Доўгая сьмерць Крынак

АПАВЯДАНЬНІ

Жылі сабе дзед з бабаю: Рыгор з Карусяю. Рыгор застудзіўся ў капаньне бульбы. Паліла гарачка.

— Дзе сын? Дзе мой сын? — трызьніў ён.

Пры памяці маўчаў.

Выў сабака. Месяц выскаліўся ў вакне, бы злыдзень. Каруся выйшла на ганак. Зьнізу, ад зямлі, пацягнула каплічным холадам — сівеў прымаразак. Вялікая Мядзьведзіца сядала на загуменьні, а неба заплывала мацнеючай яснотаю.

Дрыпаючы ў склеп па бульбу сьвіньням, Каруся думала: дачка далёка, сын у Беластоку. Да дачкі нічога ня мела — дочкі йдуць туды, куды іх бяруць.

Заграбаючы ў кошык бульбіны, праклінала здухамэнтамі жыцьцё.

Хтосьці — пачула — адчыніў дзьверы ў хлеў. Каруся вылезла са склепу й паглядзела: у дзьвярох Рыгор.

— Чаго цябе выперла з ложка! — закрычала.

Рыгор не адвярнуўся; Каруся падыйшла, каб накрычаць на яго. І змаўчала: ён плакаў.

Зьбягаліся куры, бляялі авечкі, рыкала карова. Каруся павяла Рыгора ў хату, паклала яго ў пасьцель. Яна першы раз не тлуміла сабе галавы галасамі галоднай гаспадаркі. Заціхла ля Рыгоравай галавы. Яе вочы мілавалі Рыгора й па-за ім ня бачылі ды ня помнілі нічога.

Сьвятлела раніца.

Мы ехалі ў Гаркавічы. Каня паганяў дзядзька.

— Горача! — маці скінула з плячэй хустку, яе чорны колер пасівеў ад пылу.

Бацька гутарыў зь дзядзькам:

— ...Кажаш, на Пятра й Паўла будзе па ўсім?..

Пясок сыпаўся з колаў, трашчаў. Пад Паповаю гарою бліскала азерца, якое абступілі купы аеру.

— Піць, маманька! — мне здакучыла смага. Маці зазірнула ў мае вочы, адвярнулася й страсанула хустку над сьцежкаю. Па яе жылістай шыі сцякаў пот.

— Паганяйце, мужчыны, каня! Няма чым дыхаць, — хусту яна складвала роўненька, рог з рогам. — Бацьку, не расьсядайся так! — Ён забываў, што не адзін тут.

— Пяску, во, па калодкі, — адказваў для маці дзядзька. — Но-оо, буланая!.. На Пятра й Паўла напэўна... — дагаворваў бацьку пра жніво, пшанічным голасам.

— Чаго табе цесна?! — запёкся на яе бацька, але маці змаўчала яму, — ...Да Пятра й Паўла, ого, не пасьпеюць...

Фурманка пагрукатала па камянёх. Колы, з жалезнымі абручамі, ляскаталі. Цэлым возам моцна падкідала. Маці ўхапілася за бацькава плячо й, другою рукою, за гнаяўку. Я-ж ушчаперыўся за клініцу.

Перад канём расступіліся людзі, якіясьці дзеці. Большы хлопец — лысы, выгалены да скуры.

— Дзеці з Гаркавіч, — сказала маці.

— Але, — дзядзька, невядома чаму, падтакнуў ёй і заціх. Ён не глядзеў на іх.

— Сядайце, хлопцы, на воз, — загаварыў да іх бацька, менавіта, загаварыў, а не сказаў. Усё роўна як-бы: «Ідзяце, хлопцы», каб пачуць у вадказ: «Ага, ідзём».

Гэта адгануў той лысы, зацяты:

— Дзякуем вам. Блізка ўжо.

Маці паглядзела дапераду. Яна ўзьдзівілася:

— Бачыце вы, даяжджаем да Гаркавіч!

— Чаго хочаш: сем-жа кілямэтраў, — дзіўна сказаў бацька. Не заўсёды можна было зразумець яго.

— І гэтыя дзеці, дзень у дзень, ходзяць у школу аж да нас, у Крынкі? — маці спачувала ім. Аднак-жа я адчуў і яе папрок мне: усё маю на месцы, а вучуся, вось, пэўна горш за іх...

— Ага, — дзядзька яшчэ штосьці гаварыў. — Яны, значыць, ну...

Я прыкмеціў зьверху, што за плячыма тых хлопцаў на дарозе, — мяшочкі, вуглаватыя, з кніжкамі й пеналамі.

Яны не спадабаліся мне.

Ішлі спакойным крокам, зышлі на конскі троп, каб не падбіцца на гладкай сьцежцы, босыя. Меншыя й меншыя, зьніклі за намі.

У крыніцы, што каля Канцуровае вярбы, знайшлі мы ключ — вялікі, няйначай як ад гумна. Пра гэта было ў нас гаворкі, пакуль касілі аўсы на Сойчынай горцы; палічылі, што згубіў яго шаленаваты Самасей: плёхкаўся быў там.

Хтосьці пайшоў, каб спытаць Самасея, і не прыходзіў, хоць трэба было ня надта далёка, за Дзявочы луг. Вярнуўся, і стаяла вядома, што Самасея малавеле не зарэзала дачка Кабыліхі, яе Фэлька, да якое ён увесну пакінуў хадзіць. Казалі: яна паласнула яму касою па кульшы, ня вельмі каб глыбока, нагавіцы меў ён на сабе брызэнтавыя, але крыві тое налілося зь яго ажно ў бот, і беспрытомнага павезьлі на трактары ды наўпрасткі, папарамі, што прасьціраліся тады да местачковых садоў, ля якіх паставілі да вайны шпіталь...

Пра ключ зноў былі загаварылі мы ў звозку снапоў, калі Самасея падлячылі й выпісалі дахаты. Згуба гэта зацярушылася ў нас. Знайшлася яна ў скрыначцы на жалезіны, што стаіць пад сячкарняю, якую закідалі натрусам. Я сам узяўся аднесьці той ключ Самасею. Ужо даходзячы да ягонага падворышча, мяне раптам ахапіла трывога, і я зараз-жа згледзеў прыгорбленую постаць гэтага неўдалоты ў бульбоўніку за склепам, а пад вішняком, што ў канцы агароду, — бачу — Фэлька круціцца, быццам ёй парася пабегла ў шкоду...

Ключ узяў я ды павесіў у нашай адрынцы, высока й за дзьвярыма.

Было потым работы, і мы не дурылі сабе галавы Самасеем, да таго часу, калі пайшлі чуткі, што ўночы абакралі яму гумно: зладзеі вынесьлі — казалі людзі: браты Фэлькі, — дзесяць мэтраў першага намалоту пшаніцы й добры пуд насеньня канюшыны. Мы здагадаліся, што цэлы гэты ключ можа наклікаць на нас бяду. Зайшоўшы нарэзаць сечкі, я зьняў яго зь цьвіка й, счакаўшы змроку, прабраўся ў поле, да крыніцы, у якую кінуў пад хваробу знаходку. Жалезка булькнула ў аблямаваную лядком ваду, бліснуўшы ў месячным сьвятле, быццам рыбка на глыбіні. Навакольле ўкрыў іней ад раньніх прымаразкаў, і я, каб не нарабіць сьлядоў за сабою, адыходзіўся па падмерзлым ворыве, абмінаючы ўтравелыя мясьцінкі.

Мы трохі падумвалі яшчэ аб тым, ці гэта ключ быў Самасея...

Даў Бог, усё шчасьліва нам адбылося.

Як жыць без ката й сабакі? Але, на гаспадарцы. Тым больш — пастарэламу мужчыне ды яшчэ бязьдзетнаму ўдаўцу, гэтаму Антону!

Кот у яго называйся Баньдзіт, а сабака — Малюта.

Баньдзіт жыхараваў на гарышчы, Малюта-ж — у сенях. На разбоі свае кот вылазіў празь дзіру над апухаю, а сабака старажыў сядзібу, цікуючы з-пад падрубы (пад якою выграб сабе ямку). Сам-жа Антон выседжваў вечары ў кухні, у тым яе месцы, дзе стаяла ўчарнелая печ з выкаўзанай ляжайкаю. У колішні пакой ён наваліў быў каменнага вугалю, ажно праламалася пад ім падлога. Уставіў туды й разьбіты ўлетку матапэд, а таксама даваенны ровар, на якім, у маладосьць, падвозіў у нядзелі дзяўчатаў, што кветкамі йшлі ў царкву; пыліла лахмоцьце й пабрэнь— квала запавуцінелае ламарэньдзе.

Жылі тут чалавек з катом i сабакаю, як быццам на трое душ.

Антон цягавіта гаспадарыў ва ўсе чатыры поры году. I нават падзарабляў ён у лесе як дрывасек, ня столькі з прычыны жыцьцёвае нявыкруткі, колькі, менавіта, дзеля нагоды прыдбаць лішні грош у кішэню.

Баньдзіту дык зусім не было галадухі.

Часам, праўда, шпарыла яго па хвасьце тая кабета, што наведвалася ў гэты бесталачын хутарок ды наводзіла ў ім усё тыя-ж парадкі (пасьля вячэры, Антон дубасіў яе чамусьці на мяшкох з мукою ў каморы). Даставалася тады й Малюце, які, замест даць драпака ў зарасьлі чарносьліву, скавытаў i падлізваўся бабе. Яна адыходзіла адсюль пасьля трэціх або й пятых пеўняў, не пазьней як на сьвітаньні, нарагатаўшыся з гаспадаром.

Вярталіся сюды спакой ды бесклапоцьце. Баньдзіт, іншы раз уранак, неяк спачувальна пазіраў са свае вышыні на таго Малюту ўнізе, які дрымотна лыпаў на яго бельмакамі, i здавалася, што ў такую хвілю яны думаюць пра адно й тое-ж: чаму гэта кот з сабакаю не зжывуцца?

Антон тым часам утомна храпацеў, як пшаніцу прадаўшы, пакуль не будзіў яго піск галоднае сьвіньні з парасятамі (авечак ён не трымаў, а карова-ж, ад старасьці, рыкала мала й глуха). Яму сьнілася пагода. Ягоную ўціхлую здаволенасьць можна было параўнаць зь ліпаю, калі яна цьвіце ў касавіцу, у закуцьці прыгуменьня, за якім беляхціць палоска грэчкі, запахацеўшы асельле ажно па ельнік з Барсуковаю гарою.

Баньдзіт па-свойму пачуваўся гаспадаром на хутарку: пацукоў біў з разважанай заўзятасьцю, наскокваючы на ix з агароджы ў сьвінятніку, дзе любілі яны матлашыць; затое-ж мышэй ён як бы пашкадоўваў, каб не зьвяліся яны, ці што. Малюта ня меў столькі занятку, зладзюгі паітрападалі, пужаў толькі зайцоў, што панаджваліся ў капусту; абачліва пабрэхваў на дзікоў, дратуючых бульбоўнік за садком з гушчэчаю смуродзінаў. Антон упаляваў быў з абрэза ўгадованага адзінца, якога ледзь адшукалі назаўтра, у сырадэлі каля Сьмяцюховае сасны (куля разьвярэдзіла яму вантробу).

Сабацы даводзілася набрацца жуду, калі ў маразечу прыбіўся сюды воўк ад Верхрадулінскае дарогі. I кату тады рабілася сьцішна.

Але Баньдзіт не застаўся-б сабою, калі-б утрываў без чаўпасы (ён будзе век зьдзіўлянца сваёй дурноце!). Здарылася зь ім такое: неяк дабраўся да бутэлечкі з валерыянам, выкаціў яе са шкапчыка, разьбіў i налізаўся таго дуру як трэба. Антон-жа, нічога ня скеміўшы, спалохаўся ня ў жарт тым, што Баньдзітка ашалеў, недзе скусаны пацамі або развалацужанымі дварнякамі... Хітра займеў ён прыяцеля ў салявы мяшок і, быццам у падзяку яму за службу, панёс у поле цкаваць сабакаю.

Як толькі Антон вытрас Баньдзіта ў ральлю, Малюта зьбянтэжана заскуголіў. Кату, аднак, было не да скаргаў; выцьверазелы, мільгануў i туды i сюды, ды наўкола ні дрэўца якога альбо хоць кусьціка для паратунку! I ён, на вачох нічагуткі не разумеючага сабакі, сігануў на свайго гаспадара й вавёркаю ўзьбег да ягонага, уздыбленага, чубу...

Нібы хтосьці ўпаткаў потым, як Антон — з катом, бы каблук, на галаве й з сабакам ззаду, — дагопаў да Воўчага Вока ў Ласіным лузе, дзе надоечы злавілі ўімшэлага шчупака-качкаеда... I ўсякі почут прапаў пра ix, а нейкая нячыстая сіла спаліла хутар. Там i цяпер нешта гудзевіць поначы.

Настуся Карабельнікаў выходзіла замуж, калі добра настала Польшчы. Шаснастоўкаю выперла яе мачаха. Каб сваім дзецям болей хлеба мець. Пасватаўся да Настусі ўдавец, які пахаваў чатыры жонкі. Пра пасаг ён і не гаварыў; набраўся.

— Трымацьму цябе, як паню якую! — бляяў, расчырванелы ў запіваньне. — У мяне поўная хата ўжо вялікіх дзяўчат, і яны ўсё паробяць. Сын у нас будзе — таксама выгадуюць.

— Дай Бог, — мармытаў бацька. За пасьлярэвалюцыйную галадуху першы раз наліў горла, ажно блага яму зрабілася.

— Чаму гэта Бог меў бы пашкадаваць такому мужчыне?! — рагатала мачаха, адганяючы ад стала смургеляў.

Настуся — памятае — мала не папрасіла ў так багатага дзядзькі цукерку... Ёй захацелася, каб ён не пакідаў яе тут да вясельля. Маўчала, апусьціўшы галаву, баючыся прыліпнуць вачыма да яечні са скваркамі й нарэзаных ад буханкі скібаў.

Усе вясельнікі плакалі, калі Настуся Карабельнікаў ехала шлюб браць.

— Пашчасьціла сіраце, — гаварыла мачаха, абціраючыся ад сьлёзаў. І як бы ў вапраўданьне, што нічым вартым ня здарыла, а яшчэ й паназабірала з куфра. Гулялі толькі адзін дзень, да вечара; начамі хадзілі тады банды.

Настусін чалавек доўга не пажыў; раптам памёр (у сенаваньне). Падчарыцы паднялі рогі. Большая гразілася.

— Дурная ты, дзіця прывядзі ім, і нікуды яны не турнуць цябе з гаспадаркі! — крычала напалоханая мачаха. — Трэба, каб жывот табе хто прыстроіў, пакуль нябожчык стыне, — даўмелася. І выправіла Настусю кудзелю прасьці ў гэтак-жа бойкай цёткі. У той далёкай вёсцы падваліўся да яе ніштаваты набабнік.

