Ён знойдзе яе...

Па цэментавых сходках бегаў цьмяна-жоўты круг святла: вецер, ляпаючы абажурам, калыхаў над ганкам электрычную лямпачку.

У вестыбюлі, як і некалі, было светла, прасторна і яшчэ, здаецца, холадна. Холад ішоў ад коўзкай падлогі, дыхаў із цёмнага калідора, дзе суха і гулка скрыпеў паркет пад нечымі грузнымі нагамі.

Абабітыя цыратай дзверы чытальнай залы грукалі цяжка і мякка. За столікам дзёўбаў носам той самы гладкі ў твары і даўгавусы, як кот, вахцёр. Заўважыўшы Косцю Манцэвіча, падняў стрыжаную пад вожыка галаву і, відаць, пазнаўшы ў ім знаёмага, доўга прыглядаўся, маючы нешта сказаць, але, пэўна, не асмеліўся ці не знайшоў, з чаго пачаць гутарку, і зноў дзюбнуў носам.

Ля сотаў паштовай скрынкі, перабіраючы пісьмы, звінелі дзяўчаты,— і нейкая старая звычка і разам з тым проста цікавасць пацягнулі Косцю туды. Ён падумаў, што бадай ці пісаў хто яму на інстытут, а калі і мелася пісьмо, то змарнавалася за гэтыя два гады, але ўсё адно дастаў са скрынкі адзіную, што ляжала там, складзеную салдацкім трохкутнікам запіску. Здзівіўся, што запіска была якраз аднафамільцу, і з нейкай крыўдай пашкадаваў, што не яму самому.

Скончылася кіно, і з клуба на калідор хлынула і расплылося па вестыбюлю неспакойнае мора студэнцкай маладосці. Але гэтая людская мітусня, моцны гоман здаліся Косцю нязвычнымі, дзіўнымі. Дзіўным было тое, што ён не ўбачыў нікога знаёмага. Ішлі, спяшаліся невядома куды незнаёмыя хлопцы і дзяўчаты, гукалі адно аднаго, весела смяяліся, зычна гаварылі.

Косця глядзеў на гэтую вясёлую гаманкую мітусню людзей і адчуваў, што яго агортвае радасць, і яму чамусьці падумалася, каб была тут якая трыбуна, ён падняўся б на яе, каб усе чулі і бачылі яго. і крыкнуў бы, звар’яцелы ад паўнаты шчасця: «Дзень добры, маладосць, дзень добры мой стары і новы дружа, інстытут!»

Ля самай лесвіцы ён заўважыў дошку для аб’яў. Напэўна, гэта была тая самая дошка, на якой некалі Пеця Жвір вывесіў на смех вялізную аб’яву: «Хто знайшоў чацвёрты том твораў Язэпа Сапегі, просьба вярнуць у бібліятэку».

Юзік Сапега, ціхман і круглы выдатнік, унурыўшы нос у кнігу, сядзеў у аўдыторыі, баючыся тым днём паказацца на калідор. Аднакурснікі заходзіліся ад смеху. Пецька Жвір прыводзіў фізматаўцаў, яны высоўвалі галовы ў дзверы, а ён няўзнак паказваў на Юзіка.

«Дарэчы, трэба было б напісаць Юзіку пісьмо, — раптам успомніў Косця. — Ці, можа, выбраць вольны час ды пад’ехаць самому — Маладзечна не так далёка, за дзень управіўся б. Як гэтыя два гады перайначылі кожнага з нас. Юзік ужо дырэктар школы... I як хутка прабег час...» — паглыбіўся ў свае думкі Косця і ўжо невідушчымі вачыма глядзеў на густую студэнцкую плынь, а перад ім рабілася нешта іншае, не тутэйшае. Косця зноў падышоў да паштовай скрынкі. Некалі штодня яны нібы знарок сустракаліся ля гэтай паштовай скрыначкі з Валяй. Тут дамаўляліся схадзіць разам у кіно, на факультэцкі вечар. А пры ростані не гаварылі, дзе сустрэнуцца, бо ведалі — заўтра абавязкова ўбачацца на гэтым жа самым месцы.

«Дзе Валя, што яе напаткала за гэтыя два гады?» — падумаў Косця і ўспомніў, як аднойчы ні праз што ні праз якое яны пасварыліся. А назаўтра ён, злосны на сябе і на ўсё чыста на свеце, пайшоў на тое ж самае месца і нейкім вострым жалеззем выразаў на шыбіне яе імя. «Цікава, ці ёсць гэты надпіс цяпер? — I Косцю невядома чаму здалося, што ён сцёрся або хто-небудзь пабіў тую шыбіну.— Пайду пагляджу», — не выцерпеў ён.

На трэцім паверсе было сцішна, не гарэла святло, і тут душылася густая цемень. «Які я быў дзівак», — усміхнуўся сам сабе Косця, шыбуючы ў канец доўгага калідора, дзе ўжо было відней,— праз вялікае акно з далёкіх вулічных ліхтароў сюды, на калідор, сачылася святло. Ад акна несла холадам, тут хадзіў вецер,— нехта забыўся зачыніць фортку. Косця ляснуў форткай і пачаў вадзіць пальцамі па шыбіне, раптам абмацаў нейкі шрамок і, прыгледзеўшыся, убачыў, як азначыліся на шкле чатыры вялікія і нязграбныя літары — «Валя». Ён глынуў паветра і аж задыхнуўся. Засталося! Косця сцішыўся, на яго нахлынулі раптоўныя думкі, збіліся, змяшаліся. Але схамянуўся, што там у вестыбюлі ўсе, вядома, разышліся, і вахцёр, напэўна, ужо прымкнуў дзверы, і пабег да лесвіцы, нарабіўшы груку на ўвесь паверх.

У вестыбюлі пасля нядаўняга гоману і сумятні па-нязвычнаму было пустэльна. Толькі невялікая купка, чалавек пяць, рослых, як на падбор, хлапцоў, у модных касцюмах, у чорных востраносых туфлях, відаць, некага чакаючы, вяла нямоцную гаворку.

Бібліятэкар, злуючыся на запозненых студэнтаў, замыкала чытальную залу. Недзе ў цёмным калідоры грукаў, зачыняючы нанач вокны, вусаты вахцёр і таксама ўголас наракаў на чыюсьці нядбайнасць.

Косця крыху збочыў, каб мінуць хлопцаў, але нехта ў шэрым касцюме высунуўся з купкі і заступіў яму дарогу. Косця, не падымаючы галавы, адступіў у бок.

— Ваш пропуск! — пачуў Косця як бы знаёмы голас, але памкнуўся яшчэ абысці чалавека. I тут нечыя рукі схапілі яго за плечы. — Задумаўся, цаліннік!

Косця Манцэвіч падняў вочы. «Пецька Жвір, дзіўна! I змяніўся як!»

Жвір, як і раней, быў прыгожы, толькі з чыстага твару, з вачэй знікла яго колішняя весялосць. Над хлопцам брала верх паўната і нейкая сталая мужчынская лянота.

— Не пазнаеш? — цяжкія рукі Жвіра слізганулі з Косцевых плячэй ніжэй і сціснулі за локці.

— Змяніўся, цяжка і пазнаць, — нехаця ўсміхнуўся Косця і аслабаніў рукі.— «Ты ў Мінску ці што?» — памкнуўся спытаць, але яго апярэдзіў Жвір:

— Даўно тут? — і, абярнуўшыся, гукнуў да купы хлапцоў: — Вы ідзіце. Я зараз.

— Вось сёння прыехаў.

— Можа давучвацца думаеш?

— Думаю.

— Прыйшла коза да воза, — Жвір выцягнуў шыю, абедзвюма рукамі тужэй зашморгваючы вузел гальштука. — Не ўмеў жыць на свеце. Не ўмеў... Упусціў шчасце з рук. Вучыўся добра, ды на ражон лез...— Ён перадыхнуў, прыжмурыўся і сказаў: — Я ж у аспірантуры.

Жвір гаварыў нешта яшчэ, але Косця не слухаў, нейкая злосная думка заглушала ўсё: «Дзіўна, як толькі ён трапіў у аспірантуру? Хіба, як і некалі,— на шпаргалках»...

— Слухай! — Жвір адставіў нагу і затупаў наском туфля па падлозе. — Маё ж недзе адзенне ў гардэробе. Крыку будзе... А ты што? Ты гэтак?

— Ага.

— То я падбягу, — Жвір махнуў рукою, даючы Косцю знак ісці за ім, і заспяшаўся ў цёмны калідор. Але яго ўжо напаткала нізенькая, туга падпяразаная, падобная на мурашку, гардэробшчыца. Паўшчувала крыху і аддала Жвіру адзенне, якое, пэўна, хацела пакінуць вахцёру.

— А ты, брат, зблажэў, — разгладжваючы, відаць, прымяты ў гардэробе макінтош, гаварыў Жвір.— Зблажэў... I валасы высыпаліся, а некалі такую шавялюру меў, га? Старэеш, брат.

