчэ насілі гадзіньнікі на кароткім залатым ланцужку трывалага старадаўняга ўзору. Яны ўсяляк удавалі самавітасьць, калі толькі можна ўдаваць штосьці нагэтулькі паважнае.

Нямала траплялася мне зухаватых з выгляду асобінаў, што належалі, як я лёгка разумеў, да пароды кішэньнікаў экстраклясы, якімі поўняцца ўсе вялікія гарады. Я разглядаў гэтае племя зь вялікай цікавасьцю і ніяк ня ног уявіць, як могуць прымаць іх за джэнтэльмэнаў самі джэнтэльмэны. Неабсяжнасьць іхных манжэтаў у спалучэньні з выразам празьмернае шчырасьці на твары адразу іх выдавала.

Шулераў, якіх я таксама заўважаў нямала, распазнаць было яшчэ лягчэй. Яны былі ўбраныя вельмі розна: і як мацёрыя напарстачнікі — у вэльвэтавыя камізэлькі з каляровымі хусткамі вакол шыі, залачонымі ланцужкамі й філігранавымі гузікамі, або як падкрэсьлена незаўважны сьвятар, які менш за ўсё мог выклікаць падозраньні. I аднак усе яны вылучаліся нейкай прыпухлай смуглявасьцю твараў, бляклай замглёнасьцю вачэй, бледнасьцю сьціснутых вуснаў, Да таго ж, былі яшчэ дзьве рысы, зь якіх я заўсёды мог іх распазнаць; — асьцярожная сьцішанасьць тону ў размове і вялікі палец на руцэ, больш чым звычайна адстаўлены прастакутна да іншых пальцаў. — Вельмі часта, у кампаніі з гэтымі круцялямі, мне траплялася парода людзей, што хоць і мелі крыху іншыя манеры, усё роўна былі птушкі з тае самае чарады. Іх можна было б акрэсьліць джэнтэльмэнамі, якія жывуць з свае спрытнасьці. Яны, як выглядае, палююць на людзей у двух атрадах — фарсуноў і вайскоўцаў. Галоўныя азнакі першае групы — даўгія валасы й заўсёдная ўсьмешка; другое — мундур з аксэльбантамі й насупленыя бровы.

Апускаючыся, так сказаўшы, па шкале арыстакратычнасьці, я знайшоў больш змрочныя й глыбокія тэмы для разважаньняў. Я бачыў жыдоўскіх вулічных гандляроў зь ястрабінымі вачыма, якія глядзелі з твараў, дзе ўсе іншыя рысы былі пазначаныя пакорлівым прыніжэньнем; дужых прафэсійных жабракоў, што злосна касавурыліся на больш прыстойных з выгляду просьбітаў, якіх толькі нясьцерпная роспач выгнала ў змрок ночы па міласьціну; хвараблівых і страхотных інвалідаў, на якіх сьмерць ужо паклала сваю цьвёрдую руку, якія, няпэўна валочачы праз натоўп свае кволыя целы, умольна зазіралі кожнаму ў твар, нібыта шукаючы нейкага неспадзяванага суцяшэньня, нейкай страчанай надзеі; сьціплых маладых дзяўчат, што вярталіся пасьля доўгай і позьняй працы ў панурыя дамы і сьціскаліся, больш ад страху, чым ад абурэньня, пад позіркамі нахабных нягоднікаў, якіх было нават не абмінуць, каб яны не прыціснуліся сярод натоўпу; вулічных жанчын самага рознага веку й гатунку — неаспрэчную прыгажуню ў найлепшым жаночым веку, што нагадвае Лукіянаву статую, з абліччам з пароскага мармуру і з поўным гнюснага бруду нутром — агідную й безнадзейна пагіблую пракажаную ў лахманах — паморшчаную, завешаную аздобамі, абмазаную пудрамі й памадамі старую чапялу ў апошнім намаганьні вярнуць маладосьць — зусім малое дзіця зь нясьпелымі формамі, спрактыкаванае праз багаты досьвед ва ўсіх страшных манернасьцях свайго рамяства, ахопленае шалёным памкненьнем параўняцца ў заганах з старэйшымі; незьлічоных і неапісальных п’яніцаў — адных у палапленым рызьзі, што маўкліва хісталіся на бакі, з пабітымі тварамі й тускнымі вачыма — другіх у цэлым, але брудным адзеньні, з крыху няпэўнай фанабэрлівай хадою, з тоўстымі гарачымі вуснамі і з прыязнымі расчырванелымі тварамі — іншых, чыё адзеньне некалі было добрае, а й цяпер яшчэ было старанна выгладжанае шчоткай — людзей, якія йшлі ненатуральна цьвёрдаю й пругкаю хадою, але твары ў якіх былі сьмяротна бледныя, вочы жахліва-дзікія й чырвоныя, якія, праціскаючыся скрозь натоўп, чапляліся дрыготкімі пальцамі за ўсё, што трапляла ім пад руку; апрача ўсіх гэтых — пірожнікаў, насьбітоў, вугальшчыкаў, сьмецяроў; катрыншчыкаў, малпаводаў і складальнікаў балядаў, тых, хто гандляваў імі і тых, хто сьпяваў; абадраных рамесьнікаў і зьнясіленых работнікаў усіх гатункаў, і ўсё гэта было поўнае шумлівай і бязладнай жывасьці, якая рэзала вуха і ад якой балела ўваччу.

