Гісторыя аднаго злачынства

Міша з прастрэленым вухам

Узьбягаючы па прыступках, Сьцяпан падняў галаву і ўбачыў валасатыя ногі Нінэль Міхайлаўны. Начальніца стаяла на лесьвічнай пляцоўцы паміж другім і трэцім паверхамі і, мяркуючы па ўсім, некага прабірала.

Гадзіньнік паказваў палову адзінаццатай. Каб не сустракацца з начальніцай такім нязручным часам, Сьцяпан зьбег на другі паверх, разгарнуў «Советскую Белоруссию» і, пазіраючы між радкоў, прыслухаўся.

— Пра несуноў матэрыял падрыхтавалі? — пыталася Нінэль Міхайлаўна пераселым ад курава голасам, і ў адказ ёй пачулася запабежлівае лепятаньне асыстэнткі Барановіч.

— Жук затрымлівае... колькі разоў казала... – лепятала Барановіч, і Сьцяпан, пачуўшы сваё прозьвішча, брыдка вылаяўся.

На свой паверх ён дабіраўся запасным ходам. У левым крыле рэдакцыйнага будынку вось ужо другі год нешта рамантавалі, і запасны ход быў застаўлены розным малярскім начыньнем. Падымаючыся па лесьвіцы, Сьцяпан зачапіўся нагою за бочку з вапнаю, выцяўся лобам аб козлы, а выбраўшыся з гэтага хломазду, доўга абабіваў штаны, са злосьцю плюючы на далоні. Замкнуўшы пазычаным на вахце ключом дзьверы запаснога ходу, ён паправіў гальштук, з турботлівым выглядам на твары рушыў па калідоры.

Навокал дзынкалі тэлефоны, кляцалі друкаркі, з жаночай прыбіральні далятаў вясёлы сьмех, а з прачыненых студыйных дзьвярэй на калідорны прасьцяг вырываліся зыкі, якія спачатку насьцярожылі, а потым насьмяшылі. Там, за дзьвярыма, нехта пакутліва ўздыхаў, жаласьліва вохкаў і бразгаў шкляным посудам. Сьцяпан зазірнуў у студыю і ўбачыў карэспандэнта абласнога радыё Сяргейчыка. Той сядзеў за мантажным сталом, пакутліва вохкаў і дрыжачай рукой наліваў у шклянку мінскую №2. На карэспандэнтавым твары ляжаў цень пахмельнай хваробы. Сьцяпан кашлянуў, працяў Сяргейчыка гіранічным позіркам, і калега, глынуўшы мінэралкі, зашэрхлым голасам прамовіў:

— На раён езьдзілі. Да Цярэнція Пракопавіча.

Цярэнцій Пракопавіч Бядак, старшыня прыгараднай гаспадаркі «Шчасьлівы быт», у якога некалі невылазна сядзелі карэспандэнты, даўно ўжо нікога не частаваў, і Сьцяпан зь недаверам зірнуў на калегу.

— Немцаў суправаджалі. Немцы шпрыцы ў больніцу прывезьлі. Вось Бядак і раскалоўся.

Карэспандэнт керхануў, прачышчаючы глотку, і кіўнуў на тэлефон:

— Цябе тут начальства шукала.

— Хто? Нінка?

— Бяры вышэй. Сам Бацька тэлефанаваў. Загадаў, каб заўтра быў матэрыял па рэфэрэндуме.

— Як заўтра? Я ж на чацьвер стаю... – прамармытаў Сьцяпан, прысеўшы на край стала.

— Заўтра! — гыркнуў Сяргейчык, імітуючы Бацькавы голас. – Перадача на Маскву ідзе. Праграма «Саюз». Чуў пра такую?

— Чуў, — выдыхнуў Сьцяпан, прыкусіўшы ніжнюю губу.

— У мяне цесьць у Бараўлянах ляжыць, у шпіталі. Заехаў днямі... піхнуў ім мікрафон пад нос, дык яны мне дзьве касэты нагаварылі, — Сяргейчык хукнуў у жменю, глынуў мінскай №2.

— Хто нагаварыў? — не зразумеў Сьцяпан.

— «Хто—хто»... Вэтэраны. Шпараць як па напісаным. Ужо два разы ў этэр выходзіў. Толькі і выразаў, дзе клянуць Гарбачова ды пра венікі згадваюць.

— Якія венікі? — ізноў не зразумеў Сьцяпан.

— Ну як якія... Калі мы ў Саюзе – мы што тыя венікі, — Сяргейчык махнуў у паветры кулакамі, паказваючы, як цяжка зламаць венік, ды нечакана вякнуў, прыціснуў далонь да вуснаў і, закаціўшы вочы, вылецеў у калідор.

Зьбіраючыся з думкамі, Сьцяпан пералічыў дзіркі ў гукаізаляцыйных плітах, якімі былі абабітыя сьцены, дастаў з кішэні нататнік, перагарнуў старонкі, пацягнуўся да тэлефону. Палец з разважлівай павольнасьцю пакруціў дыск, у вуху засьпявалі гудкі, і неўзабаве слухаўка выбухнула пранізьлівым дзявочым голасам:

— А—я...

— Там у вас нічога добрага не даюць? — запытаўся Сьцяпан, аддаляючы слухаўку ад вуха.

— Грэчку даём. Па два кілё ў рукі, — адказала дзяўчына, пасьля чаго голас ейны абарваўся, з тэлефонных нетраў данеслася няўцямнае: — Тушонку не давайце! — і слухаўка азвалася кароткімі гудкамі.

— Па два кілё – гэта добра, — прамармытаў Сьцяпан, глынуў Сяргейчыкавай мінэралкі і ўсхапіўся на ногі.

Адзінаццатая гадзіна, а на вуліцах пустэльна – ні машын, ні людзей. Дакладней, людзі ёсьць. Тоўпяцца ля крамаў у чаканьні іхнага адкрыцьця. А вось машын сапраўды не відно. Толькі і сустрэлася адна хлебавозка, што выехала на праспэкт з падваротні. Даішнікі на скрыжаваньні таксама некуды пахаваліся: будка іхняя стаіць пустая, і нага машынальна цісьне на понаж. Стрэлка сьпідомэтру паўзе ўгору, застывае на лічбе «80»; унутры радыёкамітэтаўскай ламачыны штосьці грукае, і Сьцяпан, адпусьціўшы прытоплены понаж, з адчаем выдыхае:

— І калі ўжо разваліцца?

«Масквіч» торгаецца, страляе выхлапнымі газамі.

З—пад колаў хлебавозкі, што ідзе наперадзе, струменіцца белая віхурка. Яна віецца па асфальце, губляецца ў прыдарожных кустах, і калі глядзець на яе, здаецца, што легкавік едзе неяк бокам. Мерачыся абагнаць хлебавозку, Сьцяпан цісьне на сыгнал, вырульвае на сярэдзіну праспэкту і скідвае хуткасьць. Абганяць хлебавозку няма сэнсу: праспэкт наперадзе забіты машынамі, а па сьценах навакольных будынкаў паўзе сінеча міліцэйскай мігалкі. Спыніўшы легкавік, Сьцяпан апускае шкло, глядзіць па баках.

— Што там такое? — крычыць ён гарбатаму дзеду, які сунецца па ходніку.

— Бэнээфаўцы мітынг ладзяць! — гукае дзед, матлянуўшы сеткай з двума батонамі. Адкашляўшыся, стары крычыць яшчэ нешта, але слоў не разабраць – непадалёку надрыўна гудзе легкавушка.

Чырвоны «жыгуль» з надпісам «Тэлебачаньне» на дзьверцы пралятае міма, узьняўшы ў паветра сьнежную замець. Сьнег іскрыцца на сонцы, халадзіць шчаку. Сьцяпан лаецца, падымае шкло і, не чакаючы, пакуль асядзе зіхоткі пыл, разварочвае машыну.

У чырвоных «жыгулях» паехаў Толік Стральчук з апэратарам. Стральчук – маёр КГБ. Езьдзіць па мітынгах, бярэ інтэрвію ў актыўных мітынгоўчыкаў. Тое—сёе, праўда, і на тэлебачаньне дае, у праграму «Відэарама», але гэта так – дзеля камуфляжу.

— Выжла, — мармыча Сьцяпан і заварочвае з вуліцы Ўрыцкага на вуліцу Валадарскага.

Да крамы дарога ня блізкая. Пакуль даедзеш – увесь бэнзын спаліш. Але ехаць трэба: кожны матэрыял, што ідзе на Маскву, Нінэль Міхайлаўна праслухоўвае і ўласнаручна падпісвае ў этэр. Тут мантаж з накладзеным фонам ня пройдзе. Жывая гаворка патрэбная. І каб усе ў адзін голас Саюз падтрымлівалі. Вось і даводзіцца ў вэтэранскую краму езьдзіць, адстаўнікоў запісваць.

Нейкая бабуля бяжыць на чырвонае сьвятло, Сьцяпан спалохана круціць руль, лаецца, а яшчэ празь імгненьне зноўку варушыць вуснамі, рэпеціруючы інтэрвію з адстаўнікамі.

Ля крамных дзьвярэй – цэлая вайна. Адны выходзяць, другія заходзяць, трэція проста стаяць на ганку, і ў краму не прапхнуцца. Сьцяпан прыўзьнімаецца на дыбачках, аглядае натоўп, а згледзеўшы знаёмцаў, кісла пасьміхаецца. Ды і як не пасьміхнуцца, зірнуўшы на таго ж Усьціна Капітонавіча Дуба, былога ваенкама. Змакрэлы, дарэшты разьюшаны, Усьцін Капітонавіч нешта крычыць, трасе пад галавою чырвоным пасьведчаньнем, і па ягоных крыках можна зразумець, што гандляры прыхавалі на складзе нейкі тавар. Побач зь ім махае поліэтыленавай торбаю былая загадчыца парткабінэту Кароткая, а паміж імі, заціснуты з усіх бакоў, торгае лысай галавой былы інструктар ДТСААФ Варывончык. Варывончык трымае над галавой падраны мяшэчак з грэчкаю, і крупы ценькім цурком сыплюцца яму на лысіну.

Позірк Сьцяпанавы адразу ж засяродзіўся на шыракаплечым вэтэране ў бобрыкавым палітоне. Вэтэран, з выгляду вайсковец у адстаўцы, стаяў у самым цэнтры натоўпу і, наставіўшы ўгору палец, штосьці даводзіў свайму суседу па чарзе – лядашчаму дзядку ў аблезлай вушанцы. Рэпартэрскі нюх падказваў: гэты! — і Сьцяпан, насунуўшы мікрафон на дзяржак, уплішчыўся ў натоўп.

У сярэдзіну крамы ён пралез сама што: шыракаплечы вэтэран ужо трос дзядка за плячук, дзядок вырываўся, і ўсё гэта магло скончыцца бойкаю.

— Карэспандэнт рэспубліканскага радыё Жук, — адрэкамэндаваўся Сьцяпан, на хаду нагаворваючы на плёнку пранікнёны аповед пра вэтэранаў. Згадаўшы рэвалюцыю, першыя пяцігодкі, Айчынную вайну і пасьляваеннае будаўніцтва, ён скончыў пранікнёны аповед ня меней пранікнёным пытаньнем:

— Дык што ж яны, гэтыя ўмудроныя жыцьцёвым вопытам людзі, думаюць пра тых, хто прагне развалу Саюза?

— Страляць іх трэба! — бязь ценю сумневу выдыхнуў шыракаплечы вэтэран і, адпусьціўшы дзедавы плячук, дадаў: — Я іх у сорак сёмым, пад Панявежысам, цэлую кучу паклаў.

Крыху зьбянтэжаны Сьцяпан падсунуў мікрафон дзеду ў аблезлай вушанцы:

— Ну а вы, што скажаце?

Дзядок спалохана ўздрыгнуў, выцер кулаком вочы і, зьвёўшы іх да пераносься, зь невыказным жахам паглядзеў на мікрафон.

— Правільна! Страляць іх трэба, гэтых гандляроў, — крыкнула, ня цямячы, пра што размова, нейкая кабета, і Сьцяпан пазнаў па тым крыку пэнсіянэрку Кароткую.

Крама напоўнілася бунтарнымі воклікамі, а дзядок у вушанцы, які дагэтуль цэлую хвіліну тросься ад жаху, нечакана падскочыў і, схапіўшы шыракаплечага вэтэрана за кляпу палітону, віскліва загарлаў:

— Раскажы лепей, як ты ў майго Мішу страляў, гадзіна!

І цяпер ужо дзядок трос шыракаплечага вэтэрана, а той адбіваўся і хрыпла мармытаў:

— Адчапіся, халера!

Лёгкі халадок нарадзіўся ў грудзіне і паволі падпоўз да сэрца. «Страляў у Мішу... А Міша хто? Брат? А можа баявы сябар? Ахвяра і злачынца – у адной чарзе! Можа атрымацца цікавы матэрыял!» — падумаў Сьцяпан і, выходзячы з крамы, азірнуўся і пашукаў вачыма аблезлую вушанку.

