Дзiкi сабака дзiнга, альбо аповесць пра першае каханне (на белорусском языке)

- Таня, - сказаў ён цiха, - я так баяўся за цябе. Я думаў, што будуць з цябе смяяцца. Але ты малайчына! Не сярдуй на мяне, не сярдуй, я прашу. Мне так хочацца танцаваць з табой у школе на ёлцы.

Нi звычайнай усмешкi, нi ўпартасцi не пачула яна ў яго словах.

Ён паклаў сваю руку ёй на плячо, нiбыта вясёлы танец пачаўся зараз, i яны пачалi кружыцца.

Яна пачырванела, разгублена гледзячы на яго. Пяшчотная ўсмешка асвятлiла яе твар, напоўнiла вочы i вусны. I, нiчога не баючыся, яна таксама падняла сваю руку. Яна зусiм забылася на свае крыўды, i некалькi секунд яе перапэцканая худая рука ляжала на яго плячы.

Раптам Фiлька абняў абаiх. Ён запытальна глядзеў то на Таню, то на Колю, i бестурботны яго твар у гэты раз не выяўляў радасцi.

- Памiрылiся, значыць, - гучна сказаў ён.

Таня зняла руку з пляча Колi i апусцiла.

- Глупства ты гаворыш, Фiлька! - сказала яна, пачырванеўшы яшчэ больш. Ён толькi прасiў мяне, каб я запрасiла яго да сябе заўтра на свята. Але я не запрашаю. А наогул, няхай прыйдзе, калi яму так ужо хочацца.

- Так, так, -злёгку ўздыхнуў Фiлька, - заўтра Новы год, я памятаю - гэта тваё свята. Я прыйду да цябе з бацькам, ён прасiў мяне. Можна?

- Прыходзь, - паспешлiва сказала Таня. - Можа, у мяне не будзе сумна. Прыходзь, - сказала яна i Колю, дакрануўшыся да яго рукава.

Фiлька з сiлай працiснуўся памiж iмi, а за iм натоўп, якi iмкнуўся наперад, як шырокая рака, развёў iх.

XIV

Навагодняя ноч прыходзiла ў горад заўсёды цiхая, без завей, парой з чыстым небам, часам з тонкай iмглой, што загаралася ад кожнага мiгцення зоркi. А вышэй за гэтую iмглу, над ёй, у вялiзным на паўнеба крузе, хадзiў па сваёй дарозе месяц.

Гэтую ноч Таня любiла болей, чым самую цёплую ўлетку. Гэтай ноччу ёй дазвалялася не спаць. Гэта было яе свята. Свята ёсць свята, калi яно тваё i калi вакол цябе таксама радуюцца. А ў гэтую ноч у горадзе нiхто не спаў. Снег скiдвалi з тратуараў на дарогу i хадзiлi адзiн да аднаго ў госцi, i ўначы чулiся песнi, рыпелi крокi па снезе.

У гэты дзень мацi нiколi не працавала, i Таня, прыйшоўшы са школы, яшчэ з парога крычала:

- Стойце, без мяне пiражкоў не рабiце!

А мацi стаiць пасярод пакоя, i рукi ў яе выпацканы цестам. Яна адводзiць iх назад, як два крылы, якiя гатовы падняць яе ў паветра. Але мацi застаецца на зямлi. Яна нахiляецца да Танi, цалуе яе ў лоб i кажа ёй:

- Са святам цябе, Таня, з вакацыямi. А мы яшчэ нiчога не пачыналi рабiць, чакаем цябе.

Таня, кiнуўшы кнiгi на палiцу, спяшалася надзець сваю старэнькую ў чорных мушках сукенку. Яна ледзьве надзявала яе. Яе падрослае за год цела напаўняла яе, як вецер, што дзьме ў ветразь са спрыяльнага боку. I мацi, гледзячы на Танiны плечы, пачынала кiваць галавой:

- Вялiкая, вялiкая!

А Таня, не баючыся запэцкацца ў цесце, хапала яе ззаду за рукi i, падняўшы невысока ад зямлi, праносiла праз увесь пакой.

- Ты надарвешся! - крычала спалохана мацi.

Але мацi была лёгкая. Лягчэй вязанкi сухой травы была гэтая ноша для Танi.

Яна асцярожна апускала яе на падлогу, i абедзве глядзелi, сумеўшыся, на старую, што стаяла ў дзвярах.

- Падурнелi абедзве, - гаварыла старая, - забылiся на цеста!

I тады надыходзiлi самыя прыемныя гадзiны. Усё, што ўвечары Таня пiла i ела i чым частавала сяброў, - усё яна рабiла сама. Яна церла чорнае зерне маку, выцiскаючы з яго белы сок, падобны на малако адуванчыка. Яна бегала штохвiлiны ў кладоўку. А ў кладоўцы такi страшэнны холад! Усё змерзлася. Усе рэчывы змянiлi свой выгляд, свой стан, на якi асудзiла iх прырода. Мяса было цвёрдае, як камень. Таня пiлавала яго маленькай пiлкай. А малако кавалкамi ляжала на палiцы. Таня крышыла яго нажом, а з-пад нажа сыпалiся ёй на рукi доўгiя валокны i пыл, падобны на пыл канiфолi. Потым яна прыносiла хлеб. Ён сiвеў у кладоўцы, як стары. З кожнай яго поры веяла смерцю. Але Таня ведала, што ён жывы, што ўсё жыве ў яе кладоўцы. Нiшто не памерла. Яна ставiла мяса i хлеб на агонь i давала iм жыццё. I мяса мякчэла, пускаючы сок, малако пакрывалася пенай, i хлеб пачынаў дыхаць.

Потым Таня хадзiла на лыжах у гай. Яна збягала па палогаму схiлу ўнiз, дзе з-пад снегу былi бачны толькi вярхушкi маладзенькiх пiхтаў. Яна выбiрала адну, самую маладую, хвоя якой была больш блакiтная. Яна зразала яе вострым нажом i на плячах прыносiла дахаты.

Гэта было маленькае дрэўца, якое Таня ставiла на табурэт. Але i на маленькай пiхце знаходзiла яна некалькi кропель смалы, якую любiла жаваць. I пах гэтай смалы доўга жыў у хаце.

Упрыгожанняў на пiхце было мала: яе блакiтная хвоя, на якой блiшчала ад свечак канiцель, па галiнах спаўзалi срэбныя танкi, залатыя зоркi спускалiся на парашутах унiз. Вось i ўсё.

Але як добра было ў гэты шчаслiвы дзень! Заходзiлi госцi, i Таня радавалася сябрам. А мацi заводзiла для iх патэфон, якi прыносiла з сабой з бальнiцы.

I сёння павiнна быць не горш. Прыйдзе iх бацька, прыйдзе Коля... Цi прыйдзе ён?

"Я, здаецца, пакрыўдзiла яго зноў, - падумала Таня. - Навошта? Якая дзiўная iстота чалавек, калi два словы, сказаныя дурным хлопчыкам Фiлькам, могуць замуцiць ягоную радасць, затрымаць добрыя словы, што гатовы вырвацца з сэрца, спынiць працягнутую для сяброўства руку!"

Танi захацелася паглядзець на сваё плячо, дзе нядаўна некалькi секунд ляжала рука Колi. Нiякага знаку не было на плячы.

Але затое, павярнуўшы галаву, убачыла яна мацi, што ўважлiва глядзела на яе.

Мацi трымала яе дзённiк - школьную ведамасць. Не ўсё было ў гэтым сшытку так выдатна, як раней, але мацi ў гэты раз маўчала. I позiрк яе, звернуты да дачкi, быў задумлiвы i жаласлiвы, нiбы разглядвала яна не Таню, а маленькую iстоту, якую некалi гушкала на каленях.

Мацi была ўжо апранута ў святочную сукенку з чорнага шоўку. I як стройна трымалася сёння яе галава, якiмi цяжкiмi i блiскучымi былi валасы на патылiцы! Хiба ёсць у свеце чалавек, прыгажэйшы i мiлейшы за яе?

"Як не можа зразумець гэта бацька?" - падумала Таня.

Некалькi ватных пушынак прычапiлiся да сукенкi мацi. Таня садзьмула iх сваiм дыханнем.

- Хутка прыйдзе бацька, - сказала яна.

- Так, я чакаю, - сказала мацi, - i Надзея Пятроўна прыйдзе. Я прасiла яе прыйсцi.

- Лепш бы яна не прыходзiла! - мiжволi ўсклiкнула Таня.

- Чаму, Таня? - запытала мацi.

- Не трэба.

- Чаму ж усё-такi, неразумнае дзiця?

Але замест адказу Таня пакружыла мацi вакол свайго маленькага дрэўца, увесь час баючыся, што, можа стацца, i дарослыя прыкiдваюцца таксама, як i дзецi: яна кружыла яе доўга.

Рып крокаў i тупат на ганку спынiў iх гульню.

- Тата прыйшоў, - сказала мацi са смехам. - Перастань.

Таня адскочыла ў кут.

- Коля прыйшоў, - сказала яна, пабялеўшы.

Але не, гэта прыйшлi iншыя - тры дзяўчынкi, з якiмi Таня сябравала ў атрадзе.

Таня выйшла да iх з кутка.

- А танцаваць у цябе можна? - запыталiся дзяўчынкi, хаця з марозу вочы iх нiчога не бачылi i твары былi чырвоныя.

- Можна. Сёння ўсё можна! - сказала Таня. - Я зараз завяду патэфон.

Гучная музыка запоўнiла ўвесь дом, як сонца, залiла яго гукамi, набiла да самага даху.

Потым прыйшоў бацька з Надзеяй Пятроўнай. Ён некалькi разоў абняў Таню i павiншаваў яе са святам, а Надзея Пятроўна падарыла ёй тарбасы i маленькую даху, усю вышытую бiсерам.

А Колi не было.

I мацi запытала:

- А дзе ж Коля?

- Вось упартае хлапчаня! - сказаў бацька. - Нi за што не хацеў iсцi разам з намi. У мяне, кажа, свой падарунак Танi, я прынясу яго сам.

Услед за iмi прыйшоў Фiлька з бацькам, з мацi i з трыма маленькiмi братамi, якiя прыехалi на сабаках да яго ў горад. Усе яны былi смуглыя i сталi ў рад перад Таняй, пакланiўшыся ёй, як гаспадынi, нiзка. Потым усе, як адзiн дасталi з кiшэняў хусткi, складзеныя ў чатыры столкi, i выцерлi iмi насы. I паляўнiчы ганарыўся iх паводзiнамi, а мацi спакойна курыла люлечку, абiтую меднымi цвiкамi. I цвiкi гэтыя блiшчалi пры свечках.

Дзяцей падымалi на рукi, i Таня цалавала iх, усiх без разбору, зрэдку аглядаючыся на сваю мацi. Тая ўвесь вечар стаяла з Надзеяй Пятроўнай, трымаючы яе пад руку, хаця Таня ўжо некалькi разоў намагалася iх разлучыць: то прасiла патрымаць яе маленькую даху, то памагчы надзець тарбасы. Але кожны раз, з усмешкай паляпаўшы Таню па плячы, мацi вярталася на сваё месца да Надзеi Пятроўны, па-сяброўску размаўляючы з ёй.

Госцi зноў папрасiлiся танцаваць.

Таня падышла да патэфона, радуючыся, што хоць на секунду можа павярнуцца да ўсiх спiной.

Яна старанна круцiла ручку, i чорны блiскучы круг круцiўся перад яе вачыма, i, працавiтая, як конь, iголка хадзiла па сваёй баразёнцы. Яна спявала ў тры галасы i спявала ў адзiн, яна iграла, iграла, нiбы цэлы хор медных труб i флейт, як светлыя духi, пасялiўся на яе вастрыi.

А Колi не было.

- Дзе ж ён? - думала Таня з тугой.

За яе спiной, калышучы маленькую пiхту i вялiкi папяровы абажур пад столлю, танцавалi дзецi. З iмi разам танцаваў бацька. Ён быў вельмi вясёлы сёння i скакаў цудоўна, захапляючы дзяцей.

- Паглядзi, Таня, - гаварыла штохвiлiнна мацi, - гэта ж бацька танцуе!

- Так, - адказала Таня, - я бачу, мама, ён танцуе вельмi хораша.

Яна глядзела на бацьку. Але думкi i позiрк яе блукалi. I хутка яна злавiла сябе на тым, што бацька, i танец яго, i весялосць мала прыцягваюць яе ўвагу. А зусiм нядаўна колькi горкiх i салодкiх пачуццяў цяснiлася ў яе сэрцы пры адной толькi думцы пра бацьку! Што з ёй? Яна ўвесь час думае пра Колю.

"Дзе ён цяпер? У Жэнi сёння таксама ёлка".

Але тут Фiлька з братамi пачаў цiха кружыцца, пашыраючы круг. Яны закiдвалi ногi мякка, ледзь падымаючы iх з падлогi, i то адзiн з iх, то другi клiкаў да сябе Таню. Яны танцавалi танец, якi звычайна танцуюць вясёлыя эвенкi на пясчаным беразе Тугура ў час, калi ўзыходзiць над лесам месяц.

Таня ўвайшла ў iх кола. Яна танцавала, штохвiлiнна пазiраючы на дзверы.

- Малайцы! - крыкнуў у захапленнi бацька. - Чорт пабяры, мы будзем сёння весялiцца! Таня, папрасi ў мамы вiна. Я маю для вас яшчэ адзiн падарунак.

Мацi сказала:

- Бацька, не дурэй. Вiна iм нельга.

- Я ведаю цвёрда толькi адно, - сказаў бацька: - Нельга есцi воўчыя ягады. А вiна - па кроплi можна.

- Па кропельцы можна, - паўтарылi дзецi.

I нянька прынесла на вялiкiм падносе бутэльку салодкага вiна. А ўслед за нянькай зайшоў зусiм малады чырвонаармеец Фралоў. Ён быў у кажусе шафёра, усмiхаўся ўсiм хiтрай усмешкай, а ў руцэ трымаў вядро.

- Фралоў, дружок, - сказаў бацька, - пакажы-тка наш падарунак дзецям.

Дзецi самi зазiрнулi ў вядро, але ўбачылi там толькi снег.

- Што гэта? - спыталiся яны. - Тут снег i больш нiчога няма.

- А вось зараз, дзецi, - сказаў Фралоў.

I, запусцiўшы руку ў вядро, ён дастаў з-пад снегу вялiкi апельсiн, потым яшчэ два i яшчэ. Дзецi крыкамi сустрэлi гэтыя плады. Яны бралi iх у рукi i адразу ж клалi назад, таму што апельсiны былi халодныя i цвёрдыя. Трымаць iх было цяжка, як жалеза, якое доўга ляжала на марозе.