Чым глыбейшая рабілася ноч, тым больш паглыблялася й мая цікаўнасьць да відовішча; бо ня толькі матэрыяльна зьмяніўся агульны характар натоўпу (яго далікатнейшыя рысы зьнікалі з адступленьнем з сцэны больш прыстойнае часткі гараджанаў, грубейшыя ж наадварот рабіліся штораз больш выразныя, бо позьняя часіна выцягвала зь дзённых логваў самую розную гнюсоту), але й сьвятло газавых ліхтароў, напачатку кволае ў ягоным змаганьні з апошнімі промнямі дня, паволі бралася ў сілу й пакрывала ўсё навокал сутаргавай бляклай сьвеценьню. Усё навокал было цёмнае і ўрачыстае — як той чарнадрэў, зь якім параўноўваюць стыль Тэртуліяна.

Зачараваны дзівоснымі гульнямі сьвятла, я захапіўся разгляданьнем асобных твараў; і хоць хуткасьць, зь якою зіхоткі сусьвет мільгаў за вакном, дазваляла мне кінуць толькі адзін позірк на кожны твар, усё ж здавалася, што ў тым маім асаблівым стане душы й розуму я часта быў здольны нават за найкарацейшае імгненьне беглага позірку прачытаць гісторыю доўгіх гадоў.

Прыціснуўшыся лбом да шыбіны, я сядзеў, падрабязна аглядаючы натоўп, калі раптам перада мною зьявіўся твар (струхлелага старога чалавека гадоў шасьцідзесяці пяці або сямідзесяці), — твар, які спыніў і захапіў усю маю ўвагу, дзякуючы абсалютнай непаўторнасьці ягонага выразу. Нічога, што б хоць найдалей нагадвала гэты выраз, я ніколі яшчэ ня бачыў. Я добра памятаю, што маёй першай думкай, калі я ўбачыў яго, было, што Рэц, паглядзеўшы на яго, не вагаючыся выбраў бы гэты твар для сваіх партрэтных уцелаўленьняў д’ябла. Калі я паспрабаваў за кароткую хвіліну майго арыгінальнага агляду прааналізаваць значэньне, схаванае ў гэтым твары, перада мною няясна й блытана паўсталі вобразы вялікае разумовае сілы, абачлівасьці, скупасьці, хцівасьці, стрыманасьці, хітрасьці, крыважэрнасьці, злараднасьці, весялосьці, празьмернага страху, глыбокай — скрайняй роспачы. Я быў дзівосна ўзрушаны, спалоханы, зачараваны. „Якая дзікая гісторыя, — сказаў я сам сабе, — запісаная ў гэтай душы!” Тады ў мяне ўзьнікла нясьцерпнае жаданьне прасачыць за гэтым чалавекам, даведацца пра яго болей. Пасьпешліва накінуўшы плашч і схапіўшы капялюш і кій, я выбег на вуліцу й пачаў прадзірацца праз натоўп у той бок, куды, як я пабачыў, пайшоў стары; бо ён ужо зьнік з вачэй. Не бязь цяжкасьці празь нейкі час я ўсё ж заўважыў яго, наблізіўся й пайшоў за ім, захоўваючы асьцярожнасьць, каб не прыцягнуць ягонае ўвагі.