Цягам двух гадзінаў ён запісаў на плёнку тузін інтэрвію, перачытаў аб’явы, якімі былі абклееныя стаўбуры навакольных дрэваў, выпаліў, седзячы ў машыне, пяць цыгарэт, а ўбачыўшы дзеда, пасьпешна апусьціў шкло:

— Гэй, дзеду, сядай, дадому падкіну!

Дзядок шморгнуў носам, падышоў на нягнуткіх нагах да машыны, і ніжняя, устаўная сківіца ў ягоным роце дробна застукала па верхніх зубах.

— Сядай, падвязу, — паўтарыў карэспандэнт, і дзед з вохканьнем залез на задняе сядзеньне.

— Што ж ты, стары... апошнія дні даціраеш, а ўсё калоцісься? — Сьцяпан насунуў на голаў шапку, з усьмешкаю на вуснах завёў легкавік.

— Даціраю... – прашаптаў дзядок. – Але ўсё адно жыць хочацца.

— Жыць хочацца... — мусіў пагадзіцца Сьцяпан і голасам сталічнага таксіста запытаў: — Куды везьці?

— Вуліца генэрала Мандрыкіна, сто пяцьдзесят, — быў адказ.

І Сьцяпан, прашаптаўшы з уздыхам: «У Мандрыкаўку...» – выруліў на дарогу.

Ехаць трэба было на другі канец горада, у раён мясакамбінату. Часу бракавала, бэнзыну ў баку амаль не было, але рукі надзейна сьціскалі руль, а вочы з упэўненасьцю глядзелі на дарогу. Надта ж цікавы матэрыял вымалёўваўся – злачынца і ахвяра... ціскаюцца па крупы... Ды і на мясакамбінат зазірнуць трэба: пра «несуноў» інтэрвію згламэздаць ды пры выпадку кавалкам якой кілбасы разжыцца.

«Масквіч» едзе па вуліцы Валадарскага, зварочвае на Ўрыцкага, мінае будынак КГБ, і дзядок, адарваўшы нос ад шыбы, з палёгкаю аддзімаецца.

— Што, дзеду, супакоіўся? — рагатнуў Сьцяпан, злавіўшы ў люстэрку пажвавелы дзедавы твар. – А то і сківіцы трэсьліся. Маеш, відаць, грахі перад савецкай уладай?

— Э—эх, добры чалавек! Торбы не цурайся, ад турмы не заракайся. Сядзяць у ёй і грэшныя, і праведныя.

— Яно так, — кіўнуў, пасьля хвілі роздуму, карэспандэнт і, кашлянуўшы, трагічным барытонам запытаў: — Як там... Міша... жывым застаўся?

— Жывы. Толькі вуха прастрэленае.

Далей ехалі моўчкі. Сьцяпан глядзеў на дарогу, зьбіраўся з думкамі, а калі, нарэшце, сабраўся і хацеў спытаць — у які годзе гэта ўсё надарылася? — дзядок яго апярэдзіў і з разважнасьцю ў голасе прамармытаў:

— А калі ж гэта ён стрэліў?.. Ці то мінулым панядзелкам, ці то аўторкам?

— А хто ён такі, гэты Міша? — рыкнуў карэспандэнт рэспубліканскагга радыё, крутнуўшы галавою.

— Як хто... сабака мой... на двары жыве.

Ад сутыкненьня з бэнзавозкай, якая ехала насустрач, радыёкамітэцкі «Масквіч» уратавала няйначай як Божая сіла. Сьцяпан ашалела крутнуў руль, войкнуў, а выехаўшы на сваю паласу, скрозь зубы працадзіў:

— Набіўся ты мне на галаву...

Болей, аж да самай Мандрыкаўкі, ён не прамовіў ні слова.

Бэнзын скончыўся ў самы нязручны момант – на павароце, і Сьцяпан нават не пасьпеў выехаць на ўзбочыну. Разам зь дзедам, упіраючыся плечукамі ў багажнік, яны выпіхнулі радыёкамітэцкую ламачыну на край дарогі, і Сьцяпан, абабіўшы далоні, агледзеў навакольле.

Да мясакамбінату, калі ісьці напрасткі, агародамі, было як рукой дастаць. Карэспандэнт прыслухаўся да немага каровінага рыканьня, перакрывіўся ад смуроду, якім было прасякнута паветра, і палез у кішэню па ключы ад багажніка.

— Можа, да мяне б зайшлі... паабедалі? — нясьмела прамовіў дзядок, камечачы ў руках папяровы мяшэчак з крупамі. — Вунь мой дом, за павароткай.

— Другім разам, дзеду, — буркнуў Сьцяпан, адчыняючы багажнік, а адчыніўшы, раскаціста прысьвіснуў. Вядро, якое заўсёды ляжала ў багажніку, некуды зьнікла, машын на дарозе не было відаць, а гадзіньнік між тым паказваў палову пятае.

«Праз паўгадзіны нікога ня знойдзеш», — падумаў Сьцяпан і ляснуў вечкам багажніка. Павагаўшыся хвіліну, ён ускінуў на плячук рэпартэрскую сумку, запытальна кіўнуў у бок мясакамбіната.

— Як я, агародамі прайду?

— А як жа! На маім агародзе сьцежка ёсьць. Адразу да прахадной і выйдзеце, — растлумачыў дзядок і, павярнуўшыся, затупаў ускрайкам дарогі.

Чым бліжэй яны падыходзілі да дзедавага дому, тым смуродлівей рабілася паветра. Ад агіднага паху крыві і гною сьвербіла ў носе, і Сьцяпан, заціснуўшы нос рукою, напаўголасу прамармытаў:

— І як тут людзі жывуць?

Дзядок спыніўся перад дашчатымі весьніцамі, бразнуў клямкаю, кіўнуў, запрашаючы госьця заходзіць, і яны ўвайшлі на падворак. Гаспадар, як бачна, меў клопат з апалам: на двары, у поўным бязладзьдзі, ляжалі збуцьвелыя дошкі, абломкі мэблі, яшчэ нейкае ламачча, а пасярод двара сядзеў, варушачы хвастом, стары паскубаны сабака. Згледзеўшы незнаёмца, сабака брахнуў, салодка пацягнуўся і, злавіўшы зяпай сьняжынку, пацёгся да сваёй будкі. Пазіраючы на дзедавага гадунца, Сьцяпан прымружыўся, разглядаючы сабачае вуха, а ўбачыўшы засохлую кроў, шчыра падзівіўся — навошта было страляць у гэтага здыхлю, які з—за старасьці і брахаць ня можа.

Гаспадар узьбег на ганак, сьпешна адчыніў дзьверы.

— Дык, можа, зойдзеце? У мяне і чарачка знойдзецца.

— За рулём! — з годнасьцю вымавіў карэспандэнт, а ўдумаўшыся ў сэнс дзедавай прапановы, скасіў вока на сабачую будку.

— І што ж ён – вось так, ні з пушчы, ні з поля і стрэліў?

— Так і стрэліў, — уздыхнуў дзядок, — вунь агарод ягоны, адтуль і... – ня скончыўшы фразы, дзядок кашлянуў, зьняў з галавы шапку, і карэспандэнт, абураны такімі паводзінамі суседа, рашуча ступіў на ганак.

У хаце панаваў гэткі ж вэрхал, што і на падворку. Стаяў непрыбраны ложак, на падлозе валяліся пажоўклыя газэты, і зьнявіднае для жаночага вока павуціньне матлялася пад нізкаю стольлю. Мяркуючы па ўсім, дзядок жыў адзін, бяз жонкі.

Сьцяпан плюхнуўся на дзедаву канапу, зьмежыў павекі, слухаючы, як застагналі пад ім спружыны, і міжволі згадаў сваю другую жонку Капіталіну. Лічы, два гады мінула, як яны разышліся, а боль і горыч ня выпетрыліся з душы, і да шчымлівых успамінаў пра цёплыя Капчыны вусны, пра ейныя гарачыя грудзі дамяшалася прыкрае адчуваньне ўласнае закінутасьці і адзіноты. Вось ужо і пяты дзесятак разьмяняў, старасьць блізка, а дзе тая жонка? Дзе тыя дзеці? Дачка вунь ліста ніколі не напіша, дарма што літаратурны інстытут скончыла.

За сьценкай, нібыта падслухаўшы ягоныя думкі, азваўся гаспадар:

— Адзін жыву... як той кол пры дарозе. Захварэеш, дык вады няма каму падаць. Газу во таксама не даюць. Хаджу па Мандрыкаўцы, палкі зьбіраю. Трэба ж у печы паліць...

Слухаючы дзедавыя нараканьні, Сьцяпан упёрся локцямі ў калені і са скрухаю падумаў: «Так і скончу жыцьцё, як гэты дзед. У якой—небудзь халупе з надворнай прыбіральняй». Карэспандэнт абхапіў рукамі голаў, доўга сядзеў незварушна, аж пакуль не дачуўся вясёлага дзедавага вокліку:

— Што маем, тым і прымаем!

Стары стаяў у дзьвярах, трымаючы ў адной руцэ патэльню на чапяле, а ў другой – запацелую пляшку.

З хвіліну госьць сядзеў у нерухомасьці, слухаў сквірчэньне яечні, пасьля чаго крэкнуў і ляснуў далонямі па каленях.

— Пяцьдзесят гадоў – дык гэта росквіт для мужчыны, — вырвалася са Сьцяпанавай глоткі, і дзядок, спыніўшыся на паўдарозе, спужана перапытаў:

— А?! Што?!

— Ды так... Гэта я пра сябе, — прамовіў Сьцяпан, падхапіўся на ногі і на знак павагі ляпнуў старога па плячы.

... Вось яна, гарэлка! Кульнуў чарку – і сумоты як і не было. І зноўку жыць хочацца, і сэрца б’ецца, як гадзіньнік, і хата дзедавая ўжо не здаецца такой страшнай.

На першую пару госьць з гаспадаром узахапкі чвякалі: госьць мерна і мужна, гаспадар дробненька і запабежліва; неўзабаве налілі па другой, і Сьцяпан, узьняўшы на відэльцы скрылёк кілбасы, захоплена выдыхнуў:

— Цудоўны закусон. Дзе куплялі?

— Сабака прынёс, — як нічога ніякага адказаў гаспадар, а Сьцяпан, кінуўшы жаваць, выпусьціў з рукі відэлец.

— Як прынёс? Адкуль?

Гаспадар пакруціўся на крэсьле, пакасіўся на рэпартэрскую сумку, што ляжала на канапе, вінавата пасьміхнуўся...

— А ты, дзеду, жартаўнік, — госьць дастаў з—пад ног відэлец, агледзеў яго з усіх бакоў і, праглынуўшы недажаванае едзіва, пацягнуўся да чаркі.

Пасьля другой яны даелі яечню, але ўжо без ранейшага смаку, а кульнуўшы трэцюю, госьць задаволена адрыгнуў, дастаў з кішэні пачак «Беламору».

— Ну, дык навошта ён страляў? — госьць дзьмухнуў у папяросьніцу, працягнуў пачак гаспадару.

Дрыжачая дзедавая рука памацала пачак, доўга яго мурыжыла, дастаючы папяросіну, і Сьцяпан апёк сабе пальцы, трымаючы запаленую сярнічку. Пытаньне ён задаў проста так, абы не маўчаць, але дзеда яно не на жарт усхвалявала. Стары схапіў са стала талерку, потым кіслы агурок, і твар ягоны зрабіўся гэткім жа, як агурок — шэрым і зморшчаным.

Не закусваючы, кульнулі па чацьвертай.

— Ня ведаю, добры чалавек, хто вы, але скажу як на споведзі... – стары прыпаліў папяросу, нервова закашляўся. – ад зайздрасьці стрэліў, паскуда. Убачыў, што Міша кілбасу цягне, — і стрэліў.

— Якую кілбасу? — наструніўся Сьцяпан.

Дзядок сумеўся, разьліў па чарках рэшткі гарэлкі.

— Я да таго, як на пэнсію ісьці, на мясакамбінаце рабіў. Стралком аховы. Ну і... – стары выпусьціў з рота колца шызага дыму, і яно, не раўнуючы, як той німб, завісла над ягонай галавою. – Іду аднойчы на працу, чую – скавыча нехта. Прыгледзеўся, а гэта шчанюк. Ляжыць пад плотам, і поўсьць у лёд умёрзла. Узяў яго, піхнуў за пазуху і на прахадную прынёс. У нас там, на мясакамбінаце, шмат сабак было. Аўчаркі ў асноўным – аб’ект ахоўвалі. Ну і Міша прыжыўся, — стары кашлянуў, сумнымі вачыма паглядзеў на пустую бутэльку. – Жвавы быў сабачка. А розуму ў яго і цяпер... паболей, чым у якога чалавека, — дзядок п’янавата пасьміхнуўся, прылашчыў даланёю рэшткі сівых валасоў. – Зьбяромся, бывала, на вартоўні пляшку асушыць. Ну і клікнем: Міша, цягні закусь! І ведаеце, пабяжыць у цэх, сьцягне палку «кракаўскай», і нам нясе. Так мы зь ім восем гадоў і адрабілі. А пазалетась я на пэнсію сыходзіў і яго ўзяў. Дажываем цяпер свой век – ён у будцы, я – вунь на тым тапчане, — дзядок кіўнуў у цёмны кут, шморгнуў носам, расьцёр па шчоках п’яныя сьлёзы.