- Пачакайце, дзецi, - сказаў смеючыся бацька. - Iх трэба спачатку размарозiць. I тады - даю слова - яны спадабаюцца вам.

Ён апусцiў апельсiн у халодную ваду, i на паверхнi яго праз iмгненне выступiў лёд. Ён пакрываў яго тонкай скарынкай, i апельсiн блiшчаў, як шар на маленькай пiхце. Бацька ўдарыў па скарынцы нажом, яна раскалолася на часткi, i з асколкаў лёду, якiя раставалi хутка на далонi, выйшаў круглы i свежы плод. Незнаёмы i цудоўны на Поўначы быў ягоны пах i колер. I маленькi брат Фiлькi баяўся яго i не еў.

Сам жа Фiлька прынёс свой апельсiн бацьку.

- З'еш яго, - сказаў паляўнiчы, без усялякага здзiўлення гледзячы на гэты дзiўны плод. - Ён падараваны табе сябрамi i не можа быць шкодным. Калi б ён не быў такi вялiкi, я палiчыў бы яго за ягаду, што ўпала з рабiны на зямлю, i пачысцiў бы iм сваю люлечку, на якой медзь так хутка цямнее ад холаду ў нашым лесе. Аднак, - дадаў ён з гонарам, - рабiна ў нас таксама бывае буйная перад марозам.

Ён адхiлiў апельсiн рукой. Ён быў ужо стары i не хацеў аддаваць перавагу таму, што не расло ў яго родным лесе.

Тады Фiлька сунуў свой апельсiн за пазуху, каб падзялiцца iм з Таняй. Нiчога не мог ён з'есцi адзiн - нi салодкага кораня, якi знаходзiў у лесе, нi веснавой абалоны лiп, нi чмялiнага мёду, нi кiслага соку мурашак.

Але Танi не было ў натоўпе яе гасцей. Куды яна пайшла? Яна была сёння сумная.

Фiлька зазiрнуў у другi пакой, дзе было цёмна i на ложках ляжалi футры.

Яе i тут не было. Тады ён пайшоў на кухню i ў сенцах убачыў Таню. Яна непрыкметна прабiралася да дзвярэй. Яна была апранутая ў кажушок i, нагнуўшыся, зацягвала на шчыкалатках раменьчыкi сваiх новых тарбасаў.

Фiлька моўчкi адсунуўся, засланiў яе ад позiркаў гасцей.

Таня выйшла на ганак. Паветра слупамi падымалася ўгору. I на страшэннай вышынi ператваралася ў тонкiя аблокi, што валачылiся па асветленым небе. I скрозь iх, нiбы скрозь празрыстае шкло, затуманенае дыханнем, глядзеўся невялiкi халодны месяц.

Таня ступiла на снег, стараючыся не рыпець. Лёгкая зiхатлiвая iмгла пасыпалася ёй на плечы, на твар. Яна правяла рукой па сваёй непакрытай галаве i выйшла за вароты. Яна перабегла вулiцу i спынiлася ля дома, дзе жыла Жэня. Яна ўся патанула ў сумётах.

Таня прысела на снег i пасядзела трохi, саромеючыся зазiрнуць у акно. Потым стала на сумёт. Акно было якраз перад вачыма. I скрозь шкло было бачна святло, падобнае на месяц сваёй смутнай белiзной. Гэта гарэлi свечкi на ёлцы. А вакол яе рухалiся дзецi. Ценi iх праплывалi мiма нерухомага позiрку Танi, i ў кожнай яна пазнавала Колю.

Галава яе палала на марозе.

А яна ўсё глядзела. I ценi плылi i плылi, як у цьмяным царстве вады. I толькi адна заставалася нерухомай, больш глыбокай i нерухомай, чым iншыя, цень вялiзнай рыбы з апушчаным хвастом. Але i яна таксама паплыла. Яна рухалася то ўверх, то ўнiз, то станавiлася ўпоперак усяго шкла. I нават бурбалкi, што яна выпускала з рота, былi добра бачны.

"Што гэта? - з дзiкiм страхам падумала Таня. - Дык гэта ж акварыум Жэнi, якi стаiць на акне".

Але вось чыесьцi цёмныя рукi пацягнулiся да акна, i рыба знiкла. Знiкла i ўся чароўная карцiна, якая доўга займала Таню. Нехта спiной засланiў акно.

Блiзка стукнулi дзверы на ганку. Таня хутка прысела. Яна слiзганула з сумёта i, пераскокваючы цераз снег, цераз лёд, праз мёрзлыя дошкi палiсада, памчалася прэч.

Яна бегла немаведама куды, блукала без напрамку, пакуль хваляванне яе не сцiхла. Але якая глыбокая журба ўсё яшчэ цяснiла яе iстоту!

Таня не адважвалася зайсцi ў свой дом. Яна пастаяла яшчэ на двары пад плотам за ствалом бярозы, якая схавала яе ад усiх.

- Што гэта са мной? - гаварыла яна, невядома да каго звяртаючыся. - Што са мной? Адкуль усё гэта, скажыце мне хто-небудзь!

Бяроза маўчала, i шумела адна толькi ялiна, неахвотна прапускаючы скрозь хвою халоднае паветра.

Фiлька выйшаў без шапкi на ганак i цiха паклiкаў Таню. Яна не азвалася. Ён зазiрнуў нават за браму i пайшоў назад. I толькi калi ён схаваўся, Таня вярнулася ў дом. Яна ўвайшла ў свой пакой, дзе дзецi па-ранейшаму кружылiся вакол яе бацькi. А на крэсле стаяў Коля i мяняў згарэлыя на пiхце свечкi. Калi Таня ўбачыла яго, у яе перахапiла дыханне. Яна пахiснулася. Валасы яе былi вiльготныя ад iнею, уся вопратка ў снезе.

- Таня, дзе ты была? - спытаў з трывогай бацька.

- Я выходзiла на вулiцу падыхаць. У мяне закруцiлася галава.

- Тады iдзi лажыся на мой ложак, - сказала мацi.

Коля саскочыў з крэсла i падышоў да Танi зусiм блiзка.

- Пачакай, - сказаў ён, - я хачу паказаць табе свой падарунак. Я хадзiў па яго далёка да знаёмага кiтайца.

Ён прынёс ёй спачатку цэлую кучу матылёў - тонкiх чарвячкоў, чырванейшых за ягады шыпшыны ў лесе. Яна паклала iх на печ, дзе сушылiся дровы. Потым ён паказаў ёй маленькi акварыум, дзе плавала залатая рыба. Яна была вялiкая, з апушчаным хвастом, падобным на доўгую сукенку. Яна штурхалася ў шкло. Яна ледзьве змяшчалася ў сваiх празрыстых сценах. Лiсточкi зелянiны плавалi зверху па вадзе.

Таня сказала:

- Ты хадзiў па яе да кiтайца? I зусiм дарэмна. Я не трымаю, як Жэня, рыбак за шклом на акне. Прыйдзецца яе засмажыць.

Коля ссунуў бровы, вочы яго пацямнелi, зрабiлiся непранiкальныя. Ён як быццам не чуў слоў Танi. Толькi рукi яго аслабелi, акварыум захiстаўся, рыба, пляснуўшы хвастом, усплыла наверх, i некалькi кропель вады вылiлася цераз край на падлогу.

Коля падышоў да старой, якая ўвесь вечар стаяла ў дзвярах.

- Няня, - сказаў ён, - засмажце гэтую рыбу з бульбай. Таня просiць.

- Так, так, - сказала Таня, - засмажце яе, няня. Яна вельмi смачная. Яна з пароды карасёвых.

I падышоўшы да бацькi, яна ўзяла яго за рукi.

- Тата, мы будзем з табой сёння многа танцаваць. Ты добра танцуеш.

I вось ногi яе, што так многа выбегалi па сумётах i па снезе, зноў пачалi рухацца - цяпер па гладкай падлозе. Яна станавiлася на дыбачкi, каб пакласцi руку на плячо бацькi. I калi галава яе, злёгку закiнутая назад, стамлялася, Таня нахiлялася i лбом прыцiскалася да ягонага рукава. А рукi бацькi злёгку пагойдвалi яе. Яна хiлiлася туды i сюды, як рачная трава, што вырасла на цiхай плынi. I ён быў шчаслiвы, усмiхаўся. Нарэшце ён быў узнагароджаны за свае намаганнi, якiя здавалiся яму сёння дарэмнымi: за свае багатыя падарункi, за вясёлыя танцы, за апельсiны ў лёдзе, за некалькi кропель вiна, якiя дазволiў ён выпiць дзецям.

Мацi хадзiла сярод гасцей таксама шчаслiвая. Хаця кожны крок яе быў стрыманы, але твар жывы, i нават голас быў у яе iншы.

Таня танцавала i з мацi, i з Надзеяй Пятроўнай i, стамiўшыся, спынiлася ў кутку за сваiм прыбраным дрэўцам. Побач з ёй ля акна стаяў адзiнока Фiлька. Пра яго яна зусiм забыла: за ўвесь вечар не сказала яму нi слова.

Фiлька некалькi разоў паклiкаў яе. Яна ўзняла на яго свой няўважлiвы позiрк.

- А заўтра нехта з Колем пойдзе на каток, - сказаў Фiлька.

- Ты хiба? - спытала Таня.

Фiлька пакiваў галавой.

- Дык хто ж?

- Жэня.

- А-а...

Таня схапiлася за дрэўца. Яно захiсталася пад цяжарам яе рукi, i срэбны шарык звалiўся i пабiўся аб падлогу. Таня наступiла на асколкi нагой.

- Што яшчэ прасiў цябе сказаць мне Коля?

Але Фiльку ўжо стала шкада яе.

Яго твар, цёмны, як у бацькi i братоў, блiшчаў пры святле свечак.

Ён сказаў:

- А я магу свечку з'есцi.

Таня моўчкi глядзела на яго. А Фiлька сапраўды ўзяў з пiхты запаленую свечку, пагасiў яе i пачаў жаваць. Таня схамянулася.

- Што ты робiш, Фiлька? - закрычала яна. - Можа, гэта шкодна!

- Ты што, Таня, гэта зусiм не шкодна, - сказаў Фiлька. - Гэта не так смачна, але затое смешна. Праўда?

Сапраўды, Таня не магла ўтрымацца ад смеху.

А на вачах у Фiлькi загарэлiся слёзы. Яны, быццам агеньчыкi, свяцiлiся з-пад ягоных тоўстых павек. Ён усё жаваў i жаваў.

"Чаму ён быццам плача?"

Таня азiрнулася, але не знайшла нiкога, праз каго Фiлька мог бы плакаць.

"Можа, у гэтыя дзiцячыя свечкi падмешваюць якое-небудзь горкае рэчыва?"

Яна сiлай адабрала ў яго свечку.

- Ты захварэеш, Фiлька, - сказала Таня. - А ранiцай я хацела пайсцi з табой на спектакль у школу. I навошта ты, - дадала яна, - паказваеш дзецям дурныя прыклады? Паглядзi.

Побач з Фiлькам стаяў яго маленькi брат i таксама жаваў свечку. Але ён, напэўна, не адчуваў пры гэтым нiякай горычы. Яго твар з шырокiмi скiвiцамi быў толькi хiтраваты i выказваў поўнае задавальненне.

А ў руцэ ён трымаў апельсiн.

XV

Госцi разышлiся за поўнач, i Таня ўсiм пажадала шчасця: сваiм дружным i нядружным сяброўкам, i паляўнiчаму, i Фiльку, i бацьку, i мацi, i Надзеi Пятроўне.

I Колю сказала:

- З Новым годам, Коля! Будзь, сябра, шчаслiвы i забудзем пра гэтую дурную рыбу.

Яна вырашыла болей не думаць пра яго.

А сярод ночы Таня спалохана прачнулася. З лiчынак, што яна ўчора паклала на печ, вывеўся малады камар. Можа, гэта быў i стары камар, якi абагрэўся памiж матылёў на печы, але толькi ён раптам ажыў i зазвiнеў.

Гэта было так страшна! Ён звiнеў сярод ночы ўзiмку, калi яму зусiм не трэба звiнець.

Таня сядзела на ложку, гледзячы ў цемру, i слухала гэты звон, гэтае трапятанне камарыных крылаў, а сэрца яе стукала моцна, нiбы ляскотка начнога вартаўнiка.

Няўжо гэты слабенькi гук мог яе спалохаць?

"Трэба яго забiць", - падумала Таня.

Але камар папiшчаў яшчэ трохi i змоўк. Ён памёр сам.

Таня зноў заснула i ранiцай прачнулася з радасцю.

Мацi пайшла ўжо ў бальнiцу на дзяжурства, але гэта не засмуцiла Таню. Якое раздолле было ў яе на душы, якiм лёгкiм стала яе цела - яно нiбыта згубiла сваю вагу.

"Што гэта, - думала яна, - вакацыi? Цi, быць можа, на самай справе каханне, пра якое без усякага сумнення гаворыць тоўстая Жэня? Ну i няхай каханне... Няхай яно... Але я буду з iм сёння танцаваць на ёлцы. I я пайду на каток. Я iм не буду перашкаджаць. Я пастаю там з краю за сумётам i пагляджу, як яны будуць катацца. I, можа, у яго на каньку развяжацца якi-небудзь раменьчык. Тады я завяжу яго сваiмi рукамi. Так, я зраблю гэта абавязкова".

I пакуль Таня мылася i снедала, яна ўвесь час думала пра гэта. I вочы яе ззялi, i новым уражаннем здаваўся ёй кожны яе крок, кожны рух рукi.

Яна натачыла канькi, перавязала iх моцна раменьчыкамi i паклiкала старога сабаку, кiнуўшы яму на снег кавалачак цукру. Той пашукаў яго, тыцкаючы пысай у розныя месцы, але пры сваiм слабым нюху так i не змог знайсцi.

I ўсё-такi бедны Тыгр i гэтым разам пайшоў з ёю. Але, як потым разважыў ён сваiм старэчым розумам, гэта было абсалютна дарэмна. Яны дарма прастаялi цэлую гадзiну на рацэ ля катка, хаваючыся за кожны сумёт. Нiкога яны тут не напаткалi. Пуста было вакол. А тое, што яны ўбачылi ўнiзе на рацэ, было нават небяспечна. З-за далёкага мыса, пакрытага лесам, цiха краўся вецер, ён краем чапляў скалы i з сiпеннем здуваў снег з камення.

Так прастаялi яны з Таняй даволi доўга i пайшлi назад. Але толькi яны паднялiся наверх па сцежцы за рыбаковымi хатамi, як адразу ж убачылi Колю. Ён iшоў, падтрымлiваючы Жэню, а яна нахiлялася, коўзалася па ледзяных дарожках, раскатаных дзецьмi рыбакоў. У руках яны трымалi канькi.