Косця адчуваў, як недзе на душы пачынае ажываць даўнішняя нялюбасць, злосць і непавага да Жвіра.

— А сам вінаваты,— апранаючы макінтош і не трапляючы ў рукаво, не перасціхаў Жвір.

Косця бачыў: Жвір адчувае над ім нейкую перавагу, выдае сябе за разумнейшага, за чалавека, які займеў невядома якое становішча. I Косцю раптам узяла ахвота сказаць Жвіру нешта вострае, зняважлівае, проста ў вочы, але ён змоўчаў, хоць ведаў, што калі той будзе гэтакае гаварыць далей,— не сцерпіць.

На дварэ церушыў рэдкі, халодны дождж. Недзе з завулка парывіста дыхаў густы, моцны вецер. Прамоклыя наскрозь дрэвы сыпалі на бліскучы асфальт, на рабыя лужыны вялае парыжэлае лісце. Яно валялася скрозь па вуліцы.

— Халадэча,— першым, калі яны перайшлі вулачку, азваўся Косця Манцэвіч і наставіў каўнер.

— То як жывеш, расказвай,— Жвір ступаў па вадзе, не разбіраючы лужын. Вецер раскудлачыў яго доўгія валасы, і яны рэдкімі пасмамі лезлі яму ў вочы, ён зграбаў іх абедзвюма рукамі, прыгладжваў на патыліцы і гаварыў: — А я, браце, навукай заняўся.

Выйшлі на вуліцу. Легкавое таксі, распырскваючы лужыны, спешна і шумна паплыло ў бок прывакзальнай плошчы, пацягнуўшы за сабою па мокрым асфальце дзве чырвоныя стужкі — агні ад стопсігналаў. Следам за ім праехаў амаль пусты аўтобус, высушыўшы плыткую ля самага тратуара лужыну і загнаўшы Пецьку Жвіра аж пад самы плот.

— То пачакай, куды пойдзем? От злыдзень...— Жвір абіваў запырсканы макінтош. — Ты не на Свердлава часам? Калі туды, дык правяду,— і, пачуўшы Косцеву згоду, пачаў прыгадваць, пра што гэта ён гаварыў.

— Ды пра тое, што навукай заняўся, — падказаў Манцэвіч.

— Так, так...— цмокнуў губамі Жвір.— Цяпер, браце, не тое, што было. Ты ж ведаеш, газеты нашу кафедру тады ўшчэнт равнеслі. Зарэка зволены. А цяпер...

Косцю здалося, што памякчэў пад нагамі асфальт, пасвяжэла на вуліцы.

— Я табе скажу... Ён за нашага чалавека мог пастаяць. А астатнія...— загаварыўся Жвір і наткнуўся на сустрэчнага чалавека.— Усё чэпяцца да мяне. Не ведаю, чым скончыцца... От свет настаў...

На прывакзальнай плошчы зачыняліся магазіны, але пад дзвярыма стаялі запозненыя і настырныя пакупнікі і прасіліся нешта купіць. Ля рэстарана Жвір спыніўся і ўзяў Косцю пад руку:

— Можа зойдзем разам? Хоць на цябе хлопцы і не заказвалі, але нічога, уладзім. Грошы ў мяне ёсць.

— Не, дзякуй, дзякуй...— адмовіўся Косця.— Сам ведаеш — не п’ю. Стары прынцып — і гэта ведаеш.

— От чалавек! — Жвір паківаў галавою.— Ну, ладна, бывай! — і падаў Косцю сваю мяккую, пухлую руку.

...На сцяне перастаў трашчаць не выключаны, відаць, да канца рэпрадуктар. На ложку, што стаяў упрытык да шафы, з нейкім тонкім і працяжным свістам ужо граў нечы нос. А Косцю не браў сон. Не спала яшчэ ўсыпаная рэдкім электрычным святлом вуліца: час ад часу гулі запозненыя машыны, ішлі людзі, здаецца, знарок моцна гаварылі пад вокнамі. На пасажырскім вакзале, чуваць было, гукаў паравоз.

I новыя думкі, і першая ноч у студэнцкім пакоі, ад якога Косця адвык, але па якім цэлыя два гады сумавала яго сэрца, не давалі заснуць. Не ляжалася і на старым збітым матрацы, муляла галаву злямцаваная падушка.

Усё гэта прыкрае адбылося ў адзін дзень. Пасля заняткаў Косцю Манцэвіча сустрэў выкладчык палітэканоміі. Гэты старэнькі, рахманы і заўсёды задуманы чалавек хадзіў па калідорах трушком і неяк бокам, чамусьці каля самай сцяны. Вылучаўся ён яшчэ двума асаблівасцямі: нікому і ніколі, як памятаюць студэнты, не паставіў двойкі і чамусьці выклікаў студэнтаў не проста па прозвішчу, а заўсёды зачытваў са свайго блакноціка імя і імя па бацьку. Вітаўся ён надзвычай далікатна, нізка схіляючы сваю бліскучую галаву, заўсёды першы, калі ведаў студэнта ў твар. У той дзень ён нават не адказаў на Косцева прывітанне, але раптам спыніўся. Падняў свае бяскрыўдныя шэрыя вочы і, счакаўшы, пачаў гаварыць, збіваючыся і чырванеючы:

— Што гэта з вамі? Як гэта? Вы ж, здаецца, Канстанцін Сымонавіч, добра вучыліся і паводзіць сябе ўмелі?

Але паглядзеў, што Косця стаіць пэўна болей здзіўлены, чым перапалоханы і, відаць, не здагадваецца, пра што гэта ў яго пытаюцца, і прагаварыўся адразу:

— У дэканаце я чуў, што вас выключылі з інстытута. Гэта ж нейкае непаразуменне, недарэчнасць нейкая?..

Спазмы моцна і балюча сціснулі Косцева горла, ён памкнуўся нешта сказаць, але адчуў, што не мае сілы. У грудзях, здаецца, было нешта пустое і халоднае. Ногі дрыжэлі, слабелі, рабіліся нейкія нежывыя, і ён баяўся, каб хаця не ўпасці.

Перад вачыма раптам паўстаў чырвоны гладкі твар намесніка дэкана Зарэкі... Здаецца, варушыліся яго мокрыя тлустыя губы: «Вы толькі ўмееце гаварыць там, дзе не трэба. Вы многа берыцё на сябе. А на экзаменах у вас, нябось...» I нейкія глыбокія, патаемныя Косцевы думкі яму адказвалі: «Значыць, дамогся свайго. Цябе, вядома, лепш паслухаюць, чым мяне. Няўжо цябе не распазнаюць? Няўжо ты так і будзеш сядзець у зацішку?»

У той дзень Манцэвічу пачало здавацца, што яго адгарадзілі ад усяго свету нейкай высокай сцяною, з-за якой яму нічога не відаць і не чуваць. Ён не ведаў, куды дзецца.

Апынуўшыся ля самага ганка Ленінскай бібліятэкі, Косця здзівіўся, што зайшоў гэтак далёка, і, успомніўшы, што дакляраваў Валі прыйсці на іх курсавы вечар, вярнуўся назад, думаючы ўбачыцца і абавязкова пра ўсё пагаварыць, параіцца із ёю.

Але ў той дзень Косця не пагаварыў з Валяй. Бачыўся аж два разы, але не пагаварыў. Дарэчы, першы раз ён бачыў толькі яе. Яна яго — не. Клуб быў набіты бітком. Косця ледзьве ўшыўся ў залу. I сцэну ён бачыў толькі тады, калі пахілілася нейчая вялікая кудлатая галава. Ён чуў толькі песню. Знаёмы, да болю мілы і любы дзявочы голас, здаецца, плыў недзе з высокай і невыраізнай гары, плыў сюды, у нізіну, да бясконца шырокага возера, пераліваўся дробнымі хвалямі па яго люстранай гладзі, аддаючыся рэхам у сініх густых лясах. Нейчая галава павярнулася зноў, і Косця зноў убачыў спявачку. На ёй была цёмна-сіняя сукенка, што гэтак прыставала да тонкага дзявочага стану; чорныя туфлі на высокім абцасіку рабілі яе рослай і яшчэ больш стройнай. Косця ніколі не бачыў Валю ў гэтай сукенцы, не ведаў, што яна гэтак хораша ўмее спяваць, і не ўяўляў, што яна так густа чырванее, і ад гэтага робіцца яшчэ прыгажэйшай.

— А дзяўчына яна нічога сабе...

— Грышку можна пазайздросціць... Слухай, як хораша спявае...

Загаварылі ў Косці за спіною, і ён здагадаўся, што гутарка ішла пра Валю.

Косця не ведае, адкуль у яго набралася столькі сіл. Ён падаўся назад і плячыма націснуў на некага так моцна, што той, не ўстояўшы на нагах, адваліўся да сцяны. А Косця, не памятаючы сябе, выскачыў з клуба і невядома куды пабег бы, каб не напаткаў у вестыбюлі Юзіка Сапегу.