— Ну, а ўсё ж такі... на якую халеру страляў? — запытаўся Сьцяпан. — Чаму ён там пазайздросьціў?

— Э—эх, чалавеча, — стары дапіў гарэлку, перакрывіўся, матлянуў галавой. – Прайдзісьвет гэты таксама ў нас рабіў. Інспэктарам аддзела кадраў. Звольнілі адначас са мною. Ходзіць цяпер па горадзе, юбілейнымі мэдалямі звоніць. Ваяваў, кажа. А дзе там ваяваў, калі яму ў сорак пятым пятнаццаць гадоў было...

Сьцяпан зірнуў на гадзіньнік, нецярпліва пацёр падбародзьдзе.

— Ну, дык я і кажу... Прыйшоў аднойчы, сеў вунь там, дзе вы седзіце, і пачаў мне байкі баіць. А тут Міша ў дзьверы пашкрабаў. Адчыняю дзьверы, а ў яго кавалак кілбасы ў зубах. Гэты як убачыў, так і заенчыў. Зайздрасьць узяла, што ў мяне кілбаса на стале. «Раскрадальнік сацыялістычнай уласнасьці, — кажа, — твайго сабаку адлавіць трэба». Гэта я раскрадальнік, га? Бачылі, які ў яго дом? На дзьвесьце рублёў у месяц такі не пабудуеш.

— Пачакай, пачакай, — перабіў карэспандэнт, — дык што, Міша і цяпер кілбасу цягае?

— Цягае, — вымавіў дзядок і апусьціў вочы. – Пэнсія ў мяне малая. Папрашу калі—нікалі: «Зьбегай, Міша, прынясі кілбаскі». Пабяжыць... бывае і прынясе.

Сьцяпан неяк адразу працьверазеў, вылупіў вочы, схапіўся рукой за чэрава.

— Ды вы не хвалюйцеся. Я з кілбасы скурку зьдзер, і тое месца, дзе ён зубамі трымаўся, выразаў.

Падлога нібы паплыла пад нагамі, і нейкія нязыркія вогнікі мільгнулі ўваччу. Сьцяпан устаў з крэсла, падхапіў з канапы куртку, доўга ня мог патрапіць у рукаво. «Давядзецца, відаць, машыну тут пакінуць, ды на тралейбусе дабірацца», — падумаў ён той хвіляю і, ускінуўшы на плячук рэпартэрскую сумку, запытаў:

— Да тралейбуса ці далёка?

— Ай, во... на камбінаце прыпынак. Пойдзеце праз мой агарод – як раз і выйдзеце. Толькі вы не падумайце чаго. Міша кілбасу тую на год раз, можа, і носіць. Там цяпер новых сабак завялі...

— Ну а людзі кілбасу цягаюць? — гукнуў Сьцяпан, ўбіўшыся ў сенцы.

— Анягож! Цягнуць! І ў штанах, і ў трусах, — стары зачапіўся нагой за вядро і ціха вылаяўся. – У іх там цяпер новага дырэктара паставілі, Андруковіча нейкага. Дык ведаеце, пайшоў той Андруковіч плот паглядзець... ну, што вакол камбінату. Людзі там дзір панарабілі, дык ён вырашыў дзіры на прыкмет узяць ды забіць потым, каб ня лазілі. Падышоў да плоту, а на галаву маслак зваліўся: перакідваў нехта з боку камбінату. Два тыдні з траўмаю ляжаў і цяпер, кажуць, на працэдуры ходзіць.

На ганку Сьцяпан напоўніў грудзі халодным паветрам і пасьміхнуўся. Аповед гэты ён ужо чуў. Толькі там уздоўж плоту ішоў дырэктар сьпіртзаводу, і на галаву дырэктараву зваліўся не маслак, а грэлка са сьпіртам.

Стары закашляўся, сплюнуў густую сьліну, тыцнуў рукою ў цемру:

— Вось так, уздоўж паркану, і пойдзеце. Тамака сьцяжына натаптаная. Ву—унь агеньчыкі гараць – гэта і ёсьць прахадная.

Сьцяпан памружыўся на цьмяныя агеньчыкі, падкінуў на плячы рэпартэрскую сумку і, прыслухаўшыся да лянівага Мішавага брэху, рушыў са двара.

У цемрані, густой і непрагляднай, ён хутка зьбіўся са сьцежкі, згубіў зь відавоку паркан і, махнуўшы на ўсё рукою, пайшоў, не разьбіраючы дарогі, па шарпаку, па калена правальваючыся на кожным кроку.

Наперадзе гарэлі агні прахадной. Наперадзе быў доўгі вечар, яшчэ даўжэйшая ноч, панылы, з вогненна—крывавым адценьнем сьвітанак і новы дзень зь яго смугою, шэрымі дамамі і сабачым брэхам на гарадзкіх ускраінах.

Яму згадаўся прачытаны некалі аповед. Герой твору плыў па шырокай сібірскай рацэ і гэтак жа, як і ён, Сьцяпан, апантана глядзеў на агні. Чый гэта быў аповед? Буніна? А можа, Чэхава? Узьбіўшыся на нешта цьвёрдае, ён скочыў на купіну леташняй травы, потым на нейкі грудок і нечакана для сябе праваліўся па самыя грудзі ў мокры, крупчасты сьнег. «Караленка!» – згадаў ён прозьвішча пісьменьніка і, праклінаючы дзедаву гарэлку, папластаваў па сьнезе, цягнучы за сабою цяжкую рэпартэрскую сумку.

Да тралейбуснага прыпынку Сьцяпан дабраўся праз паўгадзіны. Змучаны і мокры, ён улез у тралейбус, выбіў сьнег з ботаў, пашкамутаў канцы калашын, зьбіваючы зь іх ледзяную скарынку, і нейкі пасажыр, зь якім яны разам лезьлі ў салён і якога ён бязьлітасна піхаў азадкам, незадаволена выдыхнуў:

— Ну чё ты?!

Пасажыр, мяркуючы па гаворцы, паходзіў з паўночнай Расеі.

— Панаехала тут... розных, — буркнуў Сьцяпан, выпрастаў сьпіну і, сабраўшыся чхнуць, сьлёзна паглядзеў угору. Пахі «Агдаму» і вэнджанай кілбасы казыталі ў носе, ён прыглушана чхнуў, выцер нос рукавом. «Агдамам» несла аднекуль з—за сьпіны, а вось вэнджанай кілбасой... Сьцяпан прынюхаўся, з шумам увабраў паветра і, не стрымаўшыся, зноўку чхнуў, гэтым разам звонка і галасісіта. Кілбасою пахла куртка «чокалы».

— Ну, чё ты?! — ужо з пагрозаю выдыхнуў расеец, згледзеўшы на рукаве сваёй курткі празрыстыя смаркачы. — Выцірай, паскуда!

— Карцела сказаць «чокалу» пару ласкавых словаў, але сытуацыя прымушала змаўчаць, і Сьцяпан, перакрывіўшыся, выцягнуў насоўку.

— Аўтабаза. Ёсьць на выхад? — праскрыгатала з дынамікаў. Пасажыры заварушыліся, і нейкая дзябёлая кабета, наваліўшыся на Сьцяпанаву сьпіну, крыкнула:

— Ёсьць!

Ён паспрабаваў быў выцерці сам, але «чокала» вырваў з рук насоўку, рашуча пацёр рукаво. Тралейбус гайданула, цётка адхінулася ад ягонай сьпіны і спалохана ўсклікнула:

— Ай!

Сьцяпан нахіліўся, выглядаючы — што так уразіла жанчыну, — і ўбачыў, як між ног у суседа матлялася, выбіўшыся з—пад курткі, тоўстая сардэлька. Тралейбусныя дзьверы разнасьцежыліся, дзябёлая цётка рванулася да выхаду і, зьбіўшы зь нечай галавы капялюш і задзершы сумкаю нечае паліто, выкулілася з тралейбуса. Ля ўваходу загаманілі, замацюкаліся, а «чокала», прыхаваўшы сардэльку пад куртку, склаў рукі на жываце, як гэта робяць каталіцкія сьвятары, і адсунуўся ад Сьцяпана.

Тралейбус з натужлівым гудам праехаўся па вуліцы Валадарскага, збочыў на Ўрыцкага і, пераехаўшы мост, грукнуў усім сваім жалезным начыньнем. Пасажыры заварушыліся, праклінаючы выбоіны, і з канца ў канец салёну пракаціўся запытальны вокліч:

— Выходзіце?

На прыпынку каля ГУМа звычайна выходзіла шмат народу – «чокала» таксама закруціў галавою, і Сьцяпан, заўважыўшы гэта, павярнуўся тварам да дзьвярэй.

З тралейбуса вылазілі гамузам, піхаючы адно аднаго ў сьпіны. Ля дзьвярэй ён затрымаўся, прапускаючы жанчыну зь дзіцём, а калі ступіў на зямлю і агледзеўся, «чокала» ўжо бег па пераходу на другі бок вуліцы.

Прабегчыся трухам было зусім ня шкодна, а ў мокрых штанах і пагатоў. Ён у два скокі перасек вуліцу, пабег, натыкаючыся на мінакоў, па ходніку і дагнаў «чокалу» каля самага ГУМу.

— Эй, таварыш, можна вас на хвілінку? — крыкнуў Сьцяпан, і той, да каго ён зьвяртаўся, спалохана азірнуўся.

— Ну чё тебе?

— Пару словаў дзеля рэспубліканскага радыё, — голас Сьцяпанаў зьлёгку дрыжэў ад холаду.

— Дзеля радыё, кажаш? — «чокала» прымружыў вока, мелькам зірнуў навокал, а ўбачыўшы ля ГУМу міліцыянта з гумовым дручком, тузануў галавой.

— Скажыце, ці здараюцца на вашым прадпрыемстве факты крадзяжу гатовай прадукцыі? — задаўшы гэтае пытаньне, Сьцяпан хітравата пасьміхнуўся, падсунуў суразмоўніку мікрафон, і той, ні хвілі не раздумваючы, выдаў:

— На вялікі жаль, факты такія яшчэ маюць месца.

— Ну а канкрэтна вы маглі б што—небудзь сказаць?

Суразмоўнік пасуравеў, зьвёў да пераносься густыя «брэжнеўскія» бровы.

— У цэлым калектыў у нас здаровы, — прамовіў суразмоўнік пасьля лёгкай замінкі, — дзённы плян выконваем у сярэдзіне на сто і дзьве дзясятых адсотка. Але ж нездарма кажуць: адзін паганы бычок увесь статак псуе. Вось так і ў нас: не перавяліся яшчэ людзі, гатовыя з—за кавалка кілбасы запляміць свой рабочы гонар. Цягнуць яны па сваіх злачынных сьцяжынах нашае з вамі дабро. Але адміністрацыя і камісія рабочага кантролю, якую я ўзначальваю, паставілі на шляху гэтых, з дазволу сказаць, работнікаў надзейны заслон...

Суразмоўнік гаварыў так спрытна, так ладна, што Сьцяпан нават заплюшчыў вочы ад захапленьня, а калі расплюшчыў і зірнуў долу, дык ізноў убачыў злашчасную сардэльку. Зьбялелая і зморшчаная, сардэлька матлялася між ног суразмоўцы, і Сьцяпан, адшчыкнуўшы яе азалелымі пальцамі, піхнуў у рот, стоена заварушыў сківіцамі.

— Можаш! — прамовіў карэспандэнт, шчоўкнуўшы клявішай.

— Калега ваш... дзесяць гадоў у Волагдзе на радыё адпрацаваў, — буркнуў у адказ інтэрв’юер і насупіўся. – У нас там, ведаецце, галадуха, дык я сюды, да сястры прыехаў. Сястра ў мяне тут, за беларусам замужам. Цяпер вось разьніком працую.

Яны парукаліся, пайшлі ў розныя бакі, і ў Сьцяпана – зь невядомай прычыны – навярнуліся на вочы сьлёзы. Ён спыніўся, выцер сьлёзы рукою і, выпусьціўшы парную аблачыну, крыкнуў:

— Заўтра... па абедзе... слухай!

Ён наструніўся, чакаючы, што калега адгукнецца, але замест адказу пачуў стогалосы лямант і звон разьбітага шкла. У ГУМе, перад самым закрыцьцём, выкінулі нейкі тавар.

1991г.

Дзень міру

З прачыненых дзьвярэй струменіць няўтульная жоўтая яснасьць. На кухні рыпаюць масьніцы, і маці, чыркнуўшы запалкаю, зь лёгкім грукатам ставіць на пліту патэльню і чайнік.

Так пачынаецца кожная раніца.

Маша прыўзьнімае голаў, мружыцца на гадзіньнік і, кульнуўшыся на правы бок, зьмежвае павекі.

— Учора ў гарнізонным цюль давалі, — прамаўляе маці прыспаным голасам, — чарга была – аійё! Нават міліцыю выклікалі.

