Жураўліны крык

1

Гэта быў звычайны чыгуначны пераезд, якіх шмат параскідана на сталёвых шляхах зямлі.

Ён абраў зручную мясціну там, дзе скончыўся насып, што пралёг па асакаватай голай балаціне, і рэйкі ўезджанай аднапуткі беглі па жвіры амаль на ўзроўні зямлі. Бальшак, споўзшы з пагорка, пераскокваў чыгунку і паварочваў у бок лесу, утварыўшы скрыжаванне, якое людзі некалі абгарадзілі рабымі слупкамі і паставілі два гэткія ж рабыя шлагбаумы. Побач адзінока месцілася атынкаваная будка-каравулка, дзе ў сцюжу драмаў ля напаленай печы які буркатлівы дзед-вартаўнік. Цяпер у будцы не было нікога. Восеньскі вецер раз-пораз рыпаў яе дзвярыма, расчыненымі насцеж, над дарогай тырчэў адламаны шлагбаум, другога зусім не было паблізу. Ніхто ўжо не дбаў пра гэтую чыгуначную пабудоўку: новыя, куды больш важныя клопаты адолелі людзей — і таго, хто некалі гаспадарыў тут, і гэтых, што спыніліся цяпер, у ветраны адвячорак, на закінутым, знямелым пераездзе.

Захінуўшыся ад ветру каўнярамі зашмальцаваных, аблепленых глінай шынялёў, шасцёра іх стаяла купкай ля зламанага дышла шлагбаума. Тулячыся адзін да аднаго, яны маркотна пазіралі ў восеньскую далеч і слухалі камбата, які ставіў ім новую баявую задачу.

— Дарогу трэба перакрыць на суткі, — сіпатым, прастуджаным голасам гаварыў капітан — высокі кастлявы чалавек са шчаціністым змораным тварам. Вецер злосна ляскатаў рогам плашч-палаткі па ягоных запэцканых ботах, матляў на грудзях доўгія матузы завязак. — Заўтра, як сцямнее, адыдзеце за лес. А дзень трымацца…

Там у полі, куды яны невясёла ўглядаліся, высіўся пагорак з дарогай, ля якой трэслі жоўтым лісцем дзве вялізныя каржакаватыя бярозы, і за ім дзесьці на небакраі заходзіла нябачнае сонца. Вузенькая палоска яго святла, прарэзаўшыся ў хмарах, матава блішчэла на небе. Сумны восеньскі адвячорак поўніўся шэрасцю фарбаў, апрыклай сцюдзёнай золлю і ўсеабдымнай трывогай, што навісла над краем.

— А як жа з шанцавым інструментам? — грубаватым басам запытаў старшына Карпенка, камандзір гэтай невялічкай групы людзей. — Лапаты ж трэба.

— Лапаты? — задуменна перапытаў камбат, узіраючыся ў бліскучую палоску на захадзе. — Пашукайце самі. Няма лапат. I людзей няма, не прасі, Карпенка, ведаеш…

— Ага, і людзей трэба б, — падхапіў старшына. — А то што пяцёра? Адзін — новенькі, ды гэты «вучоны» — хіба ваякі! — злосна бурчэў ён, стоячы бокам да камандзіра.

— Супрацьтанкавыя гранаты, патроны к пэтээру, колькі можна было, мы вам далі, а людзей няма,— стаяў на сваім камбат. Ён яшчэ паўглядаўся ў далячынь, зачараваны бляскам заходу, а пасля, устрапянуўшыся, павярнуўся да Карпенкі — мужнага, прысадзістага, шыракатварага, з рашучымі вачыма і цяжкімі сківіцамі.— Ну, браткі, жадаю ўдачы.

Ён падаў руку. Агорнуты новым клопатам, старшына абыякава паціснуў яе. Гэтак жа стрымана паціснуў сцюдзёную камбатаву далонь і «вучоны» — высокі, сутулы, у акулярах баец Фішар; без крыўды, шчыра зірнуў на камандзіра другі няўдака, на якога скардзіўся старшына — малады са свежымі, сумнымі вачыма радавы Глечык. «Нічога, чорт не здрадзіць — свіння не з’есць»,— бесклапотна пажартаваў пэтээравец Свіст, белабрысы, расшпілены на ўсе кручкі і гузікі, жулікаваты з выгляду хлопец. Спаважна падаў сваю пухлую далонь непаваротлівы, мардасты Пшанічны; пачціва, прыстукнуўшы абцасамі, развітаўся чарнявы, прыгожы Аўсееў. Паддаўшы плячом аўтамат, камбат нялёгка ўздыхнуў і коўзкім крокам пайшоў па гразі даганяць калону.

Яны засталіся ўшасцёх, агорнутыя самотай ростані, і нейкі час моўчкі пазіралі ўслед капітану і батальёну, кароценькая, зусім не батальённая калона якога, мерна пагойдваючыся ў вячэрняй імгле, хутка аддалялася пад лес. Старшына быў незадаволены, злосны, у душы яго тужліва варушылася невыразная, шчымлівая трывога за лёс тае нялёгкае справы, дзеля якой яны засталіся тут. Але ён хутка прыдушыў у сабе той нудлівы душэўны гук і прывычна злосна закрычаў на людзей:

— Ну, чаго стаіцё? Гэць да працы! Глечык, пашукай: мо дзе хоць ламачына якая завалялася… У каго ёсць малыя лапаты, давай капаць, пакуль відно.

Спрытным рыўком ён ускінуў на плячо цяжкі кулямёт і, з хрустам ламаючы ссохлы быльнёг, пайшоў над канавай. Байцы адзін за другім неахвотна падаліся за сваім камандзірам.

— Ну вось, адсюль і пачнем,— сказаў Карпенка, укленчыўшы ля канавы і зазіраючы па-над чыгункай на пагорак. — Давай, Пшанічны, фланговым будзеш. Лапата ў цябе ёсць — пачынай.