Таня завярнула налева ў завулак i стаiлася за хатай, схаваўшы свае канькi ў сумёт. Тыгр прысеў побач, гледзячы на яе. Ён не разумеў яе.

Вось Коля прайшоў мiма, нiчога не прыкмецiўшы, а яна ўсё стаяла. Тыгр паскуголiў трошкi, лапы яго задрыжалi. Ён успомнiў пах птушыных костак, якiя Коля часта прыносiў яму, i сумленне яго заныла. Ён з вiскам скочыў з-за хаты i кiнуўся следам за Колем. Той азiрнуўся.

- Тыгр, ты тут? - сказаў ён здзiўлена. - А дзе ж Таня?

А Таня - вось яна - выйшла з завулка i стаiць: хавацца больш няма чаго. Твар яе залiвае яркая фарба, гусцейшая, чым гэта магло быць ад халоднага ветру, якi яшчэ з ранiцы дзьмуў з усходу.

- Тыгр, - сказала яна, - хадзi зараз жа сюды.

Коля пакланiўся Танi i пайшоў ёй насустрач, як папала размахзаючы канькамi.

- Ты была ўжо на катку, так рана? - спытаў ён. - А я думаў, ты з Фiлькам пайшла на спектакль у школу.

Таня стаяла нерухома, павярнуўшы твар убок, i словы дрэнна слухалiся яе, хаця яна гаварыла ганарлiва:

- Я зусiм не была на катку, ты ж бачыш, што канькоў у мяне няма. Фiлька сказаў табе праўду. Мы iдзём з iм у школу на спектакль.

Коля зiрнуў на Танiны рукi. Так, канькоў яна не трымала ў руках, не было iх i на плячы.

- Дык гэта праўда? Выдатна! - сказаў ён. - У такiм разе, Тыгр, хадзi сюды.

Таня крыкнула:

- Тыгр, нi з месца!

I стары сабака застаўся на месцы, хаця пах смачных костак не iшоў у яго з галавы. Ён пасядзеў яшчэ крышку каля Танi, i, можа, падумаў, што яму рабiць у такiм цяжкiм выпадку, i, успомнiўшы, вiдаць, пра свае справы, кiнуўся назад у завулак, пакiнуўшы дзяцей адных.

Услед за iм шпаркiмi крокамi пайшла i Таня.

Яна iшла, стараючыся не азiрацца назад.

"Не, я не буду больш хавацца ад Колi за хатамi i сумётамi, - думала Таня, iдучы па вулiцы. - Я не завяжу яму раменьчык на каньках, i нiколi не трэба гэтага рабiць".

I як мала нi жыла Таня на зямлi i як доўга ёй яшчэ нi заставалася жыць, але яна рашыла ўсё астатняе жыццё нават не ўспамiнаць пра Колю, забыць думаць пра яго. Ёсць жа на свеце радасцi лепшыя, чым гэтая, i, напэўна, больш лёгкiя.

Яна iх ведала раней, яшчэ зусiм нядаўна ловячы фарэль у рацэ цi слухаючы гукi горна на лiнейцы ў адным радзе з iншымi.

I Фiлька зараз чакае яе ў школе на спектаклi, i ля адкрытых варот тоўпяцца яе сябры.

Нарэшце яна можа проста глядзець па баках, нi пра што не думаючы, можа разглядаць свой родны горад. Ён таксама прыносiць ёй радасць. Ён невялiкi, але, як i яна, сябруе з яе небам, з чорнымi ад хвой лясамi. I вясной рачныя арлы любуюцца iм з вышынi. Ён i цяпер, узiмку, прыгожы. I ён не ўвесь драўляны. Яго прыстань каменная, i школа каменная, i каменны новы дом, у якiм плавяць золата. А колькi новых дарог бяжыць да яго з лесу i зноў уцякае ў лес, дзе ў самай глыбiнi днём i ўначы чутно дыханне высокiх труб, плыве новы дым над вяршалiнамi кедраў! А колькi машын праходзiць праз горад, абкруцiўшы ланцугамi свае колы, каб яны не коўзалiся па снезе!

А вось i стары меднiк таксама праходзiць праз горад i крычыць на скрыжаваннях: "Лудзiць, паяць!" Вясной ён носiць сваю маленькую рэйку на плячах, а зiмой цягне яе на вяроўцы па снезе, i яна слiзгоча, палягчаючы яму працу, - бяжыць за меднiкам, як сабачка. Каму што трэба - слiзгацца цi не слiзгацца. Хiба гэта блага?

I, праводзiўшы вачыма меднiка, якi грукатаў жалезам, Таня пакрочыла шырэй, хутчэй пабегла наперад да адчыненых варот школы.

Каля школы тоўпiлiся дзецi. Але дзiўна, яны не заходзiлi, а выходзiлi з варот. Яны з крыкам беглi насустрач Танi, i яна доўга не магла зразумець iх словы.

- Буран, - крычалi яны, - буран! Нiякага спектакля не будзе!

Мацi, хутаючыся ў футра, хапалi малых за рукi i вялi дадому. Iншых забiралi бацькi.

З варот выйшла Аляксандра Iванаўна, ведучы за сабой тую самую дзяўчынку, хуткiя ногi якой так часта перабягалi Танi дарогу. А за другую руку настаўнiцы трымаўся маленькi хлопчык, каторы, як здавалася, нiкуды не хацеў iсцi.

Таня ўважлiва агледзелася вакол. Яна ўзняла вочы i ўбачыла неба, падзеленае рэзка на два колеры - чорны i сiнi. Чорным яно было злева, на ўсходзе, i стаяла там прамой сцяной. I сцяг на гарадской каланчы ляцеў наперад, таксама прамы, як струна. На горад насоўваўся буран. Ён плыў высока, ён яшчэ не апускаўся на зямлю.

Таня паглядзела на паветра скрозь пальцы. Яно было цёмнае i густое.

"Буран, - з трывогай падумала Таня, - а яны на рацэ".

- Буран! - крыкнула Аляксандра Iванаўна. - Вяртайся, Таня, дадому. Скажы пра гэта ўсiм, каго сустрэнеш.

Але Таня не павярнула. Яна падбегла блiжэй.

- Я не баюся бурану, - сказала яна. - Я дапамагу вам. Дайце мне дзяўчынку, я завяду яе дадому.

- Яна жыве далёка, каля ракi, дзе баржы.

- Нiчога, я ведаю, дзе яна жыве.

- Ну, добра, адвядзi, а я павяду хлопчыка. Толькi глядзi, хутчэй вяртайся дадому, - неспакойна сказала настаўнiца.

- Я зраблю ўсё добра, - таропка сказала Таня, - не хвалюйцеся, Аляксандра Iванаўна.

Яна схапiла дзяўчынку за руку, i ўдваiх яны пабеглi па доўгай вулiцы, дзе, не гледзячы на поўдзень, гаспадынi зачынялi аканiцы на вокнах i запальвалi ў дамах агнi.

Яны беглi хутка, не спыняючыся, толькi вецер на скрыжаваннях затрымлiваў iх.

Ля ракi з вышынi Таня ўбачыла баржы, занесеныя снегам па самыя мачты. А направа - каток. Шырокi i роўны лёд быў чысты ад снегу. Па краях яго на ўбiтых колах вiселi гiрлянды з яловых лапак. Яны матлялiся, як снасцi на шхуне, якую застала бура. А далёка за катком, на рацэ, на вяршынях адкрытых гор, як кветкi, падымалiся на тонкiх сцяблiнах белыя вiхуры. На катку нiкога не было. Толькi дзве маленькiя постацi, трымаючыся за рукi, каталiся па краi.

Таня збегла ўнiз па сцежцы i памчалася ўздоўж берага, паглядаючы то на каток, то на дзяўчынку, якая задыхалася ад бегу.

Яна спынiлася на секунду.

- Гэта нашы, - сказала дзяўчынка. - Чаго ж ты iм не крычыш?

Але замест адказу Таня прыклала руку дзяўчынкi да свайго сэрца.

- Паслухай, як б'ецца.

- У мяне змерзлi вушы, - сказала дзяўчынка. - Я нiчога не чую. Iдзе буран, а яны катаюцца. Чаму ты iм не крычыш?

I Таня зноў не адказала ёй. Яна ўзяла яе на рукi i панесла ў дом, якi стаяў на самым беразе.

Праз iмгненне Таня зноў паказалася на парозе дома, цяпер адна. Яна скочыла ўнiз на лёд i пайшла памiж барж па сцежцы, дзе ногi патаналi ў снезе. Яна вырашыла зусiм не спяшацца. Яна пойдзе яшчэ марудней па гэтай цяжкай сцежцы. I хай буран засыпле ёй вочы, засыпле i каток, i гiрлянды з яловых галiн, да самых гор няхай ён пакрые ўсю раку снегам. Яна не будзе спяшацца. Яна прыйдзе на каток i скажа iм груба: "Пара вам адумацца i разысцiся па дамах. Толькi не думайце, што я прыйшла сказаць вам гэта. Я вадзiла дзяўчынку дамоў i выпадкова праходзiла мiма. Гэта ваша шчасце, таму што я бачу - вы абое забылiся на ўсё. А калi i не дзяўчынка, то мне проста падабаецца гуляць тут, на рацэ, перад буранам. Можаце не верыць мне, як хочаце. Толькi вы бачыце - вось я павольна прыйшла сюды i пайду зараз, зусiм не спяшаючыся".

Так мармытала Таня, паскорваючы крок, пакуль ногi не панеслi яе, як на крылах. Яна iмчалася мiма змёрзлых барж, i цёмнае паветра гудзела ў яе вушах. А дарожка аказалася самай кароткай з усiх. Яна хутка прывяла яе на каток. Але тут Таня нiкога не застала. Яна абвяла вачыма ўсю раку, бераг, што дымiўся на высокiх мясцiнах. I нечакана заўважыла Колю блiзка, амаль каля ног. Ён сядзеў на снезе побач з хвойнымi гiрляндамi, што ўпалi ад ветру, i Жэня сядзела побач з iм. Iмгла падбiралася ўжо да сонца.

Таня грудзьмi разадрала яловыя галiны.

- Вы што, сляпыя? - сказала яна Жэнi. - Хутка пачнецца буран. Аляксандра Iванаўна загадала, каб усе iшлi па дамах.

Але, сказаўшы гэта, яна ўбачыла, што Жэня i без таго напалохана: хаця шчокi яе былi чырвоныя, але яна ўся дрыжала.

- Што здарылася? - у трывозе спытала Таня.

- Гэта ўсё Коля падстроiў, - сказала Жэня, дрыжучы. - Яму хацелася пакатацца са мной на каньках. Але мне страшна, тут вецер.

- Нашто ты манiш? - сказаў Коля. - Хiба ты не хацела пакатацца ранiцай?

- А хiба ты не прасiў Фiльку, каб той сказаў Танi, што мы ранiцай пойдзем сюды? - злосна адказала Жэня.

Але Таня не слухала iх. Яна занепакоена схiлiлася над Колем.

Твар яго быў бледны, ён трымаўся за нагу, не маючы сiлы ўстаць з сумёта.

- Iдзi ты, дурнiца, - сказаў ён Жэнi. - Iдзiце вы абедзве, я застануся адзiн.

Жэня ўсё не пераставала калацiцца.

- Я пайду дамоў, - сказала яна.

Таня ўзяла Жэню за плечы, цiха павярнула тварам да горада.

- Iдзi, - сказала яна. - Толькi зайдзi да Фiлькi i скажы, што мы тут. Мамы няма дома.

- Не, не, я пайду дадому. Я баюся - хутка пачнецца буран.

Жэня пабегла ўверх на гару, рукавом закрываючы ад ветру твар.

Таня села на лёд перад Колем, пачала рукамi развязваць рамянi.

- Ты ўдарыўся? Табе балiць? - спытала яна.

Ён прамаўчаў.

Навокал цямнела ўсё: рака, i лёд, i неба.

Пальцы яе змерзлi. Яна сагравала iх, зрэдку моцна зацiскаючы памiж каленяў. Коля сiлiўся не стагнаць. Яна падала яму руку. Ён устаў i зноў апусцiўся на снег.

- Ты зламаў нагу? - сказала Таня з жахам.

- Не, - адказаў Коля, - я толькi трохi расцягнуў сабе жылу. Гэтая дурная Жэня зусiм не ўмее катацца.

Потым яна пачула яго смех, мiж тым як смяяцца яму было б не варта.

Можа, ён смяецца з яе, з яе страху за жыццё? Можа, гэта толькi прытворства i жарт - нага ў яго зусiм не балiць?

-- Паглядзi на дарогу, - сказаў ён са смехам, - гэта ж Тыгр нясе твае канькi ў зубах. Я так i думаў, што ты iх схавала.

Яна паглядзела на дарогу.

Так, гэта Тыгр бег па лёдзе, цягнучы за раменьчыкi канькi. Ён паклаў iх ля яе ног i прысеў побач, чакаючы падзякi. Яна правяла змерзлай рукой па яго халоднай поўсцi. Але навошта ёй цяпер канькi i дзе ён iх узяў? Ён, вiдаць, выкапаў iх з сумёта за домам. Ён валок iх па вулiцы, палохаючыся сустрэчных. I вецер кiдаў у яго снегам. Яму, вiдаць, цяжка было цягнуць. А ўсё дарэмна: ёй цяпер не патрэбны канькi.

- Што ж мне рабiць? - сказала яна. - Мамы няма дома. Няма нiкога, апроч Тыгра. Але калi ты не можаш iсцi, я на руках занясу цябе да рыбаковых хат. А тут заставацца нельга. Ты не ведаеш нашых буранаў.

- Я не баюся вашых буранаў, - упарта адказаў Коля. - А калi ты думаеш, што я спалохаўся глыбокай вашай ракi i не пайшоў тады ў ваду па тое няшчаснае кацяня, - твая справа. Думай, як хочаш. Iдзi, калi ты баiшся.

- Не, - сказала Таня, - я не бурану баюся, я баюся за цябе. Гэта небяспечна, i я застануся тут з табой.

Яна села на снег каля Колi. Яна глядзела на яго з пяшчотай i не хавала яе больш. I твар яе выказваў трывогу.

Ён апусцiў галаву.

- Я павiнен быць дома, - сказаў ён. - Я даў слова бацьку. Ён жа не ведае, дзе я.

- Што ж мне рабiць? - паўтарыла Таня.

Яна адвяла вочы ад Колi i задумлiва паглядзела на Тыгра, што дрыжаў на лятучым снезе, потым ускочыла на ногi, ужо вясёлая.

Неба спаўзала з гор, сцелючыся, як дым, па цяснiнах. I чорная далячынь была блiзкая, стаяла за скаламi побач. Але самы страшны вецер яшчэ не выйшаў з-за пясчанай касы, дзе былi раскiданы камянi. I снег яшчэ не падаў зверху. Буран насоўваўся павольна.

