Чорны дзень

— Вось па гэтай графе вы маглі і менш выдаткаваць,— паказала яна на справаздачу.— Падчыстка пляцоўкі пад будоўлю заўсёды мае рэзервы. I тут прарабы стараюцца эканоміць, каб мець запас на потым... Вы мужчына, а мужчыны павінны быць ашчаднымі не толькі са сваімі рублямі, але і з дзяржаўнымі капейкамі... Капейка рубель беражэ, кажам мы, бухгалтары,— і тут жа дадала для большага ўражання: — Транжырыць грошы — гэта наша, жаночая справа, асабліва, калі ў мужа слабавольны характар...

Вяртаючыся дахаты, прараб шмат думаў пра гаворку з Рубанавай. «Разумная жанчына і дзелавая, відаць»,— прызнаў ён і пачаў знаходзіць прычыну часцей завітваць да намесніка галоўнага: то параіцца, то выпрасіць што-небудзь з дэфіцытных матэрыялаў. Прымяркоўваў візіт пад канец дня, каб мець больш вальнейшага часу. Рубанава ведала ўжо, дзе жыве Крушынін, і аднаго разу неяк сказала пасля размовы ў кабінеце:

— Вы дахаты? Пойдзем разам, нам у адну дарогу. Трэба сяброўку наведаць, жыве блізка ад вас.

Яны не дайшлі два ці тры дамы да кватэры Крушыніна і развіталіся.

А праз некалькі дзён Іван ужо сам спытаў, ці не збіраецца Алеся наведаць сяброўку. Пайшлі б у адну дарогу.

Рубанава адказала стрымана, нават абыякава:

— Мы дамовіліся сустрэцца заўтра, але за кампанію з вамі схаджу сёння.

Гэты раз, быдта загаварыўшыся, яны мінулі месца, дзе развітваліся той раз, і падышлі да дома, у якім жыў Крушынін. Ён запрасіў зайсці. Рубанава паціснула плячыма і спаслалася на боязь выклікаць рэўнасць у Іванавай жонкі.

— Вам ніхто хіба не казаў, што я ўдавец? — здзівіўся Крушынін.

— Я ні ў кога не пытала,— прытварылася Алеся.— А суседзі ў такім разе не абгавораць вас, што жанчын прыводзіце вечарам? Кажаце, суседзі добрыя, то зайду на хвіліну якую глянуць.

Яшчэ адмыкаючы дзверы, Крушынін папрасіў прабачэння, калі што не так у кватэры.

Асаблівага непарадку ў хаце не было, аднак, каб паказаць густ і зрабіць усё ж нейкую заўвагу Крушыніну, яна пераставіла мяккае крэсла на другое месца, а на канапе ўзяла падушачку, што ляжала на валіку, і прыставіла да спінкі на сярэдзіне.

— Глядзіце, зусім інакш стаў выглядаць пакой нават пасля нязначнай пературбацыі. Праўда? I пыл трэба часцей выціраць вільготнай анучкай,— правяла пальцам па падаконніку і спагадліва паглядзела ў вочы прарабу: — Эх вы, мужчыны, мужчыны, чаго вы варты без нас, жанчын!

— Святую праўду кажаце, Алеся Ігнатаўна,— пагадзіўся Іван.

За чаем Рубанава збольшага расказала пра сябе. Паскардзілася на адзіноцтва, папракнула былога мужа за яго настойлівасць мець дзяцей.

— А вы што, не хацелі абзаводзіцца сям’ёю?

Яна сумелася, апусціла вочы і, памешваючы лыжачкай у шклянцы чай, з жалем у голасе павініла няшчасную долю.

— 3 маёй другой жонкай было так. Вылечылі дактары. Праўда, цяжарнасць і загубіла яе ў маладым веку.

— Мне дактары не памаглі... Са слязьмі прыйшлося згадзіцца на развод.

— Ну што ж ён так? — абурыўся Крушынін.— Можна было захаваць сям’ю і без дзяцей. Або ўзяць з дзіцячага дома.

— Яму надта хацелася мець сваіх.

Гаварыла яна проста, са спачуваннем і да сябе, і да былога мужа.

Прайшло не многа часу, і Рубанава са сваім небагатым скарбам пераехала да прараба. Калі ж Алеся прынесла першую зарплату ў хату і параіла адкладваць сёе-тое пра запас, Крушынін быў да таго здзіўлены, што толькі і змог спытаць, на чыё ж імя яна збіраецца класці.

— На гаспадарова, вядома. Можна на агульную кніжку з дзвюма подпісамі: тваім і маім.

Нарэшце Крушынін знайшоў жонку па сваім характары: нават не заікалася, каб класці толькі на сваё імя. I пра яго зберажэнні слоўцам не азвалася: ёсць яны ў яго ці няма.

