Гісторыя хваробы - читать бесплатно онлайн полную версию книги автора Андрэй Федарэнка (Апавяданні) #3

Апавяданні

Забабоны

— Слоў не хапае, ёлкі-палкі! Быць не можа — дажывёмся да нейкага канца!

— Стой, направа. Сюдою бліжэй.

Яны звярнулі з наезджанае дарогі на ледзь пра-бітую ў рыхлым адліжным снезе сцежку. Вёска засталася ззаду.

Першы, хутка і не азіраючыся, ішоў невысокі юнак гадоў дваццаці, хоць кажух і насунутая на самыя вочы шапка рабілі яго трохі старэйшым. Гэта быў вясковы бібліятэкар Міхась Скаражонак, які сёння па даручэнню старшыні сельсавета праводзіў перапіс насельніцтва, ці, прасцей, хадзіў па хатах і па спецыяльным сшытку правяраў, ці ўсе, хто ў гэтым сшытку запісаны, жывуць у вёсцы. Не азіраючыся цяпер на даўгалыгага маўчуна Рыгора Драздоўскага, які ішоў з ім на хутар за кампанію, бібліятэкар з запалам гаварыў:

— Дажыліся! На ўсю вёску з маладых — ты ды я! Раней бы не так у вочы кідалася, не задум-ваўся неяк: жыве нехта ў вёсцы — ну й жыве! А цяпер прайшоў па хатах — сэрца стыне, ё-маё... Ну, хай дзесяць, дваццаць гадоў ад сілы пахо-дзяць гэтыя старыя — і ўсё! I вёскі няма. I не паверыш, Рыгор, ні ў адной хаце ніхто не пашкадаваў, што дзеці цураюцца роднага дому. Дзе там! Вядро вады не здолее выцягнуць, а радуецца, што дзеткі ў горадзе, культурныя...

— А табе дык дзела ёсць,— адказаў, усміхаючыся, Драздоўскі. Ён ступаў, пазіраючы сабе пад ногі, і стараўся рабіць меншыя крокі, каб падладзіцца пад хаду бібліятэкара.— Паехалі, дык хай едуць.

— Вось правільна! — нібы таго і чакаў, на-смешліва падхапіў Скаражонак.— Так яно сама лепш. Паехалі, прыехалі — якая розніца? Такія, як ты, пэўна, і ў школе іх вучылі — абы наву-чыць, як хутчэй у горад уцякці!

— То й ты ж паедзеш,— не хацеў спрачацца Драздоўскі.— Сам жа казаў, што ў інстытут хо-чаш.

— Я — дык то я! Я, можа, яшчэ тысячу разоў падумаю, перш чым некуды паехаць. А яны думаюць?

— Можа, і думаюць,

— Пруцца здуру! Як жа — у горадзе іх з ар-кестрам страчаюць. Адразу даюць партхвелі і машыны — едзьце назад у вёску, каб там пазай-здросцілі трохі!

Драздоўскі не знайшоў, што адказаць, і засмяяўся. Высокі, вусаты, крыху няўклюдны ў сваім доўгім паліто і ў халодных летніх чаравіках, ён дыбаў за Скаражонкам, як клапатлівы старзйшы брат за непаслухмяным і гарачым малодшым, у якога ў галаве яшчэ шмат ветру. Драздоўскі па гадах (а яму было больш за трыццаць), канечне, павінен быў трымацца дарослых мужчын, а не гэтага амаль хлапчука, які тры месяцы як прыйшоў з войска. Але ў Скаражонка не было тае непрыемнае цікавасці, якую ў апошні час аж залішне праяўлялі да Драздоўскага дарослыя — ён ніколі не распытваў Драздоўскага аб ягонай былой жонцы. Ён увогуле больш любіў гаварыць сам, а Драздоўскаму падабалася яго слухаць, хоць, як і цяпер, было незразумела, дзеля чаго бібліятэкар усё гэта кажа.

Драздоўскі не разумеў свайго малодшага сябра, бо яму словы тады толькі здаваліся важныя і патрэбныя, калі са слоў гэтых выцякала нейкае дзеянне. Калі на ферме, дзе ён працаваў электрыкам, брыгадзір загадваў яму правесці ў цялятнік святло, дык гэта было ясна і зразумела: ён нацягваў дрот, прыбіваў яго эбанітавымі чашкамі, вешаў патрон, укручваў лямпачку... Калі б раптам брыгадзіру замест кароткага загаду захацелася паўдня тлумачыць Драздоўскаму, як кепска без святла чысціць цялятнік, як цяжка ў цемры закладаць цялятам корм, як увогуле неабходна электрычнасць на ферме,— з гэтае прамовы Драздоўскі вынес бы гэтакі ж кароткі загад — патрэбна святло.

Слухаючы цяпер бібліятэкара, Драздоўскі падумаў: «Ну, едуць з вёскі, а што зробіш? Станеш у дзвярах і не будзеш пускаць? Нічога тут не зробіш». Падумаўшы так, ён не перабіваў больш Скаражонка і не надта каб слухаў яго.

На двары на іх забрахаў быў чорны малы сабака, але Драздоўскі зрабіў выгляд, што хоча падняць камень, і, тупнуўшы нагою, крыкнуў:

— А ты тут!

Сабака завішчаў і палез у будку, але зараз жа яму адазваўся другі, аднекуль з-за хлява. Той, другі, брахаў доўга, падвываючы, аж пакуль яны прайшлі веранду, пасля цёмныя сенцы і затым ужо, прамацаўшы па чарзе клямку хвіліны са тры — у меншую хату.

У халаднаватай нават з марозу хаце яны спыніліся ў парозе і далі дабрыдзень.

За высокім («Мо які самаробны»,— падумаў Скаражонак) сталом, засланым каляровай цыра-таю, сядзеў няголены маленькі дзядок і насцяро-жана глядзеў на чужых людзей. Перад ім стаяла патэльня, у якой бялелася застылае сала і ляжаў кавалак хлебнага мякішу. Мабыць, да іх прыходу дзядок мачаў гэтым мякішам у сала і еў. Каля печы стаяў цэбар з тоўчанаю бульбай, побач ляжаў сякач і валяліся галёшы. Паўз усю сцяну, ад парога да акна, цягнулася шырокая лаўка, на ёй — два вядры вады, пад лаўкаю — некалькі чорных ад сажы чыгуноў. Падлога, відаць, даўно не фарбавалася, бо толькі роўна з лаўкаю была сцёрта нагамі, цэбрам і чыгунамі.