- У нас ёсць час, - сказала Таня. - У Фiлькi сабакi, а я праўлю нартай выдатна. Я прыганю iх сюды. Мы можам паспець. Пачакай мяне тут, i я завязу цябе да бацькi. Толькi не палохайся. З табой застанецца сабака. Ён нiкуды не пойдзе.

Таня пасадзiла Тыгра ў сумёт i дала яму лiзнуць сваю руку. Ён застаўся на месцы, гледзячы са страхам на поўнач, дзе бура ўжо рухала снег i калыхала лясы на гарах.

Таня ўзбегла на бераг.

Нахiлiўшы твар i рассякаючы вецер целам, яна прабегла па вулiцы, заваленай высокiмi сумётамi. Усе вароты былi ўжо зачынены. Толькi адны Фiлькавы вароты стаялi адкрытыя насцеж. Толькi што ён прыехаў з бацькам на сабаках. Ён стаяў на ганку, i чысцiў свае лыжы, i, убачыўшы побач Таню, якая дыхала моцна, здзiўлена адступiў перад ёй. А сабакi ляжалi ля варот на двары, запрэжаныя ў нарту, - iх яшчэ не паспелi распрэгчы. I каюр - доўгая палка з ясеню - быў уторкнуты побач з iмi ў снег.

Таня схапiла каюр i ўпала ў нарту.

- Што ты робiш, Таня! - крыкнуў спалохана Фiлька. - Асцярожна, яны злыя.

- Маўчы, - сказала Таня, - маўчы, любы Фiлька! Мне трэба хутчэй адвезцi да бацькi Колю. Ён звiхнуў сабе нагу на катку. Я зараз прыганю тваю нарту. Па рацэ гэта блiзка.

Яна ўзмахнула каюрам, крыкнула на сабак па-нанайску, i сабакi вынеслi яе з варот.

Пакуль Фiлька паспеў саскочыць з ганка i надзець на ногi лыжы, нарта ўжо была далёка. Але ўсё ж ён бег за Таняй i крычаў з усёй моцы:

- Буран, буран! Куды ты? Пачакай мяне!

Але Таня ўжо не пачула яго крыкаў.

Яна сядзела на нарце вярхом, як сапраўдны паляўнiчы. Яна правiла выдатна, трымаючы напагатове каюр. I дзiўна, сабакi слухалiся яе, хаця голас яе быў iм незнаёмы.

Фiлька спынiўся. Вецер ударыў яго ў плечы i прымусiў прысесцi на лыжы. Але ён не павярнуў назад.

Ён пасядзеў крышку на лыжах, раздумваючы пра тое, што ўбачыў, пра вецер, пра Таню i пра сябе самога. I, рашыўшы, што ўсё добрае павiнна мець добры напрамак, павярнуў раптоўна ад дому i, рушыўшы на дарогу, што вяла ў крэпасць цераз лес, пабег па ёй насустрач буры.

А пакуль ён бег, сабакi яго дружна вывезлi Таню на лёд. Яна прытармазiла нарту побач з Колем, з сiлай уткнуўшы памiж палазоў доўгi каюр. I адразу сабакi палеглi, зусiм не сварачыся адзiн з адным.

Коля, хiстаючыся ад болю, цяжка ўстаў. Але ён усмiхаўся. Нават задавальненне свяцiлася на яго змёрзлым твары. Ён упершыню бачыў у запрэжцы сабак, упершыню яму даводзiлася ездзiць на iх.

- Сапраўды, гэта нядрэнна прыдумана, - сказаў ён, паглядзеўшы на лёгкую нарту, падбiтую кiтавым вусам, i на сабак, што грызлi снег па баках. - Гэтыя сабакi не такiя злосныя, як пра гэта бесперапынку гаварыў мне Фiлька, i не такiя дужыя на выгляд. Яны не намнога большыя за нашых шпiцаў.

Але Таня, якая лепей ведала iх злосць, нястрыманы нораў i непатольную прагу свабоды, нi на крок не адыходзiла ад нарты. Толькi на момант адлучылася яна, каб асцярожна падхапiць на рукi Колю i пасадзiць яго ў санi. Потым падняла дрыжачага ад страху Тыгра, прыцiснула яго да грудзей, скокнула ў нарту i пусцiла сабак наперад.

Але якiя няўлоўныя былi пры гэтым яе рухi, i якiя дакладныя, якi пiльны быў позiрк на снег, што пачынаў сiпець i варушыцца па дарозе, i якiм нясмелым рабiўся ён, калi яна скiроўвала яго назад - на Колю.

- Табе не вельмi балiць? - пыталася яна. - Пацярпi, хутка прыедзем. Толькi б паспець да бурану!

Ён здзiўляўся. У яе вачах, якiя трывожна гарэлi пад абмерзлымi ад ветру вейкамi, i ва ўсёй яе iстоце бачыўся яму другi, зусiм незнаёмы сэнс. Нiбыта на гэтых дзiкiх сабаках, запрэжаных у лёгкiя санi, скрозь калючы снег, што сек скуру на твары, неслiся яны абое ў нязведаную, новую краiну, пра якую ён яшчэ нiчога не чуў.

I ён трымаўся за яе вопратку, каб не вывалiцца.

А завея ўжо займала дарогу. Яна iшла сцяной, як лiвень, паглынаючы святло i звонячы, як гром памiж скал.

I Таня, аглушаная гэтым ветрам, убачыла смутна, як ад гэтай белай сцяны, нiбы стараючыся адарвацца ад яе, ускач iмчыцца па дарозе конь. Каго ён выносiў з бурану, Таня не магла ўгледзець. Яна адчула толькi, як сабакi з лютасцю рванулiся насустрач, i закрычала на iх дзiкiм голасам. Коля не зразумеў яе крыку. Але сама яна ведала, чаму крычыць страшна: сабакi больш не слухалiся.

Нiбыта цяжкiм кап'ём, Таня пакiвала каюрам i, натужыўшы руку, з сiлай уторкнула яго ў снег. Ён увайшоў глыбока i зламаўся. Тады Таня павярнулася, i Коля на адно толькi iмгненне ўбачыў на твары яе жах. Яна крыкнула:

- Трымайся мацней за нарту!

Яна падняла Тыгра над галавой i кiнула яго на дарогу. Ён з вiскам упаў у снег.

Потым, нiбы зразумеўшы, што яму трэба рабiць, iмгненна ўскочыў i з гучным выццём панёсся побач з вупражкай. Ён апярэдзiў яе, быццам сам асуджаючы сябе на пагiбель. Сабакi заўважылi яго. Ён кiнуўся прэч з дарогi, i яны панеслiся ўслед за iм.

Конь праскакаў мiма.

"Дарагi мой, бедны Тыгр!" - падумала Таня.

Ён скакаў па цалiне высока, ён патанаў, ён задыхаўся ў снезе. Ён, можа, нават праклiнаў людзей, якiя знявечылi ягонае цела, зрабiлi кароткiмi ногi, шыю доўгай i слабай. Але ён любiў гэтую дзяўчынку, з якой разам гуляў шчанюком i вырас разам, i толькi ён адзiн састарэў. Цi ж справядлiва гэта?

А Таня прыпала да нарты, пачуўшы доўгi вiск, i хрыпенне, i стук сабачых iклаў, якi заглушаў шум ветру.

Нарта, якую не стрымлiваў больш тормаз, наляцела на сабак, паднялася, перакулiлася набок.

I сабакi памчалi ў глухую завею.

Нiхто не варушыўся: нi Таня, што ляжала побач з нартай, нi Коля, якi ўпаў нiцма, нi мёртвы Тыгр з разарваным горлам, якi глядзеў у непагоднае неба, усё было нерухомае. Рухаўся толькi снег i паветра, якое туга хадзiла туды-сюды па рацэ.

Таня першая ўскочыла на ногi. Яна нахiлiлася, падняла нарту i зноў нахiлiлася, дапамагаючы ўстаць Колю. Падзенне не ашаламiла яе. Як i раней, усе яе рухi былi няўлоўныя, моцныя, гнуткiя. Яна страсянула снег з твару спакойна, нiбыта нiчога не здарылася.

Коля ж не стаяў на нагах.

- Мы загiнем. Што я нарабiў, Таня! - сказаў ён са страхам, i нават слёзы выступiлi ў яго на вачах, але яны змерзлiся, не паспеўшы нават скацiцца па вейках.

Коля пачаў зноў хiлiцца на бок, апускацца на зямлю. I Таня зноў падхапiла яго, стараючыся ўтрымаць.

Яна закрычала яму:

- Коля, ты чуеш, мы нiколi не загiнем! Толькi нельга стаяць на месцы занясе. Ты чуеш мяне, Коля, мiлы! Рухацца трэба!

Яна напружвала ўсе сiлы. I так стаялi яны, нiбыта абняўшыся. I завея прытулiла iх на хвiлiну ў сваiх воблаках, а потым аглушыла сваiм моцным голасам.

Таня нагой падсунула нарту блiжэй.

- Не, не, - крыкнуў Коля, - я гэтага не хачу! Я не дазволю табе мяне везцi!

Ён пачаў вырывацца, Таня абхапiла яго за шыю. Халодныя твары iх краналiся адзiн аднаго. Яна прасiла, паўтараючы адно i тое ж, хаця цяжка было вымавiць слова - кожны гук на губах памiраў ад жорсткага ветру.

- Мы выратуемся, - гаварыла яна. - Тут блiзка. Хутчэй! Нельга чакаць.

Ён апусцiўся на нарту. Яна шалiкам сцерла з яго твару снег, агледзела рукi - яны былi яшчэ сухiя - i моцна завязала ля кiсцi шнуркi яго рукавiц.

Учапiўшыся за абрывак вяроўкi, Таня пацягнула нарту за сабой. Высокiя хвалi снегу кацiлiся ёй насустрач - заступалi дарогу. Яна падымалася на iх i зноў апускалася i ўсё iшла i iшла наперад, плячыма рассоўваючы густое, увесь час рухлiвае павегра, якое пры кожным кроку адчайна чаплялася за вопратку, як калючкi паўзучых траў. Яно было цёмнае, поўнае снегу, i нiчога скрозь яго не было бачна.

Часам Таня спынялася, вярталася да нарты, штурхала Колю i, нягледзячы нi на якiя яго пакуты i скаргi, прымушала зрабiць дзесяць крокаў наперад. Дыхала яна цяжка. Увесь твар яе быў мокры, i вопратка цвярдзела - пакрывалася тонкiм лёдам.

Так iшла яна доўга, не ведаючы, дзе горад, дзе бераг, дзе неба, - усё знiкла, схавалася ў гэтым белым мораку. Але Таня iшла, нахiлiўшы твар, намацваючы дарогу нагамi, i, як у самую страшную спёку, пот струменiўся па яе спiне.

Раптам яна пачула стрэл з гарматы. Яна зняла шапку, паслухала, падбегла да Колi i зноў прымусiла яго ўстаць з санак.

Яна закрычала, i гукi з цяжкасцю выляталi з яе горла. Але крык яе здаўся не мацнейшым за шоргат сухiх сняжынак.

- Ты чуў, гармата страляе з крэпасцi. Можа, гэта нам падаюць знак.

Ён слаба кiўнуў галавой. Здранцвенне ахоплiвала яго ўсё мацней. I Таня ўжо не пасадзiла, як раней, Колю ў санкi, а, абхапiўшы за пояс i паклаўшы яго руку сабе на шыю, пацягнула зноў наперад, прымушаючы яго перабiраць нагамi. А нарта засталася на месцы.

Яны збочылi ўлева, адкуль пачуўся яшчэ адзiн стрэл. Гэты быў гучнейшы i прайшоўся па ўсёй рацэ.

Таня мацней налягла на вецер грудзьмi, благаслаўляючы моц сваiх лёгкiх, якiя дапамагалi ёй неяк дыхаць у гэтую страшэнную буру, i моц сваiх ног, што неслi яе наперад, i сiлу рук, што не выпускалi з абдымкаў сябра.

Але часам на iмгненне нападаў на яе страх. I тады здавалася ёй, што яна адна ў свеце сярод гэтай завiрухi.

А мiж тым насустрач ёй, ахутаныя гэтай жа завiрухай, рухалiся на лыжах пагранiчнiкi. Яны iшлi густым ланцугом, якi раскiнуўся далёка па рацэ. У руках у кожнага была доўгая вяроўка, канец якой трымаў другi. Так былi яны аб'яднаны ўсе да адзiнага i нiчога не баялiся ў свеце. Такая ж iмгла, тыя ж таросы, тыя ж высокiя сумёты, што кацiлiся наперад i назад, паўставалi перад iмi, як i перад Таняй. Але стралкi лёгка збягалi з iх i лёгка ўзбiралiся, не губляючы дарэмна дыхання. А калi вецер мацнеў, яны прыгiналiся да зямлi, нiбы старалiся пад iм праскочыць.

Так наблiжалiся яны да таго месца, дзе была Таня. Але i за два крокi яе не было бачна. Па-ранейшаму адзiнокай здавалася сярод завiрухi гэтая дзяўчынка з абледзянелым ад поту тварам, якая трымала на руках свайго аслабелага сябра. Яна яшчэ рухалася наперад, але ў яе не хапала ўжо сiл. Яна хiсталася ад кожнага парыву ветру, падала, зноў уставала, працягваючы наперад толькi адну вольную руку. I раптам адчула яна сваiм локцем вяроўку. Яна сутаргава ўчапiлася за яе. Гэта магла быць i вяроўка з баржы, што ўмерзла недалёка ў лёд. Але ўсё-такi, перабiраючы рукой па канаце, Таня закрычала:

- Хто тут, памажыце!

I нечакана дакранулася да бацькавага шыняля. У змроку, без усялякiх бачных адзнак, не вачыма, аслепленымi снегам, не пальцамi, змярцвелымi ад сцюжы, а сваiм цёплым сэрцам, што так доўга шукала ў цэлым свеце бацьку, пазнала яна яго тут, у халоднай пустынi, якая пагражала смерцю, у поўнай цемры.

- Тата, тата! - закрычала яна.

- Я тут! - адказаў ён ёй.

I твар яе, знявечаны мукай i стомай, пакрыўся слязамi.

- Ён жывы, - сказала яна, падштурхнуўшы Колю да бацькi, i сама, уся ўздрыгваючы ад громкага плачу, прыпала лбом да яго каленяў.

Ён прысеў на кукiшкi i, сарваўшы з сябе шынель, ухутаў прыцiснуўшыхся да яго дзяцей.

Што з iм? Ён таксама плакаў, i твар яго, перакрыўлены пакутай, як у Танi, быў зусiм мокры. Але гэта мог быць i снег, што растаў ад яго дыхання пад цёплым шаломам.