Каб заслужыць у Івана большую павагу, а можа і каханне, Алеся час ад часу нагадвала:

— Ты, Ванечка, павінен богу дзякаваць, што такую маладую жонку займеў. А то і жыў бы адзін, як мядзведзь у бярлозе.

— Знайшла чым ганарыцца! За сорак бабе, а маладзёнкай сябе лічыць. Ды, калі на тое пайшло, Зіне трыццаць два было, як мы сыходзіліся.

— Дык тады ж і ты быў маладзейшы... Разбежка ў дванаццаць гадоў — многа значыць, Ванюша. Май на ўвазе...

На што намякалася, Крушынін зразумеў і адразу ж насупіўся. Алеся толькі і хацела гэтага.

— Дурненькі мой, я знарок сказала такое, каб паглядзець, ці можаш ты раўнаваць... Знаеш, мне падабаецца, калі табе зайздросцяць нашы жанчыны, што ў цябе такая жонка.

— А можа табе, што такога мужа маеш? — не паддаваўся Крушынін.

Сышліся на адным: ім абоім зайздросцяць.

Крушыніну здавалася, не будзе канца яго шчасцю, а канец той падкрадваўся спадцішка. Ва ўсім, што сталася пазней, ён у многім вінаваціў сябе: «Паказала яна сваю кніжку, у дадатак да той, што клала на дваіх,— ну і добра. А мне варта было паглядзець, пахваліць для прыліку, а то і пазайздросціць, і на гэтым канец. Дык не — падштурхнуў нячысцік лезці на ражон самому...»

Ласкаю і какетлівасцю Алесі ўдалося размагніціць жалезныя дзверы, за якімі хаваў Іван тайну сваіх укладаў. Падшыхнула чалавека пахваліцца, што і ён не лыкам шыты.

— Чуў, Ванюша, зноў грошы мяняць будуць,— прыйшоўшы аднаго разу з работы, сказала Алеся мужу пад сакрэтам.— Як у сорак сёмым. Толькі гэтым разам кожны атрымае талон на абмен пэўнай сумы рубель на рубель, астатнія зноў — дзесяць за адзін новы. Трэба адну тваю кніжку перапісаць на мяне. Вунь колькі выйграецца.

Пачутае ўстрывожыла Крушыніна. Ён ведаў, як добра выйшла пры тым абмене. Грошы яго, што ляжалі ў касе, за сямю замкамі, далі добры прыбытак, а тыя, хто хаваў дома,— кусалі локці.

I пасля некаторага ваганыя і роздуму Іван паслухаў жончыну параду, а як закончыўся абмен і мінулася трывога, ён сказаў:

— Нарабілі панікі людзі, і ты, Алеська, паддалася ёй сама і мяне падбухторыла паверыць.

— Ты ж нічога не страціў ад гэтага абмену, а выйграць мог.

— Страціць не страціў, а лішняга клопату нарабіў сабе. Зноў, бачыш, трэба ісці ў касу, здымаць іх з аднае кніжкі, перапісваць на другую.

— А навошта іх перапісваць? Розніцы няма.

Крушынін цмокнуў:

— Ого, як гэта няма? Розніца вялікая, галубка мая. А раптам ты вільнеш хвастом, сказаўшы «адзью»? Як тады сыскваць свае кроўныя грошы? Судом?

— А ты хіба хочаш, каб я кінула цябе?

— Палоханая варона і кусту не давярае,— спаслаўся Іван на людскую прыказку.

— А ты, выходзіць, мне? Нішто сабе сям’я ў нас... А можа і тым жонкам ты не давяраў? — кальнула Алеся.

Такое нечаканае пытанне зусім збянтэжыла Крушыніна.

— Кажы, кажы смялей,— падганяла Алеся, бачачы мужаву разгубленасць.

— Давяраю, толькі не ў грашовых справах,— паўтарыў гаворанае калісьці Таццяне.— Тут няхай кожны будзе гаспадаром сваіх.

— Вунь куды крывая вынесла: сям’я на паях! У каго большы пай, той большы пан?.. За каго ж ты мяне лічыш у доме? За парабчанку

на сваім хлебе, якая павінна весці ўсю хатнюю гаспадарку, дагаджаць табе на кожным кроку толькі за тое, каб называцца прарабавай жонкай? Ды пляваць я хацела, калі да гэтага дайшло, на такое званне! Абыдуся без яго... Усе вы, мужчыны, паразіты...

— Ну, мілая, ты ўжо занадта крута загнула,— развёў рукамі Крушынін, праз сілу стрымліваючы сябе.

— Крута ці роўна, а грошай на тваё імя адпісваць не стану! Так і знай! Няхай і ў мяне будзе, па твайму прынцыпу, што-небудзь на чорны дзень. Чым я горшая за цябе?