Скаражонак, уздыхнуўшы, выцягнуў з сумкі тоўсты квадратны сшытак і падышоў да стала.

— Выбачайце, што адрываем вас ад абеду,— ветліва сказаў ён,— але мы — па дзелу. Ніхто ад вас не паехаў? Адам, нявестка — з вамі жывуць?

Ен пытаўся проста так, для прыліку, бо добра ведаў бяздзетных Адама і Маню Стральчэняў. Яны абое працавалі на ферме і, наколькі мог меркаваць бібліятэкар па вясковых чутках, нікуды не збіраліся з'язджаць і цяпер, відаць, недзе на ферме. Але на ягонае пытанне дзед раптам заварушыўся, таропка абшморгнуў дрыготкімі пальцамі кашулю і падняўся, абапіраючыся на стол. Спачатку ён меўся нешта сказаць, плямкнуў разы са два ротам і нечакана заплакаў — бязгучна, як і ўсе старыя, скрывіўшыся ўсім тварам, пасля нізка нахіліў галаву, як бы кланяючыся Скаражонку.

— Дзякую вам, таварышы дарагія,— праз слёзы заплямкаў ён,— і дзякуй уласцям нашым за заботу... і праяўленне...

Скаражонак спярша трохі злякнуўся; ён адступіў нават на паўкрока і трошкі прыўзняў руку са сшыткам, быццам сабраўшыся бараніцца ад нейкае небяспекі — здалося, што дзед можа шпурлянуць па ім патэльняю. Драздоўскі, наадварот, падышоў бліжэй і ўсміхнуўся.

— Мы ніякая не ўласць,— узбадзёраны гэтай усмешкаю, строга сказаў Скаражонак,— а запіс-ваем, хто тут жыве. Каб плацілі страхоўку за хату.

— Таварышы, я хворы чалавек,— працягваў стары, як і не пачуўшы нічога.— Ніхто діяне не глядзіць, а да людзей выйсці няможна... Нявестка сварыцца, што хай бог бароніць, а сын дажыдаецца смерці... Каб хату сабе забраць і ўсё селішча,— ён усхліпнуў і выцер далонню нос.— Я прашу і вас, і ўласць нашую, каб далі нейкае рады...

— Ды якой рады?

— Забярыце мяне ці ў больніцу, ці куды ў горад, бо німа ўжо сілаў,— пачаў на гэты раз стары.

Дзед сеў на табурэтку і выцягнуў рукі на каленях. Драздоўскі чамусьці адвярнуўся да акна і ўсё ўсміхаўся. Але Скаражонка кранула дзедава шчырасць, яму зрабілася шкада яго.

— Дык сын, як я зразумеў, не хоча адпраў-ляць вас у больніцу? — нясмела спытаўся ён і выняў з сумкі ліст паперы.— Так? Што ж, мы гэта ўсё запішам... і разбяромся. Так, я абяцаю ва ўсім разабрацца, але вы павінны расказаць ўсё, як ёсць...

Дзед адказваў хутка, з гатоўнасцю, і было відаць, што ён непахісна верыць у патрэбнасць пытанняў.

— А вось як прыедуць да вас з вобласці, паўторыце ўсё, што мне казалі, не станеце адмаўляцца? — спытаў Скаражонак.

Дзед зноў з натугаю падняўся і перахрысціўся на абраз у куце, за доўгай гардзінаю.

— Усё, як казаў, так і паўтару.

— Што ж, мы запісалі вашу скаргу,— сказаў Скаражонак, устаў і надзеў шапку.— Абяцаем прыняць меры.

— Дай вам бог здароўя,— прыклаў дзед да грудзей рукі.— Памажыце мне толькі, а я ўжо вам і заплачу грошы...

— Э-э, дзед, не-не! — адступіў зноў Скаражонак, нібы збаяўшыся, што дзед зараз жа, неяк сілай будзе даваць яму грошы.— Нам за гэта свая зарплата ідзе,— казаў ён ужо ў парозе, падштурхоўваючы наперад Драздоўска-га,— так што не і не думайце!

За варотамі яны спыніліся і закурылі.

— Вось табе маеш... гісторыя,— сказаў сумна Скаражонак і сплюнуў.— У хаце брудна, не прыбрана, дзядок гэты бедны, як арыштант які... Ён нацягнуў пальчаткі і паціху пайшоў па сцежцы, думаючы нешта.

— У хаце ў яго, як і ва ўсіх,— засмяяўся Драздоўскі, даганяючы,— можна падумаць, у цябе матка, як поркаецца, дык не ставіць дзе папала чыгуны. Альбо мая. Я вунь у горадзе жыў... ну, як быў жанаты... Ужо ж, здавалася б, горад — няма ні печы ні чыгуноў. А ўсё роўна цяжка за парадкам угледзець.

Скаражонку не спадабалася, што ягоную хату параўналі са Стральчэневаю.

— Будзе добрая жонка, дык будзе і парадак,— сказаў ён.— Думаеш, адкуль усё гэта бярэцца: п'янка, крадзяжы, разводы? З драбязы, з таго, што цэбар стаіць не там, дзе трэба.

— Можа быць. Але чаго ты мне гэта кажаш?

— Ды хоць бы таму, што ведаеш гэтага дзедава Адама, як мяне, а наўрад ці хоць раз пагаварыў з ім, каб бацьку пакінуў у спакоі. Каб у бальніцу яго адправіў...

— Разбяруцца яны і без мяне, а ты вось слу-жыў у сваім войску і не ведаеш, што гэты дзед паспеў пабыць ужо і ў больніцы, і ў доме для са-старэлых. Ён сам не ведае, што хоча.

— Канечне, з такімі сынам ды з нявесткаю ўведаць,— гмыкнуў Скаражонак.— Гэта ж, ма-быць, вялікая заслуга — аддаць роднага бацьку ў дом для састарэлых. I хацець, каб бацька за гэ-та дзякаваў, кланяўся да зямлі.

Драздоўскі памаўчаў і сказаў:

— Я ж кажу, гэта хітры дзед. Ён умее прыраб-ляць.