Потым, перамогшыся мяшкамі ў капаньне бульбы, нарадзіла яна на паўтары месяцы раней. Як і ня трэба лепей. За сакрэт дала акушэрцы парася; у торг гэта працялі Настусю болі, і спэкулянт паганяў яе каня пад местачковы шпіталік.

Хлопец хварэў, дзякаваць Богу, як і ў людзей. І зямлі прыйшлося ёй даволі, і хата. Другі муж быў непатрэбны. Сама моцная, бывала, за плугам хадзіла й касу цягала ды і ў лес за дровамі давала рады. «Ад'елася да нерасту», — зайздросьцілі ёй заморанікі.

Дапякалі Настусі нават у вайну, заўдаўшы, што яе Юрачка хаваецца ад вывазаў на работы ў Нямеччыну. Зьявіліся жандары, але адступіліся: што набярэш пасьля на кантынгэнт ад самюткае бабы? І наківалі солтысу, чаму слаба думае!

Кожную наступную ўладу яна ўспрыймала як нецярплівейшы гнеў нябёсаў на народ за грахі. Паны секлі бізунамі; свае заеліся вывалакаць у Сібір адзін аднаго; немец прыбіўся — кулю ў лоб ды ў пясок! Прычакалі й пекла: сусед суседа лупіў, са сьвету зводзіў брат брата (яе качалі й бралі пад сябе заполянскія кавалеры, што рабавалі хутары).

Усякага зазнала, перацярпела. А Сталінка лішне мацюгаюць; з анёламі, пэўна, у раі сьпявае. Хто ж гэта, каб ня ён, мужыка адагнаў-бы ад поля й хлява ў горад?! І Настусін ня скончыўся-б, як дэраш у ваглоблях, калі-б датрываў... Юрачка стаў тэхнікам на фабрыцы, дык і яго, падлу старога, забраў-бы ў сваю блёкавую кватэру.

Быццам у пажар кінулі-рынулі ўсё тое, пра што цяперака й падумаць ім ня здумаецца.

— Во калі я пані! — папракала Настуся Карабельнікаў, паўзабытага за столькі гадоў і гора, свайго нябожчыка, дрыпаючы па дыванох. — І ты панам паваляўся-б, бы жыд у пярынах, але што-ж: цераз работу ад раньня да зьмярканьня на той сьвет без пары пайшоў...

На музыках у Сяржанаўскай фабрыцы Колька танцаваў зь дзяўчынаю, у якое былі каштанаватыя валасы, гарачыя ды рухавыя. Яны казыталі яму ў шчаку. Калі закончваўся танец, ён не адыходзіўся зь ёю ўбок, пад сьцяну, але стаяў пасярэдзіне залі, ля калянады. Усё ўглядаўся ў яе, такую задаволеную ды вёрткую.

Упачатку каторагасьці танца падыйшоў быў да яе пры Кольку нейкі франт з вусікамі, сьмешны. Той хацеў згуляць зь ёю, адбіць! Колька не пусьціў дзяўчыны, нагрубіяніў яму; запацелаю рукою прыціскаў яе да сябе. Яна не баранілася, мяккая ды лягавітая, адчуваў гэта...

Завёў дзяўчыну ў буфэт, дзе пілі вэрмут, потым пярцоўку й зноў вэрмут. Кольку стала нядобра (ад нэрваў, ці што?). Ён адлучыўся ад яе на так званую хвілінку. У калідоры-ж — наткнуўся на таго франта й яшчэ двух зь ім. Пакуль пасьпеў уявіць сабе, што гэта значыць, дастаў кулаком паміж вачэй, ажно галава здранцьвела, але ня ўпаў. Гэта выратавала яго. Пры чым, на шчасьце, калідор аказаўся вузкім, і Колька, упёршыся плячыма ў сьцяну, адбіваўся ім рукамі й нагамі, біўся й біўся, і яго лупілі. Не працягнулася гэта доўга; на сэнсацыю зьбегся натоўп, і Колька ня столькі ўбачыў, як раптам адчуў, што тых, якія былі накінуліся на яго, ужо няма, зьніклі. Адарваны каўнер кашулі ён прыкрыў сабе летнікам, забраў з буфэту дзяўчыну, вывеў яе на вуліцу, падхапіў таксі й, падпітую, завёз у сваю кавалерскую кватэрку.

У яе было ня тое што белае, а па-скульптурнаму зграбнае цела. Пад раніцу яна расплакалася. Ёй моцна хацелася замуж!

Сустракаліся потым часта. Колька, аднак-жа, болей не вадзіў яе да сябе. Хадзілі ў кіно або тэатр, на музыкі ў лепшых клюбах і на дансінгі. Цалаваліся да бяспамяці, ад гэтага яе ня браў плач. А досьвіткам, нагуляўшыся да дуру, беглі па пустой у такую рань вуліцы ды рагатліва цешыліся сабою. На яе імяніны ён купіў ёй лякерыцы (іх рэдка прадавалі тады ў Беластоку).

Колька запрасіў дзяўчыну да бацькоў у вёсцы. Яна, вясёлая, надта спадабалася ім. Было велікоднае сьвята вясны. Разам ужо паабяцалі старым прыехаць да іх улетку, пабыць цэлы месяц, дапамагчы ў жніво.

Вярнуўшыся ў Беласток, Колька застудзіўся, захварэў на запаленьне лёгкіх. Прычапіліся да яго й іншыя хваробы — давялося зьлегчы ў шпіталь. Праваляўся там, сам таго не спадзяваючыся, нешта два месяцы. Калі-ж, урэшце, выпісалі яго дамоў, быў пачатак ліпеня й сіне-сіняе неба над горадам. Колька пабрыў у блізкі парк, каб праветрыцца ды параздумваць аб дзяўчыне. (Яна ўсяго два разы адпісала яму, у другі — кораценька і ў суцяшальным тоне, усё роўна бы маці...)

Чуўся надзвычай лёгка, можна-б сказаць: наднатуральна добра! Прахадзіў там паўдня; наведаўся ў летні бар, у якім з апэтытам зьеў колькі бутэрбродаў і выпіў кухаль піва. Потым пайшоў далёка, туды, дзе за паркам пачыналіся лес і ўстаялая цішыня. Ён чакаў вечара, калі дзяўчына прыйдзе на спатканьне зь ім; учора са шпіталя паслаў ёй пісямко, у якім напісаў быў — усё, усё, усё!

Праходжваў між соснаў і пад восьмую тую гадзіну ён напрасткі накіраваўся да выбранае ім дзеля сустрэчы ліпавае алеі. І зусім нечакана надыйшоў на яе — ляжала пад кустом дзікае ружы й з тым франтам, панадна разголеная. Той схапіўся першым, угледзеўся ў Кольку, пазнаў яго й па-мужчынску засьмяяўся. Колька таксама неяк засьмяяўся, і абодва яны разыйшліся прэч. А яна неўпапад апраналася, аж зьвечарэла на дварэ.

І настала ноч.

За агнямі Беластока, за яго апошнімі вуліцамі, расшчэпленымі на трэскі прыгародніх сьцежак-дарожак, у даліне, што за пагоркамі, цямнее вёска. У ёй не відаць тае бліскатнечы гораду, — толькі зарыва, якое падсьвятляе зоркі на небе, зайздросьлівыя мігатлівіцы ў марозную ноч. Не стаю я ў гэтую цемень на грудзе за гумнамі, сяджу сабе за цёплым акном, у хаце, і гляджу богведама куды. Я тут на вясельлі брата.

Усе паўставалі й сьпяваюць «Сто лят», а мне ад таго сумна чамусьці.

Адбываецца сялянскае вясельле: за сталамі з сотня гасьцей, якім падаюць вульгарныя літроўкі, ля парога шпараць свае кавалкі ўжо падпоеныя музыканты, чуецца песьня за песьняй, мужчыніскі падгаворваюць бабаў піць «да канца», а рагатухі — «да дна». Гавораць усе адразу, усе да ўсіх — сусед да суседкі, суседка да суседа, і ніхто нікога ня слухае.

Вясельнасьць разьвясельваецца.

А мне маркотна, хоць ты забіся! Няўжо гэта ад таго, што вясельнікі са скуры вылузваюцца, каб усяму прыдаць нейкі рэстаранны тон, выветраць адсюль сялянскасьць, зьбіцца на чужы лад, як зь нечым удала пазычаным. «Забалела ты, мая галованька...» заціхла ў шматгалосьсі рэнаў рольскіх, вайцехаў млынарскіх, ірэнаў сантар, азнавураў, санджэрсаў, якія прыбіліся сюды нейкім тлумам укормленых дачнікаў на лета надрэчнае. Красамоўны сват неўзабаўку папярхнуўся «актамі вэсэльнымі», «прошапанствамі» ды яшчэ чымсьці такім, — сёньня не спамятаць мне, менавіта чым (?). Аднак, напэўна, не ягоным, не сваім, затое-ж бліскучым, бы той багэмскі пярсьцёнак у вітрыне, што ля цэнтральнае вуліцы, дзе нэоны й аўтамашыны, і напарфумаваныя тратуары.

Вясельле, усё-такі, сялянскае яно, бо іншых няма на сьвеце (гарадзкія не бываюць). Словам, вясельле!

Дружкі-сваячкі ў дарагіх сукнях, упрыгожаныя пераконанасьцю ў тым, што яны — не сялянкі, ганарацца сваімі пасадамі на заводах. Дружбанты-сваякі ў чорных касьцюмах для большае сьвяточнасьці, відаць, дрэнна адчуваюць сябе ў хамуце манераў, падгледжаных у патомных мяшчанаў, але яны не пацеюць да пятае ці бо й сёмае чаркі. Гэтыя таксама не сяляне. Адны старыя пачуваюцца імі, і таму па іх тварах скачуць грымасы вінаватасьці. О, яны добра разумеюць, што ўсенька непрыгожае можна выкінуць толькі ад іх. Нехта з маладзеччыны, на выгляд дзіўна скромны, нечакана загаварыў да старога па-свойму, па-беларуску ўголас, і той бядак пачырванеў ад гэткае ганьбы ды хутка-хуценька адказаў ён хлопцу па-гарадзкому, па— панску, «інціліге нтна»!..

На вясельлі за Беластокам нешта плялі пра багіню каханьня, Вэнэру, але побач яе я ўбачыў і багіню ганьбы, Вёску, дакладней — Вёскішчу. А мо яна ёсьць няшлюбнае дзіцё Вэнэры? Так, вядома, было-б лепей, бо нашто-ж нам тая багіня ганьбы?

Нарэшце вось я сьцяміў свой дзівацкі сум: гэта-ж усе чакаюць сьмерці Вёскішчы! І, як пра нябожчыцу, якую грэх памінаць ліхам, пад раніцу на вясельлі запяялі — «ручнікі плылі..», «...а ў полі...», «Я Іванка так мілую...». Праўда — ня столькі бяздарна, колькі безнадзейна паныла, з такім няясным роздумам ці шкадаваньнем у п'яных, чаго абавязкова будуць яны саромецца потым.

Пачалі разьяжджацца — хто да аўтобуснага прыпынку, а хто да чыгуначнага, каб пасьпець на фабрычную гадзіну работы, вельмі пасьпешліва разьвітваючыся з маладою параю, усё роўна што баючыся пачуць ад яе: «Забярыце нас адсюль, молім, забярыце!..»

У такі час, калі праводзіш вясельнікаў за вёску, у дарогу, і, дайшоўшы зь імі аж да Відушчае гары, паглядзіш на віднеючы ўдалечыні начны горад, дык ці ня здасца ён табе вялізным могільнікам у Сьвята Памёрлых зь безліччу сьвяшчэнных вогнікаў у густы лістападаўскі вечар?

Я непрабачальна доўга ня мог прыбрацца з часам, каб зьезьдзіць да маці. Калі, нарэшце, быў я ўжо ў дарозе, мяне чамусьці зьдзівіла тое, як мала зьмяняецца лес!

Яна не чакала мяне, па-будзённаму сядзела папоцемку ў зьвечарэлай нашай старой хаце (бацька якраз некуды пайшоў).

Я прагаварыў зь ёю да першых пеўняў.

Бацька вярнуўся падпітым і, убачыўшы мяне, неяк засаромеўся...

Ад'ехаў я позьняй раніцай.

Маці наклала была ў маю модную сакваяжыну «Кантынэнталь» — цыбулі, буракоў, бульбы. Мне, памятаю, хацелася расьсьмяяцца ад таго: відаць, няшмат я тады разумеў з жыцьця.

Ганьдзі пашанцавала са сьмерцю: памірала ціха, як і жыла. Яна выбралася на той сьвет у пару: гаспадарка выадпаведнілася, а й сама ня была ўжо цяпер надта патрэбнай.

Бабы, што зыйшліся на яе паховіны, зайздравалі Ганьдзі. Хата стаяла, як шклянка, і новы хлеў, і гумно на два такі, і сад вялікі; ня сорамна ёй, працаўніцы, за сябе перад Богам. І ўсе яе шкадуюць, і дзеці ўспамінацьмуць; нядоўга хварэла яна ў пасьцелі.

Добра паміраць у гэткай сядзібе!

На прычэсаную, чысьценька ўбраную нябожчыцу жальна пазіралі ўдубянелыя мужчыніскі, трохі з крыўдаваньнем, як у тых, хто на сваё перажытае аглядваецца бяз гонару...

Разьвітвалі Ганьдзю не галосячы й не прычытваючы; у якімсьці задуменьні, і старэкі і маладыя. А на памінках — не наліў горла нават Літровы Антак; усьцяж схвалілі людзі пекненька аздобленую прычэпу, на якой везьлі труну, да самых могліц, ды й трактар, што, усё роўна бы знароўлены смутэчаю конь, псаваўся (каля кузьні Лапы выменялі ў ім шворань). Нявестка плакнула над магілкаю Ганьдзі, прыемна было глядзець — неяк далікатна, з тонкім уздрыгам барады, высаканогая і ў сукні з каштоўністае чэрні, у лякерыцах і ў амэрыканскім парыку з кудзеркамі, пад вэлюмікам. Сын-жа, што й казаць: выліты дырэктар (вылюдзіўся ён на кантрактацыях цялятаў).

Адбылося, як у тым кіно пра панскія маёнткі.

Па Ганьдзі змуравалі — потым — помнік, з анёлкам панад крыжам; беластоцкі каваль зьбіў жалезны платок, накляпаў на яго ружаў з бляхі. Поначы загараецца там лямпачка, ад акумулятара з аўтаматычным выключальнікам.

Ганьдзі няма чаго наракаць: спазнала бяды, але й раскошы, урэшце!

Хто-ж гэта калі бачыў, каб на нашай вёсцы чалавека так хавалі?

Ганьдзю першую.

Петрык, ажаніўшыся з Кухарцовай дачкою, абмяк і змаркоціўся. Кухарцы, вядома-ж, ня тая радзіна, якой хацелася-б пазайздраваць Петрыку, і некаторыя з нас лічылі, што ён, звычайна, зразумеў свой промах. Успрыймалі мы гэта па-свойму спакойна, каб не сказаць: са зьедлівай задаволенасьцю.