— Косця, што з табою? Ды кінь ты, мы цэлым курсам сходзім заўтра да дырэктара. Быць не можа, каб цябе не аднавілі. Ідзем, пагаворым... Супакойся... — Юзік мо заўважыў, што Косця быў як сам не свой, што з ім нешта рабілася.

У аўдыторыі, куды яны зайшлі, было цёпла і сцішна. На дварэ ж расхадзілася завіруха. Сыпала сухім снегам у вокны і жаласна выла ў тэлеграфных правадах. Раз-пораз звінела неакітаваная шыба і, не перасціхаючы, недзе ў рамах акна, грала адклееная паперка. Ці ад гэтых дзівосных і непрывычных гукаў, ці ад таго, што адбылося за ўвесь дзень, у Косці шэрхла спіна, яго праймаў холад.

Сапега, каб развесяліць Косцю, стаў за кафедру, надзеў на нос аправу ад акуляраў і пачаў чытаць свой канспект, падрабляючыся пад выкладчыка нямецкай мовы. Чытаў ён, сапраўды, як той выкладчык, голасна і заікаючыся.

На голас Сапегі і прыйшла Валя.

— Косцік, чаму ты тут? — яна падбіла вышэй свае густыя чорныя валасы і папрыгажэла.

«Нібы я табе патрэбен?... Ды я нікому не патрэбен...» — Косцю ахапіў нейкі жаль да сябе, хацелася заплакаць, але стрымлівала злосць:

— Што? — ён выклікнуў гэтак моцна, што аж здрыгануўся сам і тут жа зразумеў, што з языка зляцела нешта зусім не тое, але адчуў, што ўсё адно не дасць сабе рады: — Што табе да таго?..

— Косця. Дурненькі...— Валя зачырванелася і неяк спалохана адхіснулася назад.

Дзяўчаты, што стаялі дзесьці на калідоры, не паказваючыся і чакаючы Валю, зайшліся ад смеху.

— Ідзём на вечар... I ты, Юзік... — поўныя шчокі яе то чырванелі, то бялелі. I раптам яе падбародак задрыжэў, вусны скрывіліся. Яна адвярнулася, закрыла твар рукамі, выбегла з аўдыторыі.

...Тым днём, нічога нікому не кажучы, Косця вярнуўся дадому і, не ўтойваючы, сказаў, што выключаны з інстытута. Маці загаласіла на ўсю хату. Але гэты мацярынскі плач было лягчэй зносіць, чым зацятую маўклівасць бацькі. Косця адчуваў, што ні перад кім на свеце гэтак не вінаваты і ні перад кім гэтак не мае ганьбы, як перад бацькам.

На трэці дзень Косця пайшоў у калгас вазіць торф, і па вёсцы папоўз слых, што Сымонавага сына прагналі з інстытута. Бацька змоўчаў, толькі з кожным днём хмурнеў і зусім унурыўся. Маці дапякала штодня:

— Ось які гонар нам, ось... Выгадавалі сына, вывучылі...

Косця не ведаў, што рабіць, і таксама маўчаў. Адчуваў, што гутарка ў вёсцы і гэтая сварка ў хаце зусім даканаюць бацьку.

— Жарты табе... Маё сэрца як чула, — не перасціхала маці.

Аднойчы-такі бацька не сцярпеў:

— Ну, досыць табе!..

— Мо па галоўцы пагладзіш?

— Ды маўчы, кажу табе! — бацька падняўся з лавы, рукі яго закалаціліся, і вочы забегалі па падлозе, шукаючы невядома чаго.

Косцева жыццё дома з кожным днём цяжэла, рабілася прыкрым і бадай што невыносным. Трэба было хоць бы дзеля бацькі шукаць нейкі паратунак і выйсце: вярнуцца ў інстытут і, у крайнім выпадку, калі не пашанцуе ўладкавацца на стацыянар, падацца на завочнае аддзяленне. Гэтыя думкі і развагі крыху развясельвалі, прыносілі заспакаенне. Суцяшалі і дадавалі радасці ўспаміны пра Валю. Праўда, да гэтай радасці дамешваліся падчас журба і горкая крыўда на самога сябе, што і з дзяўчынай у яго выйшла не так, як у добрых людзей.

Тое, пачутае ў інстытуцкім клубе, выбівала Косцю з раўнавагі. Часам ён дакараў сябе за сваю вінаватасць, бо нехта, можа, бачыўшы не раз яго з Валяй, мог сказаць гэта знарок. То іншы раз верыў гэтай чужой гутарцы наконт Валі. Але заўсёды адчуваў, што не хапае яе слова,— яе пісьма, і невядома чаму з дня на дзень чакаў Валіных пісем, хоць ведаў, што іх не будзе: наўрад ці асмеліцца яна напісаць першая, тым больш, не ведаючы, дзе ён.

3 дому Косця меўся ехаць украдкам, але перад бацькам нібы прагаварыўся. Напярэдадні яго ад’езду бацька вярнуўся з мястэчка, прынёсшы дадому новыя туфлі.

— На, а то няма ў чым ехаць,— бацька дастаў іх з кардоннай скрыначкі і неяк асцярожна, нават з гонарам паставіў на падлогу.— Калі едзеш, то і грошы бяры. Палучкі яшчэ не было, але я от пазычыў...

...Вярнуўшыся з дому, Косця застаў на сваім ложку нейкага белага і доўгага, як жэрдка, першакурсніка.

— Ён тут законны, што скажаш...— высунуўшы з-пад коўдры нос, сказаў Пецька Жвір.— Сам жа ведаеш, каго выключаюць з інстытута, таго высяляюць з інтэрната. Дарэчы, у нас падлога нікім не занята. Можаш спаць. Ці прывыкаць вясковаму хлопцу. Хе-хе-хе...

Косцю да сябе ў пакой паклікаў Юзік і прыставіў нанач да свайго ложка тры скрыпучыя, раз’еханыя крэслы. Косцю ахапіла нейкая радасць, і ён адчуў палёгку, што вось гэты Юзік, які, здаецца, нікому не ўмеў сказаць ні кепскага, ні добрага слова, выдаўся зычлівым, сардэчным чалавекам. Ён хацеў неяк аддзякаваць за ўсю гэту дабрату, шчырасць, але чамусьці не хапала адвагі, ды і ў галаве круціліся нейкія халодныя, абыякавыя чэрствыя словы, ад іх было ніякавата, сорамна і нават брыдка самому.

Ад Валі Косця чакаў нечага большага, чым спагады і зычлівасці. Усю ноч, мучачыся на Юзікавым ложку, ён дакараў сябе, што не наведаўся да яе ў інтэрнат. А назаўтра раненька збегаў у інстытут, спадзеючыся ўбачыць Валю на перапынку, але даведаўся, што ўвесь чацвёрты хімфак паехаў на завод і што мабыць студэнты вернуцца па полудні.

Вечарам Косця аббегаў усе калідоры, заглянуў у чытальную залу, але Валі нідзе не знайшоў. У вестыбюлі ён незнарок наскочыў на Валіну аднакурсніцу, нізенькую, поўную, як налітую, дзяўчыну. Спачатку спалохаўся, а потым здзівіўся і нават узрадаваўся, што яна, устояўшы на нагах, не зазлавала, а толькі засмяялася:

— Ну і дурны ж ты, Косцік... I за што цябе толькі Валя любіць? Я вось зараз паклічу яе, няхай крыху супакоіць гэтакага распусніка, — і, накульгваючы, пайшла ў аўдыторыю. Валя на калідор выйшла, крыху счакаўшы.

— Ледзь дзяўчыну не скалечыў, — сказала яна замест прывітання, і бровы яе насупіліся.

Косця адчуў, як пахаладзела ў грудзях. У аўдыторыі з моцным грукам нешта ўпала, і ён аж здрыгануўся.

— Гэтая таўстуля-Марынка заўсёды што-небудзь утворыць,— Валя павярнулася і, пазіраючы недзе на дзверы, спытала: — Чаму не схадзіў да дырэктара? Што ты сабе думаеш?..

Ён не даў дагаварыць:

— Валя, ты ўсё ведаеш пра мяне?

— Дзіва, увесь інстытут ведае,— з крыўдай сказала яна, не паднімаючы вачэй. Ён бачыў, як уздрыгвалі яе густыя чорныя вейкі. А на твары, як застыла, так і не раставала зацятасць і злосць.

— Напішы заяву і схадзі да дырэктара, можа, адновяць. I не адкладвай, не марудзь. Усяго найлепшага табе, я пайшла...

— Ты спяшыш? — ён заступіў ёй дарогу. — Дзе будзеш вечарам? —

Ён ведаў, што лезе сляпіцай у вочы, ведаў, што яна не пераможа сваю злосць, не падабрэе. I незнарок спытаў: — Ты прыйдзеш?..

Яна не даслухала, перабіла:.