— Алеська, я ж не супроць, каб і ты мела пра запас сёе-тое. Адкладвай сабе на здароўе, як можаш. Тыя, што кладзеш на дваіх, няхай будуць адной табе, але не квапся на чужое...

I ліслівы тон, і такая парада зусім вывелі з цярпення Рубанаву.

— Гэта ты мне чужы? Нішто сабе дагаварыўся, прараб! Пайшла, значыць, крывая ўгору: разыходзіцца дэбет з крэдытам. Мне сёе-тое, а сабе — усе тысячы? Што ж, калі ўсё тваё для мяне чужое, дык і мяне лічы для сябе чужою!..

Жыццё ў доме Крушыніных разладзілася. «Паглядзім, чыё возьме»,— думаў кожны з іх. Каса найшла на камень і павінна была вышчарбіцца.

I вышчарбілася.

Запазніўся Крушынін з прымірэннем. Спахапіўся тады, калі ў кватэры апынуўся чужы чалавек, якога папрасіла Алеся перанесці яе рэчы.

— Ты што, звар’яцела? — загарадзіў Іван дзверы, калі ўбачыў, што жонка падала падрыхтаваны загадзя чамадан чалавеку, а другі, меншы і лягчэйшы, узяла сама.

— Пакуль пры сваім розуме, але мог давесці да гэтага. Адну ты выжыў, другую, больш цярплівую, у зямлю загнаў, а я люблю сама даваць афорты... Вучыць вас, такіх, трэба!.. Такшто — адзью! — адштурхнула лёгенька ад дзвярэй разгубленага Івана, прапусціла памагатага з чамаданам наперад, бразнула дзвярыма і выйшла.

3 такім «афортам» Крушынін ніяк не мог потым прымірыцца. Ледзь не звар’яцеў. Было ад чаго!

Рубанава адразу ж перайшла на суседні завод у цэнтральную бухгалтэрыю, а трохі счакаўшы, зусім з’ехала з Першамайска.

Афіцыянтка палажыла на стол рахунак і ўзялася прыбіраць пасуду. Крушынін зірнуў на лічбы і заляпаў рукамі па кішэнях.

— Не турбуйцеся, Іван Самсонавіч. Вам яшчэ спатрэбяцца грошы ў дарозе. А я ўжо дома, можна сказаць, і расплачуся сам.

— 3 якой радасці чужы чалавек павінен плаціць за мяне?

— А мы не чужыя, Іван Самсонавіч,— і ледзь не сарвалася з языка ў Ганчарэнкі, як яны прыходзяцца адзін аднаму, ды стрымаўся, сказаў іншае: — Вы госць Беларусі...— і падаў афіцыянтцы шэсць рублёў. Тая палажыла ў кішэню, дастала ў жмені дробязь і пачала корпацца ў ёй, марудзячы са здачай. Аляксей падняўся і пайшоў да дзвярэй. Крушынін забраў здачу і дагнаў яго каля вешалкі.

— Няўжо вам так лёгка прыходзяцца яны? Я кажу пра грошы...

— Дробязь,— махнуў рукой Ганчарэнка.

— Бярыце, бярыце, гэта вашы законныя. Не мне ж іх забіраць. Досыць і таго, што заплацілі маю долю за абед...— апусціў ён манеты ў кішэню Ганчарэнкавага пінжака.

Рэпрадуктары абвясцілі пасадку адразу на два прыгарадныя цягнікі.

— Спачуваю вашай жонцы. Не лёгка, відаць, жывецца ёй, калі ў мужа такая шырокая натура? -— ласкава дакараў Крушынін Аляксея, ідучы к тунэлю.

— Не ведаю, ні разу не наракала. А вашы словы ёй перадам... Каб вы толькі ведалі, хто ў мяне жонка! Што за цудоўны характар у яе!

Ганчарэнка спадзяваўся, што, нарэшце, Крушынін пацікавіцца, што за жанчына з цудоўным характарам трапіла яму на жыццёвай дарозе, і на развітанні, калі той будзе садзіцца ў вагон, скажа пра Таццяну. Але Крушынін не стаў распытваць, падзякаваў яшчэ раз за пачастунак, за добра праведзены час і, ціснучы руку, сказаў:

— Шчаслівы тады вы чалавек! Добрая жонка — гэта скарб у сямейным жыцці.

Крушынін пайшоў па прыступках на чацвёртую платформу, а Ганчарэнка вярнуўся назад і, падымаючыся на другую, ціхенька напяваў сам сабе з даўно чутай ім песенькі:

Мы с тобой два экспресса ночных,

Во степи обменялись гудками.

Повстречались и вновь разошлись,

На мгновенье мелькнувши огнями.

X

У Бярэжы Крушынін толькі перайшоў чыгунку, як следам нагнаў яго хлапец. Крушынін спытаў, ці правільна ён ідзе ў Прудкі. Дзяцюк паціснуў плячыма.