— Ужо прырабляць умее?

— Смех смехам. Я яшчэ малы быў, як да яго кароў вадзілі, каб адрабіў хваробу. Ён можа след браць. Вось калі толькі чалавек прайшоў і след яшчэ цёплы, ён гэты след неяк бярэ ці то пясок з таго месца бярэ, а ў тое месца ўтыркае іголку.

— I што?

— Захварэць пасля можаш, ці згарыць што-небудзь у селішчы.

Скаражонак павярнуўся, каб паглядзець Драздоўскаму ў твар, адступіўся і набраў у чаравік снегу.

— Ты што, сур'ёзна, Рыгор? — сказаў ён, на-хіліўшыся і выкалупваючы пальцам снег.— Ты, у наш час, верыш, што можна захварэць з таго, што ў твой след утыркнулі іголку?

— Можа, веру, а можа, і не.

— Ратуйце мяне — як жа так можна? Мне проста дзіка і страшна. А я яшчэ дзіваваўся, што едуць з вёсак... Канечне, калі такімі дрымучымі забабонамі забіць галаву, дык дзе ўжо думаць аб нейкай там помачы чалавеку!

— Ты добра вытрасі, бо прастудзішся,— кла-патліва сказаў Драздоўскі.

— Што? Не бойся, мой след не возьмуць,— буркнуў, разгінаючыся, бібліятэкар. Яму расхацелася гаварыць з Драздоўскім.

Снег у чаравіку сапраўды растаў, нага стала мерзнуць, і таму яны хутка і моўчкі дайшлі да вёскі.

На другі дзень, у абед, Драздоўскі матацыклам ехаў з суседняе вёскі на ферму, быў сярдзіты і ўспамінаў учарашнія Скаражонкавы словы. «Не было чаго мне злаваць,— думаў ён, нахіляючыся да руля.— Цямнота і дзікасць...» Справа была ў тым, што ў аднае жанчыны ржавелі драцянкі, якія вядуць ад знадворнага дроту ў хату — на лічыльнік, і калі святло патухала, то яна брала шуфель ці рыдлёўку і скрэбла па гэтых драцянках. Святло ўспыхвала, але доўга ж так цягнуцца не магло; урэшце драцянкі парваліся і ледзь не згарэла хата. Жанчына, напужаная, замест таго, каб дзякаваць Драздоўскаму, які замяніў драцянкі і прыбіў над імі цынкавую бляху ад вады зверху, пачала крычаць, што напіша пра яго ў газету, бо ён быў павінен зрабіць гэтую работу даўно. «Мо-жа, мне яшчэ хадзіць па хатах, як таму Скара-жонку, ды глядзець, ці не забыліся выключыць тэлевізары, прасы, ці поўнасцю заліваюць вадой кіпяцільнікі...»— думалася яму, і было прыкра.

Падняўшы галаву, ён убачыў наперадзе машыну, падобную да міліцыянерскае. Драздоўскі з'ехаў з дарогі і прытармазіў. «Зараз прычэпяцца, што без шлема, ці яшчэ знойдуць якую хібу, каб прычапіцца...» Угледзеўшыся больш уважліва, дый машына ўжо пад'язджала, ён убачыў, што гэта «хуткая дапамога», завёў матацыкл і ўжо спакойна паехаў паўз дарогу. Машына хутка праляцела побач, і Драздоўскі нікога ў ёй не пазнаў. «Хіба што Стральчэню старога забралі,— падумаў ён,— а то спрачаліся ўчора, пратаколы нейкія пісалі».

Драздоўскаму пачуўся свіст. Спыніўшыся, на сцежцы, што вяла да хутара, ён убачыў чалавека ў фуфайцы, які махаў яму рукою.

— ...Добра, што падвярнуўся,— задыхана загаварыў Адам Стральчэня, падбегшы і паціскаючы Драздоўскаму руку. Гэта быў дробны, у бацьку, чалавечак у салдацкай шапцы і з голымі счырванелымі рукамі. Хоць і не зусім гладка, ён, аднак, быў паголены, і Драздоўскаму гэта спадабалася.— Бачыў «скорую»? Бацьку забралі, каторы ўжо раз. Ты на ферму? То скажы брыгадзіру, што Адама сягоні не будзе, скажы, да бацькі ў больніцу паедзе.

— Скажу, а дзе жонка?

— Яна ж цяпер у «скорай» паехала, хіба ты не бачыў? Я хоць збольшага свінства сваё па-кармлю (так Адам зваў кабана і карову) ды зра-зу на пасажырку... Хай яно згарыць з такою жыткаю, у самога смаркачы бягуць, прастыў учора на гэтай адлізе, дый спіна баліць, што няма рады...

— Добра, я скажу.

— Ну, ну,— заківаў Стральчэня.— Няма, я ж кажу, рады, Рыгорка, адныя тыя фокусы бацькавыя пераносіць... Есці — ён не есць; гэта як што, дык сала з хлебам пасмокча. Раз, калі ён у больніцы ляжаў, на травені, прывёз яму яблыкаў, грушаў... Хоць бы смехам чаго ўзяў — кажа, чаго ты мне каўбасы не прывёз, ты грошай пашкадаваў... Крыўдна слухаць, а людзі ў палаце смяюцца і з мяне, і з яго, як з дурненькіх. А то здумае, што я яго хаты хочу, а то — што пенсію хочу ў яго адбіраць... Слухаеш, слухаеш ды хочацца кінуць-рынуць усё, з'ехаць куды ды пажыць па-людску хоць трохі... — Не забудзь жа, — Стральчэня зноў сунуў Драздоў-скаму руку і паспяшаўся да хутара, назад.

Драздоўскі паглядзеў яму ўслед і падумаў: «Тут кепска, а дзе-небудзь дык ужо будзе табе рай». Ён даў газу і паехаў на ферму.

Вечарам Драздоўскі вырашыў схадзіць у бібліятэку.

Але, як толькі ступіў у дворык старое школы, дзе цяпер у адной палавіне размяшчалася пошта, а ў другой — бібліятэка, святло ў акне патухла. Пакуль Драздоўскі дайшоў да ганка, Скаражонак ужо вешаў на дзверы замок.