— Ты ж ці ўзяла? — пытаецца суседка, цётка Тацяна.

Кухня поўніцца гучным ляскатам і штосьці пляскатае – ці то пантофель, ці то яшчэ нешта, падае на падлогу.

— Няма ратунку ад прусакоў. Усе тэпці зьбіла, — гукае маці, штосьці пытаецца ў цёткі Тацяны і голас ейны заглушае густое сіпеньне чайніка.

На гадзіньніку палова сёмай. Пара ўставаць, але ўставаць неахвота, і Маша стоена чакае, калі маці здыме з пліты чайнік і, разьліваючы кіпень па шклянках, голасна клікне: — Уставайце, соні!

І вось сіпеньне аціхае, у шклянкі з глухім булькаценьнем ліецца кіпень, і цётчын голас, які нараджаецца недзе ў прысенку, прымушае расплюшчыць вочы і прыслухацца.

— Ці не памёр ужо? Не чуваць штосьці...

За сьценкай, дзе жыве дзед Базыль, пануе ціша.

— Пайсьці, паглядзець? — шапоча цётка Тацяна.

Маці маўчыць, стойвае дых, а пачуўшы дзедаву керханіну, грукае табурэтам і з палёгкаю выдыхае:

— Уставайце, соні!

Люська матчынага воклічу як і ня чуе: ляжыць, убіўшы нос у падушку, і ледзь чутна пасопвае.

— Уставай, чуеш? — Маша сядае на ложку, пацепвае спрасоньня плечукамі, ускудлачвае непаслухмяныя Люсьчыны кудзеркі.

За тонкай перабойкаю гучна керхае і брынкае начным вядром дзед Базыль. Маша прыслухоўваецца да гэтых зыкаў і міжволі ўяўляе, як стары сноўдаецца па пакоі, трымаючыся адною рукою за сьцяну, а другою паціраючы мокрае месца на сподках.

Дзед пасьля хваробы зусім акволеў – ані ў краму схадзіць, ані абеду сабе згатаваць ня можа. Учора бульбу чысьціў, у ложку лежачы...

Маша падхопліваецца, нацягвае калготы, а кінуўшы позірк на белы хвартух, які вісіць на дзьвярной ручцы, згадвае, што сёньня сьвята – Дзень міру.

— Ты ж глядзі, Люську ўхутвай! — крычыць маці ад парогу, завязваючы шалік на Люсьчынай шыі.

На вулцы і папраўдзе холадна. Учора цэлы дзень церусіў дождж, і тэрмомэтар паказваў плюс восем, а сёньня пад нагамі парыпвае лядок і ядранае паветра перахоплівае дыханьне, асабліва, калі глытаць яго на поўную губу. Усё навокал пакрытае шэраньню. Шэрань на дрэвах, на кустах, на ганку, зь якога яны зьбеглі, пакінуўшы на пасярэбраных дошках цёмныя паскі сьлядоў.

— Ой, як прыгожа! — выдыхае Люська, задзіраючы ўгору свой кірпаты, усыпаны ластаўчыньнем нос. Маша таксама глядзіць угору, сьлізгае вачыма па верхах заінелых таполяў, па бляшаных дахах, якія бліскаюць усімі колерамі вясёлкі, і міжволі прымружвае вейкі, ратуючыся ад калючага зіхценьня.

— Праўда, наш дом прыгожы? — пытаецца Люська, і Маша, нічога не адказаўшы, моўчкі ідзе па сьцяжыне.

Дом, у якім яны жывуць, пабудаваны перад самай вайною. Калі даваць веры дзеду Базылю, пабудаваў яго, а разам зь ім і яшчэ пяць гэткіх жа дамоў—баракаў, нейкі Лазар Майсеевіч. Хто ён такі, гэты Лазар Майсеевіч, Маша і цяпер дакладна ня ведае, але будаўніком ён быў, відаць, добрым. Нездарма дзед Базыль яго ўвесь час хваліць і нават партрэт на кухні павесіў...

Дашчатыя дамкі стаяць ля самай чыгуначнай лініі, пазіраючы на сьвет сваімі памутнелымі ад паравознага дыму вокнамі. Там, за чыгункай, куды глядзяць памутнелыя вокны, віднеюцца шматпавярховыя будынкі, гудуць машыны, мітусяцца людзі, а тут, на Залінейнай вуліцы, пустэльна, ціха, і толькі недзе ў хлеўчуку рохкае галоднае сьвінчо ды сакоча, наракаючы на халадэчу, азалелая курыца.

Маша ненавідзіць свой дом, ненавідзіць гэтую ўсыпаную шурпатым жужалем вуліцу і, калі хто пытаецца – дзе яна жыве? — дзяўчына заўсёды чырванее і, схіліўшы голаў, шапоча: — За лініяй.

На пераезьдзе, як заўсёды, стаіць таварняк. Хвост цягніка ня бачны – губляецца ў ружовай смузе, а сам цеплавоз гудзе недзе на станцыі. Ісьці на пераходны мост, вядома ж, неахвота, дый часу бракуе.

— Глядзі, не запэцкайся! — гукае Маша, пераскокваючы праз рэйкі. Мінулым разам, пралазячы пад вагонамі, Люська запэцкала паліто каланіцаю, і маці дала ім добрую прачуханку.

— А што... дзядуля хутка памрэ? — пытаецца Люська, даючы нырца пад вагоннае чэрава. — Пытаньне настолькі нечаканае, што Маша, пралазячы пад вагонам, спатыкаецца і б’ецца лобам аб нейкую жалезіну.

— Як памрэ? Што ты вярзеш!

— Учора лекарка прыходзіла. З мамаю на кухні размаўляла, а я падслухала. – Люська абабівае спадніцу, зладзеявата шморгае носам, чакаючы сястрыных дакораў – нельга ж падслухоўваць дарослыя размовы, але сястра маўчыць і, пацёршы насоўкаю лоб, пытаецца:

— Як у мяне... чыста?

— Чыста! — адказвае Люська, падхоплівае зь зямлі партфэль, і сёстры ідуць, панурыўшы галовы, на аўтобусны прыпынак.

Людзей на прыпынку – што тых вераб’ёў на кірмашы. Гамоняць, штурхаюцца, цягнуць шыі, выглядаючы аўтобус, але аўтобусаў не відно: не ідуць з прычыны галалёду.

Плыткія лужы, якімі быў заліты асфальт, наскрозь прамерзьлі, пакрыліся намаразьзю, прыхаваўшы ў сваёй празрыстай глыбіні бліскучыя гузікі, прабітыя талёны, піўныя коркі і недакуркі.

Люська ідзе па ходніку, сьцірае падэшвамі боцікаў шэрую намаразь, зь цікаўнасьцю пазірае пад ногі.

— Ой, Маша, глядзі, што знайшла! — крычыць Люська аднекуль з супрацьлеглага канца прыпынку, і Маша, апошнім разам зірнуўшы на далягляд, выбіраецца з натоўпу.

— Пайшлі пехатою, — Маша бярэ сястру за руку і, зірнуўшы краем вока на цёмны лапік лёду, нерухомее. Там, ля мыска Люсьчынага бота, чырванее, улітаванае ў ледзяную тоўшчу, навюткая дзясятка.

— Грошы! — выдыхае Люська, а Маша, тузануўшы Люську за рукаво, спалохана азіраецца.

Дзядзькі за сьпінаю смаляць папяросы, лускаюць семкі, лаяць нейкага Саладуху, які не пасыпаў пяском дарогу і, на шчасьце, не зьвяртаюць на іх зь Люськаю ўвагі. Маша прыпадае на калена, мацае лядок чуйнымі пальцамі. Лёд даволі тоўсты, рукою не растопіш... «Тут вар патрэбны», — і з гэтаю думкаю дзяўчына хапае сястру за спадніцу, прымушае стаць на тое месца, дзе ляжыць чырвонец і, падымаючыся на ногі, лапоча:

— Бяры мой партфэль... стой тут і ня рухайся. Я зараз!

Маша бяжыць па ходніку, коўзаецца і раз—пораз азіраецца назад, махаючы рукамі для раўнавагі. Ля чыгункі, дарэшты выбіўшыся зь сіл, дзяўчына на хвілю прыпыняецца і далей ідзе змораным крокам. Сьпяшацца няма сэнсу – на першы ўрок, беларускую літаратуру, яна ўжо не пасьпявае. Учора цэлы дзень вучыла верш «Камуністы», а аказалася, што дарма. Перавёўшы дых, Маша рухаецца жвавей, дэклямуючы ў такт хадзе «Камуністаў», і шэрхлы жужаль мерна рыпае пад ейнымі нагамі.

Дома, дзякаваць Богу, нікога няма: маці пайшла на працу, а суседка, цётка Тацяна, зь якой яны мелі агульную кухню, выпрывілася, відаць, у краму. Запаліўшы на газавай пліце ўсе чатыры фаеркі, Маша ставіць на адну зь іх яшчэ цёплы чайнік, зь нецярплівасьцю пацірае рукі. Чайнік закіпае на дзіва павольна. Дзяўчына перастаўляе яго з аднае фаеркі на другую, грэе накрыўку чайніка рукою і задыхана паўтарае:

— Камуністы... гэта слова, як са сталі... Камуністы... гэта слова, як з агню... Маркс і Энгельс нам імя такое далі... Сто гадоў таму назад упершыню...

Нарэшце, калі верш «Камуністы» быў прачытаны пятым разам, чайнік гучна засіпеў і з крывога носіка ягонага ўдарыў парны струмень.

Ручка чайніка пячэ далонь. Маша нацягвае на далонь рукаво сукенкі і, выляцеўшы на ганак, сутыкаецца зь цёткай Тацянай.

— Машка! Куды ты?! Раджае хто?! — крычыць суседка, хапае Машу за паліто, але тая вырываецца і бяжыць, брынкаючы накрыўкай чайніка, па надворку.

Суседка выпускае з рук сумку.

— Зь Люськай што?! Язык прымарозіла?!

«Які язык?» – думае Маша, перакідваючы з рукі на руку гарачы чайнік, і толькі тады згадвае, як Люська прыклала аднойчы язык да зьмерзлай клямкі і як потым яе ратавалі, паліваючы на клямку гарачай вадою.

... Народу на прыпынку паменела. Дзядзькі, што грызьлі семкі і лаялі Саладуху, некуды зьніклі – пайшлі, відаць, пехатою. Замест іх за Люсьчынай сьпінай мітусяцца хлопцы ў чыгуначнай форме; скачуць на адной назе, штурхаюць адно другога ў плячук і з рогатам бягуць за фуражкамі, калі тыя валяцца з галоў ды коцяцца па ходніку.

Люська зусім скарчанела, нават нос сьсінеў ад холаду.

— Пагрэйся, — выдыхае Маша, і Люсьчыны рукі абхопліваюць гарачы чайнік.

Напорлівы струмень з цурчэньнем ліецца долу. Укленчыўшы на абедзьве нагі, Маша паглядае з—пад ілба на лямцовыя буркі, на бліскучыя жаночыя боты, на зьбітыя мужчынскія чаравікі, якія шчыльным кальцом атачаюць яе з усіх бакоў.

— Што яны там робяць? — пытаецца дзядзька ў лямцовых бурках, і звонкі жаночы голас паведамляе:

— Ня бачыце — дзеўкі грошы знайшлі. Згубіў нейкі п’янюга.

— Зусім ужо звар’яцела. У кожным нармальным чалавеку п’янюгу бачыш, — адзываецца сіплы мужчынскі голас, і кабета, счакаўшы хвілю, злавесна сыкае: — Маўчы, алкаш няшчасны!

Вада ліецца на лёд, пальцы сьлізгаюць па гладкай паверхні і неўзабаве натыкаюцца на ражок змакрэлай дзясяткі.

— Мандарынаў купяць, — гукае хтосьці з каўкаскім акцэнтам, а ўладальнік лямцовых буркаў тупае на лёдзе і незадаволена крахтае:

— Ніякіх мандарынаў! Знайшлі на вуліцы – трэба здаць у Фонд міру.

Дзесьці за пераездам натужліва завывае аўтобус, і шчыльнае кола з чувякоў, чаравікоў і аблямаваных скуранымі паскамі буркаў рассыпаецца.

— Едзь! — крычыць Маша сястры, — я пазьней прыеду, — і плюхае на лёд рэшткі гарачай вады.

Дома Маша высушыла на прасе мокры чырвонец, потым пабегла да тэлефоннай будкі – дзеду зрабілася блага і цётка Тацяна загадала выклікаць «хуткую», — і ў школу пасьпела толькі на трэці ўрок.

Зазірнуўшы па дарозе ў І «В», дзе вучыцца Люська, дзяўчына ўзьбягае на свой паверх і супыняецца перад прачыненымі дзьвярыма. У клясе стаіць гамана. Надзея Іванаўна – немаладая ўжо, глухаватая на адно вуха настаўніца, гугнявіць штосьці, павярнуўшыся да мапы, і Маша, незаўважаная нікім, апроч сяброўкі Леры, прасьлізвае ў клясу й займае сваё месца за першай партай. Лера тыцкае яе локцем, маўляў – распавядай, дзе была, але Маша адмахваецца і зморана выпроствае ногі.