Цяпер я мог добра яго разгледзець. Ён быў нізенькі, вельмі худы і з выгляду вельмі кволы. Вопратка на ім, агулам кажучы, была брудная й падзёртая; але калі час ад часу на яго падала зыркае сьвятло ліхтара, было відаць, што ягоная бялізна, хоць і брудная, была пашытая з дыхтоўнае тканіны; і можа мяне падмануў мой зрок, але праз прагал у шчыльна зашпіленым і відавочна пазычаным з чужога пляча roquelaire’ы, у які ён быў загорнуты, я заўважыў дыямэнт і кінжал. Гэтыя назіраньні падагрэлі маю цікаўнасьць, і я вырашыў ісьці за незнаёмцам, куды б ён ні скіраваўся.

Было ўжо зусім цёмна, і над горадам павісла шчыльная сырая смуга, якая хутка абрынулася густым зацяжным дажджом. Гэтая зьмена ў надвор’і дзіўным чынам паўплывала на натоўп, у ім распачаўся новы розрух, а над ім павырасталі незьлічоныя парасоны. Калыханьне, штурханіна й гамана ўзмацніліся ўдзесяцёра. Што да мяне, дык я ня надта зважаў на дождж — з увагі на старую гарачку, што хавалася недзе ў глыбінях майго арганізму, вільгаць была мне нейкай небясьпечнай прыемнасьцю. Абвязаўшы рот хустачкай, я йшоў далей. Паўгадзіны стары, змагаючы ўсе перашкоды, ішоў напрасткі па вялікай вуліцы; я ішоў зусім побач, баючыся згубіць яго з вачэй. Ні разу не азірнуўшыся назад, ён мяне ня бачыў. Пасьля ён павярнуў на папярэчную вуліцу, якая, хоць і густа напоўненая людзьмі, была ўсё ж не такая тлумная, як тая, з якой ён толькі што сышоў. I тут адразу заўважылася перамена ў ягоных паводзінах. Цяпер ён ішоў павольна й ня так мэтанакіравана, як перад тым — больш нерашуча. Некалькі разоў ён перайшоў сюды-туды вуліцу безь ніякае бачнае мэты; навокал усё яшчэ было так людна, што падчас кожнага з гэтых пераходаў я мусіў трымацца блізка ад яго. Вуліца была вузкая й даўгая, ён ішоў па ёй гадзіну, за якую натоўп паступова паменшаў да той колькасьці, якую звычайна можна пабачыць на Брадвэі каля Парку — такая вялікая розьніца ў жыхарстве паміж Лёнданам і найбольш людным горадам Амэрыкі. Яшчэ адзін паварот вывеў нас на ярка асьветлены пляц, перапоўнены жыцьцём. Да старога зноў вярнуліся старыя манеры. Угнуўшы галаву, ён кідаў навокал дзікія позіркі з-пад насупленых броваў. Упарта й неадступна ён ішоў далей. Я аднак зьдзівіўся, калі заўважыў, што абыйшоўшы пляц ён зноў пайшоў па сваіх сьлядох. Яшчэ больш я быў уражаны, калі ён паўтарыў тую самую праходку некалькі разоў — адзін раз ледзь ня выкрыўшы мяне, калі нечакана павярнуўся.