Камлюкаваты Пшанічны развалістай хадой ступіў наперад, зняў з-за спіны вінтоўку, адклаў яе ў быльнёг і пачаў вымаць засунутую за рамень лапату. Адмерыўшы ад Пшанічнага якіх дзесяць крокаў уздоўж канавы, Карпенка зноў прысеў, паглядзеў сюды-туды і азірнуўся, шукаючы вачыма, каго прызначыць на новае месца. Ягоны грубаваты твар не пакідала заклапочанасць і злосная незадаволенасць тымі несамавітымі сіламі, якія былі ў падначаленні.

— Ну, каму тут? Вам, Фішар? Хаця ў вас жа лапаты няма. Во мне яшчэ ваякі! — злосна бурчэў старшына, устаючы з калена.— Колькі дзён на фронце, а лапаты яшчэ не прыдбаў. Што, мо чакаеце, калі старшына дасць? Ці мо немец у падарунак прышле?

Фішар не апраўдваўся і не пярэчыў, але, яўна бянтэжачыся ад непрывычнае вымовы, няўклюдна горбіўся і без патрэбы папраўляў акуляры.

— Наогул, чым хочаце, а капайце,— злосна кінуў Карпенка, пазіраючы некуды ўніз і ўбок, — але каб пазіцыю абсталявалі як мае быць.

Ён рушыў далей — моцны, эканомны і ўпэўнены ў рухах, з такім выглядам, быццам быў не камандзірам узвода, а самае меншае камандаваў палком. За ім пакорліва і раўнадушна падаліся Свіст і Аўсееў. Азірнуўшыся на заклапочанага Фішара, Свіст ссунуў на брыво пілотку і, выскаляючы белыя зубы, нязлосна пакпіў:

— От задачка прафесару, ярына зялёная! Дасца ў знакі…

— Не балбачы. Лепш ідзі вунь пад той белы слупок ля пуці, там і капай, — загадаў старшына. Свіст збочыў у бульбянішча, яшчэ раз з усмешкай азірнуўся на Фішара, які нерухома стаяў у сваёй быльняговай пазіцыі і заклапочана чухаў няголеныя сківіцы.

Карпенка з Аўсеевым падышлі да каравулкі, старшына па-гаспадарску пакратаў расчыненыя рыплівыя дзверы і пераступіў парог гэтай пакінутай будынінкі. 3 двух выбітых вокан струменілі пранізлівыя патокі скразняку, матляўся на сцяне надарваны зрудзелы плакат, які заклікаў некалі разводзіць пчол, моцна смярдзела сажай, пылам і яшчэ нечым нежылым і брыдкім. На затаптанай падлозе валяліся кавалкі атынкоўкі, камякі гразі з падэшваў і саламяная пацяруха.

— Вось, каб сцены таўсцейшыя, было б сховішча,— разважліва сказаў Карпенка. Аўсееў выцяг руку, памацаў абабіты бок грубкі.

— Што мацаеш, думаеш, цёплая? — строга ўсміхнуўся Карпенка.

— А давайце напалім. Інструменту ж не хапае. Па чарзе будзем капаць і грэцца, — ажывіўся стрыманы дагэтуль баец. — Га, старшына?

— Ты што — да цёшчы прыйшоў? Грэцца! Чакай, вось падыдзе раніца — ён табе дасць пагрэцца. Аж горача стане.

— Ну і што ж? А які сэнс мерзнуць? Давай распалім у печы, вокны замаскіруем… Га, камандзір? — дамагаўся Аўсееў, лена паводзячы чорнымі цыганскімі вачыма.

— Не балбачы. Ідзі вунь каля Свіста займай пазіцыю і давай абсталёўвацца.

Карпенка выйшаў з пабудоўкі і сустрэў Глечыка, які цягнуў аднекуль скрыўлены жалезны прэнт. Убачыўшы камандзіра, ён спыніўся і паказаў іржавую жалезіну.

— Вось нібы ломік — разрыхляць. А выкідаць і жменямі можна.

Глечык вінавата ўсміхнуўся, старшына няпэўна паглядзеў на яго, хацеў сказаць нешта строгае, але загаварыў проста:

— Ну, давай. Вось тут будзеш капаць — на гэты бок каравулкі, а я на той бок — у цэнтры. Не марудзь, пакуль відно.

2

На змярканні з-за лесу напаўзлі шызыя, змрочныя хмары. Яны зусім загрувасцілі неба, затулілі блішчастую шчыліну над пагоркам; у наваколлі стала пагрозліва, трывожна і сцюдзёна. Вецер, шалеючы, абтрасаў бярозы над шляхам, церабіў лісцвяны маладняк прысадаў, гнаў цераз чыгунку ў шэрую далеч шархоткія статкі лісця. Мутная вада ў лужыне ад ветранога напору аж выплёсквалася з берагоў і пырскала на ўзмежак сцюдзёнымі бруднымі кроплямі.

Байцы на пераездзе рупна ўлеглі ў работу — капалі, дзяўблі, угрызаліся ў сцвярдзелую залеж зямлі. Пшанічны ледзь не па самыя плечы закапаўся ў рудую кучу гліны. Далёка навокал адкідваючы рассыпчатыя камякі, зухавата і вясёла ўсталёўваўся разгарачаны Свіст. Ён зняў з сябе ўсе рамяні і апраткі і, застаўшыся ў гімнасцёрцы, спрытна сыпаў з яміны малой пехацінскай лапаткай. У дваццаці кроках ад яго, таксама над лініяй, час ад часу спыняючыся, адпачываючы і аглядваючыся на сяброў, крыху з меншым стараннем акопваўся Аўсееў. Ля самай будкі спрактыкавана ладзіў кулямётную пазіцыю старшына Карпенка; на другі бок ад яго дзёўб зямлю расчырванелы, потны Глечык. Нарыхліўшы жалезінай камякоў, ён выкідваў іх рукамі, пасля прыгаршчамі выгортваў драбязу і зноў дзёўб. Адзін толькі Фішар самотна сядзеў у быльнягу, дзе яго пакінуў старшына, і, тулячы ў рукавы азяблыя рукі, гартаў нейкую кніжку.