— Нікуды я не пайду! Заўтра ў нас залік.

Косцю падумалася, што гэта была толькі адчэпка.

Косця зрабіў кепска, што згадзіўся пераздаваць экзамен Зарэку. Косця тады ўшчэнт раскрытыкаваў лекцыі Зарэкі. Ён нават сказаў, што такому выкладчыку не месца ў інстытуце.

— Выкладчык гісторыі рускай літаратуры не ведае, у якім годзе была напісана «Капітанская дачка»...

Воплескі заглушылі Косцевы словы.

Зарэка, пачырванеўшы да вушэй і ўгнуўшы галаву, выскачыў з прэзідыума. У зале запляскалі яшчэ мацней.

На другі дзень ён выклікаў Косцю ў дэканат. Яго тлусты чырвоны твар сцяўся ў злосці:

— Вы хуліган. Я не маю права трымаць вас у інстытуце. Можаце падаваць заяву на завочнае аддзяленне.

Косця марудзіў, не ведаючы, з чаго пачаць гаворку. Усё, што ён меўся сказаць, раптам перамяшалася, зблыталася. I ў гэтым зблытаным, ператасаваным матку думак ён ніяк не мог знайсці тую нітку, з якой і трэба было пачынаць гутарку з Зарэкам. Ад нервовасці, напружанасці трашчала, развальвалася галава, і ён са злосцю думаў, што вар’яцее...

За Косцю тады хадзіў прасіць цэлы курс, і ён застаўся ў інстытуце. Але не надоўга. Ён пасядзеў яшчэ дзве ночы над канспектамі, але Зарэка паўторна ў Косцевай заліковай кніжцы вывеў тлустае, каб было відаць, «нездавальняюча» і напісаў дакладную намесніку дырэктара.

...Косця, чырванеючы і бянтэжачыся, расказаў пра ўсё гэта дырэктару.

— Вы нешта многа тут нагаварылі. Ці праўда ўсё гэта? — дырэктар дастаў з кішэні насоўку, выцер губы і параіў: — Напішыце заяву Міхаілу Спірыдонавічу, ён разбярэцца.

«А вы?» — хацеў спытаць Косця, але не рашыўся. Не развітаўшыся, выскачыў за дзверы.

Як апынуўся ля інтэрната, Косця не памятаў, але быў рады, што трапіў не дадому, а сюды, на гэтую зацішную вуліцу, дзе горка пахла таполямі, сырасцю і яшчэ нечым прыемным, чым пахне заўсёды ў мяккі вясновы вечар.

Каля ганка інтэрната, збіўшыся ў купку, стаялі хлопцы і дзяўчаты, і яшчэ здалёк Манцэвіч пачуў голас Пецькі Жвіра і адразу здагадаўся, што маюцца быць танцы.

Вестыбюль быў яшчэ пусты і ціхі, але ў кутку на століку стаяла радыёла, і двое хлопцаў, нешта ладзячы, корпаліся ў ёй.

I ўжо на калідоры Косцю дагналі гукі вальса. Ці ад хараства гэтай музыкі, ці ад таго, што ён яшчэ здалёк на адным пакоі заўважыў чорны ромбік са знаёмай лічбай «17», — ужо нейкі вясёлы, узрушаны падышоў да гэтага пакоя. Пастукаў у дзверы і пачуў, як заходзіцца сэрца.

Здаецца, адказаў ласкавы звонкі голас: Валін. Косця з радасцю і страхам адчыніў дзверы. I ў той жа момант аслупянеў, жахнуўся, пачуўшы немы ўскрык. Дзяўчына, кінуўшы мыць падлогу, спешна абцягнула сукенку на круглыя ружовыя калені, падхапілася з месца і, знячэўку перавярнуўшы поўны тазік вады, схавалася за шафу.

— Не ідзіце далей! Я ж вам казала, што не можна...— нарабіла крыку дзяўчына, у спешцы, відаць, не пазнаўшы, хто зайшоў.

«Значыць, Валі няма...» — з крыўдай і шкадаваннем падумаў Косця, аглядаючы непрыбраны пакой з развалтужанымі ложкамі, поўны бруднай вады на падлозе і, не аказваючыся, ціхутка вышмыгнуў на калідор.

На першым паверсе стаялі мітусня і гоман. Невялікі вестыбюль не змяшчаў усіх ахвотнікаў танцаваць, і асобныя пары выплылі з густое таўкатні на калідор.

Косця ткнуўся быў спачатку ў гэты людскі вір, намерыўшыся прайсці да дзвярэй. Раптам у яго перад вачыма мільгнула белая ў чорны гарошак сукенка. «Яна, Валя»... — шукаючы зацішнейшага месца і штурхаючы ўсіх, падумаў ён. Адышоўся да сцяны і зноў убачыў знаёмую белую сукенку, убачыў, як, падняўшы вочы, сарамліва некаму ўсміхалася Валя, убачыў яе белую руку на нечых шырокіх плячах. Потым Косця глядзеў толькі на яго: ён быў рослы, поўны, але далікатны ў твары. Яго русыя, густыя кучаравыя валасы былі дбайна ўкладзены. Ці гэтая дзябёласць і выносны рост рабілі яго ўжо не надта маладым, ці сапраўды ён меў ужо недзе за трыццаць. Але гэтая сталасць, мужчынская дужасць дадавалі Косцю баязлівасці, і ён адчуваў нейкую перавагу гэтага чалавека над сабой.

Косця заўважыў, як, пакалыхваючыся ў павольным танго, шырокія плечы блізяцца да яго, убачыў, што на іх неяк далікатна і нясмела ляжыць круглая белая дзявочая рука і, хаваючыся за некага, падаўся на калідор. Тут стаяла нейкая прахалода і дыхалася вольна і лёгка. Косця пацёр змакрэлы лоб: «Можа гэта ён, той самы Грышка? Можа праўду казалі тады ў клубе?» Косця пакруціўся на калідоры, вырашыў: «Трэба пагаварыць з ёй, трэба пагаварыць...», і кінуўся зноў у вестыбюль. Танец скончыўся, і ўсе хлынулі да лавачак, шукаючы вольных месц.

Косця акінуў вачыма вестыбюль і заўважыў Валю. Яна сядзела на падаконніку і гаварыла нешта таму, а той стаяў поруч, упёршыся локцем у раму, трос кучараваю галавою, у нечым падтакваючы ёй.

Косцю зноў апанаваў страх, сорам, здрантвелымі нагамі ён ступіў некалькі крокаў да акна і, не даходзячы, яшчэ здалёк паклікаў:

— Валя!

Яна падняла галаву, абярнулася і застыла ў здзіўленні. Штосьці сказаўшы дзябёламу, скокнула на падлогу.

— Што з інстытутам, Косця? — спытала адразу.

«Гэта знарок, каб перабіць мяне», — падумаў ён.

«Нічога добрага?» — спытала аднымі вачыма.

— Мо пойдзем адсюль? — Косцю пачало калаціць, і ён не ведаў, як даць сабе рады.

— Куды?

Яны выйшлі на двор. Веяў густы, парны ветрык. Яны падышлі да інтэрната, селі ў зацішку на сырыя цэментавыя прыступкі ганка. Дзверы ў калідор былі забіты, і ганак пуставаў. Насупраць у шэрым доме на ўсіх трох паверхах шчасліва і ласкава гарэлі вокны, і іх святло скупа падала на ганак. Зводдаль сумна шалясцела яшчэ рэдкім маладым лісцем прысадзістая ліпка. У цёплым вечаровым небе холадна міргалі зоры.

— Нашто ты ходзіш з ім? — сказаў Косця з жалем, ціха, але адчуваў яшчэ, як недзе ў глыбіні душы кіпіць разгневанасць.

Яна маўчала. Ён глядзеў на яе тварык, бледны, змучаны. Яна стаілася, сцялася і ўсё нешта думала, моцна, цяжка, і маўчала.

Аднекуль сюды ў зацішак закруціў, прыйшоў вецер. Ліпа, размахваючы голлем, зашалясцела мацней. Запанавалі сум і адзінота.

— Косцік...

Ён не даў дагаварыць:

— Я кахаю цябе, я... — ён памкнуўся яе абняць, прытуліць да сябе, але яна здрыганулася, адвяла яго рукі і, не могучы, устала:

— Косцік...

Ён застаўся сядзець, не ведаючы, дзе падзець свае рукі.

Валя адступілася ад ганка.

— Ты не крыўдуй, не трэба. Мне... Я не ведаю... Я сустрэла яго яшчэ ў вёсцы, калі мы ездзілі на трэцім курсе капаць бульбу. Ён быў нашым кіраўніком. Я памятаю той вечар... Выбачай, мо я дурная... — Голас яе быў нейкі не свой, ціхі, амаль шэпт. — Мы ў тую восень меліся справіць вяселле. Але я, чамусьці... Ды ён потым паехаў у Ленінград пісаць дысертацыю. — Яна раптам адвярнулася, закрыла абедзвюма рукамі твар. — Косцік, ты знойдзеш сабе дзяўчыну, гэтакую добрую, харошую, чыстую, як сам. — Яна перавяла дыханне. — А мне, Косця, усё адно.