— Ніякіх Прудкоў у гэтай старане няма.

— Як жа няма? — здзівіўся Крушынін і паказаў на ўсход.— У тым баку.— Ён добра памятаў, як прыязджалі з Таццянай і пераходзілі цераз пераезд. Іншае што мог забыць, а гэту дарогу ніколі.— А самі вы адкуль і як вас зваць?

Хлапец адказаў.

— Правільна, Пятро,— падхапіў Крушынін.— Побач з вашымі Пятровічамі яшчэ нейкае паселішча ёсць. Забыўся толькі, як называецца.

— Паблізу нас — Віркі.

— Во, во,— зарадаваўся Іван,— а налева ад іх, кіламетры два — Прудкі. Хіба ж ты не ведаеш?

Толькі цяпер дайшло да Пятра, пра якія Прудкі хоча даведацца чалавек з чамаданам у левай руцэ і плашчом на правай. Быдта знайшоўшы даўно згубленую рэч, хлапец аж усклікнуў:

— Вунь пра якія Прудкі вы пытаеце! Няма іх, дзядзька. Немцы разам з людзьмі спалілі... А вы што, прудковец самі?

Крушынін сказаў, адкуль ён, чаго едзе, пацікавіўся, можа хлапец чуў што пра Касценічаў. Той пакруціў галавою.

Тады Іван спыніўся, паставіў на зямлю чамадан, палажыў на яго плашч, выцер хустачкай на лбе пот і разгублена сказаў:

— Выходзіць, трэба вяртацца назад?

— Чаму так адразу? Сходзім у нашу вёску, можа што даведаецеся. Ці не знае часам мая мама што...

I яны пайшлі ў Пятровічы. Крушынін ішоў і не пазнаваў дарогі. Маладыя хвайнякі — ранейшая прыкмета дарогі — выраслі ў гонкія дрэвы.

Пятро не памыліўся, параіўшы Крушыніну схадзіць у Пятровічы. Яго маці добра ведала Касценічаў. Таксама знала, што іх адразу пасля вайны шукала дачка з дзецьмі і мужам.

— Былі яны, чалавеча, тут, былі. Некалькі дзён жылі ў сваячкі Альжбеты Тарасюк, як мы завём, Божачкавай... Падсілкуйцеся, ды хлапец завядзе да яе. Там усё даведаецеся...

Альжбета скрэбла бульбу на вячэру, як мужчыны зайшлі ў хату. Даведаўшыся, чаго тыя завіталі, замітусілася і, выціраючы фартухом то адну, то другую табурэтку, гаварыла:

— Божачка, дзіва што ведаю. Пяць дзён была ў мяне Таццяна з дваіма дзецьмі і мужам...

Яна падставіла табурэткі бліжэй да таго месца, дзе скрэбла бульбу, і запрасіла садзіцца. Пятро падзякаваў — яму не было часу расседжвацца — і выйшаў.

Крушыніну не цярпелася хутчэй даведацца пра сына.

— Дык вы добра ведалі Касценічаў?

— Божачка, мы тут усе адны адных ведаем... А вам Касценічы як даводзяцца? Вы першы муж Таццяны? I большы хлопчык, кажаце, ваш? Харошы хлопчык, жвавы такі, шустры. Кожны дзень памагаў мне скрэбсці маладую бульбу на вячэру. Божачка, божачка, трэба ж так ёй абысціся з вамі... Куды яны паехалі адсюль? Не ведаю. Не казалі нічога... Пакінулі толькі на карталюшцы адрас, каб перадала брату яе, Міхасю, калі часам заявіцца. А як ён мог заявіцца, той Міхась, калі пахаронку на яго прыслалі ў сельсавет. Таццяна бачыла яе, але спадзявалася на цуд: а раптам вернецца...

— А дзе тая карталюшка? — нагадаў Крушынін, абнадзеены ўжо шчаслівым канцом свайго падарожжа.

— Дзе карталюшка? Нешта гады два ці тры назад выкінула. Перабірала з унучкай мужавы пісьмы з фронту, наткнулася на яе, блакітная паперачка такая, і выкінула. Магла захаваць, кажаце? А навошта? Калі б той Міхась быў жывы, то даўно падаў бы голас... Скуль жа я ведала, што спатрэбіцца вам? Божачка, канечне, хлеба яна не прасіла!..

— А можа ўсё-такі дзе-небудзь у вашых паперах завалілася? Можа вы думалі толькі выкінуць, ды не выкінулі. Пашукайце, прашу вас. Давайце разам...

Жанчына перастала скрэбсці бульбу, выцерла аб фартух рукі, дастала з куфра, акутага жалезнымі абручамі, невялічкую драўляную скрыначку і паставіла на стол.