За гэтым заняткам і застаў яго Карпенка, калі, прыпыніўшы працу, выйшаў з-за каравулкі. Старшына быў змораны, заклапочаны і адразу аж з твару змяніўся, убачыўшы панылую бяздзейнаець свайго падначаленага. Вылаяўшыся, ён накінуў на распацелую спіну скарэлы ад гразі шынель і накіраваўся да няўдакі-байца.

— Ну, што? Доўга вы будзеце сядзець? Думаеце, калі няма лапаты, дык я вас у батальён адпраўлю, у бяспечнае месца?

3 выгляду абыякавы да ўсяго Фішар разгублена заміргаў пад акулярамі блізарукімі вачыма, няспрытна ўзняўся з долу і, заікаючыся ад хвалявання, хутка-хутка загаварыў:

— М-м-можаце не т-т-турбавацца, таварыш камандзір, гэта выключаецца. Я н-н-не менш за вас разумею свае абавязкі і зраблю тое, шт-т-то трэба, без лішніх эксцэсаў. Вось.

Некалькі здзіўлены і расхалоджаны нечаканым выпадам гэтага ціхага чалавека, старшына не знайшоў, што сказаць далей, толькі перадражніў:

— Бач ты: эсцэксаў!..

Яны стаялі так — адзін супраць аднаго — усхваляваны, з дрыготкімі рукамі, вузкаплечы баец і ўжо супакоены, упэўнены ў сабе каржакаваты, уладарны камандзір. Карпенка, нахмурыўшы калючыя бровы, з хвіліну згадваў, што рабіць з гэтым няўдакам, а пасля, прыпамятаўшы, што трэба б на ноч выставіць які-ніякі дазор, ужо спакайней сказаў:

— Вось што — бярыце вінтоўку і марш за мной.

Фішар не запытаў, куды і навошта, а з падкрэсленай абыякавасцю запхнуў за пазуху кніжку, ускінуў на плячо вінтоўку з прымкнёным штыком і, спатыкаючыся, пакорліва пабрыў за старшыной. Карпенка на хаду апрануў шынель і, мінаючы сваю ячэйку, коратка кінуў байцу:

— Вазьмі ж лапату.

Яны выйшлі на пераезд і па гразкай дарозе накіраваліся на пагорак з дзвюма бярозамі.

Тым часам паволі цямнела. Неба над лесам зусім счарнела ад хмар, якія шчыльна абклалі прастор і злегліся на небасхіле змрочнай суцэльнай масай. Вецер усё не ўціхаў і злосна шкуматаў полы шынялёў, прабіраўся за каўнер, у рукавы, выпякаў з воч сцюдзёныя слёзы.

Карпенка крочыў хутка, не вельмі разбіраючы дарогі і не дужа шануючы свае новыя кірзавыя боты — адзіную тут адзнаку яго камандзірскай годнасці. Захіляючыся ад ветру каўняром шыняля, у нацягненай на вушы пілотцы паныла шкандыбаў за ім Фішар. Ён зноў быў абыякавы да ўсяго і, утаропіўшы позірк у загусцелую гразь дарогі, асцерагаўся павярнуць забінтаваную шыю, якая балела ад скулаў.

3 сярэдзіны ўзгорка Карпенка азірнуўся, каб агледзець зводдаль пазіцыю свайго ўзвода, і ўбачыў, што яго падначалены адстаў і ледзьве плёўся, зноў чытаючы на хаду тую сваю кніжку. Карпенка спыніўся і пачакаў, пакуль Фішар дагоніць яго. Але той не вельмі спяшаўся, ён так паглыбіўся ў свой занятак, што не бачыў і старшыну, забыўся, відаць, куды і навошта ішоў, толькі нешта варушыў сабе вуснамі. Старшына нахмурыўся, але тут яго самога ўзяла цікавасць, і ён не закрычаў, а нецярпліва пераступіў па гразі і строга спытаў:

— Што гэта за кніжка ў вас?

Фішар, відаць, яшчэ не забыўшыся на нядаўнюю сварку, бліснуў акулярамі і адхінуў чорную вокладку.

— Гэта біяграфія Чэліні. А то — рэпрадукцыя. Пазнаяце?

Карпенка зірнуў на фотаздымак — на чорным фоне стаяў нейкі голы з валасатай галавой чалавек і, пазіраючы ўбок, заклапочана хмурыў бровы.

— Давід! — тым часам бясстрасна абвясціў Фішар.— Славутая статуя Мікельанджэла. Успамінаеце?

Але Карпенка не ўспамінаў нічога. Ён яшчэ зірнуў у кніжку, акінуў недаверлівым позіркам Фішара і, нічога не ўцяміўшы, ступіў наперад. Трэба было спяшацца, каб засветла выбраць, дзе паставіць сакрэт, і старшына шпаркім крокам рушыў далей. А Фішар заклапочана ўздыхнуў, расшпіліў працівагазную сумку і ў дадатак да кавалка хлеба, старога «Аганька» і патронаў, якімі была напакавана яна, ашчадна засунуў туды і кніжку. Пасля, крыху павесялелы, ужо не адстаючы, ішоў за старшыной.

— Вы што — сапраўды вучоны які? — невядома чаму насцярожыўшыся, запытаў Карпенка.

— Ну, вучоны — можа гэта і занадта… Я толькі кандыдат мастацтвазнаўства.

Карпенка трохі памаўчаў, намагаючыся зразумець штосьці, а пасля неяк прыціхла, быццам баючыся выявіць сваю цікаўнасць, запытаў:

— Гэта што? Па карцінах спец, ці як?

— I па карцінах, але я галоўным чынам па скульптуры эпохі Адраджэння. У прыватнасці спецыялізаваўся па італьянскай скульптуры.