Ён адчуў, што за гэты кароткі міг на яго навалілася новая вялікая і наглая бяда. I ва ўсім гэтым ёсць нешта прыкрае, нядобрае і можа нават агіднае.

— Валя! — нешта ўжо чужое, цяжкае адгукнулася яму ў гэтым слове: — Валя!

Яна паволі кранулася з месца і, не аказваючыся, моўчкі, гэтак жа паволі пайшла, несучы з сабою клопат і трывогу. Дайшла да жалезнай брамы, учапілася рукамі за яе і, не абярнуўшыся, жаласна папрасіла:

— Правядзі мяне, Косцік.

Косця пайшоў нехаця, але не да яе, не да Валі.

На вуліцы рушыў подбегам, не чуючы пад сабою ног. Міжволі аглянуўся, убачыў, як непаўторна хораша і цудоўна свеціць усімі вокнамі ўжо далёкі інтэрнат, і яму зрабілася шкада сябе, шкада ўсяго, што неадлучна ад святла гэтых акон: трывожнай радасці, балючага шчасця, першага кахання і мар... I сэрца яго зашчымела, калі ён падумаў, што пакідае гэты дзіўны свет, добры і заманлівы, які паўставаў заўсёды там, дзе была Валя.

Скрозь па вуліцы сумна гарэлі ліхтары, памацнеў вецер і трывожна размахваў галінамі маладзюсенькіх ліп. I Косцю чамусьці хацелася думаць, што гэта ад свежага вільготнага ветру і гэтага мяккага паўзмроку на вуліцы вейкі яго студзілі слёзы. Ён выціраў іх рукою, а яны невядома чаму сачыліся, набягалі на вочы.

Той ноччу Косця не прыйшоў у інтэрнат. Да раніцы праседзеў у зале пасажырскага вакзала, думаючы, што рабіць: заставацца ў Мінску, схадзіць яшчэ да намесніка дырэктара, а калі адмовяць, шукаць работу ці можа ехаць куды вочы глядзяць? А калі пачало ўжо добра займацца на дзень і на вуліцах патухлі ліхтары, не выцерпеўшы цяжкіх думак і бяссонніцы, Косця, як пабіты, пацягнуўся ў інтэрнат. Пастаяў на калідоры, не асмельваючыся будзіць хлопцаў. Прыхіліўся да акна, паглядзеў, што можа заснуць стоячы, і пастукаў у пакой да Сапегі. Падхапіўся чуткі ў сне Юзік. Пазяхаючы, ён буркнуў сабе пад нос, што вось гэтак хлопцаў са свету і зводзяць дзяўчаты, і, дастаючы з-пад ложка гантэлі, дадаў:

— Лажыся, чаго марнееш!

Борзда раздзеўшыся, Косця бухнуўся, як нежывы, у пасцель, але заснуць не мог. Прыгадалася гутарка з дырэктарам, прыйшоў на ўспамін учарашні вечар. Яны прынеслі неспакой, раздражнёнасць, злосць і крыўду. Косця яшчэ доўга варочаўся з боку на бок, пакуль заснуў.

I бадай што не прачнуўся б да самага вечара, каб не растармашыў Юзік. Юзік доўга, відаць, цягаў яго за нос, бо Косця, пакуль раскатур- хаўся, паспеў прысніць вялікі і дзіўны сон.

Ён расплюшчыў вочы і ўбачыў, што на бліжэйшым ложку ляжыць Юзік і заходзіцца ад смеху.

— Ну, дружа, ты і спіш!

Косця схапіўся з ложка і пабег мыцца.

«Цікава, што скажа намеснік дырэктара?» — задумаўся ён, падстаўляючы прыгаршчы пад тугі і халаднаваты струмень вады. — Трэба папрасіцца, раскаяцца, можа, гэта паможа».

Намеснік дырэктара, малады, далікатна апрануты чалавек, доўга расхаджваў па кабінеце, доўга гаварыў нейкім густым, грудным голасам, што сігналы аб паводзінах і вучобе Манцэвіча паступалі да яго даўно, што такіх студэнтаў ён караў і будзе сурова караць далей. А потым спыніўся, прыгладзіў на бок пяцярнёй сухія, коратка падстрыжаныя валасы і спытаў:

— Няўжо вы думаеце, што мы выключылі вас з інстытута, каб прыняць зноў?

— За гэтыя дні я зведаў усё, я зразумеў, якія дарагія для мяне інстытут, сябры... — і Косця раптам успомніў Валю. — Я не хачу маніць, шчыра вам гавару, што пераздам экзамены толькі на выдатна...

Намеснік дырэктара, здаецца, памякчэў:

— Тут да мяне прыходзілі вашы студэнты, і я ўлічыў іх просьбу. Я прыму вас, але праз два гады, калі вы будзеце мець на руках даведку з месца работы і станоўчую характарыстыку. — Намеснік дырэктара дастаў з кішэні партсігар, выцягнуў з-пад гумкі апошнюю папяросу і, ужо сеўшы за стол, закурыў. — Вось так... Вы вось адразу са школы прыйшлі ў інстытуцкую аўдыторыю і не цэніце яе. А для рабочага чалавека інстытут дарагі...

«Усё, рухнула апошняя надзея»... — Манцэвіч зрабіў колькі крокаў да стала і адчуў, што пад нагамі гойдаецца падлога.

— А на завочнае аддзяленне? — спытаў перапалохана і жаласна.

— Я абсалютна не бачу ў гэтым розніцы, — намеснік дырэктара прыжмурыўся: едкі тытунёвы дым зайшоў яму ў вочы. — Паўтараю, мы адновім вас у правах студэнта толькі тады, калі вы будзеце мець станоўчую характарыстыку з месца работы.

Косця, хістаючыся, выйшаў з інстытута, пастаяў на ганку, доўга прыгадваючы, куды ён меўся ісці. Потым успомніў, што збіраўся схадзіць у рэдакцыю, узяць камандзіроўку, і пабег на прывакзальную плошчу. Трамвай дамчаў яго аж да Дома друку. Не даходзячы да ганка, Косця заўважыў Жвіра. Той сядзеў у цяньку на лавачцы і пісаў на пяску нешта наском туфля. Манцэвіч думаў неўпрыцям прашмыгнуць у будынак, але Жвір падняў галаву:

— Здароў! Куды бяжыш? — і паляпаў рукой па лавачцы, запрашаючы сесці.

«Ну, зараз пачне выпытваць, што ў мяне з інстытутам», — нехаця спыніўся Косця. Але Жвір, усміхаючыся аднымі вачыма, спытаў пра другое:

— Можа за ганарарам, часам?

Косця паціснуў плячыма:

— Ніколі не пісаў.

Жвір, крывячы рот, засунуў руку за пазуху, дастаў газеты, раскруціў:

— Не чытаў? — яго палец тыцнуў у вялікі тлусты загаловак, пад якім значылася: «Нарыс». — Меней не будзе, як семсот рублёў. Трэба ўмець. Бяру, браце, у газеце камандзіровачку ў свой калгас і еду... у інтэрнат. — Жвір выстукаў пальцамі па лаўцы нейкі спорны і дробны марш. — Саджуся за стол і пішу. Хіба я не ведаю сваёй вёскі? А камандзіровачка поштай... Сакратар сельсавета — хлопец свой, — дзела знае...

— А білеты?

— Святая наіўнасць. Білеты? Схадзіў да аўтобуса і папрасіў, а на дарогу туды —раскашэліўся. Трэба ўмець. — Жвір прыжмурыў вока і, заўважыўшы, што Манцэвіч збіраецца ісці, памахаў круглаю, як у жанчыны, загарэлай рукою. — Ну, бывай! Свету — мір, студэнтам — грошы.

«Ну і прайдзісвет», — не мог доўга супакоіцца Косця.

...Прабыўшы цэлых пяць дзён у камандзіроўцы, Манцэвіч вярнуўся ў Мінск абветраны і загарэлы і ў той жа дзень пайшоў у чытальную залу пісаць матэрыял. Знайшоў свабодны столік ля адчыненага акна і сеў.

Пад акном, песцячыся на цёплым сонцы, зелянела таполя, і яе настоены на паветры гаркаваты пах разам з вільгаццю зямлі і камяніцы панаваў тут, у зацішным кутку чытальнай залы. На дварэ была чыстая, аж калола ў вочы, яснасць. 3 блакітнага неба ў адчыненае акно глядзела высокае, белае, як снег, воблачка. Крычалі вёрткія стрыжы. Вяла махала крыллямі разамлелая галка.