— А-а! — узрадаваўся ён і патрос перад Драз-доўскім дзвюма кніжкамі.— Я тут табе ўзяў Эдгара По і раннія апавяданні Гогаля. Пачытаеш «Заколдованное место» яшчэ... Я, карацей, пазначыў галачкамі, што чытаць. Паглядзіш, як смяяліся з забабонаў людзі яшчэ сто гадоў назад.

— Давай,— сказаў Драздоўскі і ўзяў кніжкі пад паху.— Але нешта ранавата ты.

— Вам усё ранавата,— пакрыўдзіўся бібліятэ-кар.— Тут хоць суткамі сядзі — толку.

Яны выйшлі на вуліцу.

— Вы ж думаеце, кнігі для таго, каб іх елі мышы,— кіўнуў Скаражонак на хату, каля якой яны праходзілі.

— Закіпеў, слова ўжо не скажы табе.

— Ды не, я ж не крыўдую...

Было ўжо зусім цёмна, на небе толькі дзе-ні-дзе слаба свяціліся зоркі. У хатах глядзелі тэлеві-зары, і пад вокны і на дарогу клаліся сінія палосы святла. Падмёрзлая на ноч дарога была слізкая; Скаражонак не ўтрымаўся, прабег — і праехаўся па ёй некалькі метраў, як па лёдзе.

«Хутка паедзе адсюль Скаражонак; ужо нашто Стральчэня, а і той думае пра нейкія ад'езды»,— з сумам падумаў Драздоўскі.

— Чуў, сёння Стральчэню ў больніцу забра-лі,— сказаў ён.

— Вось добра, што ўспомніў,— павярнуўся Скаражонак.— Я якраз перад тваім прыходам пра гэтае думаў. Ты ўчора ўсё ж трохі быў праў: не ў забабонах, канечне, а ў тым, што... Карацей, ты зразумеў... Дзед дзедам, але тут хутчэй за ўсё важны не сам дзед, а асяроддзе. Тут трэба думаць: адкуль такія дзядкі-баравічкі бяруцца? Перш чым з дзедам, па-мойму, трэба разбірацца з сынам і з нявесткаю, дый не толькі з імі... I ці не зробім мы памылкі, разабраўшыся ўпярод з дзедам, а карані гэтыя, так сказаць, пакінем, каб потым з іх расло новае зло?

— Дык дзед жа ў больніцы! — здзівіўся Драздоўскі.— Чаго табе яшчэ трэба?

— А вось чаго,— Скаражонак прашамацеў у кішэні нейкімі паперамі.— Я тут трохі напісаў, але тут цёмна, усё адно не прачытаеш... Карацей, напісаў фельетон пра ўсе гэтыя справы. Ты падпішашся як сведка, і пашлём у газету.

— Ды што за дзень такі з гэтымі фельетонамі ды з гэтымі газетамі! Не дуры мне галавы.

— Не хочаш — і так абыдзецца, без подпі-саў,— задзірыста сказаў Скаражонак, але ўсё ж, мусіць, такі варыянт яго не задавальняў,— Не падпішаш?

— Не падпішу, а калі спатрэбіцца, дык скажу, што ты схлусіў. Скажу, што нічога такога не было.

— Чаму?

— Таму, што ты людзей не ведаеш, а лезеш у пісаніну.

— Я, па-першае, такіх людзей і ведаць не хачу, як і тых, што вераць у забабоны!

— Во яно як!

— А ты думаў! А па-другое, я не з тых, што вераць забабонам, а з тых, што робяць!

— Вы наробіце,— кінуў са злосцю Драздоўскі і хутчэй пайшоў, не развітваючыся, каб, чаго добрага, не пабіцца.

Ноччу Драздоўскі ляжаў у ложку і думаў. Ён успамінаў сваё ранейшае жыццё, жонку, і ўсе ўспаміны да жаніцьбы адзываліся ў ім радасцю: знаёмства з ёю, яе ўсмешка і словы: «У цябе прыгожыя валасы». Гэтыя словы яна сказала мо тры гады назад, а цяпер яны стаялі ў яго ў вушах з усёй сваёй інтанацыяй. Усе ўспаміны пасля жаніцьбы,— пачынаючы з першага дня,— выклікалі ў ім глухое раздражненне, і яму хацелася выйсці на двор і пастаяць на халодным ветры. Сваркі, кпіны, бурклівасць, гэтае не даравана, тое не там ляжыць... Хто быў вінаваты больш? Цяжка сказаць нават цяпер, а тады?.. I ўсё ж, чым больш Драздоўскі думаў, тым менш вінаваціў сябе і жонку. Вінаваты былі чужыя людзі — яго сябры, яе сяброўкі... Яе вучылі, як не трэба папускаць, яго вучылі, як трэба абдурваць... Відаць, мелі з таго асалоду, робячы чужое жыццё падобным да свайго — я гарую, а ты захацеў шчасця? I гэты цяпер, пісака! Гэты, праўда, не са зла і не з зайздрасці сунецца ў чужое жыццё, хоча зрабіць як лепш. А зробіць горш, на сто працэнтаў...

Драздоўскі ўспомніў пра забабоны і ўсміхнуўся. Таксама вучыць, Гогаля даў. Праўда — ніхто не даказаў, што Гэтае ёсць, але ніхто, ніхто яшчэ не даказаў і таго, што Гэтага — няма. I кожны чалавек у Гэтае верыць, другая справа, што не кожны хоча ці не можа з-за нейкіх прычын выносіць сваю веру на людзі.

Гэта было адно з самых цвёрдых перакананняў Рыгора Драздоўскага.

Міхась Скаражонак дапрацаваў у бібліятэцы да лета і паступіў у інстытут.

Да таго часу яны ўжо даўно памірыліся і, нібы згаварыўшыся, стараліся не ўспамінаць пра гісторыю са Стральчэнем. Толькі ў канцы лета Драздоўскі, які прыйшоў развітацца з сябрам, не вытрымаў і сказаў, усміхаючыся:

— Помніш, як ты хацеў у газету пісаць?

Скаражонак чамусьці зазірнуў у другі пакой, дзе маці пакавала яму чамадан, і ціха сказаў:

— Калі ты думаеш, што я закінуў свой фельетон, то памыляешся. Навошта я буду пісаць у сваю раённую газетку; які з гэтага будзе рэзананс? Калі ўжо пісаць, дык у сталічныя газеты.