Яны выйшлі на пагорак, з-за якога адкрыліся новыя, ужо азмрочаныя вечарам далі — поле, лагчына з хмызняком, далёкі ельнік, наперадзе ля дарогі саламяныя стрэхі вёскі. Побач, ля канавы, растросшы на сцюдзёным ветры тонкае голле, жалобна ляскаталі зрудзелым лісцем бярозы. Яны былі тоўстыя і, відаць, дужа старыя, гэтыя спрадвечныя вартавыя шляхоў,— з парэпанай ад старасці, счарнелай карой, густа абсыпаныя цвёрдымі капытамі наростаў, з пазабіванымі ў іх чыгуначнымі кастылямі. Пад бярозамі старшына збочыў з дарогі, пераскочыў канаву і, зашорхаўшы ў іржышчы ботамі, накіраваўся ў поле.

— А што ён, гэты голы, з гіпсу злеплены, ці як? — запытаў ён, не тоячы сваёй нечаканай мінутнай цікаўнасці.

Фішар стрымана, аднымі вуснамі паблажліва ўсміхнуўся, як малому, і вытлумачыў:

— О не. Гэтая пяцімятровая фігура Давіда высечана з крыцкага мармуру. Наогул, гіпс як матэрыял для манументальнай скульптуры ў старажытнасці і ў часы Рэнесанса амаль не ўжываўся. Гэта ўжо атрыбут новага часу.

Старшына падумаў.

— Кажаш, з мармуру? А чым жа ён яго — такую грамадзіну — высек? Ці, можа, якой машынай?

— Ну, што вы? — здзівіўся Фішар, сігаючы побач з Карпенкам.— Хіба можна машынай? Толькі рукамі, вядома.

— Ого! Гэта ж колькі яго трэ было дзяўбсці? — у сваю чаргу здзівіўся старшына.

— Два гады, з памочнікамі, вядома. Трэба сказаць, што ў мастацтве гэта яшчэ не вялікі тэрмін,— памаўчаўшы, дадаў баец.— Аляксандр Іваноў, напрыклад, працаваў над «Месіяй» амаль дваццаць два гады, француз Энгр пісаў «Крыніцу» сорак гадоў.

— Глядзі ты! Таксама, відаць, цяжка. А ён хто такі, што зрабіў гэтага Давыда?

— Давіда,— паправіў Фішар,— Ён італьянец, ураджэнец Фларэнцыі.

— Што — мусаліншчык?

— Э, не! Ён жыў даўно. Гэта славуты мастак Адраджэння. Найвялікшы з вялікіх.

Яны прайшлі яшчэ далей, Фішар ужо трымаўся побач, і Карпенка скоса разы два зірнуў на яго. Худы, з запалымі грудзьмі, у кароткім, падперазаным пад хлясцік шынялі, з забінтаваяай шыяй і зашчаціненым тварам, «вучоны» меў нікчэмны выгляд. Адны толькі чорныя вочы пад тоўстымі шкелцамі акуляраў цяпер неяк ажылі і свяціліся адбіткам далёкай стрыманай думкі. Старшына падзівіўся тайком з таго, як часам за гэткім несамавітым выглядам хаваецца адукаваны і, здаецца, не благі чалавек. Праўда, Карпенка быў упэўнены, што ў ваеннай справе Фішар не многа варты, але ў глыбіні старшыновай душы нешта ўжо расслабела да гэтага байца.

Праз сотню крокаў ад дарогі Карпенка спыніўся на іржышчы, паглядзеў у бок вёскі, азірнуўся назад. Пераезд у нізіне ўжо ледзьве шарэў у вячэрнім паўзмроку, але адгэтуль яшчэ быў відаць, і старшына падумаў, што месца для сакрэта тут будзе здатнае. Ён утаптаў абцасамі іржышча ў мяккую зямлю і, пераходзячы на звычайны свой камандзірскі тон, загадаў:

— Вось тут. Капай. Ноччу спаць ні-ні. Глядзі і слухай. Пойдуць — страляй і адыходзь на пераезд.

Фішар зняў з пляча вінтоўку, аберуч узяўшыся за кароткі тронак старшыновай лапаткі, няўмела калупнуў іржышча.

— Эх ты! Ну, хто так капае! — не стрываў старшына.— Дай сюды.

Ён выхапіў у байца лапатку і, лёгка ўразаючыся ёю ў рыхлую зямлю, спрытна растрасіраваў адзіночную ячзйку.

— Вось на… Так і капай. Ты што, не служыў?

— Не,— прызнаўся Фішар і першы раз шчыра ўсміхнуўся.— Не давялося.

— Яно і відаць. А цяпер вось гора з вамі…

Пакуль Фішар не дужа ўмела калупаўся ў зямлі, Карпенка прысеў у іржышча і, тулячыся ад ветру, пачаў скручваць цыгарку. Вецер выдзьмухваў з паперкі махорачную пацяруху, старшына ашчадна прытрымліваў яе пальцамі і паспешна загортваў. Прыцемкі ўсё шчыльней атульвалі зямлю, увачавідкі завалокваўся змрокам пераезд з будкай, раствараліся ў ночы далёкія стрэхі вёскі, толькі па-ранейшаму нясцішна і трывожна шумелі каля шляху бярозы.

Захінаючы ад ветру трафейную запальніцу, старшына згорбіўся, каб прыкурыць, але раптам яго твар уздрыгнуў і трывожна насцярожыўся. Выцягшы з каўняра абсівераную жылістую шыю, Карпенка азірнуўся на пераезд. Фішар таксама ўчуў нешта і як быў, укленчыўшы ў іржышча, так і здрантвеў у напружанай позе спалоху. На ўсходзе за лесам, што быў за іх пераездам, прыглушаная ветрам, раскацілася ўдалечыні кулямётная чарга. Неўзабаве на яе адгукнулася другая, радзейшая, відаць, з нашага «максіма», а затым слабым далёкім водсветам, паварушыўшы вячэрні змрок, узгарэлася і пагасла мігатлівая чарада ракет.

— Абышлі! — са злоснай прыкрасцю сказаў старшына і вылаяўся. Ён ускочыў, яшчэ ўгледзеўся ў далёкі сцямнелы краявід і зноў са злосцю, роспаччу і трывогай пацвердзіў:

— Абышлі, гады!

I, занепакоіўшыся, каб там, на пераездзе, чаго не здарылася без яго, Карпенка шпарка пайшоў у напрамку дарогі.