Косця разгладзіў чысты ліст паперы і задумаўся, кусаючы руку. I на яго раптам найшла нейкая зацятасць, ахапіла раздражнёнасць, злосць. «А што будзе, калі не напішу?» Яго непакой павялічыўся, ён паглядзеў, што не можа ўседзець, і ўстаў. Аглянуўшыся на залу, убачыў Валю. Яна зачыніла шафу і, гартаючы кнігу, пайшла да самага крайняга століка. Косця прыгнуўся, потым сеў і нахіліўся над столікам. «А можа падысці?» — вілося ў галаве. — «Трэба выцерпець гэты міг, тады пройдзе, — суцяшала другое. — А найлепш уцячы», — Косця падумаў, што знайшоў ратунак, скамячыў паперы, запхнуў іх у кішэню, на пальчыках падышоў да дзвярэй, але не вытрываў, аглянуўся. Валя, заліўшыся чырванню, вінавата і сумна глядзела на яго.

Гэты палахлівы, вінаваты Валін позірк, гэтая яе разгубленая трывога дадалі Косцю смутку, журбы, і ён ужо наракаў, вінаваціў сябе, што абышоў яе ўвагай, не загаварыў, не ўсміхнуўся, нават у знак прывітання не кіўнуў галавой — ён толькі са злосцю паглядзеў на яе і моцна грукнуў дзвярыма.

Харошая, ласкавая, любая Валя! Але Косця ведаў, што ўжо вернецца да яе з нейкім прыглушаным, растаптаным болем, прынясе ў сваім сэрцы толькі дакор. Ён прыйдзе да Валі толькі дзеля спагады і жаласці.

Гэта быў халодны розум, над якім яшчэ брала верх, мела ўладу гарачае сэрца, і яно гаварыла многа іначай...

У райкоме камсамола Косцю Манцэвічу дакляравалі месца педагога ў піянерскім лагеры. Да ад’езду на працу заставалася тры дні. Нахадзіўшыся па душным і пыльным горадзе, ён вярнуўся дадому і, не маючы чаго рабіць і дзе падзець час, пачаў збіраць свой пажытак. Пакаваў чамадан і меркаваў, але так і не рашыў, куды падасца пасля лета: ці паедзе дадому ці дзе-небудзь у Мінску будзе шукаць сталую работу.

Але прыйшоў Юзік Сапега, прынёс дзве навіны, і яны перайначылі Косцевы думкі.

Юзік быў у той раз па-нязвыкламу гаваркі, вясёлы. Выглядаў ён зухавата. На ім была белая вышываная кашуля, гладка адпрасаваныя штаны — ён заўсёды гэтак апранаўся, калі ішоў на экзамены. I гэтая вясёласць надта маладзіла яго, нават дадавала яму крыху нечага дзіцячага. Яшчэ з парога Юзік моцна гукнуў, і голас яго змяніўся:

— Косцік, едзем на цаліну, га! — і смешна, па-дзіцячаму запляскаў у далоні.

— Мне то яно можна, а табе?.. — Косця ляпнуў векам чамадана і разагнуў спіну.

— А мне што? Цэлы інстытут едзе. — Сеў на крэсла, упёршыся рукамі ў калені. — На жніво на тры месяцы. — I ласкава папракнуў: — Дзівак чалавек! Не даходзіць да яго.

— Ну, даходзіць, даходзіць... — вінавата ўсміхнуўся Косця.

— I яшчэ адно, — Юзік кіўнуў галавою. — Валя згодна ехаць з намі. Ты чуў такое?

Косця закруціўся на месцы, шукаючы свае чаравікі, але ўспомніў, што яны недзе пад ложкам, і пашыўся пад яго.

— Прачытала яна твой артыкул. Ну, не нахваліць...

Але Косця быццам не пачуў.

Чалавек, калі ён адзеты ў што-небудзь брыдчэйшае, заўсёды здаецца нязвыклы і нават брыдчэйшы, да яго трэба прывыкнуць. Косця перш не мог прывыкнуць да Юзіка Сапегі. У стракатай з кароткім паламаным казырком кепцы, з-пад якой недзе на патыліцы выбівалася зашмуляная падкладка, у палінялай асмаленай на локці фуфайцы, у шырокіх шараварах, у якіх ён, здавалася, блытаўся і не мог хадзіць, — Юзік выглядаў неяк надта смешна і дзіўна. Потым Косцю здаліся дзіўныя ўсе дзяўчаты: у мужчынскім убранні яны былі ніжэйшыя, надта поўныя і нават непаваротныя.

I толькі адзін Пеця Жвір у белым шарсцяным світары, што гэтак хораша і гладка аблягаў яго шырокія плечы і тонкі, як у дзяўчыны, стан, вылучаўся сярод усіх сваім ростам, здаровасцю. I Косця глядзеў, дзе паварочваўся Жвір і, кусаючы губы, зайздросціў яго дужасці і прыгажосці. Жвір нешта тромкаў на гітары, каля яго роем віліся дзяўчаты.

Юзік абышоў купку, што сабралася каля Жвіра, і падбег да клункаў на тое месца, дзе павінен быў сядзець Косця, але ўбачыў, што яго няма, і закруціўся на месцы, шукаючы вачыма ў гаманлівым натоўпе.

Косця паглядзеў, што не знойдзе ўсё роўна, і падаў голас:

— Дзе Валя, га? — яшчэ зводдаль спытаў Юзік, спяшаючы да яго. — Дзе ж яна можа быць?

У Косцевых грудзях заварушылася нешта вялікае і халоднае і моцна сцяла сэрца. «Пашукай чацвёрты хімфак», — хацеў параіць Юзіку, але на яго напала нейкая бязвольнасць і цяжка было вымавіць слова.

— Зараз пойдзем на вакзал. Спытаю ў аднакурснікаў, — нарэшце Юзік здагадаўся сам. Паправіў шапку і пабег, шастаючы шараварамі.

Юзік вярнуўся неўзабаве і, перакідаючы клункі, панура сказаў, што Валя захварэла і што пара ўжо збірацца і ісці на вакзал. Косця пачуў у Юзікавым голасе нейкую затоенасць і няшчырасць, але не ведаў, што думаць.

3 дарогі напісаў Валі кароценькае пісьмо: пра ціхі і велічны Урал, пра тое, што Юзік ледзь не застаўся ў Чалябінску, і пра свой сум і невясёласць. Аддаў яго на пошту ў невялікім запыленым гарадку, адкуль студэнты раз’язджаліся ў саўгасы, і, седзячы ў трускім кузаве паўтаратонкі, што бегла ўжо каторую гадзіну, узнімаючы густое і цяжкае воблака шэрага пьілу, па гарачай пустэльнай стэпавай дарозе, наракаў на сябе, што зрабіў кепска. «Нашто пісаць, нашто марнаваць час і дарэмна вярэдзіць сэрца. Хіба ж не сказала яна мне, што збіраецца замуж... Як я не ведаю сораму, як няма ў мяне ні гонару, ні сумлення...» — I ён расціраў спацелай рукою запылены твар.

— Дзяўчаткі, дзяўчаткі, чэснае слова, Косця з вамі хоча пацалавацца!.. — паказваў на замурзанага Косцю і крычаў, заходзячыся ад рогату, Жвір.

— Няхай спачатку памыецца — весела адказаў дзявочы голас.

Гэты жарт і смех перабілі Косцевы думкі, ён павесялеў, ажыў, нават паспрабаваў усміхацца.

Думкі пра Валю прыходзілі штодзень, штохвіліны. Ад іх не было дзе падзецца, іх не адганяла знямога, яны не знікалі і тады, калі да непрытомнасці хацелася спаць. Косця думаў, што іх прыглушыць цяжкая праца: ён папрасіўся на цэнтральны ток разгружаць пшаніцу. Тут было цяжэй як дзе. 3 брыгады сюды ішлі машыны за машынай, — пшаніцу, здаецца, чэрпалі з мора. Да полудня залацістыя бурты, што пахлі свежымі булкамі, вунь як хутка раслі. Але пасля полудня пачыналі балець рукі, ад болю ныла спіна.

Тады Жвір звычайна прасіўся:

— Перадыхнем, хлопцы. Так доўга не пацягнеш. — Ён вытрасаў з-пад майкі зерне і садзіўся.

Юзік моўчкі выпускаў з рук шуфлік, але слушна падказваў:

— Выгрузім гэтую машыну і пойдзем піць ваду.

На чацвёрты дзень Жвір застаўся ў брыгадзе пералапачваць пшаніцу. А вечарам Юзік, паліваючы Косцю на рукі, смяяўся дробненькім смехам і расказваў:

— Чуў, як Пецька пералапачваў пшаніцу? Схаваўся за бурты і праляжаў, кажуць, цэлы дзень, пішучы там нейкі нарыс. Можа, нас пахваліць, га?

Косця думаў схадзіць да брыгадзіра, сказаць, што дваім зацяжка — столькі машын. Але Юзік адгаварыў:

— Хлопцаў у нас болей няма. Пашлюць зноў Жвіра. I нам бадай што ўсё роўна — з ім ці без яго. А дзяўчыну браць...