Нудны голас Надзеі Іванаўны абрываецца, настаўніца акідвае вучняў суворым позіркам, патрабуючы цішыні, але гамана не сьціхае, і Надзея Іванаўна, пачухаўшы пальцам пераносьсе, працягвае:

— ... Але па—сапраўднаму вывучаць нетры пачалі толькі пры Савецкай уладзе...

— Дзе ты была? — шапоча Лера і, не дачакаўшыся адказу, пакрыўджана адварочваецца.

Хвіліну сяброўка сядзіць нерухома, потым дастае з партфэля сшытак бяз вокладкі, адгортвае старонкі, занурваецца ў чытаньне. Сшытак той вядомы ўсёй клясе: Лерка запісвае ў яго розныя «любошчы», — і Лёшка Тозік, які сядзіць за Лерчынай сьпінай, вось ужо другі тыдзень спрабуе тым сшыткам завалодаць. Лёшка і зараз цягне голаў, і Лера, убачыўшы гэта, б’е Тозіка сшыткам па галаве.

— Суседу «хуткую» выклікала, — шапоча Маша, — таму і спазьнілася.

— Каму? Таму дзеду? — перапытвае сяброўка і, азірнуўшыся, стоена дадае: — Такую рэч перапісала!

— Дасталі сшыткі! Усе дасталі сшыткі! — гукае настаўніца, але ніхто нічога не дастае, і толькі Лерка, яшчэ раз азірнуўшыся, кладзе перад сабою «любоўны» сшытак.

— Хочаш пачытаць? — пытаецца Лерка, і геаграфічка, падвысіўшы голас, гукае:

— Алехнік! Колькі можна балбатаць?!

Лерка аціхае, утульвае голаў у плечы, уважліва глядзіць на настаўніцу і тая, узяўшы са стала ўказку, ідзе да мапы.

— Запішыце асноўныя каменнавугальныя басэйны, — указка сьлізгае па мапе і спыняецца на Далёкім Усходзе. Маша мружыць вочы, разглядаючы чорны квадрацік у раёне Ўладзівастока, і адно пытаньне не дае спакою: ці варта казаць Лерцы пра знойдзеныя грошы? Маша падсоўвае да сябе «любоўны» сшытак, скоса глядзіць на завушніцы, якія цьмяным золатам бліскаюць у Лерчыных вушах, і ўздыхае. «Што ёй дзясятка... У яе гэтых дзясятак у кожнай кішэні панапіхана», — думае Маша і ўнурвае позірк ў сшытак. На старонцы, упрыгожанай партрэтам нейкага замежнага сьпевака і малюнкам прыгажуні ў сінім купальніку, няроўнымі літарамі напісана: «Каханьне дзесяціклясьніка і сяміклясьніцы».

«Куплю, відаць, торт. Люська даўно прасіла», — мітусяцца ў галаве бязладныя думкі, І Маша, чытаючы аповед, аніяк ня можа дапяць да ягонага сэнсу.

... Нейкі дзесяціклясьнік... убачыў на пляжы сяміклясьніцу, якая выкручвала ў кустах мокры купальнік...

— Ну, як? — пытаецца сяброўка, і ў гэты момант за сьпінамі іхнымі штосьці бабахае, а над галовамі ўздымаецца жоўты дым.

— Тозік! Зноў страляеш?! — голас Надзеі Іванаўны зрываецца на крык, настаўніца сядае ў крэсла і, пасьля паўзы, сьцішана прамаўляе: — Каму не цікава – могуць выйсьці зь клясы.

З клясы, вядома ж, ніхто не ідзе, і Надзея Іванаўна, уздыхнуўшы, падымаецца на ногі.

— Вось тут пачытай, тыцкаецца ў сшытак наманікюраны Лерчын палец, — тут самае цікавае. Далей ужо ня так...

І Маша, зь цяжкасьцю разьбіраючы Лерчыну пісаніну, чытае: «Ён падышоў да сяміклясьніцы, паклаў ёй на грудзі сваю гарачую руку і запалым ад хваляваньня голасам прамовіў...»

— Запасаў вугалю, як сьцьвярджаюць вучоныя, хопіць яшчэ на тры тысячы гадоў, — грыміць над Машыным вухам, і доўгачаканы званок заглушае гэтыя прарочыя словы.

Ля Тозікавай парты адразу ж зьбіраецца натоўп: хлопцы рагочуць, ляпаюць Лёшку па сьпіне.

— Бэрталетава соль ірванула, — не бяз гонару паведамляе Лёшка Тозік, выцягваючы з партфэля абгарэлыя падручнікі.

У паветры пахне нейкай брыдотай, і Маша зь Лерай выходзяць у калідор.

— Ведаеш, аб чым я мару? — пытаецца Лера, страляючы вачыма налева і направа.

— Ну!

Лера хіліцца да Машы, кранаецца вільготнымі вуснамі мочкі вуха:

— Каб мяне пацалаваў дзесяціклясьнік!

Дзяўчыны пырскаюць сьмехам, а пачуўшы воклік кляснай кіраўнічкі, разам азіраюцца. Арына Радзівонаўна, падфарбаваная, апраненая ў прыталены жакет зь зялёнага джэрсі, рашучым крокам ідзе па калідоры. На нагах у кляснай кіраўнічкі імпартныя «лодачкі».

Сяброўкі пераглядваюцца, падміргваюць адна адной, і гэта азначае, што Арына Радзівонаўна прыбралася нездарма. Пра яе дачыненьні з Алегам Кузьмічом — новым выкладчыкам фізкультуры — балбоча ўся школа.

— Што, Тозік зноў нешта выбухнуў? — пытаецца Арына Радзівонаўна, прабіраючыся скрозь вірлівы натоўп.

— Выбухнуў, ківае галавой Лера, — ад дыму не прадыхнуць.

Клясная абурана крывіцца, а зірнуўшы на Машу, ускідвае ўгору падмаляванае брыво.

— А дзе гэта ты сёньня была?

— У яе сусед захварэў. «Хуткую дапамогу» выклікала, — тлумачыць Лера, але Арына Радзівонаўна, азірнуўшыся на бокі, перабівае:

— Лера, я пытаюся ў Машы.

Маша апускае голаў і моўчкі торгае плечукамі, даючы зразумець, што дадаць да сказанага няма чаго.

— Ну, добра... – Арына Радзівонаўна папраўляе прычоску, ізноў глядзіць на бокі, а ўбачыўшы ў канцы калідору Алега Кузьміча, сьвятлее з твару.

— Скажыце, што геамэтрыі ня будзе. Хай усе ідуць у залю, — на хаду прамаўляе Арына Радзівонаўна, і сяброўкі, пасьміхнуўшыся, бягуць у клясу.

Школьная заля ўпрыгожаная папяровымі галубамі, сьцягамі саюзных рэспублік і вялізным лёзунгам: «Не дамо ўзарваць сьвет!», які вісіць над сцэнаю.

Ад гэтага лёзунгу Тозіку няма спакою. Лёшку тузаюць за пінжак, тыцкаюць пальцамі пад драбы, з усіх бакоў гукаюць: — Не дамо! — а ён толькі пасьміхаецца ды пакрыўджана лыпае абпаленымі вейкамі. Што зробіш – даводзіцца трываць жарцікі, пагатоў Арына Радзівонаўна ўважліва сочыць за кожным ягоным рухам.

Мінулым месяцам Лёшка праз тыя выбухі траха не разьвітаўся са школай. Даведаліся настаўнікі, што гэта ён, Лёшка Тозік, з габінэту хіміі рэактывы сьпёр і ў бэтонамяшалку самаробную «бомбу» ўкінуў. Бэтонамяшалка якраз на школьным двары стаяла – рабочыя спартзалю рамантавалі. Ну і выбухнула тая «бомба»: шыбы ва ўсім навакольлі здрыгануліся, а брыгадзірка маляроў зь перапуду ў начоўкі з рошчынай упала і доўга там плюхалася.

Лёшка сядзіць на трэцім радзе, акурат перад Машай, захінаючы нямытымі кудламі сівога вэтэрана, які стаіць ля моўніцы і ганіць па пісаным падкопы вашынгтонскай адміністрацыі. Лера тым часам не знаходзіць сабе месца: у клясе Тозік за ейнай сьпінаю сядзіць, пальцам між лапатак тыцкае, а тут яны месцамі памяняліся, трэба ж зь Лёшкам паквітацца! Пракудліва азірнуўшыся, Лёрка кладзе на Лёшкаву сьпіну аркуш паперы з надпісам «тэрарыст», спрабуе прымацаваць аркушык іголкаю, і Лёшка, рэзка павярнуўшыся, хапае пракуду за руку. Лерка войкае, вэтэран перапыняе прамову, а Арына Радзівонаўна злавесна сыкае:

— Тозік! Зараз жа ідзі сюды!

Клясная тузае Лёшку за плячук, садзіць поруч з сабой, а вэтэран, кашлянуўшы, падвышае голас:

— Няўжо заходнія маньякі не разумеюць, што сваімі агрэсіўнымі плянамі яны ставяць на карту жыцьці мільёнаў людзей?..

Лёшкавы сябры, абураныя такімі падзеямі, рыпаюць крэсламі, аб нечым шэпчацца, а пашаптаўшыся, разам аціхаюць.

— Мы, савецкія людзі, цалкам падтрымліваем і адабраем курс нашай партыі на ўмацаваньне абароназдольнасьці краіны, — прамаўляе вэтэран, і здушаны Лерчын вокліч прымушае прамоўцу ізноў перарвацца і прыўзьняць акуляры.

— Алехнік, што там у цябе? — гукае Арына Радзівонаўна ўжо зусім пераселым голасам, і Лера, паціраючы азадак, плаксіва выдыхае:

— Колюцца... дурні гэтыя.

— Ну што, абрыдла слухаць? — пытаецца вэтэран, на што заля адказвае дружным «Не—а!», а Лерка, глытаючы сьлёзы, гугнявіць: — Зараз... Рыжая ўскочыць.

У залі аціхае водгульле, і выдатніца Людка Беглік, ускочыўшы з крэсла і страсянуўшы капою рудых валасоў, завучана прамаўляе:

— Іван Пятровіч, раскажыце, калі ласка, пра які—небудзь баявы эпізод.

Зірнуўшы на столь, Іван Пятровіч апавядае вучням пра начны бой у раёне Касторнай, у якім ён зьнішчыў трыццаць гітлераўцаў, і Лера з Машай, пераглянуўшыся, захоплена б’юць у ладкі. Мінулым разам, згадваючы той эпізод, Іван Пятровіч казаў пра дваццаць зьнішчаных немцаў: страты ворага растуць, і гэта ня можа ня радаваць.

На сцэну ўзьнімаюцца першаклясьніца зь першаклясьнікам. Дзяўчынка ўручае вэтэрану кветкі, хлапчына – тоўстую кнігу, і ўсьлед за імі на сцэну ідуць удзельнікі літмантажу. Хвіліну ўдзельнікі бегаюць па сцэне: сьцягваюць долу моўніцу, расстаўляюць крэслы; нарэшце, дзяўчаты, дапамагаючы адна адной, узлазяць на крэслы, а хлопцы становяцца паўколам.

— Каб ня грымнуцца, — заўважае Лерка, якой выпала крэсла хісткае і рассохлае. Лерка хітаецца, махае рукамі, а канчаткова згубіўшы раўнавагу, хапаецца за першае, што трапляе пад руку: за Лёшкавы кудлы.

— Адчапіся, падла! — рыкае Тозік, і ў гэты момант з—за кулісаў далятае пагрозьлівы вокліч Арыны Радзівонаўны:

— Алехнік! Стань роўна!

Літмантаж, як заўсёды, пачынае Людка Беглік. Выдатніца пранізьлівым голасам чытае «Рэквіем» Раждзественскага, потым свой уласны верш, потым яшчэ нейкую нісянеціну і, пасьля словаў: «Утверждать на земле коммунизм!», якія Людка дэклямуе з асаблівым натхненьнем, усе сьпяваюць «Марш коммунистических бригад».

— Бу—дет лю—дям сча—астье, сча—стье на ве—ка—а... – цягнуць Маша зь Лераю, кідаючы позіркі то на рухавы Людчын нос, то на Арыну Радзівонаўну, якая дырыгуе хорам з—за кулісаў. Людчын нос торгаецца ў такт песьні, і сяброўкі з тае праявы душацца ад сьмеху. Пасьля трэцяга куплету сьпяваць ужо няма сілы і Лерка, каб зусім не разрагатацца, прыкусвае зубамі палец.

І вось марш прасьпяваны, нехта з хлопцаў чхае, і заля зноў скаланаецца ад суворага голасу выдатніцы:

— Они сегодня думают о том, чтобы людей побольше уничтожить...