3

На пераездзе першы ўчуў нядобрае баец Пшанічны. Да змяркання ён ужо выкапаў глыбокі, у свой рост, акопчык, прыладзіў на дне прыступку, каб можна было страляць і выглядаць, а таксама — яміну ў баку, каб спрытней можна было выбрацца на паверхню. Пасля старанна прытрусіў хрусткім быльнягом бруствер, аддаў лапату Глечыку, які ўсё яшчэ калупаў побач жалезінай, і, ускочыўшы, стуліўся на дне новага сховішча.

Тут было зацішна і даволі ўтульна. Кінутая на дол ахапка быльнягу засцерагала ад сырасці. Пшанічны прыкрыў быльнягом свае ногі ў стаптаных чаравіках, выцер аб крысо шыняля брудныя рукі і развязаў рэчавы мяшок. Там баец трымаў на галодны час акрайчык здабытага ў вёсцы сялянскага хлеба і ладны скрыдлік сала. Ён даўно прагаладаўся ўжо і хацеў есці, але на людзях усё не наважваўся рабіць тое, бо тады трэба было б з кім падзяліцца, а дзяліцца Пшанічны не хацеў. Ён ведаў, што ў іншых, апроч якога кавалка хлеба, з яды болей не было нічога, але то не яго клопат, хай кожны дбае пра самога сябе, а каб дбаць пра ўсіх — ёсць начальства. I цяпер, напрацаваўшыся і моцна згаладаўшыся, Пшанічны разгарнуў у прыцемках паперку, дастаў з кішэні складны ножык на медным ланцужку і, адрэзаўшы палову скрыдліка, пакроіў яго на дробныя цаглінкі. Астатняе ён загарнуў у газеціну і схаваў на спод напакаванага рознай драбязой мяшэчка.

Смачна і старанна жуючы не вельмі спраўнымі зубамі, Пшанічны думаў, што трэба было б яшчэ назбіраць быльнягу, каб закапацца ў яго і «прыкімарыць»,— як кажа Свіст,— якую гадзіну ўначы. Праўда, узводны трапіўся дужа прыдзірлівы і прыдумае яшчэ якую работу да ранку, але Пшанічны не такі прасцяк, як той Глечык ці падслепаваты Фішар, каб са шчырасцю рабіць усё, чаго ад яго дамагаюцца. Ва ўсякіх абставінах ён зробіць не болей, чым для адводу вачэй, і як-небудзь не дасць пакрыўдзіць сябе.

Гэтыя павольныя і разважлівыя ў цішы думкі чалавека раптам прыпыніліся ад далёкіх раскацістых стрэлаў. Пшанічны ад нечаканасці прыціх, перастаў жаваць, услухаўся, потым, хуценька згарнуўшы ў кішэню хлеб і сала, узняўся ў акопе. Над лесам шуганула ў неба рассыпістая гронка ракет, асвятліла на момант чорныя зубцы лясных верхавін і знікла.

— Гэй! — закрычаў баец да сваіх таварышаў.— Чулі? Акружаюць!

Навокал стала зусім цёмна. Беленымі сценамі трошкі шарэла каравулка, вырысоўвалася яшчэ ў небе зламанае дышла шлагбаума, чутна было, як капаўся побач у яміне рупны Глечык і ля чыгункі дзяўблі зямлю Свіст з Аўсеевым.

— Аглухлі, ці што? Немцы ў тыле!

Глечык пачуў, выпрастаўся ў сваёй неглыбокай яшчэ яміне. Выскачыў з акопа Аўсееў і, прыслухаўшыся, цераз бульбянішча накіраваўся да Пшанічнага. Недзе ў цемры вылаяўся Свіст.

— Ну, што? — падаў голас з акопа Пшанічны.— Дакапаліся! Каб не я, дык і праваронілі б. Чакалі падмогі з тылу, а там ужо немец.

Аўсееў неяк паныла маўчаў, стоячы побач і ўслухоўваючыся ў адзнакі далёкага бою. Неўзабаве ля яго з’явіўся Свіст, падышоў і спыніўся ззаду насцярожаны Глечык.

А там, удалечыні за лесам, зачыналася начная бойка. Да першых кулямётаў далучыліся іншыя, чэргі іх, напаўзаючы адна на другую, зліліся ў далёкае, прыглушанае ветрам грымоцце; бязладна і нетаропка загрукалі вінтовачныя стрэлы. У чорнае падлессе ўзляцела яшчэ ракета, потым другая і дзве разам. Дагараючы, яны знікалі за змрочнымі вершалінамі дрэў, а на нізкім захмараным небе яшчэ нейкі час мігалі няяркія палахлівыя водсветы.

— Ну? — не сціхаў усё Пшанічны, звяртаючыся да насцярожаных, прымоўклых людзей. — Што?

— Што ты нукаеш? — злосна азваўся Свіст. — Дзе старшына?

— Фішара ў сакрэт павёў, — сказаў Аўсееў.

— А тое нукаю, што трэба нешта рабіць. Акружылі ж, вось… — не збавіўшы тону, гарачыўея Пшанічны.

Яму ніхто не адказаў, усе стаялі і слухалі, апанаваныя паныласцю ад благіх прадчуванняў. А там, у далёкай цемрадзі ночы, усё раскатваліся чэргі, бухалі гранаты, ветрам разносілася ўдалячынь нягучнае здалёк рэха. Людзі змаркатнелі, самі сабой апусціліся долу іх натруджаныя лапатамі рукі…

У гэтай панылай маўклівасці і застаў іх старшына, які, цяжка дыхаючы ад доўгага бегу, спыніўся ля каравулкі. Ён, вядома, разумеў, што сагнала людзей да гэтай крайняй ячэйкі, ведаў, што ў такіх вьіпадках лепш вытрымаць сваю ўладарнаець і цвёрдасць. I яшчэ зводдаль, не тлумачачы нічога і не супакойваючы, ён са злосцю загаманіў:

— Ну, чаго пасталі, як слупы? Чаго спалохаліся? Га? Падумаеш, страляюць! Вы што — не чулі стрэлаў? Што, Глечык?