Дваім і на самай справе было цяжка. Вечарам яны прыязджалі на стан, як пабітыя.

Іншы раз, калі нанач у неба выходзіў белы месяц, — памочнік брыгадзіра, каржакаваты чарнявы малдаванін выносіў з вагончыка баян. Тады дзяўчаты, падбухтораныя Пецькам, беглі ў палатку цэлым гуртам і, не даўшы нават Юзіку павячэраць, выводзілі яго пад пахі на валейбольную пляцоўку. Юзік упіраўся, наравіўся, але праходзіў некалькі кругоў рухавай полькі, знарок узнімаючы цэлую хмару пылу, і ішоў спаць.

Пазней з’язджаліся шафёры, і каторы з іх, не баючыся, што пасадзіць акумулятары, уключаў фары, — лепшых танцаў не трэба.

Косця глядзеў на гэтую вясёласць другіх, успамінаў Валю, адчуваў, што ўвесь вечар не знойдзе сабе месца, і, не разбіраючы дарогі, падаваўся адзінотаю ў стэп.

Высока ў небе свяціўся Млечны Шлях. Кругом на небасхіле міргалі агнямі камбайны. Скрозь пахла сухім пяском і свежым іржышчам. Шэрая, без канца і краю, роўнядзь абуджала ў душы хараство і лёгкасць. I Косцю думалася, як было б добра, каб сюды прыехала яна, Валя, была разам з ім у гэтую дзіўную ноч, што так мякка ляжала над стэпам без малюсенькага павеву ветру.

У такія хвіліны яго запаланяла нейкая пяшчота да Валі, і ён адчуваў, што любіць Валю, любіць моцна, аж да болю ў сэрцы.

Аднойчы Косця вярнуўся ў палатку, пабольшыў у лямпе кнот і сеў за стол, напісаў Валі доўгае, аж на чатыры старонкі, пісьмо.

Прайшоў месяц, другі, але адказу не было. Косця знайшоў вольны час, сабраў у брыгадзе ўсю пошту і паехаў на цэнтральную сядзібу, спадзеючыся, што ў гэты дзень абавязкова ад Валі атрымае пісьмо.

Пісьмы былі амаль усім. Юзіку нават два. А Косцю... Ён папрасіў бялявую дзяўчыну паглядзець яшчэ раз. Яна ператасавала тоўстую калоду пісем, падняла на яго вочы і развяла рукамі:

— Няма.

Косця выйшаў з пошты, як што згубіўшы, і накіраваўся на цэнтральны ток, адкуль павінна была ехаць машына ў першую брыгаду, і напаткаў Пецьку Жвіра.

— Прабач, не маю часу... — задыхаўся ад беганіны Жвір. — Спяшу на пошту. Званіць у абком камсамола. Мяне заўтра за граматамі пасылаюць. Хочаш, і табе дам. Нябось, заслужыў.

— Заслужыў не толькі грамату, а нават — значок! — Косця адчуў, як да яго падступае злосць. — А вось табе, браце, на камсамольскім сходзе вырашылі даць вымову, за гультайства. Дарэчы, я забыўся, што гэтыя два тыдні ты дзяліў узнагароды і не з’яўляўся на працу.

Жвір скрывіўся:

— А з цябе, як бачу, не здзьмулі яшчэ ў інстытуце гэты самы, ну... — ён пстрыкнуў пальцамі, — патрыятычны пушок...

— Добра, калі пушок расце на крыльцах, а ў цябе ён прыліп да рыльца, га? — ужо здалёк адказаў Косця.

Жвір стаяў, як мыла з’еўшы, ужо не ведаючы: ці ісці на пошту ці вяртацца назад.

I тым жа днём, пэўна, так і не з’ездзіўшы ў Кустанай, прывалокся ў брыгаду.

Вечарам, б’ючы на нагах ап’янелых ад крыві камароў, Юзік каторы ўжо раз перачытваў уголас пісьмо, а Косця, каб не чуць чужой радасці, бухнуў на ложак, накрыўся з галавою коўдрай і задыхаўся ад злосці. Потым суцешыў сябе, што пісьмо ад Валі можа змарнавалася ў дарозе, і папрасіў у Юзіка чысты ліст паперы.

— Што, на пісьмо? — спытаў Юзік, вырываючы з сярэдзіны сшытка двайны чысты ліст.

— Напішу ёй.... — зморшчыўся Косця.

— Каму? — падскочыў Юзік. — Валі? Выкінь з галавы. Яна выйшла замуж. — I яму, здаецца, самому зрабілася сорамна. — Выбачай, я ведаў пра гэта перад ад’ездам на цаліну, але не рашыўся ўсё сказаць... Думаў, пройдзе ў цябе ўсё гэта — скажу.

Косця, хапаючыся за білы ложкаў, выйшаў з палаткі, убачыў брыгадзіра і папрасіўся нанач на трактар.

3 ворыва Косця вярнуўся на другі дзень у поўдзень. Вывернуў гусеніцай дошку з рукамыйнікам і заглушыў трактар, чакаючы чыйго-небудзь крыку. Але з палаткі выйшаў босы ў адных трусах, эагарэлы, як смугаль, Юзік. Усміхнуўся, паказаўшы белыя зубы, і шпурнуў у кабіну, наровячы пацэліць у Косцю, запылены валейбольны мяч:

— Ломіш, дружа! Мусіць, ведаеш, што праз тыдзень едзем дадому?

— Нікуды я не еду... — панура адказаў Косця і выкінуў з кабіны мяч.

Сапега ці прыняў гэта за жарт ці не разабраўся, што кажа Манцэвіч, і выклаў сваё:

— Па дарозе заедзем у Маскву, га?

Косця саскочыў на зямлю, падняў дошку з рукамыйнікам, прыставіў яе да вагончыка.

— Я ж табе сказаў, што застаюся на цаліне.

— Як?.. — Юзікавы вочы зрабіліся вялікія і круглыя, як яблыкі. Ён падаўся назад, зачапіўся за нешта і мякка сеў у пухкі пясок. — Здурнеў!.. А інстытут? — Юзік, абапёршыся на рукі, устаў, шмаргануу далоняй аб далонь, выціраючы пясок. — Не таварыскі ты хлопец. Не слухаеш, што табе кажуць. Ды наогул... — ён махнуў рукою, — што з табою гаварыць.

Юзік узяў пад паху мяч і пасунуўся, ледзь перастаўляючы ногі, у палатку.

А ў дзень ад’езду выкленчыў недзе ў магазіне бутэльку — як яна сюды трапіла — «Белавежскай горкай» і недзе на пошце купіў «Як гартавалася сталь». Наслініўшы хімічны аловак, напісаў на адвароце вокладкі дробненькім нязграбным почыркам «Вечнаму цалінніку» ад яго, Юзіка, а ўжо падвыпіўшы, без перастанку гаварыў, паціскаючы худымі плячыма:

— Не разумею, ну, не разумею... — і разводзіў рукамі. — Трэба было спачатку ўладкавацца ў інстытут. Любымі сродкамі.

Правёў пасля Косцю аж да павароту, адкуль ужо быў відзён палявы стан першай брыгады — чарнеў вагончык і зводдаль яго бялела яшчэ нераскіданая палатка.

— Ну, бывай, помні, што жылі разам. I абавязкова вяртайся ў інстытут. Можа яшчэ і мяне застанеш там.

Не аглядваючыся, пайшоў пад доўгую і нізкую, як барак, сталоўку, дзе ўжо стаялі машыны, поўныя людзей і гатовыя ў дарогу, дзе ўжо весела спявалі, перабіваючы адзін аднаго:

Вьется дорога длинная,

Здравствуй, земля целинная,

Здравствуй, простор широкий,—

Весну и молодость встречай свою.

Ці ад гэтай песні ці ад лёгкага хмелю ў галаве Косцю зрабілася лёгка і вольна на душы. Ён доўга стаяў, гледзячы Юзіку ўслед, і думаў, што Юзік казаў праўду: яны ўбачацца, няхай сабе не так скора, праз колькі год, і, калі Юзік згубіўся за машынамі, рушыў наўпрасткі полем туды, дзе яшчэ ля вагончыка бялела палатка. Поле ляжала роўнае, як кінуць вокам, шэрае і радаснае ў сваім бязмежным размаху. Блізкасць зімы не кранала яго красы. I толькі вецер разносіў скрозь у сваёй цеплыні дамешаны холад. Высока сінела чыстае неба. У ім, распластаўшы дужыя крылы, плаваў арол. Зрабіўшы круг, ён раптам упаў на шэрае ржышча. Косця паскорыў крок. Але арол, ужо лопаючы крыллямі, узнімаўся ўгору. Яго магутныя кіпцюры сціскалі нешта яшчэ жывое.

— Што ж ты ўпусціў... — пачуў Косця і спыніўся, а калі аглянуўся — убачыў, што да яго бяжыць, махаючы шапкай, Юзік.