Драздоўскі пасміхнуўся. Скаражонак заўважыў і пакрыўдзіўся. Ён падумаў, што Драздоўскі мала яму верыць і, мабыць, прымае за пустабрэха.

— А чаму ты тады не падпісаў? — спытаўся ён.— Забабоны перашкодзілі?

— Ты што, зноў хочаш пасварыцца са мною?

— Пабаяўся, што табе могуць прырабіць,— заявіў Скаражонак,— след узяць.

— Цьфу ты, што за чалавек!

Драздоўскі плюнуў і, ляснуўшы дзвярамі, выйшаў з хаты. Але на вуліцы ён закурыў, трохі супакоіўся, вярнуўся на двор і сеў на лаўку каля ганка, вырашыўшы тут пачакаць, развітацца па-людску ды памагчы паднесці чамадан.

А ў хаце Скаражонак размаўляў з маткаю.

— Што вы тут крычыце? — спытала, выгля-нуўшы на шум, матка.

Сын павярнуўся да яе і развёў рукі:

— Мяне яшчэ й вінаватым зрабілі...

Было відаць, што ён папраўдзе нічога не разумее.

Матка не стала нават пытацца, што тут выйшла. Як гэта адзіны сын, якога яна так цяжка гадавала, адна, без чалавека, можа мець нейкую вінаватасць?

— Пабольш бяры ў галаву,— параіла яна.— Хадзі лепш глянь, ці не забылася я чаго...

У наступны момант Скаражонак ужо стаяў над расчыненым чамаданам і прыкідваў, што б яшчэ ўзяць,— дарога няблізкая.

Сачыненне

Учарашні васьмікласнік, а цяпер навучэнец палітэхнікума Валодзя Вяргейчык сядзеў за партай і, для выгляду наморшчыўшы лоб, глядзеў на доўгія рады лічбаў, іксоў, ігрэкаў, якія, старанна стукаючы крэйдай, выпісваў на дошцы выкладчык матэматыкі.

«I як гэта людзі могуць так разумець — ды што там разумець — захапляцца сухімі бяздушнымі лічбамі? — здзіўляўся Вяргейчык. — Я разумею тры яблыкі ці, скажам, дваццаць пяць кароў, — яму на міг стала весела, — бо гэта можна ўявіць. Але квадратны корань з трох? Лагарыфм з дваццаці пяці? Канечне, лічбы патрэбны, але ж, зноў-такі, толькі тым, каму падабаецца з імі важдацца...»

Увесь амаль урок у Вяргейчыка было адчуванне, што выкладчык проста знарок, жартам стараецца даказаць ім, быццам умець абыходзіцца з лічбамі так і гэтак — найвялікшая асалода. Ён нават неяк падспудна чакаў, калі таму надакучыць вадзіць іх за нос і што хутка, засмяяўшыся, выкладчык скажа: «А што, паверылі, што цікава? Вось паверылі ж?» — пасля чаго вытра дошку і пачне на ёй нешта маляваць ці хоць бы пісаць словы, якія так лёгка ўяўляюцца. Вось хоць слова «сіні», напрыклад...

Вяргейчык крадком пачаў паглядваць у акно, і ўсмешка раз-пораз прабягала па яго твары. «Сіняе неба, сінія вочы — такое лагоднае, такое... пяшчотнае слова, — з замілаваннем думаў ён. — Але нуль цэлых тры дзесятых? Хоць забі, галава мая пустая, і ні пяшчоты, ні лагоды гэтыя нулі не выклікаюць, бо нуль — ён і ёсць нуль...»

Так Вяргейчык прасядзеў да канца ўрока, разам са званком сарваўся з месца і першы выскачыў на калідор. Ён спусціўся ўніз (іх група займалася на трэцім паверсе) і выйшаў на двор, жмурачыся ад ранішняга вераснёўскага сонца.

Ад тэхнікума да шашы, дзе быў аўтобусны прыпынак, цягнулася доўгая, яшчэ па-летняму густая алея таполяў. Мокрае пасля начной расы лісце пад яркімі промнямі сонца ззяла цёмна-чырвоным золатам. Нібы сагрэтыя цяплом, старыя, з маршчыністай, патрэсканай карой дрэвы ледзь чутна шумелі — здавалася, гэта яны, таполі, і наганяюць лёгкі ветрык. Сярод круглай бетоннай клумбы перад самым уваходам, над дробнымі сінімі кветкамі ўзвышаліся два маленькія, познія сланечнікі, у якіх ніколі не бывае зярнят. Яны ўсё ж важна паварочвалі свае мала жоўтыя галовы да сонца, нібы сапраўдныя вясковыя таўстуны-сланечнікі, якіх абвязваюць марлямі, каб не падзяўблі вераб’і...

Цёплая залатая восень! Вяргейчык засмяяўся і заплюшчыў вочы — на міг здалося, што ён не ў тэхнікуме, а зноў у сваёй старой драўлянай школе, выйшаў на ганак і дыхае, не можа надыхацца роднымі, блізкімі з дзяцінства пахамі восені... Поўнасцю забыцца перашкаджаў хіба што роўны гул машын з шашы...

— Здароў! — нехта крануў Вяргейчыка за рукаво.

Гэта быў невысокі белабрысы юнак, які вучыўся ў другой групе, а родам быў з суседняй Вяргейчыку вёскі. Прозвішча яго было Жменька. (Яшчэ ў школе хлопец вельмі не любіў, калі з ягонага прозвішча смяяліся, і даказваў, што такое ж меў адзін з герояў аповесці Шамякіна.)

Вяргейчык моцна паціснуў руку земляка і ўздыхнуў.

— Фізіка ў вас?

Жменька таксама ўздыхнуў і кіўнуў галавой.

Прыжмурыўшы вочы, ён паглядзеў перш на таполі, а потым прыслухаўся да гулу на шашы.

— Грыбоў зараз поўны лес, га? — ажывіўся ён раптам. — Я іх так спрытна бяру — каб хто толькі ведаў...