Глечык сумеўся ад такога грубаватага звароту, паварушыў у цемры плячыма.

— Ды вось акружаюць, таварыш старшына.

— Хто сказаў: акружаюць? — злаваў Карпенка. — Хто?

— Што акружаюць — факт, не булка з макам…— буркатліва зазначыў Пшанічны.

— А ты маўчы, таварыш баец! Падумаеш — акружаюць! Колькі ўжо акружалі? У Тодараўцы — раз, у Баровічах — два, пад Смаленскам тыдзень выкараскаваліся — тры. I што?

— Дык то ж усім палком, а тут што? Шасцёра, — азваўся з цемры Аўсееў.

— Шасцёра! — перадражніў Карпенка.— А гэтыя шасцёра што, дзеўкі? Ці байцы Чырвонай Арміі? Нас вунь у фінскую на востраве трое засталося, два дні адбіваліся, каля кулямётаў снег да моху растаяў і нічога — жывыя. А то — шасцёра!

— Дык то ў фінскую…

— А то ў нямецкую. Усё роўна, — ужо крыху спакайней сказаў Карпенка і змоўк, аддзіраючы ад газеціны на цыгарку. Пакуль ён ладзіў прыкурку, усе маўчалі, пабойваючыся выказваць невясёлыя здагадкі і пільна ўслухоўваючыся ў гукі бою. А там, здаецца, пакрысе рабілася цішэй, ракеты болей не ўзляталі, страляніна прыкметна радзела.

— Вось што, — сказаў старшына, слюнячы цыгарку, — нечага мітынгаваць. Давай капаць кругавую. Ячэйкі злучым траншэяй.

— Слухай, камандзір, а можа лепей адыдзем, пакуль не позна? Га? — памяркоўна спытаў Аўсееў, зашпільваючы шынель і бразгаючы спражкай рамяня. Старшына грэбліва гмыкнуў і з прыкрасцю спытаў:

— Загад ты чуў? Закрыць дарогу на суткі. Ну, і выконвай, нечага балбатнёй займацца.

Усе змоўчалі.

— Ну, даволі. Давай капаць, — больш бадзёра і ласкавей сказаў камандзір. — Закапаемся, і заўтра, як у мамкі за пазухай будзем.

— Як у Мурла ў торбе, — жартам зазначыў Віцька Свіст. — I суха, і цёпла, і гаспадар шануе. Ха-ха! Пайшлі, паніч, давай брацца за дзела, ярына зялёная,— тузануў ён за рукаў Аўсеева, і той нехаця падаўся за суседам у змрок ночы. Глечык таксама пайшоў на сваё месца, а старшына моўчкі пастаяў, зацягнуўся разы два махорачным дымам і прыцішана строга сказаў Пшанічнаму:

— А ты ў мяне наклічаш бяды. Я з цябе скуру спушчу за твае штучкі. Папомніш.

— Якія штучкі?

— Такія, — пачулася з цемры. — Сам ведаеш.

4

Злосны на старшыну за тую пагрозу і ўзрушаны небяспекай, Пшанічны нерухома пастаяў хвіліну, а потым, амаль раптам прыняўшы нейкае рашэнне, нягучна кінуў у цемру:

— Хопіць!

Так, хопіць. Хопіць мясіць гразь па гэтых старых дарогах, хопіць гібець на сцюжы, галадаць, хопіць пакутаваць ад страху, капаць-перакопваць зямлю, глухнуць у баях, дзе ніколі не блісне хоць бы маленькай надзеі на перамогу, дзе толькі кроў, раны і смерць. Ужо даўно Пшанічны прыглядаўся, чакаў зручнага выпадку, вагаўся і баяўся, але цяпер канчаткова вырашыў. Свая кашуля бліжэй да цела, а жыццё даражэй за ўсё, і захаваць яго можна, толькі кінуўшы зброю, здаўшыся немцам, авось не заб’юць, дарма, што столькі гавораць пра іх,— Пшанічны не дзіця, чалавек з вопытам і ведае, што і немцы — людзі.

Вецер сцюдзёным скрыгатам гудзеў у вушах, астуджаў твар, і, каб затуліцца ад яго і аддацца думкам, Пшанічны зноў схаваўся ў акопе. Траншэю ён вырашыў не капаць, хай гэта робіць Глечык, а ён ужо адкапаў сваё. Пакідаць тут яму не шкада нікога — старшына зубасты і згрызотны, Віцька Свіст — блатняк і брахун — усё Мурло ды Мурло. Праўда, ён і астатніх, апроч хіба Карпенкі, таксама кліча аднымі мянушкамі — Аўсееў у яго «паніч», Фішар — «вучоны», Глечык — «Салага»,— але ж яны ўсе маладзейшыя, а ён, Пшанічны, раза ў паўтара старэй за кожнага. Хіба толькі Карпенка такога ж узросту. Аўсееў і сапраўды паніч, распешчаны ў дзяцінстве, беларучка, спрытны да навукі і гультай у працы; Глечык — зусім дзіця зялёнае, паслухмяны, але, як трэба, не абстрэлены, баязлівы, з такім не дужа вясёла ў баі. Фішар — падслепаваты кніжнік, з вінтоўкі стрэльнуць не ўмее, заплюшчвае вочы, калі націскае на спуск. Вось і ваюй з такімі! Хіба з імі адужаеш тых, абучаных, узброеных адменнай зброяй — аўтаматамі, кулямётамі, што страляюць, бы швейныя машынкі строчуць. А наогул у Пшанічнага да яго аднаўзводцаў злосці няма, хай ваююць, абараняюць «сваю радзіму», у яго ж абараняць няма чаго, хіба толькі свае набалелыя крыўды, дык і за іх лепей сквітацца інакш.

У зацішку чутна, як непадалёку дзяўбе зямлю Глечык, зрэдку парыпваюць на ветры дзверы каравулкі і шуміць, высвіствае сваю восеньскую песню ссохлы быльнёг у канаве. Пшанічны даеў вынятыя з кішэні рэшткі сала і, сашчапіўшы рукі, суцішыўся — аддаўся журбоце.