Конскае прыгажосьці фізыяномія Петрыка яшчэ болей павыразьнела. Флегматычны, ён зусім апусьціў рукі так, што нехта пачуў нават пра блізкае звальненьне яго з работы (усё аказалася плёткаю па іншай, сапраўднай, прычыне). Як зазвычай, шкадоба чаргавалася ў нас са здогадамі наконт таго, хто зойме па ім месца. Гаварылася аб Сьляпым Лёніку, угадованым гультаіску з сэктару рэвізыі...

І хоць уласных бедаў кожнаму хапала, былі час ды ахвота трапаць языкамі й пра Петрыка. У нашай невялікай установе няхай толькі ўсяго дрэнны настрой у шэфа ўжо зьяўляўся падзеяй, а ў выпадку-ж Петрыка — жарты вам! — узважваўся лёс чалавека. Таму мы са зьдзіўленьнем над зьдзіўленьнямі, ад якога ажно мазгі стыгнуць, выслухалі зьвестку пра тое, што ён, Петрык, папрасіў у начальства аб тры месяцы бясплатнага водпуску; заскочыў з гэтым, менавіта, Сьляпы Лёнік.

— Ці ён здурэў, гэты Петрычыска?! — войкнулі ўсе ў вадзін голас. — Авёс закалоў яму ў зад, сам-жа пазбываецца, целяпень, працы!..

Гармідар асеў, і Сьляпы падсумаваў:

— Калі Бог каго хоча згубіць, дык напачатак розум яму адбірае.

Лёнікава яснасьць нагнала на нас нуду. Мы павярнулі да тэмы

сакратаркі: сьпіць яна зноў з шэфікам ці пакуль не наважылася пасьля вылячэньня трыпэра ад кагосьці? Набралася яна тае поскудзі, — што было па-вясковаму добра вядома, — на імянінах Сьляпога Лёніка, на якіх, да белага дня, пілі ў цёплым падваліку, дзе знаходзіцца кацельня. («Няхай жыве клюб Сьляпога Лёніка!» — расплёсквалі тосты, а імяніньнік хмялеў, аж заснуў быў у шмацьці пад трубою цэнтральнага абаграваньня. Сакратарку-ж дубасілі цваныя інспэктары з Варшавы, у рагатлівай чарзе і ў вашывай каморцы кацельшчыка-абібока.)

У другі раз Сьляпы Лёнік забег неяк пад канец тыдня, сапсаваўшы нам нядзельны адпачынак.

— Ведаеце, хлопцы? — прапяяў ён пеўнікам. — Петрык узяў той водпуск, каб паехаць у Амэрыку, зарабіць там зялёных...

— На легкавушку «форд», хітрунец! — енкнуў я, ад чаго зрабілася мне брыдка, але трохі.

— Ах во які нумар!

Мы ажылі.

Узьнікла пытаньне: адзін ён туды падасца ці з жонкаю?

Петрык, тым часам, кануў, бы ў ваду. Неўзабаўку выявілася, што ягоны выезд адбыўся ў самюткі Новы год, у завею з маразамі. Казалі: выбраўся ў Каліфорнію.

Білет на самалёт з Варшавы ў Чыкага каштаваў Петрыку суму гадавога заробку. Жонку сваю, натуральна, пакінуў ён дома. А тут мяцеліца сьнегу накрушнявала на дарогі столькі, што цягнікі й тыя суткамі нерухома сіпацелі на беластоцкім вакзале («хуткая дапамога» давозіла хворых здаля ў шпіталь — падумаць! — верталётамі). Петрыка-ж паратаваў быў нарачоны швагеркі яго, які — пранырлівы, падла! — уночы й тайна вывеў сьнегачыста з базы ўправы шляхоў і, ня гледзячы ні вока ні бока, папёр на ім нашага амэрыканца да варшаўскага аэрапорту, за цэлых паўтары сотні вёрстаў, пры нагодзе адкопваючы з сумётаў на аўтастрадзе, як сам пасьля хваліўся, з паўтысячы грузавікоў... — Бракавала пятнаццаці хвілінаў, каб мы запазьніліся, — казаў ён. — Валокся назад празь дзень і да вечара, пакінуў машыніску, уехаўшы ў Беласток ад Выгоды, пад нейкім камісарыятам міліцыі, каб доўга не шукалі яе, бо, заразы, узялі б і выкрылі-б мяне! Гэ-гэ-гэ...

Петрыка не было з Амэрыкі роўна два гады, як абрэзаў. Аб ім перасталі й згадваць, быццам пра нявартага ўспаміну нябожчыка. Счаўплося крыху балбатні, калі Петрычыха нарадзіла брывістае дзіця, сына (але ад каго?!). — Таксама папрацавала, каб не з пустымі рукамі сустракаць мужа, гі-гі-гі... — за аборты тады страшэнна каралі лекараў.

Ён прывёз, а як-жа, ашаламляльнага «форда».

У Брацкім завулку зараз-жа купіў аднапавярховую вілу.

Адшукаў хабеля жонкі й зрабіў яму нешта такое, што той перабраўся жыць у далёкі Шчэцін, дзе, як пайшлі потым чуткі, павесіўся, ці што, на кватэры прастытуткі каля порту...

Разводу не было.

Петрычыха адчыніла галянтарэйную крамку ў канцы Купецкай і выхадзіла мужу даходную пасаду дыспэтчара на бэнзакалёнцы, што ля Баброўніцкае шашы.

Малога ахрысьцілі Джонім.

Абое зажылі прыпяваючы.

Бацькі Марка Бядоціка былі з тых беларусаў, якія мала ня цэлымі вёскамі перабраліся ў пасьляваенныя гарады. Лічылі гэта яны шчаснай доляй, пра што неяк абавязкова гаварылі, асабліва ў нядзелі за абедам. Марк нарадзіўся ўжо ў іхняй гарадзкой кватэры, і тыя размовы ён ад малога чуў. Слухаў іх, як байку, да якой усё дадаюць і дадаюць. Гадаваны на паночка, Марчык рана завёўся з паненкамі, сьцяміўшы, натуральна, што яму лепей будзе маўчаць пра сваіх бацькоў. Мацерка рабілася служанкаю яму, а бацюль у нечым нагадваў сабою знаходлівага арандатара. Яны чамусьці даволі раптоўна паўміралі, адно за адным, напакідаўшы прыстойныя запасы ўсяго й грошай.

Такія, як Марк Бядоцік, жэняцца не ад каханьня. Стаўшы на работу, ён проста зьнюхаўся са сваёй начальніцай. Зь ёю былі яму зноў усё пірагі.

Рэне Выдрыцкай — пра яе гэта тут — Марк як-бы зь нябёсаў зыйшоў! У навагодні баль яна адкрыла маладзіку рай жыцьця з жанчынай прыгожай і культурнай, а прытым і зь вельмі заможнай. Ёй якраз дарэчы быў такі, а яму — менавіта такая. Што й казаць, кар'еру Рэна мела, дабіўшыся яе самым лёгкім інтэлігэнтнай лялечцы спосабам, ды напасьледак займела, во, маладзюсенькага мужа сабе. Абое — Рэна й Марк — добра выйшлі на гэтым: замужняя каханка заўсёды нарасхват — гэта залаты інтарэс і ёй і яе мужу, калі яны па службе ў вадным месцы. Дзяцей яна не магла мець, што было дадатковым плюсам. А ён нават і не заўважыў яе бязьдзетнасьці, і жылі яны звычайна, як падкі на бабаў хахаль з круцеляватай модніцай. На ўсенька хапала ім, і ў Парыж або ў Лёндан зьезьдзіць.

Сьмерць дырэктара фірмы выклікала радасьць у Рэны! На яго месца прыслалі хвацкага шанцоўніка, які неўзабаве зрабіў Рэну сваім намесьнікам. Але на гэтым і скончыліся яе ўдачы. Далей жыць трэба было нажытым, і тады яна як жанчына першай адчула дзіўную, пакуль што незразумелую ёй самоту. Усё роўна што вяртаючыся зь непраўдападобна доўгага, гадамі музыканячага карнавалу.

Нечакана прыехаўшы дамоў з паказухі ў варшаўскім міністэрстве, — яна ўгдедзела разаспаную шаснастоўку з Маркам у пасьцелі. Раней Рэна сапраўды паводзіла сябе, бы дама, якой такая сытуацыя ня можа быць найважнейшай. Цяпер-жа, хоць і сама ня лепшая, накінулася на дзеўчанё зь імпэтам мужычкі, а Марк, паказаўшы сябе патомным хамутом, даў драпака.

Рэна Выдрыцкая разьвялася з Маркам Бядоцікам. Маёмасьць суд прысудзіў па палове, прызнаючы за ёю кватэру.

Ён пайшоў з добрай работы, новай не падшукаў сабе, зьвязаўся з прастытуткамі, і спаліла яго гарэлка.

А яна дажыла да глыбокай старасьці.

Я зь некаторай прыкрасьцю зразумеў, што мне ўсё-такі будзе патрэбная ягоная дапамога. Я ведаў пра тое, што ён, Зюнік, урэшце ажаніўся й, бадай, ня час мне йсьці да яго, маладажона, са справаю; ня знойдзецца настрою, гэтае паловы ўдачы. Але, выпадкова, я наткнуўся на Зюніка ў гаражыку пажарнікаў, куды давялося мне зайсьці, да тых шмаравозаў, каб пазычыць — у іх — машынавага алею; там выпівалі.

— А я й шукаў цябе, — адразу сказаў быў Зюніку. Ён застыў з чаркаю ў руцэ й, ад нечаканасьці, ня сьцяміў маіх слоў.

— Добры дзень, Зюнь. Ну, выпі й дай мне сваю лапку на прывітаньне.

Нехта з расчырванелых налівайкаў засьмяяўся на тое, непасьпешліва

й голасна, ад чаго ўсім палягчэла, быццам у нейкай бясьпечнай шкодзе.

— А-а, гэта ты, — загаварыў ён. — Падзелімся чаркаю... Не адмаўляй, калі ласка.

— Не, чаму... Мне пагаварыць з табою трэба.

Гарэлка смакавала. Яна — не агідная, калі яе піць мала ды ў холад.

Хлопцы пазіралі на мяне неяк з надзеяй. Яны не былі-б супроць таго, каб я схадзіў да Ваўчыцы, — па новы паўлітар. Зюнік падаў мне кавалачак пірага, сьвяточнага, дзеля закусі.

— На, бяры, — сказаў ён.

І гэтым разам — чамусьці — сябрына дружна зарагатала. Коратка, густа.

— Дзякую, Зюнік, — пірожнае пахла цынамонам і ваніліяй. — Яшчэ засталіся, калядныя?..

Мы размаўлялі ўдвух і, усё роўна што на сцэне, выразна. Зюнік здагадваўся, што мая ажыўленасьць зьяўляецца прымушонаю й ні ў чым мне не прыдатнаю, штучнай, як той сьмех з жарту, які, праўду кажучы, якраз абражае, ды нельга паказаць таго па сабе.

Я й Зюнік — пайшлі ад зборні (яны, тыя, таксама здагадныя — не затрымлівалі нас).

На вуліцы ён сказаў да мяне:

— Хадзем да нас на ёлку.

— Не выпадае, Зюнь, ісьці да цябе, — адказваў я. — Сёньня-ж нядзеля...

— Кінь ты выкручвацца! — Зюнік зьлёгку штурхануў мяне. — Хадзем, ну, пайшлі-пайшлі.

— У мяне-ж да цябе справа!

— Ну й што? Вельмі добра!

— Дык, можа, я раскажу табе яе — тут?

— Давай, кажы.

І я ўсенька расказаў яму.

Мы сыходзілі ўніз, да мастка. Паінелыя дрэвы бялелі першабытным хараством, ад якога хацелася сьпяваць. Нават падумалася мне: «Чалавек перш сьпяваў, а гаварыць навучыўся — потым».

Я, досыць няўважліва, выслухоўваў Зюнікавы тлумачэньні аб тым, менавіта, што павінен рабіць у сваіх захадах... У мяне зьявілася жаданьне зьбегчы на бераг нашае рэчанькі й чыста напіцца вады зь яе. Пазіраючы на спакойныя дымы з каміноў хат, я ўяўляў накрухмалены абрус, якім заслалі стол, вячэру са смажанінаю...

Пачуў я ад яго:

— На ёлачцы ў нас гараць, ведаеш, даваенныя лямпачкі. У сямі колерах.

— У сямі? — гэта, невядома чаму, узьдзівіла мяне.

— Ага, пабачыш. Калі глядзець з панадворку ў тое вакно, за якім стаіць ёлка, дык... — Зюнік не знайшоў адпаведнага яму слова.

Удома, быццам не па ўласнай волі чакаючы нас, знаходзілася яго маладзіца; трохі як-бы ўсё засаромленая грубіянаватасьцю жанатых мужчынаў або палохаючыся гэтакае абавязковае, шлюбнае, распусты... «Яна адчуе сябе нармальна тады, калі народзіць першае дзіця», — я пацалаваў яе халодную ды адначасна ўспацелую руку.

— Бэата, — назвала яна сваё ймя, відавочна надуманае, быццам дзеля спадзяванага ў замужжа быту, велікасьвецкага. Адышлася да атаманкі, апусьціўшы рукі й голаў: — А цяпер, я ведаю, вы згвалціце мяне, абайстручыце, ад зайздрасьці, што маю на ўвазе толькі ўсё лепшае ў чалавеку! — Бэата пастаяла так колькі хвілінаў. Зюнік аціх, як той, хто ў нечым завагаўся. Мяне-ж апаноўвалі такія пачуцьці, якія людзі акрэсьліваюць — пляваць сабе ў бараду! І адкуль раптам гэткая чартовіна?

— Уключым ёлку, — замітусіўся ён, а мяне ад шчасьлівае палёгкі, ці як (?), схапіў дурны сьмех.

Бэата, ці то пакарыстаўшыся такім, зручным ёй, выпадкам, — зьнікла; аказалася потым — за дзьвярыма ў кухню. У перадвечаровае зьмярканьне, у покуце пакоя зазьзяла тая ёлка, бязгустоўна ўкрытая цацкамі (пабагацелая мяшчанка ў каштоўных бліскотках). Было відаць, збоч, хрыбты кніжак, якіх, напэўна, ніхто і ў руках не патрымаў: запыленыя. Урачысьцела груба маляваная падлога, з узорыстым дываном на ёй, несумненна, жахліва дарагім.

Мне сапраўды лепей было-б пайсьці адсюль, але я ардынарна спадзяваўся на пачастунак, зрэшты, безагаворачна апавешчаны Зюнікам. Недзе за сьцяною заляскацелі талеркі, бы даўнія колы з жалезнымі абручамі ў цяжкагружаным возе, вось, на блізкіх ростанях. Гэта пачалося рыхтаваньне застольля; прыйшла бабуся зь невыносным мне позіркам зацкаванае старой, здавалася, гатовая прасіць у нас, у мяне і ў Зюніка, прабачэньня за тое, што ўсё яшчэ жыве...