— А мы... за домом... строим новый дом... и те дома... хотим ещё умножить! — гукае Маша, а яе сяброўка, глынуўшы паветра, голасам ня менш суворым, чым у выдатніцы, падхоплівае:

— Они готовят новую войну, и бомбой атомной грозят народам... — Лерцы карціць выдаць усю фразу; словы ўжо гатовыя сарвацца зь языка, але яна свойчас спыняецца і штурхае Лёшку Тозіка.

— Тозік, чуеш, твае чарга! — шапоча з—за кулісаў Арына Радзівонаўна.

— А мы... растём... – падказвае Лерка, але Лёшка маўчыць, сапе ў дзьве дзіркі ды тупа пазірае на падлогу.

Заля аціхае. Першаклясьнікі паўскаквалі зь месцаў, умольна глядзяць на сцэну, удзельнікі літмантажу разам анямелі, нават убелены сівізной вэтэран падняўся на ногі і з хваляваньнем перакідвае з рукі на руку падораную вучнямі кнігу, але Лёшка маўчыць, і Арына Радзівонаўна, знэрваваная такім маўчаньнем, з роспаччу ў голасе выкрыквае:

— А мы... растём спокойно в вышину, под нашим мирным, светлым небосводом!

Выгукнуўшы гэта, клясная пераводзіць дых і ледзь чутна дадае:

— Звар’яцець можна!

Пасьля задухі, што панавала ў школьнай залі, паветра здаецца салодкім, і ад тае слодычы сэрца робіцца бязважкім, і зьлёгку кружыцца галава. Ад ранішняга лядку няма і сьледу – пад нагамі хлюпае слата, імжа казыча шчокі, а ў засені згалелых таполяў пахне вільгацьцю і прэлым лісьцем.

Сёстры спыняюцца пад дрэвам, з насалодаю ўдыхаюць паветра.

— А што такое «фонд міру»? — пытаецца Люська, засяроджана калупнуўшы ў носе.

— Палец зломіш, — абзываецца Маша і чухае за вухам, разважаючы – дзе гэта Люська пачула такое, а згадаўшы дзядзьку ў лямцовых бурках, з усьмешкай прамаўляе:

— Разумееш, у капіталістычных краінах ёсьць людзі, якім няма чаго есьці, — Маша цытуе па памяці словы Арыны Радзівонаўны пра дапамогу амэрыканскім абяздоленым, але Люська перабівае:

— А чаму ж яны дзеду Базылю не дапамагаюць?

— Дзед жа не ў Нью—Ёрку жыве, — ужо без ранейшай усьмешкі кажа Маша, прыкусвае губу і, махнуўшы рукой, шыбуе па ходніку.

... Учора ўвечары ізноў давялося пісаць лісты. У міністэрства шляхоў зносін і ў абкам прафсаюзаў. Дзед Базыль ужо і асадку трымаць ня можа – вось і даводзіцца ёй, Машы, да незнаёмых дзядзькоў ды цётак зьвяртацца, каб яны дзеду Базылю даваенны стаж залічылі ды пэнсію дабавілі. Дзед жа яшчэ да вайны памочнікам машыніста працаваў – спачатку вадзіў таварнякі, а перад вайной яго, маладога стаханаўца, на пасажырскі пасадзілі. Якраз тады Ленінград—Марыюпаль па новай дарозе пусьцілі. Дзед Базыль ня першы год лісты піша, просячы пэнсію дабавіць, але дзядзькі—цёткі выпіску з працоўнай кніжкі патрабуюць, ці сьведкаў якіх, зь якімі разам паравоз вадзіў. Але дзе іх возьмеш? Працоўная кніжка, разам з астатнімі дакумэнтамі, у сорак першым годзе згарэла, сьведкаў на вайне пазабівала, ды і сама чыгунка – Полацак – Пскоў, — па якой ён цягнікі вадзіў, толькі на старых мапах засталася; немцы з партызанамі яе так разьдзяўблі, што потым і аднаўляць не ўзяліся.

Дзеда наагул цікава паслухаць. Шмат чаго пабачыў. Асабліва цікава пра вайну распавядае. Пра тое, як немец у першы ж дзень дваццаты разьезд разбамбіў, і яны зь цягніком пад Ідрыцай захрасьлі. Двое содняў потым на дрызіне ехалі – ён з машыністам, ды два камандзіры з валізамі. Дзеда, як толькі да дому дабраўся, у Вязьму адправілі, у распараджэньне камандаваньня. Паехалі яны з Іванам Пятровічам – гэта з машыністам, значыцца, — у Вязьму, а даехалі толькі да Смаленска. Нямецкія самалёты на эшалён наляцелі. Цэлую гадзіну бомбы кідалі ды з кулямётаў стралялі. Там жа машыніста і забіла. Беглі яны да лесу, ад бамбёжкі ратуючыся, — Іван Пятровіч стары ўжо быў, зь сіл выбіўся. Убачыў пад нагамі вядро, паваліўся і галаву ў тое вядро ўціснуў: схаваўся нібыта. Так яго, ляжачага, кулі і прашылі. Дзед яго сам і пахаваў. Тычку ў грудок уваткнуў ды фуражку чыгуначную павесіў – каб знак застаўся.

Пра ўсё гэта Маша ў лісьце і напісала. Хто ведае, можа і расчуляцца тыя дзядзькі ды цёткі й дабавяць дзеду пэнсію. А то ж на семдзесят рублёў ня надта разжывесься.

Скрозь вулічны шум прарываецца зычны Люсьчын голас:

— Маша, купі...

Люська стаіць на супрацьлеглым баку вуліцы, паказвае рукою на ятку з марозівам. Машы й самой маніцца паласавацца марозівам, але ласавацца на вуліцы не выпадае: у Люські пашыраныя завалкі – ураз захварэе.

— Пайшлі ў гастраном. Марозіва ў кавярні возьмем... з сочывам! — крычыць яна сястры і, зірнуўшы на бокі, перабягае вуліцу.

У гастраноме цёмна ад народу. Даюць жывую рыбу. Сёстры прыўзьнімаюцца на дыбачкі, глядзяць паўзьверх людзкіх галоў, а пачуўшы воклік: — Болей не займайце! — ідуць у кандытарскі аддзел.

— Ну што, вунь той возьмем? — пытаецца Маша, ківаючы на квадратны пяцірублёвы торт, але Люська зачаравана глядзіць на круглы, васьмірублёвы, з надпісам «С днём рождения!» і вялізнай крэмавай ружай пасярэдзіне.

Восем рублёў за торт – гэта, вядома ж, задорага. А яшчэ зьбіраліся шкарпэткі купіць і шпільку для валасоў.

— Давай гэты, — выдыхае Люська, — ніколі такога ня елі. І маму зь днём нараджэньня павіншуем.

— Зь якім яшчэ днём нараджэньня? У яе ўжо быў, — мармыча Маша і пунсавее з твару. «І сапраўды. Чаго скупендзіцца. Хоць раз маму павіншуем па—сапраўднаму, а то дорым увесь час нейкую лухту», — і з гэтаю думкаю яна лезе ў кішэнь па грошы.

Прадаўшчыца, дзябёлая цётка ў брудным халаце, нешта жуе, глядзіць на Машу, запытальна торгае галавой.

— Нам вось гэты, за восем рублёў, — лапоча Маша, і прадаўшчыца, павярнуўшыся ў бок адчыненых дзьвярэй, гукае:

— Пятроўна! Ты торт браць будзеш?

— Не—э! — даносіцца аднекуль з крамных лёхаў, і цётка, падхапіўшы торт, спрытна пакуе яго ў кардонку.

Дахаты ідуць прыцемкам, пацепваючыся ад золкага ветру. Люська зусім адубела; кашляе, сморкаецца, і халодная кропля вісіць пад носам.

«Дарма столькі марозіва дала. Чаго добрага — захварэе», — бядуе Маша і на хаду выцірае мокрую Люсьчыну кірпаўку.

Ля дрывотні, нябачныя ў цемры цётка Тацяна і яшчэ нейкая кабета, грукаюць дровамі, суцішна перамаўляюцца.

— Спачатку ж у чыгуначную павезьлі, а потым, як агледзеліся, дык у абласную, — выдыхае цётка ўпалым голасам. – Дарма толькі мучылі чалавека.

— Гэтыя ўрачы... ні чорта ня знаюць... – уключаецца ў размову кабета, і голас ейны заглушае гуд маняўровага цеплавоза.

Дзьверы дзедавай кватэры адчыненыя, і сноп сьвятла, што цэдзіцца зь дзьвярэй, асьвятляе разьлеглую лужу пад ганкам. Маша ступае на ганак, зазірае ў прысенак, расшпільвае, а потым зноў зашпільвае гузікі паліто.

У пакоі гуляе вецер. Гойдаюцца фіранкі на вокнах, калыхаюцца канцы абруса на стале і нават рукаво старога шыняля, што вісіць ля ўваходу, зьлёгку варушыцца ад проймы. Пад нагамі здрыганаецца падлога і дзесьці непадалёку стамлёна ўздыхае цеплавоз.

— Ну, як там Іванавіч? — крычаць зь цеплавоза, і цётка Тацяна, грукнуўшы паленьнем, плаксіва прамаўляе:

— Памёр Іванавіч.

Маша глядзіць на акуратна прыбраную пасьцель, на расьціснутага прусака пад нагамі і ніяк ня можа дапяць да сэнсу цётчыных словаў.

— Дзядуля, а мы торт прынесьлі, — усхліпвае дзяўчына, уціраючы сьлёзы рукавом дзедавага шыняля, — хацелі цябе пачаставаць.

Зумкаюць шыбы, дрыжыць падлога. Цеплавоз кранаецца зь месца, гудзе на ўсю сваю моц – раз, потым другі, і рэха сіплага гуду зьліваецца з пошумам халоднага ветру знадворку.

Сьмерць Сьцяпана Кузьміча

Адчыніўшы дзьверы, Сьцяпан Кузьміч зірнуў на бляклую шыльду з надпісам «Сакратар парткаму Ананка М.С.» і, з думкаю: «Трэба замяніць»,— увайшоў у габінэт.

Усё было на месцы: стол, ходнік, чэзлая герань на падаконьні, кніжная шафа з поўным зборам твораў, адсутнічаў толькі сэйф, які дагэтуль стаяў у куце, і промні нязыркага сьвятла асьвятлялі пыльны квадрат на падлозе.

— Узяў усё ж такі, — уголас прамовіў гаспадар габінэту.

Сэйф быў толькі звонку сэйфам – унутры гэтай браніраванай пачвары месьціўся бар зь лядоўняй, і таму ня дзіва, што Ананка загадаў перацягнуць яго на новае месца працы.

Плюхнуўшыся ў крэсла, Сьцяпан Кузьміч сашчапіў пальцы рук, задзёр голаў, зьбіраючыся, як бачна, пазяхнуць, і ў той жа міг заўважыў адсутнасьць яшчэ адной рэчы – там, за сьпінаю, дзе ранейшым часам вісеў партрэт Ільліча, тырчэў пакарабачаны цьвік з накручаным кавалкам аборкі.

— Крыхабор, — зазначыў гаспадар габінэту, і рука ягоная пацягнулася да тэлефону.

Сьцяпан Кузьміч набраў нумар зборачнага, прыкусіў вусны, слухаючы працяглыя гудкі ў трубцы, а пачуўшы задыханы голас Карозы, запытаўся:

— Як справы?

Майстар кашлянуў, пачаў нешта гаварыць, але Сьцяпан Кузьміч перабіў яго новым пытаньнем:

— Як там... Гасьцюгін?.. Жывы?

— Жывы! — адказаў Кароза пасьля паўзы, і гэтая паўза абазначала, што Гасьцюгін хаця і выпіўшы, але справу рабіць здольны.

— Хай зойдзе! — гукнуў Сьцяпан Кузьміч і, падсунуўшы да сябе настольны каляндар, паклаў слухаўку.

Лісткі календара былі густа ўсыпаныя Ананкавай пісанінай: «Патэлефанаваць першаму», «Дастаць шыфэр трэцяму», «Сабраць складкі ў зборачным». А сёньняшні дзень, першага лістападу, быў пазначаны дзіўнаю фразай: «Аформіць Леніна па шостым разрадзе». Фраза гэтая прывяла Сьцяпана Кузьміча ў глыбокі роздум. Ён спахмурнеў, пацёр даланёю патыліцу і пасьля хвіліны роздуму адсунуў каляндар на край стала. «Хацеў, відаць, Леніна па шостым разрадзе аформіць... якім—небудзь ганаровым сьлесарам, а грошы сабе ў кішэнь пакласьці», — і, пятым разам зірнуўшы на цьвік за сьпінай, уголас прашаптаў: — Хапуга!

... Пра тое, што Ананка пайшоў на падвышэньне, Сьцяпан Кузьміч даведаўся толькі ў пятніцу, калі вярнуўся з санаторыю. Паведаміла яму гэтую навіну жонка. Грэта Міхайлаўна не паленавалася прыехаць на вакзал, і не пасьпеў муж скочыць з вагоннай прыступкі, як жонка плюснула яго ў шчаку і ўсхваляваным голасам выдала:

— Ананку ў ЦК узялі. У прамысловы аддзел. Цябе на ягонае месца садзяць.