— Наша ўзяло! — Юзік сцішыу хаду і яшчэ раз гукнуў: — Ты чуеш? Наша ўзяло!

«Ці не надумаў ён застацца на цаліне...» — адчуваючы на сэрцы нешта радаснае і трывожнае, Косця падаўся насустрач.

Падбег Юзік.

— Вярніся... Газеты прынеслі... Вунь у камсорга...

— Ды ты карацей...

— Зарэку з інстытута прагналі. Нават дырэктару з намеснікам папала. Наш жа артыкул змясцілі... Пра ўсё... і пра цябе пішуць, — Юзік схапіў Косцю за руку. — Ідзём, ідзём... Дарогаю раскажу... Каб там машыны не пайшлі. Я ж выбраў табе зручнае месца ля самай кабіны.

— Чакай, — Косця выкруціўся з Юзікавых рук. — Праўда ўсё гэта?

— Няўжо ж не...

— Добра... Дзякую за навіну.

— Ты што?..

— От бяжы, а то спознішся...

Юзік скамячыў шапку, шпурнуў вобземлю і пайшоў. Праз колькі крокаў аглянуўся, убачыў, што Косця стаіць, узяўшы рукі ў кішэні, расхрыстаны, і вецер перабірае яго валасы, — і рушыў подбегам да машыны.

Косця прачнуўся зацемна: у акне толькі пачынаў сінець блізкі дзень. На вуліцы суха шоргаў венік. Косця схапіўся з ложка, зачапіўшыся за крэсла і нарабіўшы груку, падышоў да акна, адшмаргнуў занавескі — у пакоі скупа павіднела. На скрыпучым ложку, абудзіўшыся праз Косцеву неасцярожнасць, маладзюсенькі першакурснік адкрыў чорныя вочы і перавярнуўся на другі бок, нацягваючы аж на самую галаву прасцірадла.

Паставіўшы на падаконнік локці, Косця доўга глядзеў на вуліцу. Яна падсохла за ноч, толькі дзе-нідзе нямоцны ветрык злёгку рабаціў плыткія лужыны. Пакінуўшы на шэрым асфальце дзве мокрыя шырокія стужкі, прашмыгнула «Волга».

Вуліца была чыстая, пустая і па-ранішняму вясёлая.

Косця ўзяў з падаконніка расколатае напалам невядома чыё люстэрка, паўзіраўся на сябе — у свае бліскучыя падпухлыя ад сну вочы, на тонкі завостраны нос, на выпуклы з трыма прыкметнымі маршчынамі лоб, — спадабаўся сам сабе і, сеўшы за стол, пачаў галіцца.

Вярнуўся з умывальніка свежы, чысты, з адчуваннем ва ўсім целе сілы, дужасці. Прыслухаўся, як шчыміць ад моцнага, пякучага адэкалону паголены твар, і стаў апранацца.

Ужо збягаючы па лесвіцы, пачуў, як скрыпнулі дзверы нейчага пакоя і з уключанага на ўсю моц рэпрадуктара на сцішны калідор разлёгся зычны голас: «Говорит Москва! Сегодня вторник, тридцать первое августа. Начинаем наши передачи».

«Заўтра цэлы дзень заняткаў...» — з радасцю падумаў Манцэвіч, хапаючы на поўныя грудзі паветра.

Раніца была здаровая, — гэта што пасля ўчарашняга дажджу. Сонца стаяла над горадам нізка, халоднае і ружовае. Маладзюсенькая ліпа на другі бок вуліцы, падпаленая за лета сонцам, трапятала на ветрыку сваім рэдкім пажоўклым лісцем.

На прывакзальнай плошчы было людна: нядаўна, відаць, прыйшоў прыгарадны цягнік, і ад вакзала да трамвайнага прыпынку валам валілі людзі.

— Косцік? — нехта з грамады гукнуў яго знаёмым голасам, і ён сцішыўся, з нецярплівасцю чакаючы, што яго паклічуць яшчэ раз. Намагаўся распазнаць, хто гэта яго кліча.

— Косцік! — здаецца, крыкнулі з другога боку, і Манцэвіч аглянуўся. Да яго ішла, гулка тупаючы абцасікамі лакірованых басаножак, паўнаватая ў плашчы пясочнага колеру жанчына.

«Валя...» — яшчэ не пазнаўшы, падумаў ён. I адчуў, што ў яго дрыжаць ногі.

— Валя, ты? — Косця, саромеючыся, падаўся ёй насустрач, угадваючы ў белым твары жанчыны нешта колішняе, знаёмае, блізкае і мілае.

— Дзень добры, Косцік! — Валя падала яму руку.

Зблізку Валін твар здаўся нейкі больш чужы. Косця заўважыў на ім сталасць, абыякавасць. У карых яе вачах, здаецца, ужо зусім датлела ўсё тое ранейшае, вясёлае, маладое, і яны глядзелі на Косцю неяк разважліва і бяскрыўдна.

«Як сышла з яе ўся тая прыгажосць і дзявочасць», — з нейкай жаласцю падумаў Косця.

— А вось мой муж, — Валя паказала вачыма на мужчыну, што паволі, неяк баючыся, падыходзіў да іх і якога Косця пазнаў адразу. Ён не змяніўся, ён, здаецца, нават пазграбнеў — быў не такі мажны, як у той вечар на танцах у дзявочым інтэрнаце. Цяпер Косця ўбачыў, што яго твар дзе-нідзе пабіты воспай.

— Грыша! — пачуўся прыглушаны голас, нібы гаварыў хто з пустое бочкі.

«Наш Грыша даўно з ёю ходзіць», — успомніў Косця тое даўно пачутае ў інстытуцкім клубе і пачырванеў, засаромеўся.

— Дзе ты і што з табою, Косцік? — спытала Валя і апусціла вочы.

«Напэўна, ёй брыдка, што не адпісала мне на цаліну», — рашыў Косця, а ўслых сказаў другое:

— На цаліне быў роўна два гады. Учора вярнуўся ў Мінск.

— Узмужнеў, загарэў. Які ты!.. А як з інстытутам?

Васпаваты не вытрымаў гэтай размовы, моўчкі ўзяў у жонкі сумку і адышоўся ўбок.

— Вось іду да дырэктара.

— Да дырэктара? А-а...

Памаўчалі.

— Мне Юзік Сапега пісаў, што ты ў аспірантуры? — загаварыў зноў Манцэвіч. — Ды наогул раскажы пра ўсё. Я ж нічагусенькі не ведаю. Дарэчы, Пецька Жвір таксама ў аспірантуру трапіў.

— Як трапіў, так, мусіць, і вылеціць, — яе мяккія поўненькія вусны скрывіліся, і пад вачыма збегліся дробныя густыя маршчынкі. — Не здаў экзамен па дыямату. Выхаванец Зарэкі.

3 Косцевых грудзей нешта спала цяжкае-цяжкае...

— Ну, пойдзем, Валюся, — недзе збоку пачуўся той жа прыглушаны, як з бочкі, голас. — Цягнік адыходзіць...

Валя страпянулася, упілася ў Косцю шэрымі вачыма, і яны, здаецца, гаварылі «Хіба вінавата я, што мяне клічуць?», і сказала:

— Заўтра ж заняткі. Яму на працу. Хочам сёння прывезці дадому сынка, — і пайшла, зашуршэўшы лёгкім плашчом, гулка цокаючы абцасікамі, і, ужо беручы Грышку пад руку, папрасіла заходзіць да іх у госці. Але Косцю здалося, што яна запрашае не шчыра, дзеля прыліку. I ён адказаў чужым голасам:

— Прыйду, як буду мець час.

I Косцю пачало здавацца, што ён напаткаў чужую жанчыну, усяго толькі падобную на тую, колішнюю Валю, якую любіў і любіць яшчэ моцна і, пэўна, будзе любіць усё жыццё. Яна навечна ўвайшла ў яго мары. Ён сустрэне яе, абавязкова сустрэне мілую, добрую, прыгожую Валю! Яна ходзіць недзе тут.

У вестыбюлі інстытута Косця падышоў да паштовай скрынкі, перакінуў учора перагледжаныя пісьмы і, здаецца, пачуў на лесвіцы лёгкі тупат. «Валя»... — міжволі падумаў ён і аглянуўся. Яна, танюсенькая і стройная, у белай усыпанай буйным чорным гарошкам сукенцы, нібы ластаўка, нячутна і хутка ляцела сюды, да яго. Ён падаўся ёй насустрач. А яна, пырхнуўшы чорнымі бровамі, дзіўна паглядзела на яго і саступіла з дарогі.

«Дзівак! — усміхнуўся сам сабе Косця. — Палохаю незнаёмых дзяўчат...» — I, не спыняючыся, звярнуў у доўгі, заліты маладым сонцам калідор; яшчэ здалёк убачыў знаёмую шыльдачку «Прыёмная дырэктара»; хутка падышоў да дзвярэй і рашуча пастукаў...