Крушынін асцярожна разгортваў кожнае пісьмо, прабягаў яго з пятага ў дзесятае вачыма і клаў асобна. Пісем было нямнога, і ён хутка ўзяў апошняе. На самым днечку скрыначкі ляжалі даваенныя, акладныя лісты і квітанцыі на аплату страхоўкі. Іх таксама перабраў.

«Баба ёсць баба. Выкінула ўсё-такі...— зірнуў ён з крыўдай і злосцю на Альжбету, якая распальвала на прыпечку пад трыножкай агонь варыць бульбу на вячэру.— Трыццацігадовай даўнасці акладныя лісты і квітанцыі хавае, а карталюшцы не знайшлося месца... Можна сказаць, нітка была ў руках і выслізгнула...»

Крушынін бразнуў вечкам і падаў жанчыне скрыначку.

— I, відаць, ніхто больш не паможа мне тут?

Альжбета развяла рукамі: наўрад ці знае хто, дзе яны. Не чуваць было, каб у іхніх Пятровічах гаварылі пра Таццяну Касценічавых.

Крушынін пераначаваў. Назаўтра Альжбета схадзіла з ім на прудкоўскія могілкі. Ён моўчкі пастаяў каля магільнай агароджы, адшукаў на агульным помніку блізкія імёны — Марыі і Мікалая Касценічаў — і яшчэ раз пашкадаваў, што не застаў іх жывымі.

У той жа дзень ён выехаў дахаты. Затрымацца ў Мінску не змог: знаёмых нікога не меў тут, а вольных месц у гасцініцах не знайшлося. Зрабіў круг на тралейбусе ад вакзала да кальца і назад, палюбаваўся шырокім Ленінскім праспектам і вечарам пакінуў горад.

XI

Вярнуўшыся ў Першамайск, Крушынін стаў яшчэ больш маўклівы і пануры. Ён мог цэлымі днямі прабыць у сваёй аднапакаёвай кватэры, не паказваючыся на людзі.

Думкі — зацятыя гаспадары самотнага чалавека. Яны каго захочуць, таго выклічуць. Не да спадобы — прагоняць прэч, зачэпяцца за іншае і пойдуць выкопваць з глыбінь памяці і добрае, і благое. Ім не вельмі загадаеш. Наадварот, чым больш адкараскваешся, тым больш прыстаюць.

Так аднаго разу яму прыйшло ў галаву пакінуць Першамайск і падацца туды, дзе прайшло далёкае дзяцінства. Ён расказаў пра гэта суседу.

— Што вы надумалі, Іван Самсонавіч? — здзівіўся той.— Кідаць абжытую кватэру са ўсімі выгодамі ды ехаць да некага ў падсуседзі? Колькі людзей тут ведае вас! Тут вы сам сабе гаспадар, а там — дагаджай ды дагаджай гаспадыні.

Суседавы словы навялі Крушыніна на роздум. Сапраўды, колькі тут знаёмых ў яго! Куды ні глянь — відаць яго работа. А што ў той Сцяпанаўцы? «Стрыечныя браты ці сёстры... Дагаджай, хадзі на пальчыках...» — думае Іван і цвёрда вырашае нікуды не ехаць.

Прызвычаены за шмат гадоў працы дзяліць суткі на пэўныя адрэзкі, Крушынін і зараз жыў так: па-ранейшаму ўставаў а сёмай гадзіне, рабіў просценькую гімнастыку, снедаў і спешна выходзіў на вуліцу. Толькі не на працу, як у свой час, а на ранішнюю праходку. Іншы раз завітваў на будоўлю, дзе былога прараба заўсёды рады былі бачыць і інжынеры, і кадравыя рабочыя.

— I чалавек харошы, і працавік быў добры: работу сваю ведаў на зубок, а шчасця на яго долю не дасталася...— гаварылі часта пра Іванава адзіноцтва сябры. Ніхто з іх глыбока не дакопваўся прычыны, чаму так здарылася з чалавекам, а шкадаваць шкадавалі.

Нешта тыдні два Ганчарэнка таіў ад жонкі сваю сустрэчу з Іванам: баяўся, каб не натварыць бяды ў хаце. Нарэшце адважыўся, пачаў здалёк:

— А цікава ўсё ж, як склалася Іванава жыццё без цябе?

— Знайшоў недзе пад сваю натуру жанчыну і жыве... Ёсць і сярод нашае сястры розныя. Пасля вайны столькі асталося і дзяўчат-перастарак, і ўдоў.

— А ты не шкадуеш, што так зрабіла тады, выйшаўшы замуж за мяне?

— Што гэта за рамантычныя ўспаміны раптам нахлынулі на цябе? — здзівілася Таццяна.