Пасьля санаторыю ён амаль не адчуваў сардэчных перабояў, а тут, пачуўшы такое, схапіўся за грудзіну. Супыніўшыся пасярод пэрону, Сьцяпан Кузьміч заплюшчыў вочы, укінуў у рот валідоліну і ачуўся толькі, як у сьпіну яму заехалі падарожным баулам. Тут жа, на пэроне, жонка распавяла пра разьвітальны банкет на загараднай базе, згадала – хто напіўся, а хто – не, і ў дадатак паведаміла, што генэральны дырэктар плакаў і гразіўся пакласьці партбілет, калі прамысловасьцю будуць кіраваць такія, як Ананка.

Два дні – суботу і нядзелю – новасьпечаны сакратар парткаму не адыходзіў ад тэлефону: званілі сябры і знаёмыя. Сябры пыталіся пра здароўе, пра сочынскае надвор’е, пра цэны на хурму... Пасьля кожнага такога званку Сьцяпан Кузьміч ляскаў падцяжкамі, з робленай незадаволенасьцю прамаўляў: «Замарылі», — але пры кожным новым званку кідаўся да тэлефону, абганяючы на паўдарозе каханую жоначку. І вось у панядзелак, расьсеўшыся ў Ананкавым крэсьле, ён каторым разам пералічваў прозьвішчы сяброў, якія яго павіншавалі, і за гэтым прыемным заняткам і ня ўцяміў адразу, што гэта там загуло пад бокам.

— Сьцяпан Кузьміч! Тут да вас наведнік, — блазнаваты голас сакратаркі пакрыла густое гудзеньне.

Убіраючы фон, ён няўмела шчоўкнуў тумблерам і з жахам заўважыў, што сядзеў з уключаным мікрафонам. Шчокі Сьцяпана Кузьміча наліліся гарачай чырваньню: уваходзячы ў габінэт, ён меў неасьцярожнасьць гучна бухнуць, і гэта магла пачуць сакратарка.

— Хто там? Гасьцюгін? — сабраўшыся з духам, запытаў Сьцяпан Кузьміч.

— Ды не... тут... – сакратарка на імгненьне змоўкла, — перапытвала, відаць, прозьвішча наведніка – і неўзабаве паведаміла: — Таварыш Бурых да вас ірвецца.

Рыхтуючыся да прыёму наведніка, Сьцяпан Кузьміч узяў асадку, намаляваў на аркушы чорціка, а калі зірнуў на дзьверы і ўбачыў наведніка, асадка высьлізнула з пальцаў і зь ціхім бразгатам упала на падлогу.

У габінэт уваходзіў... Уладзімір Ільліч Ленін. Так, памылкі быць не магло: гэта быў Ленін! Сонечныя бліскі зіхацелі на магутнай лысіне, вострая бародка зьлёгку дрыжэла, а палец правай рукі быў упіхнуты ў кішэню камізэлькі. Зрабіўшы колькі крокаў, Ільліч утрапёна паглядзеў на Сьцяпана Кузьміча і, зачапіўшыся нагой за дыванок, запытаўся:

— А дзе... начальнік?

Сьцяпан Кузьміч аддзьмуўся, пацёр рукавом пераносьсе:

— Вы што, з тэатра будзеце?

Рукі наведніка хваравіта здрыгануліся.

— Ды так... калісьці акторыў, — наведнік памацаў дрыжачымі пальцамі прыклееную бародку.

Усталявалася цяжкое маўчаньне, і Сьцяпан Кузьміч, падняўшы з—пад ног асадку, пастукаў ёю па стале.

— Тут... разумееце, якая справа... – наведнік ізноў памацаў бародку, якая тым часам ужо адклеілася, і, дыхнуўшы піўным перагарам, выгукнуў: — Таварыш начальнік, не магу я на тым браневіку ехаць.

Сьцяпан Кузьміч дастаў з шуфляды тэлефонны даведнік, пагартаў, шукаючы нумар вар’ятні, і як бы між іншым запытаўся:

— Гэта яшчэ чаму?

— Машына тузаецца – не ўстаяць. Ды і ехаць трэба шпарка – ззаду ж павінны матросы бегчы.

Твар Сьцяпана Кузьміча прасьвятлеў. Ну вядома ж, усё гэта былі ананкавыя штукі. Хацеў таварыш Ананка жывога Леніна перад трыбунаю правезьці, чарговым разам вылучыцца. Ну, ды нічога, цяпер мы і самі вылучымся. І Сьцяпан Кузьміч, падняўшыся на ногі, запытаў:

— Твае прапановы?

Актор зьдзер бародку, запіхнуў у кішэню:

— Трэба, каб я на трыбуне стаяў. Будзе хоць за што трымацца.

— Дык што ж, мы трыбуну на бранявік паставім?

Апошняе пытаньне зьбянтэжыла актора. Актор панурыў вочы, выцягнуў з кішэні бародку, з жалем уздыхнуў.

— Таварыш начальнік... я там... у тэатры... бутафорыю пазычыў... ну, пінжак там... камізэльку, акторавыя рукі прабегліся па штрыфелях пінжака, паспрабавалі прыляпіць бародку на старое месца, — чаравікі яшчэ...

— Ну і... – перабіў яго «таварыш начальнік».

— Ну і... хлопцы чаравікі да браневіка прыляпілі. Эпаксыднай смалою. Думалі, так стаяць зручней будзе. Ды я ледзь ногі не зламаў.

— Ну і... – ужо з нецярплівасьцю ў голасе выгукнуў суразмоўнік.

— Ну... сталі адрываць і падэшвы адарвалі. А чаравікі дваццаць рублёў каштуюць.

Сьцяпан Кузьміч выцягнуў партманэт, адлічыў тры чырвонцы, потым, падумаўшы, выцягнуў яшчэ пакамечаны траяк і, кінуўшы на стол, прашаптаў:

— Пасьля абеду зайду. Папярэдзь хлопцаў.

Вялізны, мэтраў пяць увышыню, партрэт Леніна сох на восеньскім ветры, прыхінуты да закуранай сьцяны ліцейкі. Тут жа сохлі партрэты членаў Палітбюро, а пасярод двара стаяў, буркочучы рухавіком, зьбіты з фанэрных лістоў бранявік. Сьцяпан Кузьміч падышоў да браневіка, дацягнуўся рукою да верху круглай вежы і не знайшоў там і сьледу прыліплых падэшваў.

«Артыст», — зазначыў сабе Сьцяпан Кузьміч, хітнуў галавой, і парывы халоднага ветру данесьлі да ягоных вушэй рып нязмазаных дзьвярэй і абрыўкі бязладнай гамэрні. Гэта рыпалі дзьверы катлапункту, які месьціўся поруч зь ліцейкай, і зь якіх – зусім нечакана – выкуліўся нейкі барадаты бамбіза. Бамбіза мацюкнуўся, зачапіў нагою партрэт члена Палітбюро Арвіда Пельшэ і, абапіраючыся рукамі на сьцяну, стаў расшпільваць нагавіцы. Мяркуючы па перапэцканай у фарбу кашулі, бамбіза быў мастаком.

Напярэдадні кастрычніцкіх сьвятаў мастакі мелі звычай працаваць у катлапункце. Малявалі такою парою шмат, фарба сохла паволі, а на катлапункце, блізу гарачых труб, усё высыхала адным імгненьнем. Мастакі, вядома, пілі і раней: праносілі пітво праз прахадную і, зашыўшыся на тым жа катлапункце, квасілі... Але каб вось так... пасярод працоўнага дня... паліваць сьцены... Такога яшчэ не было. І Сьцяпан Кузьміч, раздумваючы, якой кары заслугоўваюць гэтыя апівуды, рушыў наперад.

Дзьверы рыпнулі, у твар дыхнула вільгацьцю, а нага на самым парозе натыкнулася на нешта жывое і мяккае. Сьцяпан Кузьміч падскочыў, зірнуў долу і ўбачыў пад нагамі пляшывую актораву галаву. Актор спаў, паклаўшы голаў на парог і абдымаючы рукою мэталёвую піўную бочку. У памяшканьні было горача, таму, відаць, Бурых і прылёг на парозе.

У глыбіні катлапункту, пад лёзунгам «Слава перадавой савецкай навуцы!», сядзелі трое: вусаты маладзён у цёмных акулярах, нейкі сівабароды здыхляк і дарэшты сп’янелы сьлесар Гасьцюгін. Маладзён сядзеў на ацяпляльнай трубе, жаваў кіслы агурок і прамаўляў:

— А я табе кажу... твой Шагал... нікчэмнасьць! Разумееш? Нік—чэм—насьць! — сказаўшы слова «нікчэмнасьць», маладзён змоўк, рашуча заварушыў сківіцамі, і кроплі агурочнага расолу дробна задрыжэлі на гладкім падбародзьдзі.

Здыхляк, да якога ён зьвяртаўся, а разам зь ім і сьлесар Гасьцюгін ужо не маглі нічога сказаць – адно толькі ікалі, і іхныя лядашчыя целы кожным разам адчайна здрыганаліся.

— Што тут чыніцца? — выдыхнуў Сьцяпан Кузьміч, паслабляючы гальштук на ўзмакрэлай шыі. Голас ягоны зрываўся ад хваляваньня, а пальцы ніяк не маглі разьвязаць вузел.

Маладзён пакінуў жаваць, утаропіўся на дзьверы, і дзьверы ізноў рыпнулі, гэтым разам настойліва і рашуча. Сьцяпан Кузьміч азірнуўся. У дзьвярной пройме стаяў барадаты бамбіза. Хвіліну апівуда варочаў бялкамі вачэй, пасьля чаго, раскрыліў рукі і, блытаючы Сьцяпана Кузьміча з нейкім сваім знаёмым, загарлаў:

— Вася?! Кораш! І ты тут!

У Сьцяпана Кузьміча закружылася галава. Ён адпіхнуў ад сябе п’яную пысу, якая лезла цалавацца і, задыхаючыся ад абурэньня, вылецеў з катлапункта.

Першая думка была: выклікаць міліцыю. Ён нават паскорыў крок, шыбуючы ў бок заводакіраўніцтва, але неўзабаве сьцішыў хаду і пачухаў голеную сківіцу. «Ну добра, здам я іх у міліцыю. А хто будзе лёзунгі дамалёўваць? Пушкін? Дый ці варта ўздымаць вэрхал? Яшчэ, чаго добрага, у абкаме даведаюцца», — згадаўшы пра абкам, Сьцяпан Кузьміч пацямнеў з твару і пужліва агледзеўся. Гадзіньнік на будынку заводакіраўніцтва паказваў палову чацьвертай. «Пайду ў зборачны, да Карозы. З гэтым Гасьцюгіным трэба штосьці рабіць. Далей так доўжыцца ня можа», — падумаў Сьцяпан Кузьміч, памкнуўся было ісьці, ды неўзабаве ізноў супыніўся... Турбаваць Карозу не было сэнсу. У п’янтоса Гасьцюгіна залатыя рукі: лядоўні ў сэйфы ўштукоўвае, магільныя агароджы зь нержавейкі кляпае. Здаецца, і цяпер некаму агароджу ладзіць... Ці ня цешчы першага сакратара? Такога паспрабуй – здай у міліцыю. І сам там апынесься.

Сьцяпан Кузьміч крэкнуў, уголас прашаптаў: «Заўтра разьбяромся», — і разважлівай, але напорыстай хадою рушыў да прахадной.

Назаўтра, акурат а дзевятай гадзіне, ён увайшоў у прыёмную і ўбачыў ля дзьвярэй свайго габінэту актора Бурых. Актора было цяжка пазнаць; твар апух, вочы заплылі, а рукі дрыжэлі страшней ад учарашняга. «Абстынэнтны сындром», — зазначыў Сьцяпан Кузьміч і кіўком галавы запрасіў актора ў габінэт.

Тэатральны растрыга доўга стаяў на парозе, камечыў у руках капялюш, нарэшце сабраўся з думкамі і не сваім голасам прамармытаў:

— Ёсьць ідэя.

Словы гэтыя разьвесялілі: у такой галаве яшчэ маглі нараджацца нейкія ідэі... Гаспадар габінэту пасьміхнуўся, сеў у крэсла, узьняў на наведніка дапытлівыя вочы.

— Ёсьць ідэя, — паўтарыў Бурых і дзеля ілюстрацыі сваёй ідэі намаляваў рукамі ў паветры штосьці падобнае на квадрат. – Памятаеце, я ўчора казаў пра трыбуну? – Сьцяпан Кузьміч, вядома ж, памятаў, але шчыра падзівіўся, што пра гэта памятаў Бурых.

Актор падыштоў да стала, наліў у шклянку вады з графіну.

— Карацей, зьбіваем з фанэры трыбуну, абцягваем чырвонай матэрыяй, а пад трыбунай «радыста» садзім... з магнітафонам... – зубы акторавы залескаталі па шклянцы, а квадратны коўцік прагна заварушыўся.

Наталіўшы смагу, Бурых аддзьмуўся, выцер рукавом вусны.

— Запішам на стужку голас Леніна і запусьцім. Уяўляеце? Я стаю на трыбуне і прамаўляю ленінскім голасам. Бацькі горада са штаноў павыпадаюць.