Так ён практыкаваўся яшчэ гадзіну, пад канец якой насустрач нам траплялася ўжо значна менш праходняў, чым спачатку. Дождж не пераставаў; у паветры пахаладнела; людзі разыходзіліся па дамах. Нецярпліва махнуўшы рукою, мой вандроўнік зьвярнуў у параўнаўча пусты завулак. Па гэтым завулку, даўжынёю ў чвэрць мілі, ён памкнуў так хутка, як нельга было й спадзявацца ад такога старога чалавека, і мне давялося прыкласьці нямала намаганьняў, каб не адстаць ад яго. Праз колькі хвілінаў мы выйшлі да вялікага й люднага базару, з навакольлем якога незнаёмец быў, відаць, добра знаёмы. Там зноў я пабачыў яго такім, як і на самым пачатку, ён бязмэтна сноўдаў сюды-туды сярод мора гандляроў і пакупнікоў.

Паўтары гадзіны ці каля таго, што мы прабылі ў гэтай мясьціне, я мусіў ужыць усю маю асьцярожнасьць, каб не згубіць старога й разам з тым не прыцягнуць ягонае ўвагі. На шчасьце, на нагах у мяне былі гумовыя галёшы, і я мог рухацца зусім бязгучна. Ні разу ён не заўважыў, што я за ім назіраю. Ён уваходзіў у адну крамку за другой, ні да чога не прыцэньваўся, не казаў ні слова і глядзеў на ўсе тавары дзікім і пустым позіркам. Я быў да таго зьдзіўлены ягонымі паводзінамі, што цьвёрда пастанавіў, што мы зь ім не расстанемся, пакуль я хоць у нейкай меры не задаволю сваю цікаўнасьць адносна гэтага чалавека.

Гадзіньнік гучна прабіў адзінаццаць удараў, і наведнікі пачалі пасьпешліва пакідаць базар. Нейкі крамнік, зачыняючы аканіцы, штурхануў старога, і я ўбачыў, як усё цела ягонае моцна здрыганулася. Ён пасьпяшаўся на вуліцу, на хвіліну неспакойна азірнуўся і зь неверагодным спрытам пабег незьлічонымі крывымі бязьлюднымі завулкамі, пакуль мы зноў не апынуліся на вялікай праезнай вуліцы, адкуль пачалося нашае падарожжа — дзе стаяў гатэль D——. Вуліца аднак мела ўжо зусім іншы выгляд. Яна ўсё яшчэ блішчала ў сьвятле ліхтароў; але ліў моцны дождж, і людзей на ёй было вельмі мала. Незнаёмец быў цяпер бледны. Ён у задуменьні зрабіў пару крокаў па нядаўна яшчэ люднаму праспэкту, пасьля, глыбока ўздыхнуўшы, павярнуў у бок ракі і, паблукаўшы бясконцымі кружнымі дарогамі, выйшаў нарэшце да аднаго з галоўных тэатраў. Ён ужо зачыняўся, і тлум публікі выліваўся зь дзьвярэй. Я пабачыў, як стары разявіў рот, нібы каб глынуць паветра, і кінуўся ў натоўп; мне падалося, што невыносная пакута, што адбівалася на ягоным твары, крыху сунялася. Ён зноў угнуў галаву і зноў стаўся такім, якога я ўбачыў яго напачатку. Я заўважыў, што ён пайшоў туды, куды скіравалася большасьць гледачоў — але, наагул, я так і ня здолеў спасьцігнуць непрадказальнасьць ягоных дзеяньняў.