- Фiлька... Фiлька прыбег да нас, - сказаў бацька.

- Фiлька, Фiлька, - паўтарыла гучна Таня, хаця Фiлькi не было тут.

Хвiлiны са дзве яны заставалiся нерухомыя. Снег поўз на iх усё вышэй.

Бацька моцна таргануў за вяроўку. Злева i справа пачалi падыходзiць чырвонаармейцы, не выпускаючы з рук лiны. Яны, як белыя клубы снегу, узнiкалi з завiрухi i спынялiся каля дзяцей.

Апошнi падышоў чырвонаармеец Фралоў. Ён увэсь быў закручаны ў завею. Ружжо яго вiсела за плячыма, а твар быў у снезе.

- Знайшлi, - сказаў ён. - Я ж казаў, што знойдзем. Без гэтага нельга.

Чырвонаармейцы цесным колам акружылi дзяцей i палкоўнiка, i ўвесь натоўп рушыў па завiрусе назад.

А з крэпасцi пачуўся яшчэ адзiн стрэл.

XVI

Даўным-даўно мiнуўся той дзень, калi Таня так смела бiлася з буранам i з воблакамi халоднай завеi за сваю жывую душу, якую ўрэшце без усякай дарогi знайшоў бацька i сагрэў сваiмi рукамi.

Вецер ураннi павярнуў i спынiўся надоўга. Цiха стала на рацэ, i над гарамi было цiха - над усiм Танiным светам. Вецер садзьмуў з кедраў i елак снег: лясы сцямнелi. I позiрк Танi, упiраючыся ў iх, спакойна стаяў на адным месцы, не шукаючы нiчога iншага.

Коля толькi злёгку абмарозiў вушы.

Таня з Фiлькам кожны дзень наведвалi яго ў доме бацькi, часта застаючыся абедаць.

Але гадзiна абеду не здавалася Танi такой цяжкай, як раней. Хаця i не так старанна частаваў яе пiрагамi з чаромхай бацька, не так моцна цалавала на парозе яе Надзея Пятроўна, а ўсё-такi бацькаў хлеб, якi Таня спрабавала на язык i так i гэтак, здаваўся ёй цяпер другiм. Кожны кавалак быў ёй салодкi.

I скураны рэмень бацькi, што валяўся заўсёды на канапе, здаваўся ёй таксама iншым.

Яна часта надзявала яго на сябе.

I так добра Танi яшчэ не было нiколi.

Але не вечна цягнулiся вакацыi. Скончылiся i яны. Вось ужо некалькi дзён, як хадзiла Таня ў школу.

Яна насiла кнiгi без раменьчыка i сумкi. I заўсёды, перад тым як распрануць кажушок, кiдала iх у раздзявальнi на падлюстэрнiку. Сёння яна зрабiла гэтак жа.

Яна кiнула кнiгi i, зняўшы кажушок толькi з аднаго пляча, зазiрнула ў люстра, хаця заўсёды пазбягала глядзецца ў яго, таму што гэта было тое самае люстра, якое калiсьцi так жорстка пакарала яе.

Але цяпер, пазiраючы ў люстра, яна накiравала позiрк не на свой твар i не на свае вочы, у глыбiнi якiх па-ранейшаму хадзiлi лёгкiя ценi, а на iншае вiдовiшча, што як быццам не мела да яе нiякiх адносiн.

Яна ўбачыла натоўп дзяцей, што стаяў паўкругам насупраць. Усе яны стаялi да люстра спiной, а галовы iх былi паднятыя ўгору. Яны чыталi газету, якая вiсела пад жалезнай сеткай на сцяне.

I Жэня, што стаяла блiжэй за iншых да сцяны, сказала:

- За такiя справы яе трэба было б выключыць з атрада.

- Выкiнуць проста вон, - сказаў тоўсты хлопчык, якi паступiў у школу разам з Колем.

Не разумеючы, да каго маглi адносiцца гэтыя словы, Таня не спяшалася падысцi.

Але, адвёўшы вочы ад люстра, яна падышла да натоўпу. Газету яна пазнала. Гэта была раённая газета, якую выпiсваў атрад.

Яна запытала:

- Што тут робiцца?

Пачуўшы яе голас, дзецi павярнулiся да яе i зноў адвярнулiся i знiклi раптам усе як адзiн.

Таня прывыкла адчуваць заўжды побач з сабой сяброў, бачыць iх твары i, пабачыўшы iх спiны, была вельмi здзiўлена.

- Што гэта значыць? - усклiкнула яна.

Ёй нiхто не адказаў.

Тады яна падняла руку да жалезнай сеткi, замкнутай на замок, i прачытала.

"Школьныя справы.

У школе нумар два чыняцца страшэнныя агiднасцi. Вучанiца сёмага класа Таня Сабанеева ў буран павезла катацца на сабаках вучня таго ж класа Колю Сабанеева. Хлопчык пасля таго праляжаў у ложку ўсе вакацыi. А вучань таго ж класа Белалюбскi, якi прыбег у крэпасць паведамiць пра гэта бацьку Колi, адмарозiў сабе палец. Дзяцей выратавалi нашы слаўныя пагранiчнiкi. Але пра што думаюць настаўнiкi i пiянерарганiзацыя, дапускаючы ў школьным асяроддзi падобныя задумы, небяспечныя для жыцця?"

- Што гэта значыць? - паўтарыла Таня цiха, азiрнуўшыся вакол i не ўбачыўшы каля сябе нiкога, апроч Фiлькi.

Ён стаяў прама.

I Таня зразумела, што гэта значыць. Яна зразумела, што халодныя вятры дуюць не толькi з аднаго боку, але i з другога, блукаюць не толькi па рацэ, але пранiкаюць i скрозь тоўстыя сцены, нават у цёплым доме даганяюць яны чалавека i збiваюць яго iмгненна з ног.

Яна апусцiла рукi. Кажушок споўз з яе пляча i ўпаў на падлогу. Яна не падняла яго.

- Але ж гэта ўсё няпраўда, Фiлька, - сказала яна шэптам.

- Вядома, няпраўда, - таксама шэптам адказаў ён ёй i паказаў свой палец, абматаны доўгiм бiнтам. - Мне зусiм не балiць. Што яны выдумляюць, не ведаю. Але ты паслухай мяне, паслухай, Таня.

А Таня глытала паветра, якое здалося ёй яшчэ больш колкiм, чым тады на рацэ. Вушы яе нiчога не чулi, вочы не бачылi. Яна сказала:

- Што са мной будзе цяпер?

I, схапiўшыся за галаву, кiнулася ўбок, iмкнучыся, як заўсёды, моцным рухам супакоiць сябе як-небудзь i знайсцi якое-небудзь рашэнне.

Шырока iдучы, як ходзяць у сне, яна iшла па калiдоры, стукаючыся плячом аб сцяну, натыкаючыся на малых, якiя з вiскам кiдалiся ад яе. За вуглом яна абышла старэнькага, якi замахаў на яе ўказкай. Яна нават не пакланiлася яму, хаця гэта быў дырэктар. Стары з глыбокай роспаччу пакiваў ёй услед галавой i паглядзеў на настаўнiка гiсторыi Арыстарха Арыстархавiча Арыстархава, якi дзяжурыў у гэты дзень у калiдоры.

- Гэта яна, - сказаў Арыстарх Арыстархавiч Арыстархаў, - i я зусiм не шкадую, што паведамiў пра гэты выпадак у газету.

А Таня ўсё iшла па калiдоры. I ў роўным шуме мноства дзiцячых галасоў, у якiм знiкаў кожны гук, кiпела i калацiлася яе сэрца. Але што рабiць? Усё стала ўпоперак яе дарогi.

"А сябры? Дзе яны?" - думала Таня, хаця пайшла ад iх сама i зараз нiяк не магла iх убачыць.

XVII

Нiхто лепш за Фiльку не ведаў, цi была ў яго сэрцы хоць якая-небудзь iншая думка, чым памагчы Танi як мага хутчэй. А ўсё ж ён не быў задаволены нi сваiмi ўласнымi паводзiнамi, нi паводзiнамi сяброў у гэты дзень.

У першы момант ён быў кiнуўся следам за Таняй па калiдоры, але ўбачыўшы за вуглом Арыстарха Арыстархавiча Арыстархава, яго плечы, паднятыя занадта высока, яго раўнадушныя акуляры, якiя займалi там многа прасторы, што, здавалася, нiкому не заставалася месца на свеце, Фiлька спынiўся мiжволi i рашыў павярнуць назад.

Але i ў раздзявальнi ён не пабачыў нiчога добрага. У цемры памiж вешалкамi ля газеты ўсё яшчэ тоўпiлiся дзецi. Кнiгi Танi былi скiнуты з падлюстэрнiка на падлогу. I тут жа на падлозе ляжаў кажушок, якi падараваў ёй нядаўна бацька. Па iм хадзiлi. I нiхто не звяртаў увагi на сукно i бiсер, якiмi ён быў абшыты, на выпушку з барсучынай футры, што ззяла пад нагамi, як шоўк.

Засвоiўшы сабе дзiўную звычку час ад часу раздумваць, Фiлька падумаў, што, калi б старажытныя воiны - i не старажытныя, а iншыя, якiх ён бачыць сёння пад суконнымi шаломамi з чырвонай зоркай, - не дапамагалi адзiн аднаму ў паходзе, то як бы яны маглi перамагаць? Што, калi б сябар успамiнаў пра сябра толькi тады, калi бачыць яго, i забываўся б на яго, калi той пайшоў у дарогу, то як бы ён мог калi-небудзь вярнуцца назад? Што, калi б паляўнiчы, згубiўшы свой нож на сцежцы, не мог папытаць пра яго сустрэчнага, то як бы ён мог засынаць спакойна, заўсёды адзiнокi, ля вогнiшча?

Раздумваючы так, Фiлька апусцiўся на каленi ў пыл сярод натоўпу, i многiя наступалi яму на пальцы. Але ўсё ж ён сабраў Танiны кнiгi i, учапiўшыся за Танiн кажушок, з усяе сiлы стараўся вырваць яго з-пад ног.

Нават i гэта было не так лёгка зрабiць. Наступiўшы на яго цяжкiмi валёнкамi, не рухаючыся з месца, стаяў на iм тоўсты хлопчык, якога Таня заўсёды лiчыла нягоднiкам. Ён крычаў на Колю:

- Я магу гэта тысячу разоў паўтарыць! Так, магу паўтарыць: трэба выкiнуць тваю Таню вон з атрада.

А Коля ў цёплай шапцы - ён не паспеў яе зняць, - падняўшы бледны твар, моўчкi глядзеў яму ў вочы. I ад абурэння яму не хапала голасу.

Ён цiха прамовiў:

- Ну, скажы яшчэ што-небудзь пра яе, i я не пагляджу, што ты такi тоўсты, - я скручу цябе, як шчанюка, i выкiну на вулiцу!

- Гэта ты мяне скруцiш? - з гучным рогатам адказаў хлапчук. - Ты ж мяне з месца не зрушыш!

Коля схапiў яго за грудзi, але, аслабелы пасля хваробы, не мог яго нават пахiснуць.

А мiж тым хлапчук падняў ужо руку над Колем, гатовы ўдарыць яго кулаком.

Тады Фiлька, не раздумваючы больш нi аб чым, распрастаў сваю далонь, вельмi цвёрдую ад звычкi хапацца за дрэвы, i рабром ударыў тоўстага хлапчука з такон сiлай, што той кулём паляцеў на падлогу.

Коля не паспеў атрымаць удару. А Фiлька хутка выхапiў кажушок i, асцярожна страсянуўшы яго ад пылу, павесiў на кручок. Такiм чынам, ён зрабiў адразу дзве справы i, не адкладваючы, узяўся за трэцюю. Ён падышоў да хлапчука, ашаломленага ад падзення, i, узяўшы яго за плечы, асцярожна паставiў на ногi. Потым пагразiў яму абмарожаным пальцам, на якiм павязка была ўся ў брудзе i матлялася.

- Ты ў нас у горадзе i ў школе яшчэ зусiм чужы, - сказаў Фiлька, - i я прашу цябе вельмi - будзь хоць раз чалавекам. I ты будзеш iм, слова гонару!

Ён паспеў сказаць гэта якраз у час, таму што ў тую ж хвiлiну заўважыў перад сабой Арыстарха Арыстархавiча Арыстархава. Рукi яго былi на гэты раз апушчаны i не займалi многа месца, паколькi побач з аднаго боку з iм стаяў Косця, важаты, чалавек яшчэ зусiм малады, а па другi - дырэктар, стары i добры чалавек.

- Зараз жа знайдзiце Таню Сабанееву i прышлiце да мяне, - сказаў Арыстарх Арыстархавiч.

У голасе яго не адчувалася нiводнага гуку, падобнага на лiтасць.

Тады тоўсты хлопчык паглядзеў на Фiльку, Фiлька - на яго, i абое яны зiрнулi на Колю, i ўтраiх нiзка пакланiлiся Арыстарху Арыстархавiчу Арыстархаву.

Iм ужо расхацелася бiцца i сварыцца.

- Дзе ж мы яе знойдзем? - сказалi яны. - Мы яе нiдзе не бачылi, як жа мы яе да вас пашлём, Арыстарх Арыстархавiч?

Сказаўшы так, яны пасунулiся ўбок - абняўшыся, пайшлi, заняўшы ўсю дарогу i спяваючы нягучна песеньку, знаёмую ўсiм:

Не надо, не надо, не надо, друзья,

Гренада, Гренада, Гренада моя...

XVIII

Цэлую ранiцу яны спявалi гэтую песеньку, а Таня ўсё не прыходзiла ў клас. Калi ж яна не з'явiлася i на апошнi ўрок, яны перасталi спяваць. Яны сядзелi цiха, як i ўсе астатнiя, i пальцы не трымалi пяра, памяць нiчога не помнiла.

Такая ж цiхая i няўважлiвая была i Аляксандра Iванаўна. Яе твар, якi падабаўся iм заўсёды сваёй прыгажосцю i весялосцю, цяпер выказваў трывогу, i зорачка ззяла iм у вочы быццам не так ярка, як раней.

- Дзе ж яна, куды яна магла пайсцi? Ужо апошнi ўрок, а Танi няма нi тут, нi дома. Няўжо мы не знойдзем яе, дзецi? - пыталася Аляксандра Iванаўна. Ёсць жа ў яе сябры! Цi няма iх - так выходзiць?

Няўтульны выгляд апусцелай пасля заняткаў школы. Шум зацiхае, як дождж, што прайшоўся раптоўна над лесам. Яшчэ пад важкасцю кропель трапечацца лiст на асiне, а мiж елак блукае ўжо маўчанне.