— Ды так... Прыйшло ў галаву... А ведаеш, я не супраць быў бы спаткацца з ім, пагаварыць. А ты?

Таццяна скрывілася.

— Каб вельмі хацелася, дык не. Выветрылася ўсё... Глядзі, ці пазнала б яшчэ... Магу толькі сказаць: першае, што спытала б пры сустрэчы, з кім ён пражыў жыццё: з грашыма ці з людзьмі? I другое: якіх дзяцей выхаваў для грамадства?

— Дык можа дрэнна я зрабіў, што не запрасіў яго сюды, каб ты магла спытаць гэта?

У Таццяны выцягнуўся твар, і на нейкі момант яна ўся скамянела.

— Ты сустракаўся з ім? Калі? — спытала, як трошкі адышло здранцвенне.

Аляксей сказаў, дзе яны бачыліся.

— I мог столькі маўчаць?.. Каб пачула ад каго пра такую скрытнасць, не паверыла б.

— Цябе шкадаваў... I так часта кволішся на сэрца...

Таццяна маўчала. Чамусьці, як ніколі, захацелася ўбачыць Івана. Замільгалі ўперамешку моманты з іхняга жыцця: студэнцкага, на Далёкім Усходзе. Добрае перамешвалася з благім. Крыўднага аказалася больш, і гэта пачало супакойваць Таццяну.

— Можа і лепей, што не запрасіў...— сказала яна неяк задумліва.

— А як жа з Толікам, скажам ці не?

— Што ты, Лёша! — страпянулася Таццяна.— Расказаць, няхай сабе і даросламу ўжо,— значыць выклікаць знявагу да нас... А ці ж ты быў благі бацька? Ці ж ён не меў таго, што мелі Славік з Людай? Ці ж ён не адчувае нашых клопатаў і цяпер?.. I нашым дзецям — ні гу-гу...

Аляксей зарадаваўся, пачуўшы такі адказ.

— Выходзіць, Танечка, і ты такое думкі, як я... Гэта добра...

— А што ён казаў пра мяне? — закарцела даведацца Таццяне, як толькі трошкі ўляглося хваляванне.

Аляксей не стаў пераказваць да драбніц іхнюю гаворку. Ведаў, Таццяна не раз яшчэ будзе распытваць, ці не было такой размовы, ці не пытаўся пра сына, ці крыўдуе на яе? I прыйдзецца, вядома, расказваць.

А пакуль што Таццяна дакарала мужа:

— Чаму табе не сказаць было, дзе нашы бацькі? Ты ж бачыў іх магілу. Чаго ты паціскаеш плячыма? Можна было назвацца жыхаром суседняй вёскі, калі не хацеў выдаваць сябе.

3 лёгкай усмешкай Аляксей глянуў жонцы ў твар, паківаў галавой.

— Навошта? Чалавек усё роўна паехаў бы. За тысячы вёрст дабіраўся, а тут пад бокам Прудкі — і не пабачыць сваімі вачыма хоць папялішча? Паверыць словам нейкага стрэчнага-папярэчнага чалавека... Скажы, на яго месцы ты хіба не паехала б?

Таццяна падумала трошкі і згадзілася:

— Канечне, паехала б.

— Ото та ж.

I раптам чалавечная спагада да былога мужа ахапіла Таццяну. Яна не шкадавала, што не з ім цяпер. Не, проста спачувала яго адзіноцтву. Хацелася быць абыякавай да мінулага, а ў сэрцы тварылася зусім адваротнае, супярэчлівае.

— Не сказаў, дык хоць напішы праўду. Раскажы, як ёсць, супакой яго сэрца. Дзе жыве, можна ў Першамайскім адрасным стале даведацца.

— Шкода стала? — задрапалі кошкі кіпцюрыкамі па Аляксеевым сэрцы.

— А чаму не пашкадаваць? Чалавек жа ён,— адказала Таццяна і павярнула твар да акна.

Тое, як гэта было сказана, насцярожыла Аляксея. Рэўнасць да жонкі ўпершыню праявілася ў яго за столькі гадоў. Пашкадаваў, што распачаў гэту гаворку. Цяпер думаў рознае: «А што, усё можа быць. Першае каханне, кажуць, адзываецца часам і ў глыбокай старасці. Былі такія выпадкі. Людзі мелі новыя сем’і, пагадавалі дзяцей з другімі жонкамі ці мужамі, а потым зноў сышліся дажываць век з першымі. Быдта адно для аднаго нарадзіліся яны на гэты свет»...

Таццяна адчувала на сабе пранізлівы Аляксееў позірк і марудзіла адхінацца ад акна. Нарэшце мелькам глянула, і шкада, шкада стала Аляксея.

— Не затлумляй, Лёша, галавы лішнімі думкамі,— усміхнулася.

— Адкуль ты ведаеш, пра што я думаю?