Пакуль ён ішоў далей, гурт людзей паступова расьсейваўся, і да старога вярталіся разгубленасьць і неспакой. Нейкі час ён неадступна крочыў за купкай зь дзесяці-дванаццаці п’яных гулякаў; але яны адзін за адным разыходзіліся, пакуль не засталіся толькі трое, у нейкім вузкім і змрочным бязьлюдным завулку. Незнаёмец прыпыніўся і, здавалася, на хвіліну задумаўся; тады, раптоўна ажывіўшыся, хутка пашыбаваў па дарозе, якая вывела нас на край гораду, да ваколіцаў вельмі непадобных на тыя, што мы толькі што прамінулі. Гэта быў самы агідны лёнданскі квартал, дзе ўсё было пазначанае страшным кляймом самае неверагоднае беднасьці й самага невыпраўнага злачынства. Пад цьмяным сьвятлом выпадковых ліхтароў высокія старасьвецкія паточаныя чарвякамі драўляныя будыніны стаялі гатовыя ўпасьці. Набудаваныя яны былі так тлумна й бязладна, што між імі цяжка было распазнаць штосьці падобнае на праход. Брук быў укладзены абы як, між камянёў буяла густая трава. У забітых канавах гніло ўсякае паскудзтва. Усё навокал патыхала заняпадам. Аднак, па меры таго, як мы йшлі наперад, гукі чалавечага жыцьця паступова ажывалі, пакуль урэшце мы ня ўбачылі вялікія грамады найбольш занядбаных насельнікаў Лёндану, якія сноўдалі сюды-туды. Дух старога зноў успыхнуў, як сьвечка перад тым як пагаснуць. Ён зноў памкнуўся наперад пругкім поступам. Раптам, павярнуўшы за рог, мы ўбачылі полымя яркага сьвятла й апынуліся перад адной зь вялізных загарадных сьвятыняў Няўстрыманасьці — перад адным з палацаў д’ябла, Джына.

Ужо амаль пачало сьвітаць; аднак гурт няшчасных п’яніцаў усе яшчэ тоўкся каля завабнага ўваходу. Ледзь не закрычаўшы ад радасьці, стары прабіўся ў будыніну, зноў вярнуўшыся да пачатковага настрою, і там хадзіў сярод натоўпу ўзад і ўперад бяз бачнае мэты. Не пасьпеў ён аднак удосталь там набыцца, як агульны рух да дзьвярэй зазначыў, што гаспадар зьбіраецца зачыніць іх на ноч. I тады я заўважыў нешта яшчэ больш балючае за роспач у твары дзіўнага стварэньня, за якім я так неадступна назіраў. Ён аднак ня стаў доўга вагацца, а з шалёнай энэргіяй павярнуў у зваротную дарогу, у самае сэрца магутнага Лёндану. Ён бег доўга й шпарка, а я не адставаў ад яго, ахоплены надзвычайнай цікаўнасьцю, пастанавіўшы не спыняць дасьледаваньня, якое цяпер завалодала мною дарэшты. Тым часам узыйшло сонца, і калі мы зноў апынуліся ў самай люднай мясьціне вялікага гораду, на вуліцы з гатэлем D——, яна зноў поўнілася ня меншым людзкім тлумам і рухам, чым я назіраў папярэднім вечарам. I тут, сярод штораз большага натоўпу, я працягнуў свае доўгія назіраньні за незнаёмцам. Але, як звычайна, ён хадзіў сюды-туды і за ўвесь дзень не пакінуў шумлівага віру адной гэтай вуліцы. Але калі ўвечары на горад апусьцілася сутоньне, я адчуў сьмяротную стому і, спыніўшыся перад маім падарожнікам, паглядзеў яму проста ў твар. Ён не зьвярнуў на мяне ніякае ўвагі і ўрачыста пашыбаваў далей, а я, кінуўшы сачыць за ім, спыніўся ў глыбокім задуменьні. „Гэты стары, — сказаў я нарэшце, — увасабленьне й дух страшнага злачынства. Ён ня можа заставацца адзін. Ён — чалавек натоўпу. Няма сэнсу за ім ісьці; бо я нічога не даведаюся ні пра яго самога, ні пра ягоныя ўчынкі. Нават самае ўбогае ў сьвеце сэрца — кніга, таўсьцейшая за Hortulus Animae, і можа найвялікшая Божая ласка ў тым, што es läßt sich nicht lesen”.