— Добры вечар пану, — сказала яна да мяне голасам, ад якога можна-б падумаць: «Толькі-толькі што выплакалася, бедная, у каморы ці сенях, за кадушкаю з квашанай капустаю...»

Зюнь натужліва змоўчваў — і яксьці па тым гэта я адгадаў, што бачу перад сабою яго маці. Я здумаў напрасіцца да яе ў памочнікі пры расстаўляньні пасуды й, дурань зь мяне, узяўся плясьці ёй модны анэкдот пра бабу зь дзедам.

За стол мы пасядалі зь немалой ганарыстасьцю. Я, Зюнік, а паміж намі Бэата.

— Кніжак у мяне, каб ты тое бачыў, цэлая бібліятэка, — казаў ён, беручыся за бутэльку з каньяком. — Усё гарышча заваленае імі!..

Бэата прапаноўвала мне шчупачка ў квашанінцы, баравічкі марынаваныя, печаную парасяцінку, ядлаўцовую каўбасу; у маю шклянку наліла яна апэльсынавага соку. З грацыяй гарадзкое жонкі надлеснага ў Княжацкім Гоне.

— Я сам. Я... Дзякую вам, вельмі! — зьнясьмелены яе ўвагаю, я паднёс сваю талерачку ёй так, каб было здатней абслугоўваць мяне. — Пекна дзякую вам!

— Ну, за здароўе нашага госьця, — Зюнік з пачуцьцём паглядзеў на мяне, потым — так, уладна! — на Бэату.

— Я п'ю за гаспадароў... За маладых! — паправіўся я.

Мы ўзаемна шмат камплімэнцілі сабе. Да шаленства апэтычныя галубцы, якія падала нам яго маці, ушчэнт абязволілі мяне. Ад раскошнае п'янкі я дзяцінеў і амаль плакаў.

— А я ўжо інжынер! — выкрычаў Зюнік у адказ на нешта маё, ажно я пахаладзеў ад імгненнае чуйнасьці. — Зараз сам чорт лазаты не падкапаецца пад мяне! — і, сьцішыўшыся, ён: — Бэата, ведаеш, паступіла завочніцаю ва ўніверсітэт... Закончыць — тады мы, абое, во як зажывём! — паставіў угору тоўсты палец жэстам, які паказваюць у тэлевізійных праграмах пра першаклясныя жыцьцёвыя дасягненьні.

Яна-ж, Бэата, ледзь чутна сказаўшы: «прабачце», паслухмяненька наблізілася да чагосьці нікеляванага, што паблісквала на аздобнай этажэрцы францускага фасону, і, чуваць было гэта, націснула там нейкую кнопку. Адтуль ударыла музыка зь сіплым амэрыканскім сьпевам.

— Нямецкі, — сказаў Зюнік. Ён меў наўвеце магнітафон.

— Ого, — вылезла зь мяне захапленьне майго нябожчыка дзядзькі, празванага Булавою, які меў звычку казаць: «Ого Англія: Англія, а братка ты мой, гэта Англія!» Ахоплівала мяне няясная злосьць.

— Я хачу паведаміць табе пра адну рэч. — Зюнік, прыўрачысьцеўшы, дыхнуў на мяне сумесьсю гаршчэчных пахаў, а і перагарам. — Магу? Нікому ня ляпнеш?

— Не, — я ўмомант запэўніў яго, прадчуўшы, што мяне пакіне одум і, чаго добрага, за такую зьнявагу наб'ю яму морду.

— Зюнік! — умяшалася Бэата, разьюшваючы гэтым яго.

— Ты ціха будзь! — даволі добразычліва перапыніў ён яе. — Я, ведаеш... Мы — купляем кватэру ў сталіцы!

— Ого...

Зрабілася, — ня тое што страшна, — непрыемна. Калі я выходзіў ад іх, — Зюнік, працьверазелы пад поўнач, заўпарціўся быў фатаграфаваць сябе з жонкаю й мяне зь ім, і мы, абодва, я зь ім па-пэдэрасцку абдымаліся ды крыўлялі тварамі дзеля ўсьмешкі перад аб'ектывам, і бездапаможна валіліся на тую ёлку, топчучы пазьбіватыя зь яе шарыкі, таксама папяровага анёла, а Бэата, ад разгубленасьці, з такой шчырай і непадробленай какетлівасьцю п'янай ды раздасьведчанай кабеткі, упусьціла з рук фотаапарат, шчасьліва, не пашкодзіўшы яго... Калі я, урэшце, выйшаў ад іх у маразечу, у сьвежасьць, дык адзінае, што запамятаў з тае хвілі, гэта — невыказнае выцьцё сабакі ў месячнай пустэчы зімовых загуменьняў.

Раніцу забалаганіў матацыкл — у такі холад пагнаўся жарабцом, першы раз зь зімы. Вуліца абурылася, вокны заблішчэлі шклом злосьці; узыходзіла сонца

Цішыня вярнулася.

Я прыціскаўся да пасьцельнае цеплыні. Сьнілася мне маладая радасьць: вясельле ў Вялікіх Азяранах над Сьвіслаччу. Ускраем берага ракі нёс я на руках Тасю. Яна выкручвалася з майго ціску, і я вельмі сьмяяўся. І яна таксама аж заходзілася! У кустох узьнялася рагатня п'яных. Яны разрагаталіся да таго-ж нядобра, што мы, ухапіўшыся за

далоні, пабеглі туды; дзе шумела музыка ды пыліла ад танцаў на падворышчы; гулялі да месячнага бляску.

Я абдымаў шаўковую Тасю.

Мне рупіла набіць морду аднаму такому за тое, што ён скрадваўся з каханьнем да Тасі, па-прасьцяцку захаборваючы яе безгалоўным віном і падманлівымі шакалядкамі, якія даводзяць да пацалункаў, безабаронных, як гэта зь дзяўчатамі бывае, калі нячыстая сіла заносіць іх потым на сена ў вадрыне... Біць яго ды духу слухаць за тое найбольш, што так мала яму трэба!

І я зь бяды пайшоў у луг свайго дзяцінства, ва ўквечанае бесклапоцьце, паміж ветрыкаў свавольных. У рэчаньцы забытага лета лавіў быў калюшак. Вада ў ёй мела тую прахалоду, па якой смуткуе дарослы, як па смаку чарнахлебнае скарынкі або паху сьпелага жыта. Бусел стогадовы ўсё прыглядаўся да мяне, настолькі доўга, што зашчымела ў сэрцы й чамусьці заплакаў я, і спалохаўся цішы. І таго яшчэ, што я адзін-адзінюткі.

І тае цішыні.

Калі вяртаўся я назад ды зноўку празь Вялікія Азяраны, убачыў Тасю ўжо ў пацалунках, на загуменьні. Яна адмахвалася ад іх, але рабіла гэта з какетлівай няшчырасьцю, бы тая дзяўчына, якую абсыпаюць цукеркамі...

Хутка блізіўся здалёку задыханы рохкат матацыкла, грубеў. Я з натугаю апрытомнеў і расплюшчыў вочы: па нашай вуліцы імчала ўсё тая самая жалезіна, і цішыня хавалася пад коўдру. Вокны гарэлі нянавісьцю.

Цэлы гэты жарабец зноў пагнаўся кудысьці. Цішыня выбегла паглядзець за ім, як старая дзеўка. Выкацілася, урэшце, сонца, і ўзяўся быць першы дзень велікодных сьвяткаваньняў у маім горадзе, званым Беластокам.

У Вялікдзень 1971 году.

Чаго трэба Мардаціку? Грошай! Ня меў ён іх, пакуль быў на гаспадарцы. Трудзягам мала плацяць. Колькі таго заробку за кормніка? Або на збожжы?

— Вёска не прападала, бо не было куды ёй падзецца, — казаў Мардацік за чаркаю ў Вялікдзень. І меў рацыю, хоць не сушыў галавы думкамі. Дзівіўся ён калісьці, чаму позна настаў камунізм, у які няма багатых і ніхто не сядзіць бяз хлеба. Мардаціку спадабалася такая палітыка; паздаравеў, бо пабачыў, што заробленасьць ня скончыцца дабром — ні яму, ні дружыне.

— Ты поля й хлява не трымайся, — сказаў Мардацік сыну, яшчэ пры Сталіне. — Шукай месца на фабрыцы.

А малады як малады: абы лягчэй зажыць. Гэтак яно, дарэчы, і сталася. Аднак, асталяваўшыся ў горадзе, выглядваў падмогі з хаты. Прыязджаў на жніво, а бывала, і ўвооень — намахацца цэпам. Цягавіты хлопец.

— Сястру забяры, — агледзеўся Мардацік. Дачка брыняла, й мог да яе дурань які пасватацца. — Лепшы замуж там за галышом, чымсь тут за кулаком.

У брата яна доўга не набыла яе ўзяў шкляны гутнік. Мужчына зь яго бойкі, каб ня тыя ўсё кепікі ягоныя з мужыкоў... Прыкусіў пралетар свой язык, калі запаўцеў аўта купіць (Мардацік папродаў каровы; баба ўжо ня мела сілы даіць іх).

Збыўшы каня, ажанілі сына. Беластоцкі цесьць яго запатрабаваў трохпакаёвую кватэру з тэлефонам (Мардацік парэзаў авечкі, дапрадаўшы сенакос на Козіцы і дзедаў ельнік у Верхлесе).

Прыходзілі купцы й на хату з будынкамі.

— А нашто вам?! — не стрымаўся Мардацік, спалохаўшыся самога сябе.

— Нашым панскім дзецям на дачу будзе, — адказалі яму, паправіўшы нязвычныя ім гальштукі на загарэлых пад бульбяную кашу шыях.

Мардацік пагаліўся, бы на сьмерць; прыстрыг сабе кучму, дастаў з куфра шлюбны касьцюм і, пакінуўшы старую хварэць у пасьцелі, падаўся ў дарогу: да сына, а потым і да дачкі. Яны, усё роўна як чакалі яго, загаварылі ў вадзін голас:

— Прадавайце, тагу!

— Не адразу, можа...

— Каму потым спатрэбіцца тое?! — заенчылі.

— А дзе-ж жыцьму з маткаю?

— Да нас перабірайцеся!

Мардацік пахаладзеў. Так і падумаў: узяць за купчую, то яны возьмуць, нават і пасварацца, а сам ён з бабкаю служкамі ў іх прымосьцяцца. Унукаў гушкаць, па-польску «пшэкаць» ня ўмеючы (бо-ж не зь беларускай мовы хлеб есьць Беласток).

Варочаўся Мардацік у вёску, як на суд рыхтуючыся, які не адбываўся. Ня выйграе яго. Дзеці не спрыяюць бацьком? А ці павінны яны, маючы перад сабою ўсё доўгае жыцьцё? Ідучы ад аўтобусавага прыстанку сьцежкаю ў жаваранкавых жытох, біўся ён зь недарэчным успамінам пра квактуху, якая, выседзеўшы качанятаў, утапілася ў лужку за выганам, калі тыя падрасьлі й палезьлі плаваць...

Мардацік запыніўся як укопаны.

У надзвычайна гарачае лета Пятро купіў дарагую кватэру ў месцы аддаленым ад магістральнай артэрыі; у квартале, што на ўзвышшы з агародчыкамі. За трыста мільёнаў.

Паназапрошваў у госьці новых знаёмых, паказваючы ім усе пяць пакояў. Бабы смакавалі французскія каньякі, а мужыкі пілі шатляндзкую віскі зь лёдам. Тэлевізараў стаяла тры: у гасьцёўні, у дзіцячым, у бібліятэцы (там яшчэ й падручны камп'ютэр). Для кока-колі, фруктавых сокаў і мінэральных водаў быў асобны халадзільнік накшталт шафы на двое дзьвярэй з дубападобным фарнірам. Кліматызацыя навейвала пахі акацыі (варыянт з ружамі чамусьці блякіраваўся час ад часу).

Напіўшыся, Пятро цягаў мужчынаў — менавіта — у бібліятэку, у якой, замкнуўшыся, глядзелі яны відэакасэты з Капэнгагэну, з рогатам запыняючы кадры з жарабцоўскімі сцэнамі. Ягоная Ліда — тым часам — хвалілася перад знаёмкамі аўтаматызаванай кухняю, ванным пакоем з херувімкамі на кахліках і, урэшце, моднымі фасонамі.

Пятра трымаліся грошы. Будучы сялянскай натуры, ён імі не раскідаўся. З пасадамі ўпачатку ня надта яму шанцавала, як ні круціўся. Думаў быў нават прыжаніцца з дырэкцыйнай харашухаю з сакратарыяту, з гэтай вечнай паненкаю з разбэшчаным падросткам. Але, разьвязка сама зьявілася: у вярхох былі заклубавалі, каб зьняць старога шэфа, і Пятро — баржджэй ад перапуду — узяў ягоны бок. Досыць трапна, аднак, прадчуўшы, што няпроста выкарчоўваецца гадамі ўрослае... І што пакуль тое будзе, ён прасунецца за час блаславёны дастаткова высока, каб не памачыцца ў наступны водаварот.

Брыняў задаволенасьцю, што спрытна ўхапіўся такі за нагоду.

Пятро, аднак, прайграў горш, чым выйграў. У вадзін месяц паабсыпаліся дабрадзеі, усе да апошняга, а прышлыя ўзялі й турнулі яго дакладна назад. Ня быў яшчэ стары, каб зноў ня выбрацца наверх. Але, на сваю бяду, нарадзіўся ён у несур'ёзным месцы Эўропы. Каб так у Швэцыі, быў-бы сёньня генэральным дырэктарам...

Кватэру давялося збыць ды перабрацца ў слабенькую; маладая жонка пасучыла за лепшым фраерам...

У самае благое папаўся Пятро на тыдзень да Новага году: за даўгі ў сьвежым бізнэсе супражнік нацкаваў на яго бандытаў, якія адбілі яму ныркі, аглушылі на правае вуха!

Стаў інвалідам.

Цяпер шмат ён разумее, а яшчэ больш чытае. Калі пойдзе на шпацыр, не бывае так, каб не пастаяў на ўзгорку й не паглядзеў адтуль у шырокія вокны тае кватэры... Зьдзіўляецца самому сабе: калі няма чаго жыць, тады наймацней і хочацца!

Мой чытач, усё яшчэ сярэдневяковы, зразумее, чаму Бавантур — гэта ня прозьвішча, а празыўка.

Быў-жа ён страшны нават бандытам у ваколіцы: біцца ня ўмеў і не любіў, але рэзаць (нажом у скабы або швайкаю ў жывот). Дзяўчатаў, праўда праўдаю, не чапаў, маючы да іх свой гонар. Бацькі пры ім — не скажу, каб мелі добра, але й ня бэсьціў іх занадта; матку то й зусім толькі лаяў.