Цiха i ў школе. Парой толькi, як апошняя кропля, пацэлiўшая з галiны на корань, празвiнiць дзiцячы голас у самым канцы калiдора цi, як вецер па каменнях, прамчацца па цэментных плiтах чыесьцi спрытныя ногi.

А сёння як доўга не сцiхалi крокi! Дзецi блукалi па калiдоры i ў канцы i ў пачатку яго i абыходзiлi вартавога, па-майстэрску зробленага Таняй з лёду. Вiльготны вецер з'еў яго плечы, на шаломе вiселi ледзяшы, а ўсё-такi глядзеў ён далёка, ён усё яшчэ бачыў суровае мора.

- Можа, яна зноў пайшла на раку, - сказаў Фiльку Коля.

"Можа, яна зноў у гаi стаiць адна i плача", - падумаў Фiлька сам сабе.

Яны разышлiся ля варот.

Коля прыбег на каток. Ён спусцiўся да барж, прайшоў па сцяжынцы, засыпанай снегам, ступiў на край чыстага лёду. Цяжка было пазнаць раку зараз. I зблiзку i здаля снег ляжаў спакойна. Вакол катка цяпер не гушкалiся гiрлянды з яловых лапак. Яны ўпалi, пайшлi пад сумёты, нiбы ў сыпучы пясок.

Коля некалькi разоў крыкнуў. Але рака наўкола толькi сляпiла яго i маўчала.

А зусiм на iншым канцы горада клiкаў Таню Фiлька. Ён стаяў на ўзлеску ў гаi, як стаяў надоечы ў кустах. Тады iшоў першы снег, такi лёгкi, што, здавалася, яго з усяго гаю можна было б панесцi ў далонi. А цяпер пад цяжарам снегу пагнулiся ў старых ялiн галiны, маладыя бярозы схавалiся ў яго па грудзi. Але Фiлька крычаў. I калi б хоць рэха адказала на яго крыкi, ён лёг бы пад кусты i заплакаў - дарма што быў адзiн.

Аднак нiхто не адказваў. I Фiлька пайшоў назад па глыбокiм снезе.

З Колем яны зноў сышлiся каля варот. Затым сабралiся ў раздзявальнi, у самы далёкi кут, i тут з трывогай паглядзелi адзiн аднаму ў вочы.

- Што цяпер рабiць? - спытаўся Фiлька.

I раптам яны пачулi цiхi плач. Плакаў нехта ў цемры ля сцяны, дзе вартаўнiк складваў дровы для печкi.

- Таня! - крыкнулi яны абое i падышлi.

Але гэта плакала Жэня, зацiснуўшыся памiж сцяной i печкай, i твару яе не было вiдаць.

Фiлька павярнуў яе за плечы да сябе.

- Ты нiкуды не хадзiла? - спытаў ён.

- Не, - адказала Жэня.

- Дык чаго ж ты плачаш?

- А можа... - сказала яна з плачам, - можа, яна памерла ўжо.

Тады Коля, якi нiчога не пытаўся, нiчога не сказаў, адышоўся ў кут i сеў на падлогу, прыцiснуўшы галаву да каленяў.

Мiж тым у пакоi наверсе, пра якi ўсе забылiся - дзе звычайна захоўвалася пiянерская маёмасць, - спала Таня.

Сцяжкi i плакаты на доўгiх дрэўках з усiх бакоў акружалi яе. Партрэты вiселi наўскасяк, як птушкi, гатовыя ўзняцца са сцяны, барабаны валялiся на падаконнiку, горны блiшчалi на цвiках.

Пiянерская маёмасць! Свет гучных рэчаў глядзеў на яе з куткоў. Як горка было расставацца з iм нават у сне.

Нават у сне цяжка было Танi. Шчаслiвы сон прыйшоў да яе, i яна моцна заснула ў гэтым кутку, дзе праседзела з самай ранiцы на тоўстым сеннiку, напханым апiлкамi.

Але i гэты добры сон нiчога не мог зрабiць з яе нядрэмным уяўленнем.

I снiўся ёй сход звяна.

Снiлася Танi, нiбыта ў гэтым самым пакоi, дзе яна спiць, сядзяць яе сябры - дзе хто: на барабанах, на табурэтах, на драўлянай кабыле, абiтай чорнай цыратай. Рухi iх грозныя, твары суровыя, i кожны позiрк накiраваны прама ў сэрца Танi, але не даходзiць да яго. Ён дрыжыць i ламаецца, як прамень, што засланiлi знянацку рукой.

- Судзiце яе страшнай помстай, - гаворыць чалавек, якога Таня не ведае.

Вопратка ў яго незвычайная: да шыняля прышыта палярынка, каўнер з кунiцы блiшчыць на яго плячах, а твара зусiм не вiдаць - доўгiя валасы закрываюць яго з бакоў.

- Судзiце яе, - гаворыць ён зноў, - яна жорсткая.

- Так, так, яна жорсткая, - паўтарае за iм Жэня. - Гэта яна загадала засмажыць маю прыгожую рыбу. А рыба была залатая.

- Судзiце яе - яна зайздроснiца.

- Так, так, яна зайздроснiца, - паўтарае тоўсты хлапчук. - Яна зайздросцiць Колю, гэта мы бачылi ўсе. Яна павезла яго ў буран, каб зусiм загубiць.

А голас Танi знямеў, вусны змярцвелi, нiчога яна не можа сказаць.

I чалавек у палярынцы падыходзiць да яе блiжэй, а Таня адступае да сцяны. Яна са страхам пазнае ў iм Гогаля, партрэт якога вiсiць над дзвярыма.

- Якая я няшчасная! - шэпча яму ледзь чутна Таня. - Хто абаронiць мяне? Я нiчога не ведаю.

Яна пераводзiць свой позiрк вышэй i бачыць: светлыя аблокi, якiя плылi па небе, зазiрнулi пацiхеньку ў акно. Усе яны высокiя, апрануты ў блiскучыя латы, i бляск iх латаў, падаючы на падлогу, цурчыць i струменiцца падобна маленькiм раўчукам. I ўсе яны iмкнуцца да Танi.

Яна падбiрае ногi i лёгка адрываецца ад зямлi.

Яна ляцiць, як лётаюць усе ў сне. I пакоя даўно ўжо няма, i любiмае дрэва Танi, што расце ў двары пад акном, застаецца далёка ўнiзе. Як лоўка абагнула яна яго вяршалiну, не закранула нiводнага лiсцiка!

Шырокi свет прасцiраецца на ўсе бакi ад сцяжынкi, па якой яна цяпер iдзе.

Яна ўзнiмаецца ўгору. Кусты дурнiцы шумяць у яе пад нагамi. I ўсё круцей сцяжынка - вада i каменне коцяцца па ёй са звонам.

I з вяршынi адкрываецца перад Таняй лес. Яна нiколi не бачыла такога. Гэта не лес i не драбналессе, якое яна ведае з маленства. Нiзкiя дрэвы трымаюць свае галiны распасцёрта над самай зямлёй. I ўсе яны пакрытыя белымi кветкамi. У цiхiм паветры кружацца пялёсткi, пяшчотна ружавеючы на сонцы.

- Што гэта? - пытаецца Таня ў захапленнi.

У звоне вады i камення чуецца ёй адказ:

- Гэта цвiтуць сады, Таня.

"А дзе ж пiхты? - хочацца Танi папытацца. - Я не бачу iх зусiм".

Але лес знiкае.

Яна накiроўваецца далей i ступае цяпер па роўнай дарозе, дзе няма нi камянёў, нi схiлаў, i спыняецца на краi жытняга поля. Ценi знаёмых арлоў плывуць па iм, i перад вачыма Танi поле калышацца ўверх i ўнiз, як неба ў час гайданкi. А каласы шоргаюць i труцца адзiн аб адзiн.

- Як прыгожа! Што гэта? - пытаецца Таня, замiраючы.

I ў роўным шуме поля чуюцца ёй словы:

- Гэта выспявае наш хлеб.

- Ах, я люблю, я люблю, - бязгучна шэпча Таня. - Цi гэта ўсё сон! Ну, вядома, я сплю. Мы ж жывём так далёка.

Але сонца раптоўна цямнее. I Таня бачыць, як чорная хмара ў клубах туману iмчыцца над полем проста на яе. Нiколi не бачаныя, тонкiя, як волас, маланкi скачуць у шумлiвае жыта, i Таня з жахам падае на каленi. Доўгi гром пракатваецца па небе з краю ў край.

Сон скончыўся, але Таня не прачнулася, i гром працягваў грымець.

У калiдоры пад дзвярыма пакоя стаяла маленькая дзяўчынка. На шыi ў яе вiсеў барабан. Яна стукала, уважна гледзячы, як лёгкiя палачкi скачуць у яе ў руках.

Яна практыкавалася.

I на гэты гром, на водгук яго, што разносiўся ў гулкiм калiдоры, паднялiся па лесвiцы дзецi, спачатку Коля, а за iм Фiлька i Жэня, i тоўсты хлапчук, якi цяжка ступаў па прыступках. А Косця-важаты iшоў побач з Аляксандрай Iванаўнай, i галасы iх былi сцiшаныя - яны не будзiлi рэха пад столлю.

Коля спынiўся каля дзвярэй i пачакаў, калi падыдуць iншыя.

- Вось вольны пакой, - сказаў ён, - мы зможам тут правесцi сход нашага звяна.

Ён адчынiў дзверы i зайшоў першы цiха, не азiраючыся па баках. Але i не гледзячы, ён шукаў Таню i думкай i сэрцам, увесь час думаючы пра яе. I нечакана ўбачыў яе ў кутку на тоўстым сеннiку, якi падсцiлаюць пад ногi пры вельмi высокiх скачках.

Ён адкрыў вусны, каб вымавiць яе iмя, i не вымавiў. Ён прысеў на кукiшкi, каб крануць яе за плячо, i не крануў, таму што яна моцна спала, i вейкi яе былi вiльготныя, а твар ужо высах ад слёз.

I Коля, звярнуўшыся да iншых, замахаў на iх рукамi. Усе спынiлiся i паглядзелi, як Таня спiць.

- Няхай спiць. Не чапайце яе нiхто, - сказала шэптам Жэня, таму што ў яе было не такое ўжо злоснае сэрца, хаця часцей, чым другiя, яна гаварыла слушна i прымушала Таню плакаць. - Няўжо мы не можам правесцi гэты сход без яе? дадала яна. - Коля ж нам усё расказаў, мы ведаем праўду.

Аляксандра Iванаўна падумала крышку. Яна зазiрнула кожнаму ў твар i ўбачыла, што гэта жаданне было добрае. Яна прыкрыла вусны рукой - яны насуперак яе волi ўсмiхалiся.

- Вядома, мы можам, дзецi, - сказала яна. - Я дазваляю вам гэта. Мне здаецца, што Косця згодзен са мной.

I Косця-важаты, таксама паглядзеўшы кожнаму ў твар, убачыў, што гэта жаданне было агульнае.

- Хаця я i за пiянерскую дысцыплiну, - сказаў ён, - але ў дадзеным выпадку мы, вядома, можам. Гэта рашэнне агульнае. А калi так, то мы можам усё.

Тады Коля падазваў да сябе Фiльку i сказаў яму:

- Калi мы можам усё, то выйдзi адсюль i шапнi на вуха барабаншчыку, што я яго зараз заб'ю.

Фiлька выйшаў.

Ён злёгку ўдарыў дзяўчынку па спiне памiж лапаткамi. Але i ад гэтага слабага ўдару яна прысела, ногi яе падагнулiся. Яна перастала стукаць.

- Чалавек заснуў, - сказаў ёй Фiлька, - а ты грымiш на ўвесь свет. Няўжо ты не маеш нiякага сумлення? Хоць самага маленькага, якое павiнна быць у цябе па твайму малому росту?

I ўсе пайшлi, нягучна пакрочыўшы адзiн за адным, а за iмi iшла дзяўчынка з барабанам, падняўшы палачкi ўгару.

XIX

Дзецi не разбудзiлi Таню. Яна прачнулася ў цiшынi i пайшла сама, i румянае ад захаду паветра праводзiла яе да самага дому. Яно асвяжыла ёй грудзi, галаву, плечы, але сумленне ныла болем.

Як раскажа яна пра ўсё гэта мацi, як зможа яе засмуцiць?

Але дома, акрамя старой, яна зноў нiкога не застала.

Яна не папрасiла гарбаты ў старой, нiчога не з'ела i, не здымаючы вопраткi i абутку, легла ў ложак, хоць мацi заўжды забараняла ёй гэта рабiць.

"Няхай, - рашыла Таня. - I што я зрабiла благога - хто вiнаваты, што ўсё так выйшла, што няма ў мяне нi сясцёр, нi братоў, што я чакаю зараз невядомую кару, што бабуля старая i ў цэлым доме няма каму слова вымавiць? Што заўсёды адна, што заўсёды сама? Хто ў гэтым вiнаваты? Цi не мацi? Чамусьцi ж пакiнуў яе бацька i пайшоў. Чаму?"

Таня ляжала доўга, не запальваючы агню, пакуль накiраваны ў змрок позiрк яе не стамiўся i вейкi не пагасiлi яго.

Таня нiбыта не драмала, гатовая чуйна ўстаць на матчын голас цi на водгук яе крокаў.

Аднак яна не пачула iх.

Мацi патрэсла яе за плячо. Таня прачнулася. Агонь яшчэ гарэў, але сон не адышоў ад яе, i сярод смутных вобразаў i пачуццяў, якiя агарнулi яе ў сне, пабачыла яна схiлены над сабой твар мацi. Ён быў таксама смутны, нiбы цень накрываў яго, i выказваў ён такое ж смутнае хваляванне i незадаволенасць, а позiрк стаяў нерухома на адным месцы. I раптам Танi падалося, нiбы матчына рука падымаецца над ёй для ўдару.

Яна ўскрыкнула i села.

Мацi толькi хмурылася.

- Чаму ты спiш апранутая? - сказала яна. - Устань, я ж прасiла цябе гэтага не рабiць.

Але не пра адзенне думала мацi - Таня бачыла гэта...

- Устань, - паўтарыла мацi, - i выпi гарбаты. Я толькi што была ў дырэктара школы. Мяне выклiкалi. Уставай жа, мне трэба з табой пагутарыць.

А Таня не зварухнулася, не ўстала.

Яна сядзела, учапiўшыся за край драўлянага ложка, i мацi апусцiлася побач з ёй на пасцель.

Яна ледзь дакранулася да Танi. Але i ў гэтым лёгкiм дотыку яна адчула ўсё засмучэнне мацi.

- Як жа гэта ўсё ў цябе атрымалася? - запытала мацi.

- Гэта няпраўда, - адказала Таня. - Няўжо ты паверыла?