Вяргейчык не паспеў адказаць, бо Празвінеў званок, трэба было спяшацца. У тэхнікуме вялі своеасаблівую барацьбу супраць спазненняў: за першае — выклікалі да класнай, за другое — да завуча, а за трэцяе — пасылалі дамоў адзін са спецыяльных бланкаў, якія друкаваліся ў бухгалтэрыі пра запас і былі такога зместу: «Ставім Вас в известность, что Ваш(а) сын — дочь (падкрэслівалася) систематически опаздывают на занятия...» і г. д. Мелася на ўвазе, каб бацькі кідалі ўсе справы і, схапіўшыся за галаву, ляцелі за блізкі свет прымаць меры.

Канечне, гэтыя выклікі і пісьмы не зменшылі лік спазненняў, наадварот: тыя, што спазняліся на хвіліну, не ішлі на цэлы ўрок – усё адно давядзецца адказзаць, дык лепш за ўсё разам.

...Калі задыханы Вяргейчык прыбег у аўдыторыю, яго чакала прыемная навіна: другі ўрок матэматыкі адмяняецца, будзе літаратура! Ужо прыходзіла Клара Іванаўна і сказала, што раз ніхто не браў ні канспектаў, ні падручнікаў, будуць разбіраць сачыненне, якое пісалі на па-за тым уроку.

— Здорава як! — ляпнуў узрадаваны Вяргейчык па плячы свайго суседа па парце., Смолера.

— Будзе яшчэ больш здорава, калі Клара двойку мне ўпякла, — як заўсёды, марудна адказаў той.

— Ты ж спісваў, здаецца?

— А хіба за спісаныя сачыненні пяцёркі ставяць? Яна хітрая...

— Нічога не хітрая, — запярэчыў Вяргейчык.

Смолер прамаўчаў і праз момант загаварыў пра другое:

– Ты, я гляджу, не баішся, — заўважыў ён.

— Яшчэ чаго, — абыякава махнуў рукой Вяргейчык. — Я ў школе ведаеш як сачыненні гэтыя пісаў? Ніколі тройкі нават не было.

— Дык то ў школе.

— А тут што? Мяне нават наш дырэктар, ну, з нашай школы, адгаворваў, каб не паступаў сюды, каб перш дзесяць класаў скончыў. Ты ж літаратар, кажа, — пахваліўся Вяргейчык.

— Ого, — здзівіўся Смоляр. — Чаго ж ты паступаў?

— Папытай ў мяне, — кісла ўсміхнуўся Вяргейчык. — Дзядзька мой, нават не дзядзька, а я і сам толкам не ведаю, хто ён нам, дык вось гэты родзіч паспрыяў, у двукоссі. Ідзі, кажа, паступай. Кватэра потым, кажа, у першую чаргу, грошы добрыя...

— А свая галава нашто?

— Каб на тую галаву ды цяперашні розум, — разважліва адказаў Вяргейчык, чым вельмі развесяліў свайго таварыша.

— Як жа ты вучыцца будзеш, галава? — смеючыся, запытаў Смоляр. — Я ж заўважаю, ты дуб у матэматыцы.

— А я і не буду. Я ўжо вырашыў...

Ён не дагаварыў, бо ў аўдыторыю хуткім энергічным крокам увайшла выкладчыца літаратуры Клара Іванаўна.

Гэта была высокая, дзябёлая жанчына, якая вельмі глядзела за сабой: падмалёўвала губы, павекі, пудрылася. Апраналася яна вельмі па-сучаснаму, што зусім ёй не йшло, бо Клара Іванаўна была ў гадах.

Яна спынілася пасярод аўдыторыі, цярпліва чакаючы, пакуль сціхне шум і ўсе падымуцца.

— Добры дзень, сядайце, — павіталася ціхім, стомленым голасам. Прайшла да стала, але не села, толькі абаперлася аб яго рукой, другой асцярожна паправіла валасы і, застыўшы, пачала доўга, задуменна глядзець у акно. Яна стаяла так кожны раз — нібы настройваючыся перад урокам, і заўсёды гэтая задумёная постаць так падабалася Вяргейчыку.

«Як правільна! — усхвалявана думаў ён. — Толькі так павінен пачынаць урок сапраўдны выкладчык...»

Пастаяўшы крыху, Клара Іванаўна села за стол.

— Дзяжурны, раздайце, калі ласка.

Яна падсунула на край стала стос сшыткаў, разгарнула журнал і схілілася над ім.

Дзяжурны быў якраз Смолер. Калі ён разнёс сачыненні па партах і разгарнуў сваё, твар яго спахмурнеў. Ён штурхнуў Вяргейчыка локцем у бок — глядзі! Сапраўды, як Смолер і баяўся, стаяла двойка і ўнізе — «Спісана!»

— Усё, праляцела стыпендыя, — шэптам падвёў ён вынік. — А-а, хай старыя прысылаюць — я што, грошы зарабляць сюды прыехаў?.. Давай лепш тваё паглядзім, — прашаптаў ён ужо зусім спакойна.

Але Вяргейчык не спяшаўся і толькі пагладжваў пальцамі па вокладцы сшытка, адчуваючы незразумела чаму хваляванне.

— Давай, не бойся, літаратар, — падбадзёрыў Смолер.

– Была не была...

Вяргейчык хутка разгарнуў сшытак і спачатку нават не вельмі здзівіўся, калі ўбачыў пад роўнымі радкамі свайго сачынення якраз такі, як у Смолера, подпіс і адзнаку — адзінку.

Смолер шчоўкнуў языком, хацеў нешта сказаць, але стрымаўся.

— Але чаму не двойка? — прашаптаў Вяргейчык. — Дай...

Ён схапіў сшытак Смолера і пачаў параўноўваць са сваім.

— Тут «спісана» і ў мяне «спісана», але чаму не двойка? — зноў разгублена паўтарыў ён.

— Якая розніца? — заўважыў Смоляр.

Тут Вяргейчык і сам зразумеў, што вярзе глупства. Хіба галоўнае, якая адзнака?

У галаве яго за адзін момант пранеслася: твар хлопца-земляка, «літаратар», «грошы добрыя...», «стыпендыя праляцела...» Вяргейчык адчуў, як стала горача вушам ад сораму, і чамусьці пацёр іх далонямі. Смолер са спачуваннем глядзеў на яго.

— А ты не маўчы, — нахіліўшыся бліжэй, параіў ён Вяргейчыку. — Падыдзі, скажы — так і так. Я спісаў — дык сяджу не рыпаюся, а табе што...

Вяргейчык хутка павярнуўся да сябра, і ў вачах яго засвяцілася ўдзячнасць.