Няладна і гаркотна склалася яго недарэчнае жыццё. Першыя ўражанні крыўды ўчэпіста і доўга трымаюцца ў чалавечых пачуццях. Іван, як цяпер, памятае тое цяжкае, галоднае лета, калі бабы з суседняй вёскі Альхоўкі з вялікадня выходзілі на ўзмежкі — збіралі шчаўе, крапіву; пухлі з голаду дзеці і старыя, чорныя і маўклівыя ад гора, усю вясну хадзілі ў поле паўз хутар альхоўскія мужчыны. Людзі елі траву, таўклі кару з дрэў, церлі мякіну, рады былі якой жменьцы пазаддзя, каб падмяшаць у травяністую агідную страву. У іх на хутары таксама было не густа, але травы яны не елі — даілася дзве каровы, і ў свірне ў засеках што-кольвечы яшчэ мелася. У тое вось лета лёс звёў трынаццацігадовага Івана з вясковым дзецюком Яшкам. I ад таго, што ў свой час Пшанічны памыліўся ў выбары паміж ім і бацькам, усё жыццё пасля ён горка наракаў на сябе.

Аднойчы на нейкае свята Пятра ці сёмуху — у сцішаны дрымотны летні адвячорак, калі паніжэлае сонца губляе свой спякотны напор, трынаццацігадовы Іванка вяртаўся па сцяжыне на хутар. Незадоўга перад тым бацькі прыехалі з кірмаша, і ён адвёў на падлесак каня, спутаў і пусціў пасвіцца. Падыходзячы ўжо да высокай брамы падворка, хлапец учуў незнаёмую гамонку ў двары, жаласлівы жаночы голас і рэдкае незадаволенае пакрыкванне бацькі... Бацька ў новай святочнай кашулі і камізэльцы сядзеў на прыступках ганка і пасопваў люлькай, а побач, згорбіўшыся і затуліўшы твар нізка завязанай хусцінай, стаяла ўдава Міроніха — іхняя нейкая далёкая сваячка. Яна плакала і аб чымсьці прасіла.

У той час, як Іван зайшоў на падворак, якраз наступіла паўза, кабета ўпрошвальна і баязліва глядзела на бацьку, прыкрыўшы ражком хусткі рот, а бацька злосна — як адразу заўважыў хлапец — чмыхаў клубамі дыму і маўчаў.

«Ладна,— урэшце азваўся ён.— Хай прыйдзе. 3 пуд дам. А заўтра на золаку каб быў тут. Касы не трэба, касу маю возьме».

Кабета перастала плакаць, высмаркалася і пачала дзякаваць, а бацька падняўся і пайшоў з ганка.

Назаўтра ранкам маці, як звычайна, разбудзіла Івана на гарышчы, падала завязаны ў ручнік сняданак — кавалак вяндліны і акраец хлеба. Ён заўсёды ў такую пару насіў бацьку ў поле снедаць, але на гэты раз ежы было ўдвая болей, чым калі раней. Іван здагадваўся, што гэта памагатаму. Работнікаў яны наймалі і раней — у касьбу, жніво, малацьбу, але трымалі нядоўга: бацька быў патрабавальны, сам цегавіты ў працы, дужы, і мала хто мог дагадзіць яму.

Выйшаўшы з алешніку, Іван убачыў напалавіну скошаны лужок і ў дальнім канцы яго — бацьку і Яшку Цераха. Але, відаць, нешта там здарылася, бо яны не касілі, а стаялі адзін насупраць другога, бацька адной рукой трымаў зламаную ў шыйцы касу, другой касавільна і злосна пазіраў на Яшку. А дзяцюк у сподняй зрэбнай бялізне, з падкасанымі да кален нагавіцамі чухаў худыя грудзі і нешта апраўдваўся.

— Дзядзечка Супрон, далібог незнарок. Замахнуўся, а яна неяк каўзанулася па камені і адляцела.

— Лайдак пракляты, гультаіна… — крычаў бацька, трасучы густой барадой. — Такую касу спляжыў! Нябось чужое? Га? Каб сваё, інакш бы глядзеў, басота! Ых ты!

Ён кінуў касу, аберуч схапіў касавільна, замахнуўся і, крычучы і ўсё болей звярэючы, пачаў біць хлопца па галаве, руках, якія той узняў, каб бараніцца.

Іван адчуў, як самлелі ад страху, а болей ад узрушлівай непрыемнасці яго ногі. Хлопец і хацеў, і баяўся закрычаць на бацьку, каб спыніць тое яго шаленства, яму шкада было ціхага, нядужага дзецюка, аматара рыбнай лоўлі, зайздроснага знаўцу ўсіх навакольных лесавых спраў. Але Іван не закрычаў, а паціху ішоў да іх, хоць яму хацелася ўцячы адсюль, каб не бачыць і не чуць нічога.

За зламаную касу Яшка працаваў у іх яшчэ лішні тыдзень, — стагаваў, сушыў, звозіў сена, затым яшчэ памагаў у жніво. Іван да яго ставіўся добразычліва, пасля таго выпадку на пожні ён маўкліва адчуваў і сваю вінаватасць і таемную невыразную крыўду. Яны пасябравалі, хадзілі разам купацца, ставілі на кратоў пасткі і ніколі не гаварылі пра бацьку. Іван ведаў, што Яшка ненавідзіць гаспадара, гэтая яго непрыязь неўпрыцям перадалася і маладому Пшанічнаму, ён адчуваў, што бацька — сквапны, злы, несправядлівы чалавек, а гэта нядобра.

Мінула некалькі год. Іван улёг у сялянскую працу, і наперакор сабе ва ўсім цягнуўся за бацькам, які бязлітасна школіў сына ў той няхітрай земляробчай навуцы, якую здужаў на практыцы сам.

Яшка неўзабаве пайшоў на службу ў Чырвоную Армію, адслужыў там два гады і вярнуўся ў вёску інакшым — пасталелым і паразумнелым чалавекам. Праз нейкі час ён стаў завадатарам усіх маладзёжных спраў у вёсцы, пачаўшы гэтую сваю дзейнасць з гуртка ваяўнічых бязбожнікаў.