Вясельле Бавашура, як аніякае іншае, памяталі мы. Узяў ён брыдкую, як ноч, азярышчанскую хутаранку зь неблагім пасагам. Згадзіў за яе дзесяціну сенакосу пад Туркавым крыжам і чацьвяртушку пшанічнай зямлі за Доўгім выганам; карову, пяць авец, чатыры калоды пчолаў. Цесьць, да канца ня ведаючы, з кім завёў сваяцтва, здумаў быў круціць перад самюткім шлюбам маладых, чаго й пашкадаваў назаўсёды. Пасадзіў яго Бавантур на лаву, сказаўшы: буду вашым зяцем, то не згарыць вам стадола ані, крый Божа, хлеў. Усенькая басота на вярсту абыходзіцьмець агарод з садам... Я вам, татку, гэта прысягаю, як Бавантур Бавантуру! — і дакінуў старому, каб музыкаў наняў, ня кажучы пра гарэлісты стол. Стагні, не стагні, багатыр, а мае быць, як гавару, во, чорт вашу радзіну ня браў, з постам ня есьць...

Ехаў Бавантур да таго шлюбу з чубам набрыльянтаваным; пахарашэлая ў белені маладуха цукеркамі сыпала смургелям у вёсках; ён-жа — не абы-чым, а манаполькаю выкупляючы праезды цераз уквечаныя брамы, настаўляныя кавалеркаю. Тры дні й тры ночы пілі ды закусвалі вясельнікі, танцуючы на такох у вымеценых перад жніво гумнах. Прыходзілі пабуяніць засранцы з гірамі ў рукавох, але Бавантуру даволі было глянуць ім у морды, і яны адразу цішэлі, ішлі ў вёску, каб ад гэтага свайго жалю пашукаць у ёй каго нашпарыць. Аднак-жа, у разьезд гасьцей, не стрываў адзін, выскачыў з абрэзам расейскай вінтоўкі, бахнуўшы зь яе над галовамі, па дахоўцы. Бавантур выбег расхлістаным на парог і так запусьціў у таго спружынным нажом, што той сеў, бы сабака на хвост паскавытваючы...

Увалок дурня ў камору й там адратаваў, палячы порах на глыбокай ране каля шыі. Прыгаворваючы: — Другім разам пацэлю ў твае непатрэбныя яйца!.. Запамяталася.

Потым я падарасьлеў і жыцьцё пакіравала мною ў свае, пасьляваенныя, далячыні. Прызабыў, што ёсьць на сьвеце Бавантур ды ягоная брыдкая жонка. Іхнія дзеці — усё хлопцы — гэтаксама распаўзьліся за лепшым хлебам. Зьдзівіла мяне вось што: Бавантур зьмяніўся! Можа, таму, што прапала вечная маладосьць вёскі?

А што, калі здарылася зь ім самае звычайнае, менавіта тое, што й павінна было раней або пазьней: папаўся з тым пасагам на ўсё доўгае жыцьцяваньне... Такія людзі, як Бавантур, ад пройгрышу не бягуць прэч. Ламаюцца яны, а ня гнуцца.

Бавантурыха — удадатак аказалася нямала старэйшай — памерла яксьці пад леташні Вялікдзень, сеючы фасолю за прыгуменем. Бавантур пахаваў нябожчыцу; спрасіў радню на памінкі. Аднекуль з Польшчы прыехаў сын зь нявесткаю і ўнукам, каб забраць яго да сябе (другі — у Амэрыцы дзесьці — прыслаў тэлеграму).

На Юр'еў дзень пайшоў Бавантур глядзець поле. Знайшлі яго ўжо акалелым пад Перапёлчынай дзічкаю, што расьце край лужку. Польская нявестка прагаварылася пасьля перад нашымі напытлівымі бабамі, што ён прыняў якуюсьці атруту...

Сікелю даўно казалі людзі, што дакруціцца ён да бяды. Але, у гэтага сьвежага паляка на ўсё быў той самы адказ: «А цо-о там!» Камбінаваў гешэфт; работнікаў браў і выганяў, не заплаціўшы ім дарэшты.

Перад летам падпалілі казённы мур, у якім праводзіў Сікель капітальны рамонт. Згарэлі кроквы, пааблятаў шыфэр; заняліся ачэпы. Каб не пажарнікі, было-б і па столі з падлогаю. Тутэйшыя гультаі пілі потым у забягалаўцы Яйчыхі; за чыёсьці. Камандант паліцыі добра раіў Сікелю — ня трэба заводзіцца з галотаю. Не паслухаў, бо з абадранцамі можна не лічыцца.

Зь мястэчкам слабыя жарты фабрыканту, як калісьці пану — з халопамі. У ім усе ўсім на відавоку, і ведаюць, як і каго падчапіць, каб ня ўстаў. Не ўратуе нават польская мова; не памажаш яе галоднаму на хлеб...

Сікель-жа пайшоў на большую рызыку. Скалаціў цалюткую хэўру дармаедаў, і яны за дзень разгрузілі яму на станцыі ў Саколцы вагоны нямецкіх тавараў, якія разьвёз ён па спэкулянтах. Калі дайшло да плацяжу, Сікель сказаў, што ня дасьць ні граша, бо накраліся яны тут (выняў з дыпляматкі запісаную картку, зь якой прачытаў уголас, колькі скрынак і з чым прапала). Быў гэта цэльны блеф: не наглядаў-жа за работаю, верыў, а некаторыя, як відаць, пацягнулі сабе на бок... Сікель прамахнуўся толькі ў вадным — не дадумаўся, што злодзей злодзея бачыць навылет. Скажы такому, што ў цябе звалаклі, а ўжо-ж не памыліцца ў здагадцы, чыя гэта работа.

Яны, сьпершапачатку, напраўду абціхлі. Сікель спакойна зьехаў; жонка падала гарачы абед. За кубкам кавы ды чаркаю каньяку расказаў ён пра свой нумар з дурнямі. Абое заходзіліся ад рогату. У пасьцелі, пасьля рутыннага каханьня, пазасыналі, бы ў яму ўваліўшыся. Ранкам ня зразу агледзеліся, што з майстэрні, якая стаіць напрыканцы падворышча, кімсьці ўсянютка вынесена; дачыста, знарок не пакінуўшы й мятлы са скрыняю на адпадкі. Злоснага аўчарка павесілі на ланцугу над расчыненымі дзьвярыма ў гараж (аўтамашыну парэзалі швэйсапаратам).

Сікель зьмяніў профіль гешэфтаў: набыў вадзяны млын. Ён пэўніўся, што мужыкі не падкінуць яму агонь, а парабак будзе ўсяго адзін. Пры тым, рыба з азярыны пойдзе на даход, ды побач неблагі сенакос. Але й на гэтым ён пагарэў, фраерна не падумаўшы, чаму нарваўся на такі шанц (амаль за бесцань). Нямаш чаго й каму малоць: вёска сьперлася ў горад.

Сікель папродаў, урэшце, што мог, і эміграваў з жонкаю ў Амэрыку. Даходзілі чуткі, што там яго прыбіла хітрая машына, а пекная Сікеліха паветрала кудысьці далей у сьвет. Часам успаміналі тут яе й яго, кажучы нейкаму круцелю: «Заробіш, як той Сікель на млыне!» Даволі хутка, аднак, забыліся пра іх і цэлы род іхны. А з гадамі не было каму ўжо й памятаць.

Мужчынаватая Манька, празываная Вусатаю, на дзіва мела хабеля. Прыбіўся да яе, ваеннай удавы, калесьнік з-пад Бераставіцы, які ўцёк ад «калхозаў» сюды, пад Польшчу. Спачатку ён трохі быў хаваўся на вышках у хляве, баючыся, што возьмуць і прыйдуць па яго ўночы савецкія пагранічнікі з блізкай адсюль заставы, пакуль не ўсталявалася польская служба за стадоламі ад. Кабыліных гораў.

Гэтага вашая яна вылюдзіла на чалавека, абшыла й абула. Ён, можа, усё роўна пыльнуў-бы ад яе на Прусы, каб ня тыя чуткі, што Амэрыка з Англіяй прыбіраюцца даканаць і Сталіна. Начэкваючы свабоды, калесьнік потайкам падзарабляў, калі ў каго рассохся воз. І малацьбіт зь яго выдаўся няблагі; да відна, бывала, паўкапы абходае (сьнедаў ды абедаў сьпехам, усё пазіраючы чуйна ў вокны).

Наўцякала больш такіх, ажно бальшавікі з'аралі граніцу ды загарадзілі калючым дротам, а яшчэ панаставілі ў травах і ў маладнякох самапальных ракетніцаў (напорвалася на іх зьвяр'ё). Тады Вусатай хоць адзін раз спадабалася савецкая ўлада, за што хабель абазваў яе камісарам у спадніцы... Яна, перадумаўшы ўсё як сьлед, хітра спаліла хату і ўзяла за яе страхоўку, за якую купіла нават новую. Гэтакі шанц папаўся ёй у валачашчых рэпатрыянтаў ад Горадні, што, папісаўшыся там палякамі й дастаўшы тут скарбовыя гаспадаркі, распрадаваліся й бегма пераяжджалі на землі, што адыйшлі ад Нямеччыны.

Хабель абціх і працаваў ад раньня да зьмярканьня. А неяк у зазімак паехаў ён у лес па дровы й столькі яго пабачылі: конь вярнуўся сам, валакучы паламаныя аглоблі. Казалі лясуны, што якісьці мужык павесіўся на Шырокай трыбе за Сасновікам, але гэта была няпраўда (толькі фуру сваю з мэтрамі пакінутую ўпаткала ў тым баку Манька зь людзьмі). Як ні шукалі, не знайшлі чалавека: прапаў, бы ў багну кануўшы! Пасьля ўжо перагаворвалі ёй — нехта са спэкулянтаў пазнаў яе хабеля, як той ішоў з чысьценькай немкаю ў эшалён, што адпраўлялі з гданьскага вакзалу кудысьці за Одру...

Манька Вусатая нарадзіла ад яго дачку, якую выгадавала на порсткую паненку, й шчасьліва аддала яе замуж за разьніка ў Саколцы.

Калі я ўжо хадзіў у кавалерскіх падшпарках, была ў Плянтанскім завулку дзяўчына, якую ахвотнікі ў нарачоныя ёй называлі Івонаю, хоць мела яна ймя іншае, але паспалітае. Цяжка — нават цяпер — сказаць, чаму хлопцы набівалі сабе морды за тую Івону; рабілі гэта зь юшлівым лёскатам на музыках у — апустошанай за вайну — жыдоўскай бажніцы (найзаядла лупіў, аднак-жа, Пекны Лёнік, гарманіст ды безграшовы сьвістун). Івоніну пароду можна вызначыць як скрыжаваньне заморанай цыганкі з гонкай шляхцянкаю: смольная галава на дастойнай зграбноце. Містыкі жаночага цела прыдаваў ёй нейкі строй гімназісткі з прэтэнзіямі на пачынаючую даму; магчыма, падгледжаны ёю ў багатырак, што паехалі былі вучыцца ў павятовым ліцэі.

Яшчэ прыходзіла ўночы польская банда ад Казловага Лугу, але час спакайнеў, людзі пачалі даставаць пісьмы са сьвету. Напісала й цётка Івоны, меншая сястра яе маткі: вывезеная немцамі на прымусовыя работы, трапіла пад амэрыканскую акупацыю, выйшла тамака замуж за якогасьці лупатага чарняка, зь якім заперлася ў Вэнэсуэлю, у места Каракас... Папаўзьлі чуткі, што ў канвэрце поўна хрумсьцела даляраў, і гэта згубіла Івону. Казлоўскія грабежнікі панадзіліся на іх. Не знайшоўшы дарагіх грошай, пабралі з хлява жывіну, надалі ўкаплех матцы з бацькам, а чарнавокую дачку пакачалі тыя жарабцы, завалокшы яе за косы ў камору на мяшкі (магло быць і горш, маглі-ж спаліць гаспадарку). Дзяўчына шчасьліва не зацяжарыла ад вашаёў, але ёй ужо не было месца тут, засьмяялі-б чорнай масьці завіднікі. Уся радзіна, распрадаўшыся, выправіла Івону ў цётчыну Амэрыку.

Сьлед па ёй прастыў; палітыка ў Польшчы ўзялася не такая.

Прамінула ад таго налёту многа летаў. Самотна паўміралі яе старыя бацькі. У сьвеце, нарэшце, назьмяналася, і, аднойчы, зьявілася ў Плянтанскім блішчастая чужаземніца, у якой памятлівыя бабы пазналі Івону. Заказала яна майстроў, каб выхарашылі хатку; доўгае аўта — з пазалочанымі клямкамі — паставіла ў стадолу Пекнага Лёніка, палінелага разводніка. З пошты запрывозілі ёй пачкі. Івона ні з кім не сэймікавала. Званіла толькі па ўведзеным у гэтую, бацькаву, кучу тэлефоне; ніхто ў завулку ня змог разабрацца ў ейным, заморскім, гергетаньні, хоць усякіх сюды ліха насіла, калісьці то й французаў, і швэдаў даўней...

Раз выехала рэйсавым аўтобусам у горад ды так і не паказалася болей. Над раньнем згарэў Казлоў Луг; казалі потым пажарнікі — агонь шугануў раптоўна, казлоўцы пасьпелі адно павыбягаць хто ў чым у поле, так давала гульлівым жарам ад будынкаў! Двух гаспадароў і прымак павесіліся, дзіўна па парадку, у пакінутай адрыне, што наводшыбе вёскі. Чамусьці ўсе ў сьвяточных касьцюмах...

Прапаў кудысьці й Пекны Лёнік (аўта прапіў пасьля швагер). Нядаўна, аднак, нехта з валачашчых бачыў яго, як ішоў ён зь Івонаю ў беларускую царкву ў Саўт Рывэры.

Стадола Дужага стаяла за зарасьлямі, што разьвяліся ад запушчанага агароду старой Сікелянкі. Паветку з падстрэшшам даўно ўпадабалі сабе недапільнаваныя мужчыны з палятухамі, пакуль усё не спаліў каторысьці курэц зь іх.

Як заняўся быў пажар упоранкі, падняла гвалт салдатка Ганэфа, відаць, рада адчапіцца ад пасынка Пекнага Імполя. Разагналася яна, ажно апала ёй спадніца, нарабіўшы пацехі мужыком. Дурнаваты Макацёр, як гэта дурань, якога ўсюды мусіць быць поўна, сігаў наўпрасты, цераз гразь Мухаўкі, па-бусьлінаму падымаючы аголеныя ногі. Пакрыкваў (кнігаўкаю): — Гары-ыць, гары-ыць!!! Сьперлася й Сікелянка, прыгуменьнем абыходзячы зь іконаю полымя. Хтосьці для важнасьці камандаваў па-польску:

— Шыбко-о, пся крэў!