Сьцяпан Кузьміч заплюшчыў вочы, уявіў, як бацькі горада будуць «выпадаць са штаноў», і натхнёна пацёр скроні. Ідэя была, безумоўна, цікавая: пусьціць жывое ленінскае слова – і сам Ленін на трыбуне... Да гэтага, здаецца, яшчэ ніхто не дадумваўся.

— Ну добра, — прамовіў гаспадар габінэту, — зьбівайце трыбуну, а там пабачым. — Сьцяпан Кузьміч падняўся з крэсла, дэманструючы, што размова скончаная, але наведнік і ня думаў сыходзіць. Бурых стаяў, панурыўшы вочы, і камячыў шматпакутны капялюш.

Сьцяпан Кузьміч пахітаў галавой, выцягнуў з кішэні пару рваных рублёў, кінуў на стол, і Бурых, схапіўшы грошы, вомігам зьнік з габінэту.

Увечары наступнага дня трыбуна была зьбітая, абцягнутая чырвонай матэрыяй і ўмацаваная на кодабе да бляску вымытага «газону». Высозная, падсьвечаная зыркім пражэктарам, яна нагадвала нейкую фэерычную спаруду, і дробны дождж, які сыпаў зь неба і бліскаў у пражэктарным промні, толькі падкрэсьліваў гэтую фэерычнасьць.

Сьцяпан Кузьміч падышоў да «газону» ў той момант, калі хлопцы—«радысты» заканчвалі манціраваць радыёўстаноўку. У адтуліне, што месьцілася з тылінага боку трыбуны, нехта варушыўся, а з гучнагаварыльніка, які стаяў на даху кабіны, вырываліся на прастору сапеньне і просьбы кшталту: «Юрка, пасьвяці. Нічога ня бачу». Тут жа, ля трыбуны, праходжваўся і актор Бурых у грыме. Актор прыкметна хваляваўся; штохвілі керхаў, паціраў потныя рукі, мацаў прыклееную бародку і напаўголасу паўтараў:

— Як перад прэм’ерай...

Неўзабаве сапеньне ў рэпрадуктары аціхла, заводзкі двор напоўніўся злавесным сьвістам, і нехта ўрачыстым голасам запытаўся:

— Что такое Советская власть?

— Гатова! — вырвалася адразу зь некалькіх глотак, і актор Бурых, уваходзячы ў ролю, ступіў крок наперад і з картавінкай у голасе прамовіў:

— Очень... очень хаашо!

Рабацягі, што стаялі вакол трыбуны, загаманілі, зарагаталі, але калі на трыбуну ўзышоў жывы Ленін, разам аціхлі.

— Что такое Советская власть? В чём заключается сущность этой новой власти, которой не хотят или не могут понять ещё в большинстве стран? — грымнула над людзкімі галовамі, «газон» скрануўся зь месца, і ўсе, хто знаходзіўся на заводзкім двары, міжволі рушылі сьледам. Сьцяпан Кузьміч рушыў таксама і, глытаючы халодны камяк у горле, дараваў актору прапітыя трыццаць пяць рублёў.

У ноч напярэдадні сьвята Сьцяпана Кузьміча апанавала бяссоньне. Ён доўга круціўся на ложку, два разы піў валяр’янку, а калі, у рэшце рэшт, заснуў, сон прыйшоў трывожны і замарачны. І прысьніўся Сьцяпану Кузьмічу п’янюга Гасьцюгін, які махаў перад ягоным носам разьлівачным каўшом, прысьніўся актор Бурых, які бегаў вакол вогнепырскай вагранкі, дэклямуючы «Чарговыя задачы Савецкай улады», і нават калі ён прачнуўся і прыўзьняў голаў над падушкай, шум дажджу знадворку і далёкі лямант рэпрадуктараў падаліся яму галасамі гэтых п’янюг.

Ранак зеўраў цёмнымі вокнамі. Сьцяпан Кузьміч крыху папесьціўся ў ложку і, пералезшы праз сонную жонку, пасунуўся на кухню гатаваць сьняданак.

Трывожныя прадчуваньні не давалі спакою і потым, калі ён ехаў на завод, і калі выводзіў сьвяточную калёну на месца збору.

«І собіла ж мне зьвязацца з гэтым акторам», — круцілася ў галаве назойлівая думка, і галава ад тае думкі рабілася ўсё болей цяжкою і тлумнай.

Яшчэ ўчора ідэя правесьці па горадзе «жывога Леніна» здавалася геніяльнаю, а сёньня... Сёньня халодныя сумненьні кроілі збалелае сэрца. «Узгадніць трэба было гэты маскарад. У тым жа абкаме. Усё ж ня Несьцерку павязем, а Леніна», — з гэтаю думкаю Сьцяпан Кузьміч сышоў на ўзбочыну праспэкта – паглядзець, ці рушылі пярэднія калёны, і ногі ягоныя адчулі лёгкае ўздрыгваньне. Па галоўным пляцы пайшла ваенная тэхніка.

Парывы волкага ветру валілі з ног. У майстра Карозы, які стаяў паперадзе калёны, трымаючы ў руках пераходны Чырвоны сьцяг, вецер зьдзер з галавы капялюш, камсамольскай сакратарцы Аўдошцы ўзьняў спадніцу, а ў партрэта члена Палітбюро Далгіх абламіў дзяржальна, на якім той партрэт трымаўся.

«Як тое будзе?» – уздыхнуў Сьцяпан Кузьміч і, гнаны ў сьпіну парывамі ветру, пашыбаваў у канец калёны даваць апошнія настаўленьні актору.

Актор сядзеў у кабінцы «газону», а побач зь ім, выставіўшы ў акно няголены твар, сядзеў сьлесар Гасьцюгін.

— Як вы тут... не ўжываеце? — гукнуў Сьцяпан Кузьміч, скочыўшы на прыступку кабінкі.

— Кузьміч... крыўдзіце... – не зусім цьвёрдым голасам азваўся сьлесар Гасьцюгін, а актор Бурых, памацаўшы бародку, заклапочана вымавіў:

— Юркі няма.

— Якога Юркі?

— Ну... манцёра... які павінен магнітафон уключыць, — Бурых вінавата пасьміхнуўся і, тыцнуўшы пальцам у лабавое шкло, дадаў: — Вунь, ужо ідуць!

Дэманстранты бязладным натоўпам рушылі наперад, шафёр машыны крутнуў ключ запальваньня, а Сьцяпан Кузьміч спалохана крыкнуў:

— Дык чаго вы седзіце?!

Часу на роздум не было. Сьцяпан Кузьміч адчыніў дзьверцы, ухапіўся рукою за рукаво гасьцюгінскага плашчу:

— Гасьцюгін, лезь у трыбуну... Магнітафон уключыш.

Сьлесар замармытаў штосьці пра адгулы, зь неахвотаю вылез з машыны, а сьледам скочыў на асфальт і актор.

— Ленін! Ленін! — закрычалі навокал, і Сьцяпан Кузьміч, азірнуўшыся, увабраў голаў у плечы.

«Газон» тузануўся, актор з Гасьцюгіным на хаду залезьлі ў кодаб – балазе барты былі адкінутыя – і вокраччу папаўзьлі да бутафорскай трыбуны. Такія паводзіны «жывога Леніна» разьвесялілі публіку. Публіка зашумела, зарагатала, а нехта нават сьвіснуў. Некалькі чалавек з ачапленьня кінуліся ў той бок, адкуль пачуўся сьвіст, і ў Сьцяпана Кузьміча ад такой праявы затрэсьліся паджылкі.

— Левая клявіша! Другіх не чапай... – гукаў Бурых, нахіліўшыся да цёмнай адтуліны, зь якой тырчэлі абцасы стаптаных гасьцюгінскіх чаравікаў.

Адтуліна асьвятлілася на імгненьне кволым сьвятлом – Гасьцюгін чыркнуў запалкай, у трыбунных нетрах штосьці бразнула, а за сьпінаю Сьцяпана Кузьміча прагучалі словы, ад якіх ногі сталі ватныя і сьвет перакуліўся дагары нагамі.

— Таварышы, гэта ж блюзьнерства!

Ня памятаючы сябе, ён кінуўся наўздагон машыне, махнуў рукою, загадваючы актору дзе—небудзь схавацца, але той, па—свойму зразумеўшы такую адмашку, схапіўся за поручні і сьпехам узьлез на трыбуну.

Навокал ізноў зашумелі, але гэтым разам у людзкіх галасах чулася шчырае захапленьне. «Жывы Ленін» выцягнуў з кішэні палатняную кепурку, сьціснуў яе ў кулаку, выцяў кулаком дажджыстае неба. Буханьне аркестру на пляцы патанула ў бурных воплесках.

«Усё цудоўна!» – супакоіў сябе Сьцяпан Кузьміч. Ідучы ўпоравень з машынай, ён налёг грудзінаю на борт і, пазіраючы ў цёмную адтуліну, зь нецярплівасьцю запытаў:

— Ну, што там у цябе?

— Цёмна... – заварушыўся ў трыбунным чэраве Гасьцюгін. Сьлесар ізноў чыркнуў запалкаю, здушана выдыхнуў: — Зараз урублю.

— Уключаем! — крыкнуў Сьцяпан Кузьміч, і актор, прылашчыўшы бародку, энэргічна заляпаў бязгучным ротам.

Кляцнуў магнітафон, засіпеў рэпрадуктар, і гулкую прастору скалануў надрыўны тэнар:

—Дире—эвня—а! Диревня—а родная—яя...

Громападобная песьня ўлякнула ня толькі Сьцяпана Кузьміча, але й вадзілу «газона». Вадзіла рэзка тармазнуў, потым з гэткай жа рашучасьцю, зь якой ціснуў на тормаз, націснуў на газ. Машына рванулася, наверсе войкнулі, Сьцяпан Кузьміч спалохана сьцяўся, чакаючы акторавага падзеньня, але Бурых, дзякаваць Богу, утрымаўся на верхатуры і, ці то зь перапуду, ці то з адчаю, галёкнуў на ўсю моц сваіх лёгкіх:

— Чьто такое Советская в’асть?... В чём заключается сущность этой новой в’асти?..

— Малайчына, Бурых, — адно й прашаптаў Сьцяпан Кузьміч, маліцьвенна пазіраючы на актора. Актор шпарыў без запінкі і ня нейкую там адсябеціну, а амаль слова ў слова паўтараў тое, што было запісана на магнітафоннай стужцы. Машына праехала міма ўнівэрмагу, параўнялася з будынкам галоўпаштамту, і новы выбух рогату прымусіў Сьцяпана Кузьміча схапіцца за сэрца.

— Советкая в’асть неминуемо, неизбежно... победит во всём мире! — лямантаваў Бурых, не зважаючы на тое, што бародка адарвалася ад падбародзьдзя і матлялася недзе ля вуха.

— Стой, халера! — крыкнуў Сьцяпан Кузьміч. – Барада адарвалася! — Але Бурых не пачуў. На актора найшло праўдзівае шаленства. Ён махаў рукамі, матляўся ў розныя бакі, небясьпечна перавальваўся цераз поручні.

— Стой ты, халера! — удругарадзь крыкнуў Сьцяпан Кузьміч і, выхапіўшы зь нечых рук партрэт Л. І. Брэжнева, ляснуў ім па фанэрнай трыбуне. Актор ізноў не пачуў, а Гасьцюгін, які сядзеў у трыбунных нетрах, выставіў з адтуліны азадак і, рухаючыся па—рачынаму, запытаўся:

— Што, можна вылазіць?

Машына выяжджала на пляц.

Не выпускаючы з рук партрэту, Сьцяпан Кузьміч убіўся ў кабінку, адчайным рухам крутнуў руль на сябе. Разганяючы натоўп, машына выехала на ходнік, падмяла коламі пару транспарантаў і, ламаючы кусты, завярнула ў правулак.

Дадому прыехалі толькі па абедзе: галоўныя вуліцы былі перакрытыя, апрача таго, трыбуна не праходзіла пад мастамі, і давялося доўга круціцца па завулках, вырываючыся з гарадзкога цэнтру. Шафёр хацеў тут жа, з тэлефоннай будкі, выклікаць «хуткую», але ён запярэчыў; сказаў, што выкліча сам, і, хістаючыся, пайшоў да пад’езду.

Сэрца парывіста грукацела. Сьвет брыніў уваччу, а вушы поўніліся замарачным шумам. І здавалася Сьцяпану Кузьмічу, што ідзе ён не па прыступках, а ўзьбіраецца на палок горача напаленай лазьні – той самай, загараднай лазьні, у якой па суботах мылася начальства. Плюхала вада ў душы, сыкалі палітыя вадою камяні ў парыльні, і з прымыльніку бадзёрым голасам гукаў Ананка:

— Казаў табе... на браневіку трэба было ехаць.

— На браневіку... – паўтаралі бяскроўныя вусны, і рукі адчайна хапаліся за парэнчы, і галава ягоная асоўвалася ўсё ніжэй і ніжэй, аж пакуль не знайшла сабе спачын на халодных прыступках.