— Ведаю, я ж урач-тэрапеўт. А тэрапеўт яшчэ і псіхолаг. Баішся, каб не вярнулася да яго?

— Было такое ў думках, Танечка, было...

— Толік прыехаў! — усхапілася Таццяна і заспяшалася да дзвярэй.

Анатоль працаваў дырэктарам сярэдняй школы ў суседняй вёсцы, меў там сваю сям’ю і часта, асабліва ў канікулы, наведваў бацькоў.

Яны абое выйшлі з хаты насустрач сыну.

Больш напамінаць пра пісьмо Таццяна не стала. Сама прыгадвала часам Івана і дома, і на службе ў бальніцы, а з мужам пра яго ні слова. Ведала, што таму запала ў сэрца зерне сумнення, і ўсімі сіламі асцерагалася, каб яно не пусціла карэнняў. Ад людзей чула, ды і сама разумела, якую шкоду можа нарабіць неасцярожнасць...

Павольна міналі аднастайныя дні ў жыцці Крушыніна. Вярнуўшыся з праходкі, ён любіў прылегчы на канапу пачытаць газету, кнігу, пагартаць тэхнічныя часопісы, якія браў рэгулярна ў гарадской бібліятэцы.

Так было і гэты раз. Начытаўшыся, Іван збіраўся ісці абедаць па суседству ў сталоўку, як пачуўся званок. Ён паклаў на табурэтку часопіс і адчыніў дзверы.

— Пенсію прынесла вам,— сказала пісьманоска і, не чакаючы запрашэння, пераступіла парог.— Распішыцеся.

— Нешта гэты месяц на дзень раней,— пералічваючы грошы, сказаў Крушынін.

— Нам далі раней, і мы раней прынеслі. А гэта яшчэ пісьмо і газета.

Перш-наперш Крушынін заняўся грашыма: адлічыў пятнаццаць рублёў на чарговы ўзнос, палажыў іх у ашчадную кніжку, каб, ідучы на абед, аднесці ў касу. Астатнія схаваў у шафе, дзе ў адной палавінцы стаяў сякі-такі посуд, а ў другой вісела адзенне: выхадны гарнітур, куплены па талону пасля вайны, зімовае паношанае паліто і чорны непрамакальны плашч, той, у якім ездзіў у Прудкі. Грошы ён схаваў між дзвюма талеркамі, прычым наверх паставіў з адбітым краёчкам, каб менш было спакусы для таго, хто залезе ў хату з благім намерам.

Упарадкаваўшыся з грашыма, Іван Самсонавіч прысеў на канапку чытаць пісьмо.

«Паважаны Іван Самсонавіч!

Доўга я не адважваўся пісаць Вам. Можа і не напісаў бы, ды вядомая Вам Таццяна Мікалаеўна настаяла. Можна сказаць, сілай прымусіла.

Спадзяюся, Вы не забыліся пра сустрэчу з адным чалавекам на Мінскім вакзале? Ён цяпер і піша гэта пісьмо.

3 размовы я ўпэўніўся, што Вы не зналі, за каго выйшла Таццяна Мікалаеўна замуж, куды паехала з Прудкоў. Дык ведайце, хоць з запазненнем. Яна стала маёй спадарожніцай у жыцці і вельмі ашчаслівіла мяне. Ды і сама яна не раз казала мне і людзям, што знайшла сваю долю са мною.

Цяпер разумееце, чаму я не згаджаўся, калі Вы даводзілі, што ні адзін мужчына не стане гадаваць чужога дзіцяці без аліментаў пры жывым бацьку. «Яго будзе распякаць злосць і крыўда, што гадуе не сваё»,— сцвярджалі Вы і не верылі, што я ўзяў жанчыну з дзіцем сабе за жонку. Для мяне Толя не быў чужы, бо я кахаў Таню. А калі кахаеш жонку ўсім сэрцам, усёю істотаю, то і дзіця яе будзе любым і дарагім...

Некалькі слоў пра Толю. 3 твару ён вельмі падобны на Вас. Жыве самастойным жыццём, мае сына Андрушку. (Так што вы ўсё ж дзядуля!). Працуе на добрай пачэснай рабоце. Сэрца мае шчырае, адкрытае. I Таццяна і я стараліся выхаваць у яго змалку любоў да людзей. I людзі за гэта паважаюць і любяць Анатоля цяпер.

Пра нашу сустрэчу мы нічога не казалі былому Вашаму сыну. Палічылі непатрэбным рабіць гэта. Таццяна калісьці пісала Вам, што Толікаў адрас можна ўзяць у яе бацькоў, але Вы ні разу не пацікавіліся ім. Не цікавіліся — значыць, не памяталі сына... Да Вас наўрад ці прыхінецца ён, ці знойдзе ў сабе сынаву любоў, а нам страціць Толю як сына будзе вельмі балюча... I мы на гэта не пайшлі і не пойдзем...