— Ты мне верыш?

— Канечне. Хочаш, я зараз сам скажу? Хочаш?

У Смолера была нейкая пастаянная гатоўнасць рабіць для другіх тое, на што яны самі не адважваюцца. Адпіхнуўшы руку Вяргейчыка, які цягнуў яго за крысо пінжака, ён хутка падняўся і на гэты раз не марудна, а залпам выпаліў:

— Клара Іванаўна, Вяргейчык сам напісаў, а вы напісалі, што спісаў!

Нехта хіхікнуў. Клара Іванаўна адарвалася ад журнала і паглядзела на Смолера пранізлівым позіркам, ад якога хлопец сумеўся і сеў на месца.

— Пісаў — спісаў, нічога не разумею, — прамовіла нарэшце выкладчыца. — Вяргейчык, што ў вас?

Вяргейчык падняўся, скоса зірнуў на збянтэжанага Смолера і паціснуў плячыма:

— Ды вось, я, Клара Іванаўна, чэснае слова, не спісваў...

Ён адкрыта глядзеў проста ў вочы выкладчыцы, усім сваім выглядам паказваючы, што ніколькі не крыўдуе на яе за гэтую маленькую недарэчнасць.

— А хто вам сказаў, што вы не спісвалі?

— Як гэта? — разгубіўся Вяргейчык. — Ну, думкі мае сказалі, — паспрабаваў ён пажартаваць і ўсміхнуўся з надзеяй на ўсмешку ў адказ, але твар Клары Іванаўны застаўся такім жа строга-абыякавым.

Вяргейчыка раптам асяніла — проста яна трапіла ў няёмкае становішча і не ведае, як з яго выйсці!

— Вы толькі не падумайце, — горача сказаў ён, прыціскаючы правую руку да грудзей. — Я маю на ўвазе... — Вяргейчык ніяк не мог знайсці патрэбнага слова.

— Сядайце! Вы надта доўга «маеце на ўвазе», — сказала Клара Іванаўна і спакойна, нібы нічога не адбылося, схілілася над журналам.

Вяргейчык сеў. Ён зрабіўся ўвесь чырвоны і баяўся падняць галаву — здавалася, уся група глядзіць на яго і думае толькі пра яго. Але калі ён спадылба акінуў аўдыторыю хуткім позіркам, то ўбачыў, што нікому да яго няма справы: хто цішком падчытваў наступны ўрок, хто наогул драмаў, а дзве дзяўчаткі-блізняты, што сядзелі збоку ад Вяргейчыка, глядзелі адна на адну і шапталі скарагаворкай песеньку. Яны даволі-такі захапіліся, нават Клара Іванаўна вымушана была адарвацца ад сваёй работы і пастукала алоўкам па стале:

— Таварышы, ціха! Праверце яшчэ раз сачыненні — шмат было памылак! — яна крыху памаўчала і дадала: — Я двоек ставіла мала, бо для мяне было важна, каб чалавек сам, — на гэтым слове яна зрабіла націск, — вучыўся пісаць.

Вяргейчык ужо не слухаў выкладчыцу. Калі да гэтай размовы ў яго была цвёрдая ўпэўненасць, што гісторыя з сачыненнем — яўная памылка, якая рана ці позна вырашыцца, то цяпер усё станавілася рэальньм. У ім варухнулася невыразнае адчуванне, што не толькі стыпендыю ён можа страціць (гэта ён бы перажыў), але што так і не зможа — ніколі і нікому даказаць, што пісаў ён сам. Але як жа так? Няўжо дарослая, разумная жанчына, выкладчыца, не разумее гэтага? Ці не хоча разумець? Дапусцім, яна не захацела пры ўсіх разбірацца, бо збаялася, што сама магла памыліцца. Але ад таго, што яна падумала пра сваю рэпутацыю, яму ж не лягчэй... Павінна ж быць справядлівасць у чалавека...

— Давайце я пры вас напішу! — нечакана для сябе сказаў гучна Вяргейчык.

Падняліся заспаныя галовы з задніх парт, дружна павярнуліся да Вяргейчыка прыціхлыя дзяўчаты-блізняты. Клара Іванаўна ўздрыгнула і ўстала.

— Ну, хопіць! Вяргейчык, пакіньце аўдыторыю! — ад прыкрасці яна нават перасмыкнула сваімі ярка-чырвонымі вуснамі.

— На прынцып пайшла, — спачувальна прашаптаў Смолер, калі Вяргейчык збіраў падручнікі.

«Прынцып, — зларадна думаў Вяргейчык, сноўдаючыся па калідоры ў чаканні званка. — Гэта добры прынцып — людзям не верыць!”

Пасля ўрока ён намерыўся ісці скардзіцца класнай кіраўніцы, таму цяпер адчуваў у сабе сілу — нават думаў пра сябе ў множным ліку — «мы». “Мы пакажам, мы дакажам...”

«Я, канечне, моўчкі выслухаю яе прабачэнні, слова не скажу... Скажу толькі: «Эх, вы...» Не, лепш ні слова!»

Тут Вяргейчык успомніў, як хваляваўся ад лірычнасці, калі глядзеў на задуменную постаць выкладчыцы. Яму стала сорамна за сябе.

Прагучаў званок. Загрукалі дзверы, і праз хвіліну калідор запоўніўся шумам, тупатам ног, смехам і галасамі. Вяргейчык глядзеў на гэтую мітусню і не верылася яму, што не так даўно мог ён гэтак жа бестурботна, з лёгкай душой смяяцца, жартаваць і ні аб чым благім не думаць. Але нават проста так стаяць і перажываць, як цяпер, было ўсё-такі лепш, чым некуды ісці і нечага дабівацца...

Ён уздыхнуў і памалу, з заміраннем сэрца падышоў да кабінета класнай, узяўся за ручку дзвярэй і зараз жа адхапіў руку і нават засунуў яе ў кішэню, нібы баючыся, што яна неяк паміма яго волі адчыніць дзверы. Перажыўшы ўжо ў думках сцэну свайго апраўдання, яму толькі цяпер прыйшло ў галаву, што ўсё можа адбыцца і не па яго сцэнарыі. Але і не пайсці было нельга, бо гэтая невядомасць гняла больш за ўсё. «Хвіліна, — падумаў Вяргейчык, — і ўсё зноў будзе па-ранейшаму».