Раскалацілі Дужага, што жыў у Жарабцовай вулачцы, але яму не было ўжо чаго гасіць. Выпырхнуў ён з хаты ў вадной кашулі й, бліскаючы пятамі, наскочыў на свайго швагра ў гурме людзей. Яны счапіліся біцца. «Не дарую!» — хрыпацеў адзін. «За што?!» — адплёўваўся другі. І каціліся па выгане, чорным ад быдлячага памёту. Сікелянка глядзела на клубаваніну, як бы ня чуючы рогату й канчаючы шаптаць малітву. З паклонам паставіўшы сьвяты абраз пад тоўстую ліпу ў плоце, падыйшла да зазёванай Ганэфы й схапіла яе за кудлачы. «Сука ты!» — вішчала. «Пусьці, вядзьмарка!» — павісквала тая.

Каля пажарышча пабіліся ня толькі яны (адну палятуху мала не ўвалілі ў прысак). Наенчыўшыся, пачалі разыходзіцца дагледзець жывёлу, выганяць кароваў ды авечак на пашу. Нехта пакінуў Дужаму драўлянае вядро з абручамі, якім насіў ён потым зялёную ад жабаў і апалонікаў ваду з Мухаўкі, заліваючы галавешкі. Замурзаны ды паскавыцелы кляў усё і ўсіх, нават нябожчыцу жонку і зьехаўшых у Польшчу сыноў, а найстрашней курвы.

Бацька клыпаў ад гумна, несучы акалоты на подсьціл у хляве, калі з Кабыліх горкаў пачала біць артылерыя. Снарады праляталі над галавою, адзін то мала шапку яму не сарваў, чапіўшы за казырок... Упаў і разарваўся, але бацька пляснуў першы (асколкі заселі ў саломе, працяўшы перавясла).

Бачыў гэта сябра, як на тое разглядаючыся з бульбяніку. Яму нешта жыхнула перад вачыма так, што сам ён не памятаў, як зашыўся ў склеп, за кадушку з квашанай капустаю. А яго жонка, якая мацней вайны баялася быць пахаванай жывою, выперлася на самюткую вуліцу, дзе й закілзалі яе маладыя ўкраінцы. Яны завялі гэтую маладзіцу ў равы, што за Дзевічым лугам, каб скубці ім там ды пячы настраляных курэй (ёй не было блага зь імі ўсю ноч, і цішэй).

Назаўтра ўжо добра займалася на дзень, як засакатаў кулямёт, відаць, у крушнях каля Кашэчай горкі. Гэтак-жа й перастаў. Тады ўзяў і закукарэкаў наш ашалелы певень (калі хадзілі па падворышчы тыя казакі, то я бачыў яго стоеным у крапіве за калодкамі). Бацька пайшоў да студні жывіну паіць і папаўся якомусь немцу. Каб адчапіцца ад яго, мусіў купіць ён сапёрскую сякерку, даючы яму за яе бохан хлеба, кавалак сала, бутэльку першаку. «Уласаў прадаў Расею, а я хоць тапор!» — казаў па-расейску бацьку.

Саветы наступалі на Галяковую даліну. Немцы-ж акапаліся ў Барсуковым хвайнячку, але й тамака была ім недастойка. Пад полудзень прыгналіся адтуль траіх на матацыклі, падпальваць хаты й будынкі, бо адступаць будуць. Сябар — на ўсё маючы спосаб — вышныпарыў у казённай мураванцы партрэт Гітлера. Засланяючыся фюрэрам, бы іконаю, бараніў гэтым гергачом усяго, да чаго яны падыходзілі. Рагочучы, ажно адгінаючыся зяпамі ў неба, і з аўтаматамі на жыватох, — паласнулі запальнымі кулямі па страсе хлеўчыка. У ім незадаволена загудзеў кормнік. Гэта й выратавала ўсіх нас тут ад бяды, затое сябар бацькі набраўся яе, бы вужоў на балоце. Нямчугі ўпадабалі сьвіньню, а ён, дурыла, трухаючы з тым партрэціскам за ёю, не даваў ім яе, выкрыкваючы «хай Гітляр!». Як піць даць укладавілі-б яны яго, калі-б не наляцеў «істрабіцель»; закруціўшыся над Дзевічым лугам, ізноў павярнуў на пажарык.

Маці мая загадзьдзёў уцякла да свайго брата ў засьценку, і таму бацька ня надта хаваўся. Засадзіўшы мяне ў яму, у якую ссыпалі мы буракі карове на зіму, сам ён кудысьці падаўся. Зьявіўся назад задыханы. Шмыгнуў да мяне, мармычучы: «Ціха, ціха». Паблізу затупалі й неяк заіржалі, быццам жарэбчыкі на Доўгім выгане ў імглу, гарластыя немцы. Яны былі заляглі адстрэльвацца ў вішняку з вульлямі, іх пеканулі пчолы, што якраз раіліся (з савецкага мінамёта таксама агрэлі, аж мёдам апырскалі іх). Іхны обэр, — сьмяяліся пасьля людзі, як прыйшлі салдаты, — да таго ж апух і лоб яму разьнесла, што каскі зьдзерці ня мог, пакуль самая ня трэснула на ім... Напакідалі патронаў, паўпудовымі ўсё скрыначкамі, як на бязьмене паказвала, а сябру пашанцавала калодка картаў з голымі нямкінямі на адваротках (нікому не прызнаўся; жонка намацала іх у кажусе, шукаючы ключоў ад сьвірана).

Хліснуў пярэпалаху і я. Фронт стаяў і стаяў, бахаючы ў вагародах і ў полі, а мяне ціснуў той мус у прыбіральню, даволі далёкую, — каб яна згарэла! — у купе чорнага бэзу ў закуцьці. Бацька, паваяваўшы ў свае гады, набыў практыкі, і ў гэтым, аднак, я пасаромеўся яго, мог яшчэ трываць... Выбухі, раз-пораз, прыпыніліся, і бацька штурхнуў: паўзі, во, туды! Толькі я гэта высалапіўся з тае ямы — як грымнула ды бліскатнула блізкім перуном у месцы, куды мне трэба было! І доўга крапацела на нас, усё роўна як бы нехта на хмару залезшы зьдзекваўся над намі й апаганьваў...

Так разарваўся апошні снарад у фронт.

Немцы змыліся.

Сорамна мне, што не магу ўспомніць імя Галячыхі... Была ўся з дабрыні. Памерла, й забылі пра яе. Гаварылі пра ейнага чалавека, пра сыноў. Па бацьку ўдаліся яны, не скажу, каб бандытамі, але хлопцамі жулікаватымі ад малога. Кожны з трох набраўся ад старога чагосьці аднаго. Большы падаўся ў сьвет разбойнікам ды прапаў дзесьці ў Польшчы (казалі: пазнанцы ўтапілі яго ў рэчцы). Сярэдняга згубілі бабы; шаферыў на далёкіх маршрутах і назаводзіў каханак, чаго не стрывала ягоная мазурская жонка (зарэзала кухонным нажом, падлу). Меншы піў, ці не ад самюткага дзяцінства. Пачынаў з бацькам. Калі той пайшоў за савецкую граніцу невядома чаго й больш не вярнуўся, сеў Віценька на матчын грош.

Скакаў біцца да яе, як толькі ня меў за што схадзіць да патаемкі. Яна ўцякала тады з хаты да нас. Рабіла гэта так, што мы пра нішто не здагадваліся. Прыходзіла, бывала, што ні дзень зь вечарам. Прасілася чамусьці ў ванны пакой, усенька разглядаючы ў ім зь нейкім барбарскім прыстрахам... Ажно ўгледзелі, як заходзілася яна там нямым плачам па Віценьку, які адпіў здароўе й забралі яго ў павятовы шпіталь.

Пакуль жыў дажываючы ён, чыпела й яна. Пахавала яго перад Калядамі, у белавокую, адліжную, сьнегавіцу. Зіму перазімавала, каб легчы ў зямлю ў цёплы й зялёны поўдзень, неяк пасьля Юр'я. А калі варочаліся ўсе з могілак, зьнецярплівелыя пакрысе жалобнасьцю ў такую ясноту палёў, нехта сказаў пра нябожчыцу: не сьцярпела харошасьці бязь Віценькі...

Новы дом бацькі, хоць і гмахам здаваўся тады, галеў беднасьцю. Пабудаваны быў, як і ўсё ў нас, майстраватай бесталаччу. Асядаў гадоў дзесяць, з поскрыпамі бэлек і тарарахам у вуглох; чарапіцу на яго рабіў зусім прыдурак, затое танна. У пакоях, з панскімі — для завідлівых — вокнамі й з вышынёй як бы палацавай патыхала запушчанасьцю: шпалеры, наклееныя ў самым вялікім зь іх, трэскаліся ды маршчыніліся накшталт дыдактычнай мініяцюры альпійскіх гор — бачаных бацькам у нямецкую няволю, зь якой гэта ён прынёс заядласьць у сабе зажыць не па-тутэйшаму, прасторна і ў паўгарадзкой выгодзе.

Такой будовы людзі нам не даравалі. Бацька так нічога й не закончыў у ёй.

Ён старэў, як сьвечка гасьне (трохі й расьпіўся быў). А я, шчабятлівы характарам, па-ластаўчынаму выпырхнуў у бясьпечны Беласток. Там сваіх ужо дзяцей гадаваў, і мора мне было па калені. І пасьля сьмерці бацькі спатрэбілася гадоў і гадоў, і глыбокай старасьці маці трэба было, каб уцяміць, што няскончаным домам нашым я павінен заняцца.

Магчыма, і таму таксама, што ў мяне завяліся большыя грошы ды й сыном маім выраслым ніадкуль мець кватэру ў трэці польскі крызыс...

Насамперад аплянаваў я зграбны плот. Гаварылася мне з майстрам, маладым, лёгка й прыемна (як з кожным, хто пабываў далёка і ў чужых). У прызабытай глушы бацькаўшчыны я мілаваў яго, бы героя нашага часу: малайчына, ён першы вярнуўся да сваіх! Мы прыгожа сказалі й пра беларускі патрыятызм, наастатак адзін аднаму. А плот ставіў ён потым, рыхтык як той Бязбожнікавы Франак калісьці ксяндзу, аж пробашч пачаў дурыць галаву самому Богу малітвамі аб канцы гэтай работы.

Дубападобную панэль і мэблю я абачліва заказаў у былым павятовым горадзе ў хвацкага столяра. «Будзе, проша пана», — адказаў ён мне праз цэлы Божы год і ў другую вясну. Усякае наадбывалася паміж намі, і я — бяссоньня нажыўшы — прызнаў: з плотам як-ніяк пашанцавала. Я дапамагаў столярыся дзяцей ёй няньчыць і агарод праполваць, каб толькі не было яму чым выкручвацца перада мною, бракам спакою ад бяздарнасьці бабы (знаёмцы не ўпаткалі мяне тут, то й ганьбы мне, лічы, няма). Столяр — ён дбайна не выдаваў сябе халопам — кінуў усенька й зрабіў нават больш усяго таго, за чым я заходзіў, але тады, калі западозрыў мяне, што я дабіраюся да ягонай жонкі, зіркастай і рагатлівай гультайкі; гэтым ён як бы падказаў спосаб, якога я й спрабаваў у гэшэфтах сваіх пасьлейшых з гыдраўлікам ды дастаў у морду. Я мацней і мацней зьдзіўляўся мноству тае мэблі ўсюды, шыкоўнай не па-фабрычнаму! Хто-ж гэта яе тады вырабляе?

З гыдраўлікам-жа зьвязаўся, бы вады напіўшыся, хітра й вопытна: рамясьнюга, ведай, думае ня столькі пра тое, што табе парабіць, але чаго й як не зрабіць, а грошай зь цябе настрыгчы. Мы гарласта пілі барыш ашуканцаў, ход з майго боку быў просты: глядзі, во, жывая зь мяне аказія табе дзеля дарэмшчыны! Ён і дзюбнуў гэтую прынаду, яшчэ й матэрыял уласны дэкляраваў мне, за які я яму тут-жа задатак жменяй на стол паклаў. Прайграе той, хто ўзрадуецца, і хоць я ўжо сьпяваў за чаркаю, але шчыраваў ён, і таму верх потайны мой пакуль што быў.

Мантаж ваннага я ўпільнаваў да апошняе шрубкі (гікаўка ўрэшце зьнясіліла мяне ад перапою зь ім). Ён адбіваўся, калі я сьцягваў яму з ног у пасьцелі боты; начаваў, зараза, тыдні тры. Уставіўшы радыятары ў пакоях, у перадпакоі й на кухні, і жалезную печку цэнтральнага, некуды сплыў ён мне з вачэй (яму не хапала дэталяў, і ён казаў: пашукаю добрага й недарагога злодзея). Я ня браў гэтага ў галаву, напытваючы тым часам, дзе-б мне бэтоншчыка наняць, каб пазбыцца гразьзя вакол дому й каб-жа цымантавым тынкам ардынарны фундамант прыхарашыць. Згадзіў я такога ў самім Беластоку, трохі сьледам за падбеластоцкім гыдраўлікам. І ў гэтым выпадку не абыйшлося без сакрэту — майстар еў хлеб свой з венгерскай кантрабанды, бэтонамі займаўся для камуфляжу, работу ён мэнчыў. Ён зьявіўся ў нашым доме як чацьвёрты, і маці ня вытрывала са сваімі благімі прадчуваньнямі.

— Яны зарэжуць цябе, сынок!

Сказала яна, бы ў крыніцу гледзячы.

За ім, за гэтым варацілам, папрыбягалі, усё роўна што сабакі на спажыву, і той-жа малады, каб яму я за плот даплаціў, бо грошы ўпалі й слаба са спэкуляцыяй далярамі, і столяр (папраўдзе: скупшчык золата цыганом) тую бабу сваю прыслаў, бо агледзеўся, што замала ўзяў зь мяне, і гыдраўлік знайшоўся. Гыдраўліку нешта яўна не ўдаваўся продаж заежджаных «фіяцікаў», якія набываў за бесцань і аднаўляў.

— Маразы йдуць, — загаварыў, ледзь пасьпеў я разявіцца на яго. — Вада як вада, замерзьне возьме ў цэнтральным, калярыфэры патрэскаюць і руры, а каштуюць яны, ой, каштуюць...

— Ты-ты, — ускіпеў я ад раптоўнага здогаду: ён чагосьці не дарабіў назнарок!

— Лічыся, пан, са словамі, абразіш, дык гонар мой цану зацэніць, прыкінуўшы збольшага, падвойную, калі што, — супыніў мяне гыдраўлік.

Я аддаў ім усё, што меў і чаго ня меў грашыма, і страшэнна запазычыўся. Я пахаладзеў, я ня думаў, я чагосьці не разумею, я папаўся...

Прысьніўся мне бацька, дзіўна прысьніўся: ён маўчаў і я маўчаў.

У заімшэлыя Крынкі, куды зьнікае правінцыяльны шлях, прыяжджаюць рэйсавыя аўтобусы. Яшчэ з пасажырамі. Зьяўляюцца й аўты, абнюхваючы ўпатканыя завулкі, каб упаўзьці ў нечыя вароты (пад брэх сабарна). Часам ламарэньдзіць паміж платамі грузавік з брызэнтавым гарбом, сунучыся ў шорганьні галіноўя запушчаных прысадаў (нешта вывозіць). Прашляпае забарадзелы абадранец; дзесьці кідае ябукамі, бы каменьні на крушню, малады п'яніца.