Вы хацелі ашчаслівіць яго: даць грошай на машыну. Спазніліся, Іван Самсонавіч. Анатоль мае ўжо «Масквіча». Набытае працай рук сваіх больш цэніцца, чым тое, што лёгка даецца. Так што ўклады Вашы астануцца некранутымі і надалей...»

«Астануцца некранутымі,— паўтарыў Крушынін.— А навошта тады я ашчаджаўся столькі год?»

Ён адчуў, як сціснулася сэрца, падняўся з канапы, шпурнуў пісьмо на стол, дастаў з шафы каробачку з лякарствамі і прыняў таблетку валідолу.

Трацілася ўсталяваная надзея, якою жыў апошні час — купіць сыну легкавушку і тым самым хоць трохі зменшыць сваю віну перад ім.

Крушынін зноў узяў пісьмо і, стоячы, пачаў дачытваць.

«...Уклады свае, калі іх шмат, можаце ахвяраваць дзіцячаму дому, каб успаміналі Вас дзеці добрым словам. Ды і самі пажывіце як чалавек. Усё павінна мець меру — раім шчыра і я, і Таццяна. Яна расказвала, як Вы адмаўлялі і сабе і ёй ва ўсім неабходным...»

— Таццяна нагаворыць! — ускіпеў Іван.— Слухай толькі... Каб паддаўся тады на яе ўгаворы, то цяпер старасць мая была б невясёлая, без рубля ў запасе.

Яшчэ раз прачытаў Аляксееву параду: «Ды і самі пажывіце як чалавек. Усё павінна мець меру...» — і злосна чмыхнуў:

— Знайшоўся мне дарадчык на чужыя грошы!.. Сваімі распараджайся... Ды не вазьмі ён Таццяны, то дзе ёй дзецца з дзіцем? Прыехала б тады назад...

Крушынін гаварыў сам сабе, а позірк, быдта фотааб’ектыў, фіксаваў чужую параду: «Пажывіце як чалавек».

— А што, і пажыву! — са злосцю вымавіў раптам Крушынін.— Пачну есці, што захочацца, а то і вып’ю часам пад настрой... Навошта мне цяпер тыя грошы? Для каго я збіраў іх усё жыццё? Якога чорнага дня чакаць мне больш? Што яшчэ можа быць чарней за сённяшняэ пісьмо? «Уклады свае можаце ахвяраваць дзіцячаму дому...» Раіць другому — лягчэй за ўсё... А з якой ласкі ахвяроўваць? Што ён, той дзіцячы дом, гадаваў мяне?..— перабягалі думкі з аднаго на другое.— Сягоння ж пайду абедаць не ў сталоўку, а ў рэстаран, закажу самыя

дарагія стравы, віна сто грамаў вазьму»,— і ён адразу ж пачаў збірацца ісці абедаць.

Па дарозе Крушынін аднёс у ашчадную касу чарговы ўзнос, а выйшаўшы — збочыў ў Лясны завулак, адтуль на рынак: пацікавіцца, што ёсць на прылаўках. Убачыў бабулю з кошыкам яек і падумаў: «Няма чаго па тых рэстаранах бадзяцца на старасці. У маладыя гады не ведаў туды дарогі, дык і цяпер няма патрэбы знацца з імі. Лепш куплю дзесятак яек, дык мне іх вунь на колькі хопіць. Дома ёсць яшчэ крыху малака ад снедання, алей вядзецца, спяку добрую яечню, каву згатую, вось і будзе ў мяне цудоўны абед». Спытаў, колькі каштуе дзесятак, моўчкі пакруціў галавою, пацмокаў і перайшоў да другой жанчыны. Пачуў тыя ж паўтара рубля, не ўтрымаўся і прысароміў:

— Сумлення ў вас няма столькі прасіць! Спекулянткі!..

— А вам што, можа за грыўню аддаць дзесятак? Пакупец мне знайшоўся...— упікнула жанчына.

Яе падтрымалі малочніцы, што стаялі побач:

— Ідзіце рэдзьку купіце вунь у тым радзе,— паказала з насмешкай прадаўшчыца яек на прылавак, дзе прадавалі гародніну.— Гэта вам танней абыдзецца...

«А чаму сапраўды не зрабіць так: купіць рэдзьку, прыстроіць з цыбулькай, алеем, соллю, зварыць да яе некалькі бульбін? — ператварыў Крушынін у добрую параду жанчыніны кпіны.— Гэта ж ні з адным каралеўскім пачастункам не параўнаеш...»

Ён выбраў невялікую, на адзін раз, гладзенькую рэдзьку, заплаціў дзесяць капеек і, усцешаны, што не дорага абыдзецца абед, вярнуўся дахаты.