Сабраўшыся з духам, ён пастукаў, не чакаючы дазволу, пацягнуў на сябе дзверы і ўвайшоў у кабінет.

— ...Між намі, толькі між намі, дзевачкамі, — пачуў ён нечы вельмі знаёмы голас, але не адразу скеміў, што гаварыла Клара Іванаўна, настолькі гуллівыя ноткі былі ў яе голасе. Сама яна стаяла ля акна спінай да дзвярэй і, прыўзняўшыся на дыбачках, палівала кветкі ў мініяцюрных гаршчочках, якія ў радок ляпіліся на кніжнай шафе.

«Папаў! — падумаў Вяргейчык. Ён зусім не чакаў убачыць тут Клару Іванаўну. — Але нават лепш — хай упэўніцца...»

За сталом сядзела класная — круглатварая, прыемная на выгляд жанчына, хоць і залішне поўная. Яна ўсміхалася і нібы з ухвалай глядзела на Вяргейчыка.

— Клара! — сказала яна, па інерцыі працягваючы ўсміхацца.

Клара Іванаўна хутка азірнулася і, здалося, ніколькі не здзівілася, убачыўшы Вяргейчыка.

— Ха, з’явіўся! — сказала яна звычайным, строгім голасам. — Уяўляеце, Тамара Міхайлаўна, сарваў мне ўрок. Прыйшоў вось, стаіць — палюбуйцеся на яго!

— Хто, Вяргейчык? — спытала класная. — Ён харошы хлопец.

— Я не зрываў урок, — узбадзёрыўся падтрымкай Вяргейчык. — Я — вось... — ён працягнуў класнай скручаны ў трубачку сшытак.

— Ну-ну, дайце мне, — падышла Клара Іванаўна. Яна ўзяла сшытак і разгарнула. Тыцнула пальцам і іранічна-ўрачыста, адхінуўшы крыху назад галаву, прачытала: /.../

Загарнула сшытак і паклала на стол.

– Добра? Добра. Але за свой дзесяцігадовы выкладчыцкі стаж я магу, мне здаецца, адрозніць чужыя думкі ад думак свайго вучня. Вы скажаце, — яна махнула рукой, заўважыўшы, што Вяргейчык збіраецца перабіць, — скажаце, я магу пісаць пры вас, на вашых вачах. Калі ласка. За свой, як вы ўжо ўпэўніліся, немалы стаж я сустракала вучняў з добрай памяццю, не больш, якія лёгка маглі ўзнаўляць на паперы нават адзін раз прачытаны тэкст.

Вяргейчык пахаладзеў. Яму ўжо не хацелася ні спрачацца, ні даказваць, ды ён бы ўжо і не змог, таму што ўсе думкі блыталіся, акрамя хіба адной — нашто ён сюды ішоў?

— Можа, ён сам напісаў? — спытала класная і паглядзела на Вяргейчыка.

Клара Іванаўна ўсміхнулася.

— Мяккае сэрца ў цябе, Тамара Міхайлаўна. А пасля здзіўляемся, адкуль бяруцца спецыялісты, якія не могуць правільна напісаць слова «інтэлігент»...

Вяргейчык ступіў да стала і толькі працягнуў руку, каб забраць сшытак, як у гэты момант ля яго ног нешта звонка дзынкнула. Ён уздрыгнуў, толькі цяпер успомніўшы пра дзірачку ў кішэні, якую збіраўся зашыць ужо трэці дзень, але то не было іголкі, то забываўся... «Малайчына! — з нейкім вясёлым адчаем пахваліў сябе Вяргейчык. — Скажы дзякуй, што больш нічога няма ў кішэніі»

Тры пары вачэй правялі позіркамі двухкапеечную манету, якая, падскокваючы на швах паркета, апісала роўны паўкруг і доўга яшчэ звінела недзе пад шафай. Выкладчыцы пераглянуліся.

— Мне можна ісці? — спытаў Вяргейчык. Яму хацелася спытаць з выклікам, незалежна, а выйшла нечакана вінаватым і злёгку дрыготкім голасам.

— Не, пачакайце, — сказала Клара Іванаўна мякка, і ад гэтага Вяргейчыку чамусьці стала трывожна.

Ён апусціў галаву і пачаў глядзець на свае чаравікі. Клара Іванаўна падышла бліжэй і, стараючыся зазірнуць яму ў вочы, лагодна сказала:

— Ну, нічога страшнага — спісаў дык спісаў... Як цябе завуць?

— Ён у нас Валодзя, — адказала за яго класная.

— Слухай, Валодзя, — Клара Іванаўна трохі памарудзіла. — Чаму ты так дрэнна апранаешся? Раскажы, не бойся, можа, дома што? Можа, бацька п’е? Не бойся, тут жа чужых няма, — павяла яна рукой вакол сябе.

— У яго няма бацькі, — зноў адказала класная, – адна маці. Вядома, цяжка. А заўтра стыпендыяльная камісія... Ага! — тут здагадалася яна. — Хлопчык, напэўна, таму і прыйшоў.

Вяргейчык падняў галаву. Тамара Міхайлаўна глядзела на яго з жалем. Клара Іванаўна прыязна ўсміхалася.

— Ну што ж. Калі так... — сказала яна і, падцяўшы вусны, нейкі момант глядзела ў адну кропку, абдумваючы нешта. — Ай, Тома, давай зробім выключэнне!

Клара Іванаўна зноў разгарнула сшытак і агледзелася па баках. Тамара Міхайлаўна падала ёй ручку з чырвоным чарнілам. Клара Іванаўна прымерылася да адзінкі, чыркнула палоску ўверх так, што атрымалася чацвёрка, і закрэсліла слова «спісана».

— Уся праблема! — засмяялася класная.

— На, — працягнула Клара Іванаўна сшытак Вяргейчыку. — Ну, я думаю, залішне напамінаць, што мы пайшлі табе насустрач... Вучыся, не крыўдзі маці, — яна падумала, што б яшчэ сказаць. — Цябе папракаю, — звярнулася да класнай, — што сэрца мяккае, а сама...

I Клара Іванаўна ўсміхнулася ўсмешкай чалавека, які не прывык выстаўляць напаказ сваю велікадушнасць...