Тут чамусьці ўсё восень, ці лета а ці зіма. Не зразумець мне, дзеля чаго жывуць у Крынках людзі. Даўным-даўно павінна іх ня быць; урослыя ў зямлю будынкі й размытыя вуліцы тут будуць укрытыя сьвяжуткімі бярэзьнічкамі, грыбнымі пералескамі. Пушча атуліць непатрэбную ў капіталізм ваколіцу: на колішніх загонах забуяюць мядзьведжыя маліньнікі, завядуцца дзікі пад дубовымі падрубамі й пачнуць пасьціся казюлі на ўтравелых прыгуменьнях... Позьніцца прыход сюды новай цывілізацыі гораду й лесу. Вінаватыя ў гэтым, вядома, палякі, перабіраючыся ў пакінутае беларусамі фэадальнае староньне. Бессэнсоўна яны мяркуюць, што хоць у Крынках, гэтым пасьляхалопскім цені гораду, можна выжыць... А ў іх-жа магчыма толькі ціха памерці.

У ноч з суботы на нядзелю даязджалі мы да першага на ўсход ад Польшчы мільённага гораду. Не было гэтага відаць па зубарэдкіх агнёх у захмараным даляглядзе, але мелася намі добрая, амэрыканская, мапа. Наш «форд» нарэшце выскачыў зь беларускае дарогі на нешта даволі шырокае й гладкае; на аўтастрадку... Джэк Іванюк падціснуў газ да ста васьмідзесяці; вялізнымі пацеркамі замільгацелі за шыбінамі слабамоцныя машыны тубыльцаў. Джордж Анісімовіч заўзіраўся ўзад, ці ня села нам на хвост нейкая раўня; яго не пакідала шпіёнаманія.

Заставаліся квадрансы, каб дабрацца да базы, што на адной з пэрыфэрыяў, дзе начэквалі нас з начлегам. Нельга заблудзіцца ў гэтай заходнярускай сталіцы нерасейскай дзяржавы, валодаючы ненавіснай у ёй беларускай ды экзатычнай ангельскай мовамі; напытваючы адрас, маглі-ж напароцца на шавіняка кантынэнтальнай імпэрыі. Арыенцірам паслужыць пляц з помнікам Чорнаму Чалавеку; за ім — сказалі нам яшчэ перад выездам сюды — узвышаецца мадэрны комплекс, не пабудаваны якраз на Манхэтэне.

Мяне праймаў мінорны настрой. Выгледжваў я цёмныя вёсачкі ў сяк— так асьветленай — ужо ў прыгарадзе — паласе таго магістральнага шляху, ціха зьдзіўлены, што ў іх усё нехта жыве; млява сьвяцілася ў просьценькіх вокнах. Не хацелася ехаць у гэтую мацярынскую мне краіну, якой напляваць на дзеці. Падкусіў-жа ліхі пакінуць свой дом пад вішняю ў яблыневым садзе, у даліне са старадаўняй мясьцінаю, і выперціся з Джэкам ды Джорджам; замануўся ім, вось, рызыкоўны бізнэс. У такую понач я-ж цёпла кладавіўся-б спаць у рагавым, блакітным, пакоі, пачытаўшы ў фатэлі, што пад фікусам, кавалак «У палескай глушы» або кніжыцу «Жменя сонечных промняў». Назаўтра-ж, для пярэдыху пасьля працяглага пісаньня, заграбаў-бы высахлае ў палацьцё бабамі пустазельле й паліў-бы яго з бульбоўнікам ад скарасьпейкі (дым малочнага адценку валіў-бы ў разбуялы маліньнік, што ў нізку).

Разьмясьцілі нас на высокім паверсе жыльлёвага корпусу, у акуратнай на першы выгляд кватэры, адкупленай фірмаю на гасьцёўню. Я к быццам усенька было ў ёй, нават душ. Зусім ня горш, чымсьці ў чыкагаўскім Джэкстаўне, дзе эмігранты дабра нажылі ды ўнукаў, прыемна распанелых, прычакалі (на славу Амэрыцы, вядома). Ранкамі наведваліся двух у капелюшох, трохі як блізьнюкі, і прыносілі ежу, каб ніхто ад нас ня бегаў у пустыя крамы з бурклівымі прадаўшчыцамі (мы не дадумаліся, што тут мець грошы — гэта яшчэ далёка не ўсё). Сытна пасьнедаўшы на кавалерскі манер — хлеб, кілбаса, масла, сыр, — усядаліся ў сваю сэнсацыйна доўгую й бліскотную аўтамашыну ды кіравалі пад казённыя палацы, праводзіць там перамовы настолькі нялішнія, як візіт жаніха да бацькоў цяжарнае нарачонай... Пасьля чаго — балаганна, але смачна, абедалі ўсё ў тым рэстаране для замежнікаў (рублі даставаліся за бесцань). Прыцемкам заходзілі невялікімі шайкамі да нас прыветныя тыпы, ставілі гарэлку (з попахам нафты), і мы заводзіліся зь імі на мэтысізаванай мове. Калі на пяты дзень будаваньня гешэфтаў у гэтым безнадзейным староньні ў мяне пачаліся прыступы мэлянхоліі, мы, бы на крылах, павярнулі дамоў.

Вятрыскі ў нас ад выгану з багоньнікам; гудзяць у коміне ды пасьвістваюць у лапухах, цубаняць дажджамі па высокай адгэтуль сьцяне дому, а ўзімку накурганьваючы каля яе сьнегу. У жніво налятаюць яны ад паўднёвых палёў з пахамі сьпелага збожжа й ссохлага палыну. Буры з грымотамі наводзяць паганскі пярэпалах. Як-жа па-райску пасьля таго бярэцца зелянець агарод: кучаравіцца моркаўка, выструньваецца буракоўе, агурэчнік у квецені нагадвае сабой аселы зь неба дзівосны дыван, акурат побач расьцьвілага маку, а лісьці гарбуза, што ў бульбянішчы, сьмешна падобныя на чуйныя вушы сьвіней, затоеных у шкодзе... Тады нават сваркі вераб'ёў са шпакамі за будку на шчытовішчы здаюцца весялосьцю.

Пад старою яблыняй з павіслым ад пладоў галіноўем знаходжу я апалыя папяроўкі, празрыстыя ад высьпеласьці, у якіх, калі глядзець на іх пад сонца, відаць зярняткі. Ем з лакомлівасьцю падлетка, што залез у чужы сад. Вачыма ўявы бачу я нябожчыка бацьку й тое, як ён крывіцца на маё гэтае смакаваньне: «Яблычкі табе ў галаве, а не работа!»

...Дзяцеліна пад Глінішчам уся ў ранішняй расе. За паласою яе й за дзічкаю ружавее палетак канюшыны, якую косяць ад другога канца. Адтуль, угледзеў я, сігае заяц, імчыць ён — здаецца, — проста на мяне, ад чаго я аж разгубіўся, мала не ўпусьціўшы з рук сьняданак, што прынёс тым дзядзькам. «Ла-ві-і-ііі, ла-а-ві-ііі яго! — лямантуе нехта зусім побач, і я баюся азірнуцца на гэты крык, і ўшчэмліва трымаю пацяжэлы вузялок. — Эх, недарэка ты...» — гэта ізноў да мяне, і робіцца мне страшна, быццам той нехта зараз сьцебане мяне пугаю. «Нашто ён мне, гэты заяц? Не хачу я яго!» — калачуея, як перад якім апраўданьнем.

Пасьля таго, ходзячы ў поле, я абыходзіў гэтую мясьцінку, хоць было тут хораша.

...Стаяць аднаму ў крынічнай рэчаньцы ды пад высокім небам канца лета. Яшчэ не адлятаюць журавы й дзікія гусі, а ўжо перацьвітае поплаў і пусьцее поле. Босыя ногі заносіць пяском быстрая вада, яна жывым срэбрам паблісквае пад стромаю з гняздоўем плісак. На бяскрай пожні выгналі авечак і кароваў без пастуха, а ў пыльных прыгуменьнях буяць малатарні. І чуваць гвалт торгу ў мястэчку, за хатамі з садкамі, у якіх залацеюць грушы, усё роўна бы абсыпаныя медзякамі дзеля незвынайнасьці якое, ды трохі па-дзіцячаму румяняцца зімовыя яблыкі. На загонах у нізках клапоцяцца гаспадыні, відаць і дзяўчат (іхнюю паненчынасьць пазнаюць па нецярплівасьці).

Стаяць самому сабе перад усім і ўсімі, у гаснучае лета, але перад сытай восеньню. Селяніну гэта зразумець! Калі гэта праўда, што без задаволенасьці няма прыгажосьці, дык і я ведаю, чаму падабаліся мне кастрычніцкія імжа й сутоньне, апалая лістота й завугольны вецер, дождж на шыбах і рыпат весьнічак... Таемнасьць поначнага падворышча. Цяплынь пасьцелі ў дажджоўе, сон пра сьвежаваньне (запах ад смаленага саламяным агнём кормніка, якога калолі пад Каляду).

...Завялася ідэя: закончыць школу ў горадзе й убіцца на работу ў фабрыцы. Ад яе мы ў выпускной клясе пачатковай школы чуліся, як у застуднай гарачцы. Тое й тое далося нам потым, ой, нялёгка: першае — ад вясковай недавучанасьці, а другое — ад дзярлівасьці новага сьвету. У свае прыезды на вакацыі прыбілася да мяне (і не да аднаго мяне) нейкае парабкоўскае крыўдаваньне на матку-бацьку, злосьць на гаспадарку й зямлю, на цэлае гэтае запацелае ад натруджанасьці йснаваньне; ад натужлівай працы гнаіліся маладому скулы.

На Пятра й Паўла адбываліся музыкі; былі гармоня, скрыпка, бубен. Чакалася таго, каб хоць на каротка адлучыцца ад паспалітасьці, узвысіць сябе слоўцамі й манерамі сярод тых, каму не наканавана завідлівая будучыня ў занебакрайных далячынях. «Мой пан ідзе», — пачуў я пра сябе ад маці ў замгнёную рань, сам ледзь на нагах ад танцаў. Яна таўкла ў цэбры бульбу кормніку й з прыхільнасьцю зірнула на мой франтаваты стан (мне было ўжо блізка да праўдаў жаночае долі, менавіта да чарнабрывай загледжанасьці ў павярхоўную гожасьць).

...Здарылася са мною й такое, у даросласьць, калі, упіўшыся, пакінуў я без дай прычыны кампанію ды пасунуўся ў глыб ночы. Цьвілі ліпы, пахацелі паненскія агародчыкі, устаялася была паркая ціш. Я, даўно ня быўшы ў сваім мястэчку, маячыў у ягоных вулачках. Уразіла мяне бязьлюдзьдзе ў ім, усё роўна што ў паморак або ў — не забытую — апошневаенную акупацыю. Гэта-ж тады, у тую перадпоўнач, я зразумеў, што йдуць часы, у якія чалавек ня будзе рады чалавеку. І ўсё думаў, адкуль яны такія набліжаюцца й дзе іх пачатак (?)... Зьяўляліся зь дзяцінства тлумныя пагулянкі, кавалераватыя хлапчыскі, дурэючыя ў вечаровых залётах ля вяргіневых платоў, попіскі дзяўчынят з брыняючымі грудзьмі, выглядкі з расчыненых вокан цікаўлівых цётак і мацярок, увесь той вэрхал задаволенасьці. А кожны выяўлены твар наводзіў думку пра зьменлівы лёс. У сьвітаньне прычапіўся да мяне, бы сабачук, якісьці п'яны, па яго балбатні — прывалочаны сюды: яму трэба было грошай пазычыць у каго.

...Ніхто ня ведае, ці калі было добра ў вёсцы. Мяркуючы па тым, як ад самое старажытнасьці людзі імкнуцца ў гарады, трэба лічыць, што гэта й ёсьць адказ.

Я ўсьведамляю сабе, што чароўныя вершы пісаць пра сенаваньне можа той, хто не цягае касы, ня ходзіць за плугам. Паэзія заглядвала пад страху здавён-даўна разам з валакітамі з доўгімі торбамі, потым навейваў яе ветрык ад цыганскіх вогнішчаў ля рэчак, а яшчэ пасьля папахвала ёю ад асьвечаных паняў і панятаў, і, урэшце, улятала яна бясшумным анёлам за белатварым кніхнікам манастырскім або, усё часьцей, з боку гораду. Ад валакітаў браліся вясковыя мудрацы без свайго хлеба; ад цыганоў песьні павяліся пра каханьне няшчаснае, вычварнае ўсё-такі ў несьціханы тады холад, голад і паморак; паняты напусьцілі ў хату бабам моды квяты тыя сеяць замест радка буракоў ці морквы; кніжнікі ў касьцюмах плялі дзецярні ў школках пра хараство поля, а на ім гэта цівун надаваў бізуноў ратаю, і пра лугоў хараство вярэдзілі, ад касьбы-ж на якіх горкі пот заліваў вочы, і пра неба гэтак-жа, зь якога, калі не навальніца зь перунамі, дык суша пякла або Бог сварыўся. Хвалілі яны вёску, бы на сьмех які! І нашто ім тое было патрэбнае? Колькі-ж год і вякоў мужык толькі й ведаў чакаць таго, каб перастаць быць мужыком (у казакі падаваўся). І прычакаў, дзякуй Табе, Божа Ўсямоцны!

Нішто не паверне яго назад, каб нават сьвет і сонца мелі прапасьці. Хлеб лёгкі, і кожны цяпер пан, самы апошні цямнотнік, што сям-там туляецца ў паркетных кватэрах унукаў, ходзячы жывым экспанатам паншчыннага жаху.

Той шкадуе мінулае, каму жыць добра стала, даўно добра. Чаму гэта так дзіўна?

...Чалавек, бачыш, — піша сябар, — адрываецца ад каранёў я свайго. Тлумачэньняў таго ёсьцека, аднак цяжка ўказаць на галоўнае сярод іх. У гэтых людзкіх вывараценях ёсьць трагічнасьць самаадрачэньня... Можна дадаць: зьвярыны інстынкт, каб толькі наесьціся. Ну і ў цяпле быць. Усё робім перш дзеля самога йснаваньня. Жыць-жа трэба! А пытаньне пра цану быцьця таго ёсьць, як і сам здагадваесься, пытаньнем, якое паставіў чалавек сам-жа сабе, калі стаў ён менавіта чалавекам ды стварыў — для сябе! — культуру з цывілізацыяй (лішнія, а затым і варожыя прыродзе).

Ці магло быць іначай? Не, не магло.

Цікава, сам пабач, што розум, зьявіўшыся ў чалавека, не зьмяніў яго сутнасьці як жывое зьявы. Тады — дзеля чаго ён у ім, гэты розум? Усяго, каб ведаць, што жыве? Мала як-бы... Каб болей і болей ведаць? Дык — нашто?

Каб працы пазбыцца, да раю дайсьці? Але заўсёды будзе пытаньне: а што далей?..