I голас Танi быў прыглушаны, быў затуманены яе доўгiм маўчаннем. Яна сёння не сказала i двух дзесяткаў слоў.

- Я не паверыла - нiхто не паверыў, акрамя Арыстарха Арыстархавiча. Ён патрабаваў нават, каб цябе выключылi.

- Чаму? - глуха спыталася Таня.

- Ён смешна гаварыў пра гэта, - сказала мацi. - Таму, гаварыў ён, што ты засмечваеш дзiцячыя кадры. Так, ён вельмi смешна гаварыў пра гэта, - паўтарыла мацi i сама ўсмiхнулася крыху.

А Таня зусiм не ўсмiхалася.

Мацi гаварыла:

- Але ў цябе шмат сяброў - гэтым я задаволена, i Аляксандра Iванаўна твой друг, i дырэктар у вас добры i разумны чалавек, хаця ён i злаваў на твайго бацьку.

- Хiба i тата быў там? - спытала Таня спалохана.

- Так.

Мацi прыкрыла вочы, твар яе нiбы асунуўся за гэты вечар.

- Але не гэтая гiсторыя з газетай засмучае мяне, Таня, - сказала яна нягучна, - а ты; ты нiчога не расказваеш. Я пра ўсё даведваюся збоку: пра Колю, пра твае дзiўныя паводзiны, за якiя дзецi празвалi цябе дзiкiм сабакам дзiнга. А дома ты цяпер заўсёды маўчыш. Няўжо ты палохаешся мяне, цi не паважаеш, цi не любiш? Адкажы мне.

Таня павяла галавой. Ёй цяжка было гаварыць.

- Я заўсёды адна, я заўсёды сама, - нячутна сказала Таня. I дадала цiшэй: - Чаму бацька пайшоў ад нас? Хто вiнаваты ў гэтым, адкажы мне.

Цяпер мацi маўчала хвiлiну, дзве, а можа, i болей. I Таня нi разу не глянула ёй у твар: не хапiла адвагi гэта зрабiць.

Але тут яна пачула роўны i спакойны голас мацi. Нiводзiн гук не дрыжаў у яе вуснах.

- Таня, - сказала мацi, - людзi жывуць разам, калi кахаюць адзiн аднаго, а калi не кахаюць, яны не жывуць разам - яны разыходзяцца. Чалавек вольны заўсёды. Гэта наш закон на ўсе часы.

Тады Таня рашылася глянуць на мацi, спачатку асцярожна, знiзу ўгору, павярнуўшы шыю, як маленькая птушка, якая, перад тым як узняцца з галiны, шукае, цi няма ў небе небяспекi.

Мацi сядзела нерухома, высока ўзняўшы галаву. Але твар яе выказваў пакуту, нiбыта нехта катаваў яе доўга словамi цi жалезам - усё роўна, але толькi страшэнным катаваннем.

"Хто гэта зрабiў?" - падумала Таня з болем, уважна ўглядаючыся ў твар мацi.

А з гэтага бледнага твару глядзелi на яе самыя чароўныя ў свеце вочы вочы яе мацi, вiльготныя да краёў; вiльгаць ззяла на зрэнках, i пад вейкамi, i ў кутках яе цёмных вачэй.

- Цi не паехаць нам лепей, Таня? - сказала мацi.

Таня схапiлася за грудзi.

- Мама, - крыкнула яна са здзiўленнем i глыбокiм шкадаваннем, - ты кахаеш яго да гэтага часу!

Яна абхапiла рукой галаву мацi, гарачай шчакой прытулiлася да яе валасоў, абдаўшы iх сваiм дзiцячым дыханнем.

- Мама, не слухай мяне, не слухай, родная! Я больш нiчога не разумею. Усё круцiцца перада мной.

I ў гэтую хвiлiну здалося Танi, што ўвесь свет на самай справе круцiцца над яе галавой. Ён здаўся ёй дзiўным, як той незразумелы шар, пра якi спявае ў сваёй песнi юны Максiм:

Крутится, вертится шар голубой,

Крутится, вертится над головой,

то матавы, як вячэрнi туман за акном, то блакiтны i блiскучы, як родная рака, асветленая сонцам з ранiцы, як сад i поле, якiя яна бачыла ў сне.

Крутится, вертится - хочет упасть...

- Мама, не трэба ехаць нiкуды, - шаптала Таня, плачучы разам з мацi.

XX

- Бываюць розныя вiды кахання, - сказала тоўстая дзяўчынка Жэня.

Яна сядзела ў сваiм пакоi з Таняй ля акна перад вялiкiм акварыумам са свежай вадой.

Яны больш не былi ворагамi. I абедзве дзяўчынкi глядзелi скрозь шкло на ваду i вулiцу, дзе за акном даўно ўжо была вясна.

Маленькiя палонныя рыбкi хвастамi раздраблялi вялiзнае сонца, што вольна плыло мiма, i на тонкiх промнях, як на канатах незвычайныя танцоркi, танцавалi над плотам пылiнкi. Стары меднiк крычаў на скрыжаваннi, стукаў па жалезнай рэйцы, i Танi здавалася, што ён разам са сваiм жалезам прынёс у горад вясну.

- А ты кахала калi-небудзь? - спытала Таня.

- Кахала, - адказала Жэня, - толькi гэта было даўно, яшчэ ў трэцiм класе.

- Але як ты даведалася пра гэта?

- Вельмi проста. Ён спытае, бывала: "Жэня, пакажы мне задачу". А я ведаю, што паказваць нельга. "Не буду", - кажу сабе. Але ён скажа: "Жэня, я болей не буду дражнiцца". Ну, i пакажаш. Нiчога са сваiм сэрцам зрабiць не магла. А цяпер мiнула. Пабачыла, што дрэнна вучыцца пачала, i кiнула. Рашыла - хопiць!

- Але як жа ты гэта зрабiла? - з цiкавасцю запытала Таня.

- Вельмi проста! Перастала глядзець на яго. Не гляджу, не гляджу - i забуду.

Таня разагнула спiну, але не перастала глядзець на шкло i на ваду, пасля без усмешкi спынiла ўважлiвы позiрк на сяброўцы. Усёй душой пазайздросцiла яна яе круглым шчакам, яе цвярозай галаве, напоўненай такiмi дзiвоснымi думкамi, i ўздыхнула. Яна цiха свiснула.

- Не свiшчы, - сказала Жэня, - гэта прыносiць няшчасце ў дом.

I Таня затрымала дыханне ў гэтым доме, дзе зiмой зацвiталi царскiя кучары i сярод тонкiх водарасцяў жылi залатыя рыбы.

Абедзве яны памаўчалi.

- Так, гэта праўда, - сказала Таня, - бываюць розныя вiды кахання, - i нечакана пайшла, не прамовiўшы больш нi слова.

А стары меднiк усё крычаў на скрыжаваннi, бразгаў жалезам, i за акном стаяла вясна.

У гайку за домам Танi таксама стаяла вясна, тая ж самая. Яна падняла траву ля падножжа каменных бярозак, свежым мохам абагрэла карэнне сiнiх пiхтаў. I пiхты пакiвалi сваiмi густымi, цяжкiмi галiнамi, навяваючы самi на сябе цёплы вецер.

Таня паклiкала Фiльку. Ён адказаў ёй з дрэва, матляючы босымi нагамi. Сваiм вострым, як шыла, нажом вастрыў ён аловак, а на каленях ляжалi сшыткi i кнiгi - цяжкi для хлопчыка груз, ад якога гнулася не толькi яго галава, але i хiсталiся нiбыта вяршалiны дрэў, увесь лес навокал хадзiў ходырам.

Ён вучыўся старанна.

I Таня з таго страшнага дня на рацэ не пакiдала яго. Яны займалiся разам, i яе вострая памяць прыходзiла на дапамогу iм абаiм.

Таня ўчапiлася за тоўсты сук, падскочыла i таксама залезла на дрэва.

Гэта была даурская бяроза, амаль без лiсця, што парасла крыва над зямлёй. Так зручна было сядзець на ёй побач!

- Заўтра апошнi экзамен, - сказаў з папрокам Фiлька, - а ты пайшла на цэлую гадзiну. Сама ўсё ведаеш, а другi чалавек няхай прападае. I ён прападзе. Я даю табе слова. I, можа стацца, каб ён не прапаў, яму трэба вучыцца, - з горыччу заўважыў Фiлька, - а цябе, калi патрэбна, няма.

- Фiлька, - сказала Таня яму, - ты мог бы i адзiн вывучыць гэтую тэарэму за гадзiну, пакуль я хадзiла да Жэнi.

- А што ты скажаш, - з сумам запярэчыў Фiлька, - калi я яе вучу, вучу, а яна коцiцца ад мяне, як на колах?

- Тады пачнём хутчэй.

Таня, выцягнуўшы руку, узяла ў Фiлькi свой сшытак.

- Калi дзве акружнасцi маюць агульную кропку... - сказала яна, гледзячы на кiпеўшае ад ветру лiсце.

Але Фiлька ўсё вастрыў i вастрыў аловак, i паляўнiчы нож яго ззяў на сонцы, як крыло ляснога голуба.

- Не, пачакай, - сказаў ён, - ты скажы мне спачатку праўду. На самай справе ты сёння на свiтаннi пойдзеш з Колем на мыс?

- Я сказала табе праўду.

- I дзеля гэтага ты надзела сваю святочную сукенку i лазiш па дрэвах i не шкадуеш яе?

- Так.

- А калi Коля спалохаецца i не прыйдзе на мыс?

- Ён прыйдзе, - сказала Таня, не адрываючы вачэй ад лiсця.

- А калi бацька даведаецца?

- Не даведаецца.

- Ты не баiшся хiба, што хто-небудзь раскажа яму?

Таня пацiснула плячыма:

- Апроч цябе, нiхто не ведае. А ты ж не скажаш?

Але ўсё ж яна зiрнула на Фiльку з падазрэннем: цi не смяецца ён.

Але нiколi ў жыццi Фiлька не быў такi сур'ёзны.

- Я ведаю тую мясцiну, - задуменна сказаў ён. - Там на зары пасуцца фазаны. Добра iх страляць ранiцай... Але ты не хадзi. Я цябе, як дзяўчынку, прашу.

- Не, я пайду, - адказала Таня.

I па голасу яе Фiлька зразумеў, што i Танi ўласцiва ўпартасць.

Усё, што ён мог спытаць, ён спытаў; усё, што ён мог сказаць, то сказаў. Што яшчэ заставалася рабiць?

Ён моўчкi паглядзеў на Таню. Сонечнае святло гарэла на яе твары, на руках, на лёгкай прыгожай сукенцы, якую яна не баялася папсаваць.

I ён падумаў:

"Дарэмна, аднак, я пра ўсё гэта пытаўся. Яна нiчога не баiцца".

I ў тую ж хвiлiну ён заўважыў у вачах Танi незвычайны страх, якога раней нiколi не заўважаў нi ў позiрку, нi на твары.

Ён адсунуўся з мiжвольным спалохам:

- Што з табой?

- Вусень!.. - крыкнула Таня.

Яна адцягнула плацце на шыi, моцна сцiснуўшы яго ў вузельчык, i з жахам паўтарыла некалькi разоў:

- Вусень! Вусень! Вось ён тут! Брыдка! Рэж хутчэй!

Самую малую долю секунды Фiлька вагаўся, гледзячы на свой нож, якiм здабываў мурашкавы сок, i рэзаў серу, i рабiў столькi прыемных для Танi рэчаў.

I раптам, узмахнуўшы iм, адхапiў вялiкi кавалак Танiнай сукенкi.

Нiчога не адчуваючы, акрамя страху i брыдкасцi, Таня ў першы момант усё яшчэ сцiскала ў руцэ адрэзаны кавалак тканiны, потым павольна разгарнула яго. Замест страшнага вусеня на яе руцэ ляжаў звычайны сучок.

Страх на Танiным твары змянiўся неўразуменнем, неўразуменне - адчаем, калi яна ўбачыла на сваёй сукенцы вялiзную дзiрку. Яна пляснула рукамi:

- У чым я цяпер пайду! Навошта ты гэта зрабiў, Фiлька?

- Знарок, - сказаў ён, - хаця ты сама мяне прасiла. Але, можа, ты цяпер не пойдзеш на мыс?

- Усё роўна я пайду. Я пайду, я пайду! - закрычала Таня i, саскочыўшы на зямлю, знiкла, патанула за дрэвамi.

I Фiлька не паспеў заўважыць, як знiкла яна мiж чорных i белых бяроз.

Нiбы вiхор памчаў ад Фiлькi друга.

Ён застаўся на дрэве адзiн. Геаметрыя, што ляжала ў яго на каленях, упала на траву. Паласаты бурундук, самы цiкаўны з усiх жывучых у гэтым гаi пад каранямi даурскай бярозы, падышоў да кнiгi i спынiўся перад ёй. У пярэднiх лапах ён трымаў арэх, якi нёс у сваю норку.

Фiлька сярдзiта запусцiў у бурундука нажом. I востры нож уткнуўся ў зямлю перад самай пысай звярка.

Бурундук кiнуў арэх i таксама знiк.

А Фiлька павольна споўз з дрэва. Ён падняў арэх паклаў яго на далонь i ўзважыў - арэх быў поўны. Фiлька некаторы час глядзеў на яго не рухаючыся, увесь час думаючы пра Таню, i потым, вырашыўшы, што ўсё-такi кожны арэх павiнен быць з'едзены, гучна разгрыз яго.

XXI

Ноччу горад спаў. I хаця кожны далёкi гук ноччу здаецца блiзкiм, не было чаго слухаць у немаце горада.

Толькi Таня iшла i iшла.

Аднойчы яна хадзiла ўжо гэткай парой i па гэтай дарозе. Але тады побач iшоў Фiлька, ён нёс яе вуды на плячы. Абое яны трохi дрыжалi ад холаду, таму што была восень i на свiтаннi лiсты зрывалiся i даганялi вецер, не датыкаючыся да зямлi. I зоркi гарэлi тады толькi на самым краi небасхiлу. А цяпер яны не пакiдалi неба, чакаючы зару, каб знiкнуць з яго.

А пакуль яны гарэлi ў цiшынi, Таня ўсё iшла пры iх святле, накiроўваючыся да лясiстага мыса.

Яна ўвайшла ў лес i выбрала сабе шырокую сцяжынку, дзе было святлей, чым пад дрэвамi. Доўгiя каранi i ценi ляжалi ў яе на дарозе. Але ёй не было страшна. Толькi вiльготныя лiсты вольхi палохалi яе зрэдку, чапляючыся за твар. Яна адхiляла iх рукой. Яна была ў задуменнi.