Бачыш, як граф навамодны люблю я паехаць у родавую хаціну зь дзедавай печаю ды гліняным таком каля яе, з выкаўзанымі лавамі пад ваконцамі, і сесьці тамака за стол, сточаны караедамі, і пачытаць сабе за ім пра касьмічныя ракеты й навуковыя рэвалюцыі, і пра тое, што налічваецца мільёны вучоных, і пра тое яшчэ, што тэхнічна магчыма, нарэшце, зь пяску вырабляць шмат што патрэбнае нам для жыцьця... А мне вось, адэпту ўнівэрсытэту ды адначасова ўласьніку хаткі, ёсьць гэтак— жа старадаўні клопат з дровамі на зіму й з тым, каб уставіць шыбу, і знайсьці майстра (перакрыць дах), і нямаш цыманту, і не дапытацца, дзе— б тут воз гною на агарод хто прадаў, а зусім бяда, адкуль ратая наняць (хоць ты сам па-першабытнаму сукачом ары). Праўда, у покуце, дзе іконы, шуміць і буяніць тэлевізар, які маці глядзіць ды слухае, як той бясьпісьменны дзядзька ў касьцюме, якому заманулася пабыць на дакладзе прафэсара, прывезенага ў клюб. Перад учарнелымі ўваходнымі дзьвярыма (з засаўкай) красуецца мая легкавушка, якую пакалечыў, упаўшы ў непагадзь на яе, падгніты тын...

Усё каб выгадней, смачней, бесьпячней. Ну й што сказалі-б на тое, калі— б змаглі сказаць, тыя гатункі жывога ў сьвеце, якія род наш выгубіў альбо выгубіць? А калі й самую Зямлю мы зьніштожым, распылім па Космасе, ізноў ня будзе аніякіх пытаньняў. Насунецца тады цішыня, якой нікому не ўявіць сабе. І якую параўноўваць зь веквечнай гэтак-жа несур'ёзна, як пясчынку з Сусьветам (пра які мы ўсяго здагадваемся, што ён без пачатку й без канца).

Ані такіх, ані хаця-б падобных думак не было ў майго нябожчыка бацькі, калі ён вярнуўся з астатняе, на наша паняцьце, прымітыўнае вайны. Ён паставіў сапраўдны дом з паддашкам, на купленым пляцы ў зарасьлях пажарышчаў. Быў хвацкім шаўцом, і яму спорна ўдалося тое ў тадышнюю адбудову. Прынёс з акуратнай чужыны норавы й мары, якія ў нас лічыліся панскімі. Найпершай непрыстойнасьцю зь яго боку было штодзённае галеньне твару... А яго турботы з майстрамі, можна сказаць, паўвеку назад аказаліся ня вельмі каб сьмешнымі і ў наша пакаленьне, ужо перасеўшае зь ляскатлівых фурманак на ўсёмогучыя трактары, з гнаявак у аўтамашыны, цапы й маслабойкі перадаючы ў музэі, быццам для публічнай перасьцярогі якое ад рэцыдыву былога.

Бацька заўпарціўся заказаць вэнэцыянскія вокны (надта-ж наглядзеўся ён на іх у Саксоніі). І аплянаваў ён калідор з філянговымі дзьвярыма ў пакоі і ў кухню ды ўсходы з парэнчаю, на той паддашак, на якім меў намер дажываць з нашай маці (пакінуўшы нам, двум сынам, па палове размашыстага дому). Столяра такога, які — напасьледак — не адкінуўся ад яго, напытаў бацька недзе аж пад Беластокам (у Ліпавым Мосьце?), але й гэты яшчэ раз перарабляў усенька, ня могучы пагадзіцца з тым, што ўсё павінна быць шырокае й вялікае. Цесьляры-ж, ставячы сьцены, хітравалі накшталт італьянскага страйку, паціху пабойваючыся, што будуюць яны высознае глупства. З адным печніком не зазнаў ён дураты — чалавек гэты ваяваў, быў у Англіі.

...У маладую вясну, за ўсыпанымі квеценьню вішнякамі ў платох скрыгоча й ламарэньдзіць будаўнічы сэзон. Выныраюць кроквы з латкамі, па якіх павукамі ходзяць мужчыны (рыхтуюць шыфэр). Унізе — уедлівы енкат пілы, цясаньне, ад якога адчуваецца слушную здаволенасьць, і ў нечым пужлівая зьвяга гэбля. Бубніць хуткая гутарка, перапыненая звонкім ад вышыні покрыкам з даху... Вырасьцеш, ажэнісься, дык і пабудуесься. Адвечнае гэта ў нас: віць аднова гняздо. Нязьменная прычына нашай незайздроснай іншым заможнасьці (дзед ставіў хату сабе, і бацька, а цяпер — сын, праўда, мураваны дом, а пасьля — унук?). Няма калі нам жыць ды багацець. Жытло ня можа быць лепшае за лёс, таму шчасьцю нашаму ў людзях, да якіх мы натужваемся параўнацца, усё тая-ж грош-цана. Але мы гэтага ня бачым, ідучы з тварам, адвернутым за сябе, з вачыма, вываленымі ад ганьбы няслаўнай памяці найбедных зь бедных. І таму гэта ня верым у тое, што, аднак, нішто ў жыцьці не вяртаецца, гэтак-жа добрае, як і нядобрае, цячэ ў акіян нябыту. Наша няўпэўненасьць такая пераўтварылася ў васаблівую рэлігію нашую, у якой ёсьць-жа галоўны плебэйскі атрыбут яе, менавіта страх. Фактычна ўсё бачым вачыма страху, усё, да апошняе дробязі, да самай мізэрнай глуповінкі. Дакладна ўсё!

Ці ўдасца каму калі апісаць беларускі страх?

...Ядловец каля сьнежнай шашы, бы архаічная людзіна, што прыбілася зь вечаровага запольля. Бліскаціць электрычнымі агнямі блізкае мястэчка. Мардабойная правінцыя, некалі без паняцьця, як жыць. Ужо як быццам не такая... Можна прызнаць рацыю, калі кажуць: ёсьць у яе ўсё, што трэба, каб было; нават хлебам пачалі ў ёй раскідацца (ссохлы мочаць курам). Не паверыць гэтаму той, хто ня ўмее зьвярнуць увагу на асаблівасьць пасажыраў аўтобусаў у Беласток на беларускіх маршрутах. Пыхлівасьць маладзіцаў, ад якой чамусьці ўяўляецца камічным іхняе каханьне, пакуты іх і сьлёзы. Фанабэрыстасьць маладажонаў прывейвае забытыя пахі шляхецкіх засьценкаў (зь якіх колькі-ж было рогату ў простанародзьдзі і ў літаратуры).

Жылі-былі дзеля збожжа й мяса — цывілізацыя поля й хлява, сутыкнуўшыся з фабрычнаю, пакрывілася ў характарах, заядласьць да працы перайначыўшы ў трывіяльнае хітрэцтва.

...Ёсьць імгненьні ў жыцьці, якіх аніяк не забыць. Ад якіх крыўдліва горбісься. Радасьць падае ў бяспамяць.

Лёс зьмяняецца хутчэй, чымсьці думкі. Адсюль гэта тыя недаросласьць у дарослых і — даросласьць у дарастаючых. У курных хатах з тэлевізарам у покуце, у тых, што на вуліцы іранічна званай у нас Новаю ў мястэчку, — устаялася непатрэбнасьць. Канае ў іх мінулае, сарамліва зацішыўшыся. — А куды ты пойдзеш, а ці хто прывеціць цябе? Сядзі крыцаю, во, і здаволены будзь, што не чапаюць!

Дагэтуль вялікія войны выклікалі вялікія зьмены. Калі грамадзтвам сталі й сяляне, пайшлі яны, вядома, сьледам за папамі, пакідаючы зямлю (правіла: дзе не было маёнткаў, там аруць і сеюць і ў сёньняшні пералом, і бязьлюдзьдзя няма). А кар'еры іх, як і яны самі, — парабіліся начнымі старажамі гэтыя нядаўнія гаспадары, а жонкі іхнія — нянькамі ўнукаў і служанкамі дачок сваіх, часамі прыбіральніцамі на службе. Дзеці, прайшоўшы ўжо школы, валакуць да сябе ўсянютка тое, што падгледжана ў колішніх панскіх пакоях. І старым гэтым нямаш месца, па гарадох начуюць яны ў кухнях, на раскладушках, а па меншых мясьцінах — рыхтуюць ім кануры з падлогаю ды ваконцам у лішніх хлявох (рамантаваных на гаражы й дрывотні). Холад там, хоць ты сабак ганяй! Песьні жальбы ім сьпяваць я павінен? О не, наадварот, крыкнуць мне на іх: «Так вам і трэба за тое, што панічоў сабе нагадавалі! Самі плявалі на сябе, дык чаму-ж гэта нашчадкі вашы любіць вас мусяць?! За што? Ганьба ня вырасьціць кветку пашаны!»

...У прыгарадзе добра, утульней у драбноце дзён. Пражывеш сабе іх, адзін за адным, без прэтэнзіяў на якую-колечы значнасьць. У прадвесьне, калі ўраньні хрумсьціць пад нагамі талы сьнег, прымарожаны за ноч, ідзеш у цяпліцу пасеяць першыя агуркі. Карміць будзеш курэй-нясушак. Потым, у позьні ўзыход сонца, пасьнедаеш з жонкаю ды дзяцьмі (яны сьпяшаюцца ў школу). Сядзеш у сваю зьежджаную легкавушку, штб стаіць за акном на падворчыку, і пунктуальна — дзякуючы ёй — пабудзеш на казённай рабоце, зь якое ясі хлеб (табе, вядома, напляваць на яе).

Час ад часу ў ваколіцы згвалтуюць чыюсьці дачку нейкія лайдакі або абкрадуць далейшага суседа прыежджыя зладзеі; бывае — кагосьці заб'юць бандыты (пазалетась — агародніка Рухаймозга). З прыцемкам ня трэба выходзіць у завулкі, нікуды. А калі хрысьціны спраўляеш ці паклічаш сваякоў на Каляду альбо іншы баль які надумаеш, дык няхай лепей заначуюць у тваім доме госьці (ёсьць-жа тых пакояў!).

...Эпоха сьмяецца з эпохі, заўсёды наступная з папярэдняй, як сын з бацькі (дачка з маці). І гэты сьмех, бы лямант гісторыі: быў, ёсьць і будзе. Веліч зьмяншаецца ў сьмешнасьць, трагедыя ходзіць пад руку з камэдыяй, швэндаючыся па задворках быту. Праклён валачашчае бабы заглушае плач Джульеты, а набабнік плюе на Рамэа.

І жывуць людкове, заглядзеўшыся ня столькі ў будучыню, колькі самі ў сябе. Гэта таму ніхто нікога не разумее, хоць і гавораць і думаюць. Іначай ня можа быць, адкажа хтосьці (маючы рацыю, на жаль).

Аднак калі мой сын стаў дарослым, я штораз зьдзіўляюся яго нясьпеласцю. І мне ўсё здаецца, што я, будучы ў ягоных гадох, ужо быў такім, як цяпер больш-менш... Гэта, напэўна, няпраўда — сваё пражытае памятаем не такім, якім яно было, а такім, якім хочам бачыць яго, азіраючыся за сябе. Мы безупынна менавіта хочам. І ў гэтым, магчыма, закон, які не абыйсьці бокам (праўда, ёсьць цывілізацыі, у якіх няма гэткага непрымушанага прымусу).

Мой сын. Я ўсё прыглядаюся да яго. Я не разумею яго. Іншы раз здасца мне, што я ўсё-такі, урэшце-ж... Тады ён ізноў учыніць або скажа нешта такое, ад чаго робіцца мне яшчэ цямней. Апускаюся ў роздумы пра нябожчыка бацьку, прызнацца дзякуючы яму, сыну свайму, а ўнуку ягонаму... Жыцьцё паўтараецца, як прырода, бы нарадзіны й сьмерць, паўтараецца й незразумеласьцю сваёю. У выбух спрэчкі — паміж намі, падобнай на майскі градапад, я навучыўся глушыць яе зьнянацку: ты не пад мяне гавары, ты пачакай і скажы гэта свайму сыну, калі яго будзеш мець!

Ён анямела моўкне.

І я ведаю, што сказаў яму, відаць, важнае, і потым сушу сабе галаву над тым, што менавіта сказаў я яму якраз і напэўна?! Як быццам навылёт ведаю й адначасна роспачна ня ведаю й ня ведаю! Мой-жа сьвет — гэта не яго сьвет, хоць ягоны пачынаўся ў маім. Маё жыцьцё ўсё далей і далей ад ягонага, бо гэта ён пойдзе наперад, павярнуўшыся да майго сьпінаю. І толькі калі ягоны доўгі крок запаволіцца на цяжкай вярсьце, мусіць тады прыпыніцца й сваім зрокам, ужо гэтак-жа немаладым, паглядзець на бацькоўскае (дабіўшыся да нудоты гэтаксама спозьненага розуму).

...Бы выява таемнага скарбу мігацеў заліўны Доўгі луг у Юр'еў дзень, калі бабуля выводзіла мяне глядзець поле. З жытнёвае руні не было ўжо відаць вароны, сеўшае ў яе, што прарочыла ўраджайнасьць і хлеб аж на ўсю зіму. Але нішто так не засела ў маёй памяці з тае вясны, як той мігат, быццам гэта самое сонца купалася ў тым лузе, пырскаючы ва ўсе бакі й пужаючы кнігаўкі. Хацелася стрымгалоў пабегчы туды й, схаваўшыся за вербалозамі, самому ўбачыць тую цудную гулянку (гэтак кавалеры падгледжвалі дзяўчатаў на сажалкам). Я ня цяміў, што прыгажэй ёсьць заўсёды здалёку (вада тая аказалася са страхотна грузкім дном з плоймаю апалонікаў).

На ўскраі сваёй палоскі мы расьсьцілалі радзюжку, каб прысесьці на сырой зямліцы паесьці. На ручнік выкладвала бабуська пару гатаваных яек, па скібцы хлеба, і ставіла адмысловую, малую, гладышку з кіслым малаком (акуратненька абвязаную хусьцінкаю). Знаходзілася й крышынка солі.

Яна памерла ў тое-ж маё маленства, нясьпешна й урачыста. Пасьля яе сьмерці людзі пачалі пакідаць сярпы, перасталі пасьціць, а потым кінуліся рабіць усенька машынамі, багацець ды страчваць розум. Я тым часам вырас, паканчаў усякія школы й шумна палепшваў сьвет зь Беларусьсю, каб, у рэшце рэшт, пастарэць і задумацца над тым, што казала яна, мая непісьменная бабуля... Пахаваў я яе, бы тысячагадовы беларускі лёс, і, пакруціўшыся па жыцьці, сам цяпер ня ведаю, як мне быць. Новы час адказвае неяк няшчыра, у яго што ні дзень — то іншая праўда. І бацькі мае гэтак-жа разгубіліся.