Яна думала: што рабiць, калi Коля скажа ёй аб каханнi? Што рабiць? Учора ён прыйшоў да яе i сказаў: "Прыходзь. Я прашу цябе, прыходзь дзеля мяне. Я не бачыў яшчэ сапраўднага свiтання ў лесе. Прыходзь".

I вось праз iмгненне яна прыйдзе.

Што рабiць? Што рабiць наогул, калi табе гавораць пра каханне, а ў цябе ёсць толькi мацi, для якой ты ў жыццi адна, i няма ў яе нiкога болей?

Яна злёгку дрыжала, думаючы пра гэта, i хуталася ў доктарскi халат сваёй мацi, якi надзела крадком.

А лес iшоў усё далей i далей, ведучы яе па сваiх сцяжынках да мыса, дзе былi рассеяны вялiзныя камянi.

Коля выбраў сабе месца сярод iх. Ён сядзеў i чакаў, гледзячы ў бок лесу. А пад патухлымi зорамi ўжо бялеў пясок i, быццам пад дажджом, блiшчала каменне.

Таня з'явiлася перад iм раптоўна. Ён не пазнаў яе ў белым халаце i кiнуўся прэч ад яе. Таня клiкнула яго. Ён азваўся. Але бянтэжлiвасць яго прайшла не адразу.

Час цягнуўся павольна. Яны моўчкi iшлi назад да ўзлеску, дзе, быццам верацёны, ахутаныя пражай, стаялi ў дыме востраканечныя елкi.

Яны выбралi лiстоўнiцу з шырокiмi галiнамi i спынiлiся пад ёй.

- Навошта ты надзела гэты халат? - запытаў Коля.

Таня адказала:

- У мяне цяпер няма той прыгожай сукенкi, якая так падабалася табе.

- Нашто ты гаворыш пра сваю прыгожую сукенку, я яе зусiм не памятаю. Я думаю толькi пра цябе.

- Заўсёды? - спытала Таня.

- Заўсёды. Нават тады, калi я цябе не бачу. Вось што для мяне дзiўна.

- Так, гэта дзiўна, - сказала яна.

Потым яны прыселi ля падножжа лiстоўнiцы i прыслухоўвалiся да трэску галiн над галавой. Гэта прачыналiся птушкi ў сваiх сховiшчах. Над вяршалiнай суседняй елкi замахала крыламi арэхаўка i паляцела, пакiнуўшы за сабой у цёмным паветры цьмяны след.

- Гэта вельмi дзiўна, - паўтарыла Таня, сочачы за яе палётам. - Вось яна правяла мiж галiн, тут, на елцы, доўгую ноч. А цяпер на зары паляцела... Але гэта добра. Значыць, ты будзеш думаць пра мяне заўсёды i тады, калi мяне тут не будзе? Хутка я паеду.

Коля цiхенька ўскрыкнуў. Ён не пасаромеўся крыкнуць, пачуўшы гэтыя словы, якiя за адну секунду перавярнулi яго душу.

Таня ж, наколькi хапала сiлы, старалася стрымаць свой голас.

- Хiба ты хочаш паехаць адсюль? - спытаў ён.

- Так, я вырашыла. Няхай бацька застаецца з табой i цёткай Надзяй - яна ж таксама добрая, ён яе любiць. Але я нiколi не пакiну маму. Нам трэба паехаць адсюль.

- Але чаму, скажы мне? Цi ты ненавiдзiш мяне, як раней?

- Нiколi не кажы мне пра гэта, - глуха сказала Таня. - Што было са мной спачатку, я не ведаю. Але я так баялася, калi вы прыехалi да нас. Гэта ж быў мой бацька, а не твой. I, вiдаць, таму я была несправядлiвая да цябе. Я ненавiдзела i баялася. Але цяпер я хачу, каб ты быў шчаслiвы, Коля...

- Не, не! - у хваляваннi закрычаў ён, перабiваючы яе. - Я хачу, каб i ты была шчаслiвая, i твая мацi, i бацька, i цётка Надзя. Я хачу, каб былi шчаслiвымi ўсе. Хiба нельга так зрабiць?

- Можа быць, можна, - у роздуме адказала Таня, - не ведаю.

I яна змоўкла, думаючы пра сваё ўласнае шчасце, i пра шчасце бацькi, i пра мацi.

Яна сядзела цiха, прыцiснуўшыся спiной да цёмнага ствала шырокай лiстоўнiцы, нiбыта ёй хацелася абаперцiся на нешта непарушнае, больш надзейнае, чым яе няясныя думкi, што смутна плылi ў яе галаве.

Але i лiстоўнiца ледзь калыхалася пад сiлай ранiшняга ветру. Ён iшоў ад кары па вяршалiнах, гойдаючы iх.

Свiтанак кацiўся за iм, як прыбой, б'ючыся ў стромую сцяну лесу.

А ў небе над ракой не было ўжо нiводнай зоркi.

- I мне б хацелася, каб усе былi шчаслiвыя, - сказала Таня, неадступна гледзячы ўдалячынь, на раку, дзе ў гэты час паднялося i ўздрыгнула сонца. - I вось я прыйшла да цябе. I цяпер пайду. Бывай, сонца ўзышло.

I Таня паднялася з травы, павярнулася спiной да ракi i пайшла па лесе, не разбiраючы дарогi.

Коля дагнаў яе на сцяжынцы, дзе ўбаку мiж ялiн стаялi кедры.

- Таня, не iдзi! - крыкнуў ён. - Хiба сказала ты мне ўсё? Няўжо гэта ўсё?

- Вядома, усё, - адказала яна са здзiўленнем. - А хiба яшчэ што-небудзь трэба табе, Коля?

Ён не асмелiўся зiрнуць на яе пяшчотна: ён баяўся пачырванець i апусцiў вочы.

Яна ж працягвала глядзець у яго твар з мiлай i рахманай увагай.

Тады ён нахiлiўся i наблiзiў свае вусны да яе шчакi.

Яна не адсунулася ад яго.

Было цiха з усiх бакоў.

I ў тое ж iмгненне два гучныя стрэлы прайшлiся ў цiшынi па лесе. Потым у гарах быў водгук.

Невысокi кедр узмахнуў галiнамi, i вялiзны фазан у зялёных i залатых пёрках упаў да ног дзяцей.

Яны спалохана разбеглiся.

А фазан пачаў бiцца ў траве i сцiх. I другi фазан з белымi вушамi, праляцеўшы трохi наўскось, зiгзагамi, мёртвы прыпаў да зямлi каля Танi.

З-за тоўстых елак выйшаў на сцяжынку бацька. А за iм з'явiўся Фiлька.

У абаiх былi ружжы ў руках, i блакiтны дымок курыўся над iх галовамi мiж дрэў.

- Цудоўна! - сказаў бацька.

Таня кiнулася да бацькi.

Ён нiбы зусiм не быў здзiўлены, убачыўшы яе ў лесе.

Ён ласкава ўзяў яе пад руку i сказаў:

- Дзецi, пара вам дадому. Сёння апошнi экзамен.

Фiлька ж падабраў цяжкiх птушак, разам з ружжом закiнуў iх за спiну, спынiўся побач з Колем.

- А мы, брат, тут палявалi, - сказаў ён. - Шмат фазанаў пасецца ранiцай на мысе.

Коля дрыжаў усiм целам. Фiлька зняў сваю куртку i накiнуў яму на плечы. Ён узяў яго таксама пад руку.

Але сцяжынка была вузкая для дваiх. I яны пайшлi адзiн за адным, а Таня з бацькам наперадзе.

Яна прыцiскалася да яго ўсё шчыльней, каб плячом не збiваць расу з дрэў.

Зрэдку яна падымала вочы i глядзела яму ў твар. А ён ступаў па сцяжынцы прама, не баючыся расы i стукаючы абцасамi па каранях. Ён не круцiўся, не кружыўся па лесе. Ён быў просты. Ён усмiхаўся i трымаў яе моцна.

- Як ты падобна на сваю мацi ў гэтым белым халаце! - сказаў ён.

А Таня раптам падняла руку бацькi, паклала сабе на плячо так, як яна ляжала ў першы дзень iх сустрэчы. Потым пагладзiла яе, пацалавала першы раз.

- Тата, - сказала яна, - мiлы мой тата, даруй мне. Я на цябе раней сердавала, але цяпер разумею ўсё. Нiхто не вiнаваты: нi я, нi ты, нi мама. Нiхто! Але ж многа, вельмi шмат ёсць на свеце людзей, вартых любвi. Праўда?

- Праўда, - сказаў ён.

- Цi даруеш ты мне калi-небудзь маю злосць? Я болей не буду сердаваць. А ты, - цiха спытала Таня, - не сярдуеш на мяне, што я была тут у лесе разам з Колем?

- Не, мiлая Таня. Я ж таксама знаю: добра ў лесе на свiтаннi!

XXII

Вясна скончылася. Абмялела ля берагоў рака, выступiлi камянi, i яшчэ да паўдня награваўся на беразе пясок.

Бляск над вадой зрабiўся вастрэй, драбней. Летняя спёка ўдарала цяпер прама ў горы, i па гарачых токах паветра падымалiся павольна ў вышыню арлы. Толькi з мора далятаў часам чысты вецер i доўга шумеў у лясах.

Таня апошнi раз абыходзiла бераг, развiтваючыся з усiмi. Яна iшла па пяску, побач са сваiм ценем, i рака бегла ля самых яе ног - як сябра, праводзiла Таню ў дарогу.

Доўгая пясчаная каса загарадзiла iм абедзвюм дарогу.

Таня спынiлася. На гэтай касе ранiцай яна любiла купацца з Фiлькам. Дзе ён цяпер? Цэлую ранiцу яна дарэмна шукае яго ўсюды. Ён уцёк, не хочучы развiтацца з ёю. Нi тут, нi там не можа яна яго знайсцi.

Цi не сама яна вiнавата?

Як часта за гэты год, такi багаты для Танi падзеямi, забывалася яна на свайго друга, якога абяцала калiсьцi нi на кога не мяняць! Ён жа нiколi яе не забываў, заўсёды памяркоўны ў дружбе.

I цяпер, пакiдаючы дарагiя мясцiны, Таня думала пра яго з удзячнасцю, упарта шукала.

- Фiлька! Фiлька! - крыкнула яна гучна двойчы.

I вецер аднёс яе голас на самы край касы. I там, з-за пясчанай грады, раптам падняўся Фiлька i стаў на каленi ля вады.

Таня падбегла да яго, пагружаючы свае ногi ў пясок.

- Фiлька, - сказала яна з дакорам, - мацi мяне чакае на прыстанi, а я шукаю цябе з самай ранiцы. Што ты робiш тут на касе?

- Так, нiчога, мала-мала, - адказаў Фiлька. - Мала-мала ляжу.

Словы яго былi цiхiя, вочы ледзь прыадкрытыя. I Таня пасмяялася з яго журботнага выгляду.

- Мала-мала, - са смехам паўтарыла яна i раптам змоўкла.

Ён быў без майкi. I плечы яго, аблiтыя сонцам, ззялi, як камянi, а на грудзях, цёмных ад загару, вызначалiся светлыя лiтары, выведзеныя па-майстэрску.

Яна прачытала: ТАНЯ.

Фiлька сарамлiва закрыў гэтае iмя рукой i адступiў на некалькi крокаў. Ён адступiў бы вельмi далёка, зусiм пайшоў бы ў горы, але ззаду сцерагла яго рака. А Таня ўсё iшла за iм, крок за крокам.

- Пачакай жа, Фiлька! - гаварыла яна.

I ён не пайшоў далей.

"Няхай, - рашыў ён, - няхай пабачаць гэта ўсе людзi, раз так лёгка пакiдаюць яны адзiн аднаго".

Але Таня глядзела не на яго. Яна зiрнула на сонца на бляск, рассеяны ў паветры над гарамi, i павярнула пустыя рукi Фiлькi да сябе.

Яна была здзiўлена.

- Як жа ты гэта зрабiў? - спытала яна.

I ў адказ Фiлька моўчкi нагнуўся да зямлi i дастаў з-пад кучы адзення, складзенага iм на пяску, чатыры лiтары, выразаныя iм з белай паперы. Ён паклаў iх на грудзi i сказаў:

- Я кожную ранiцу прыходжу сюды i даю сонцу пячы свае грудзi, каб iмя тваё засталося светлым. Але прашу цябе, не смейся болей з мяне.

Ён паклаў сваю далонь на горла, што было ў яго знакам найвялiкшага смутку. I Таня зразумела, што лепш ёй цяпер не смяяцца.

Яна з новай для яе ласкай зiрнула яму ў вочы i цiхенька дакранулася пальцам да яго скуры.

- Якi ж ты маленькi, Фiлька! Ты дзiця. Гэта ж усё адгарыць i знiкне, як толькi надыдзе зiма i ты надзенеш кашулю.

Фiлька нахмурыў твар, здзiўлена абвёў вачыма наўкола - i гарачы пясок i раку, што зiхацела мiж гор падобна залатой далiне. Разгубленасць яго была вялiкая. Ён забыў пра зiму, ён зусiм не думаў пра яе, калi палiў сваё цела пад сонцам.

"Дурань, дурань!"

Ён гатовы быў махнуць на сябе рукой.

- Але сонца такое дужае, - сказаў ён усё ж упарта. - Няўжо ўсякi след знiкне? Можа, што-небудзь i застанецца, Таня? Падумай.

I Таня, падумаўшы нядоўга, згадзiлася з iм.

- Цудоўна, - сказала яна. - Што-небудзь павiнна застацца, усё не можа мiнуцца. Iнакш куды ж... - спыталася яна са слязьмi, - куды ж падзенецца наша верная дружба навекi?..

Дзецi абнялi адзiн аднаго.

Цёплае паветра абдало iх твары. Адзiнокiя птушкi глядзелi на iх з вышынi.

Скончылася маленства! Як гэта здарылася? I хто б мог iм пра гэта сказаць? Нi пясок, нi лес, нi камянi, якiя былi з iмi заўсёды.

Толькi родная рака iх бегла ўсё далей да ўсходу, струменiлася памiж цёмных гор. I там, у непрагляднай далечы, паўставала перад iмi iншая, чарадзейная краiна, распасцiраўся светлы край.

I, абняўшыся, яны неадрыўна глядзелi ў адзiн бок, не назад, а наперад, таму што ў iх яшчэ не было ўспамiнаў.

Але першы смутак расстання патрывожыў iх.

- Бывай, дзiкi сабака дзiнга, -сказаў Фiлька, - бывай!

Яму хацелася горка заплакаць, але ён быў хлопчык, якi нарадзiўся ў маўклiвым лесе, на беразе суровага мора.

Ён лёг на пясок ля вады i зацiх.

А Таня пайшла па пяску ўздоўж ракi, i чысты вецер, што прыляцеў з таго ж суровага мора, дзьмуў увесь час ёй ў твар.