Іван жа стараніўся вясковых дзецюкоў, у вёску хадзіў калі ў святы на вечарынкі, а так жыў дзікавата — сваім хутарам, гаспадаркай, пад штодзённым бацькоўскім кантролем. Але ўзаемная прывязанасць маладога Пшанічнага і былога батрака Яшкі, відаць, захавалася ў сэрцах абодвух, і вось аднойчы ў познюю восень, сустрэўшыся на вясковым выгане, Якаў запрасіў прыйсці ўвечары паглядзець рэпетыцыю «бязбожнай» п’есы. Іван не падумаў тады, як да таго паставіцца бацька, згадзіўся, увечары намазаў дзёгцем юхтавыя боты, апрануў паддзёўку і пайшоў. Там яму спадабалася, хоць ён сам не ўдзельнічаў у п’есе, але затое паглядзець на іншых было цікава. Пасля ён зачасціў у тую пахілую ўдовіну хаціну, бліжэй сышоўся з дзецюкамі і дзеўкамі, якія яго не крыўдзілі, хоць часам нязлосна кпілі і жартам абзывалі маладым падкулачнікам.

I вось аб усім гэтым неяк даведаўся бацька. Аднойчы ўранку, заходзячыся ад злосці, ён накрычаў на Івана, выцяў аброццю маці, калі тая заступілася за сына, і пагразіў выгнаць з хаты бязбожніка, які ганьбіў на старасці бацькаву годнасць. Івану было вельмі пакутна, але даўняя закаранелая прывычка ва ўсім падпарадкавацца бацькавай волі ўзяла сваё, і ён перастаў хадзіць у вёску. Якаў гэта заўважыў, і аднойчы, разам вяртаючыся з млына, яны шчыра разгаварыліся.

Гаварыў, праўда, Яшка, Іван слухаў, бо па натуры быў маўклівы. Якаў расказваў пра класавую барацьбу, пра тое, што стары Пшанічны — вясковы міраед; што ён змардаваў яго, Іванаву, маці; бы батрака, заездзіў самога Івана; што ён гатовы задушыцца ад сквапнасці.

— Слухай, як ты жывеш з ім? Я б уцёк ад такога злыдня. Хіба ён бацька табе?

Івану было непрыемна. Яны ішлі тады па ціхай пясчанай дарозе за нагружанымі вазамі, і ў ягоных вачах, наганяючы непераадольную млосць, мільгалі і мільгалі абады. Ён верыў Яшку і разумеў, што лепей было б яму пакінуць бацькаў хутар, пайсці на свой хлеб, як-небудзь пражыў бы, — але на тое не хапала адвагі. Так, як след не самкнуўшыся, назаўжды разышоўся яго шлях з грамадой, з тымі, якія далі б яму веру ў жыццё, уласную годнасць і, можа, засцераглі б душу ад нясцерпных пакут адзіноцтва.

Далей, праз які год ці два, бацьку раскулачылі — забралі ў сельсавет увесь іхні набытак, апісалі будынкі, а сам ён з маткай вымушан быў пакінуць хутар. Іван тую зіму жыў у мястэчку ў дзядзькі і вучыўся ў сямігодцы. Дзядзька быў не благі чалавек, майстар на ўсе рукі; з пляменнікам ён абыходзіўся, як са сваімі трыма дочкамі, і нічым не дакараў яму. Але па няўлоўных прыкметах і дробязях юнак згадваў, што ён усё ж лішні тут, што ён чужы, і ад таго Івану не было радасці. Вучыўся ён не блага, разумеў і любіў матэматыку, і пасля сямігодкі падаў дакументы ў педагагічны тэхнікум. Ён чакаў экзаменаў, чакаў і марыў, бачыў у сваім студэнцтве адзіны шчаслівы выхад з таго ліха, у якое яго загнала жыццё. Але на экзамены яго не выклікалі, дакументы неўзабаве вярнулі, і ў казённай паперы холадна тлумачылася, што прыняць яго ў тэхнікум нельга, бо ён — сын кулака.

Гэта было вялізным горам для маладога Пшанічнага, большым за тое раскулачванне, якога яму не давялося бачыць, першай сапраўды незагойнай крыўдай душы. Іван падумаў, што ён не такі, як усе, што бацькаў цень, як праклён, цяпер будзе засціць жыццёвы шлях сына. Але перайначыць што, здавалася яму, ужо было позна.

Пасля няўдалай спробы пачаць вучыцца далей Пшанічны — ужо рослы, прывычны да працы дзяцюк — з год прызвычайваўся каля дзядзькі да мулярскай справы, а затым пайшоў у горад шукаць свайго хлеба і свайго шчасця.

У Бранску ён паступіў у мулярскую арцель, трапіў у брыгаду такіх. як сам, маладых хлопцаў, мураваў фабрычныя гмахі, па вузкіх дашчатых сцежках ганяў тачкі з растворам, па трапах цягаў на паверхі цэглу. Сябе ён не шкадаваў, працаваў з запалам, з бацькавай цегавітасцю, і тое неўзабаве заўважылі. Яго хвалілі на сходах, ставілі ў прыклад іншым, і хлопец пакрысе пачаў забывацца на сваю няшчаснасць. Пра бацькоў ён не гаварыў нічога, пісьмаў ад іх не атрымліваў і не ведаў, дзе яны і што. Часам, калі ўначы снілася што-небудзь з дзяцінства, тады агортвала жаласлівасць да ціхай, прыгнечанай маткі, бацьку ён не спагадваў, ведаў: ён і там гэткі ж сквапны, злы і зацяты.

У той час на будоўлі стварылі камсамольскую ячэйку, многія хлопцы паўступалі ў камсамол і, вядома, пацягнулі туды і Пшанічнага. Ён падумаў, паразважаў, а пасля, заахвочаны давер’ем і павесялелы ўжо ад былое нягоды, паверыў, што і ён можа стаць чалавекам, і напісаў заяву. На сходзе запатрабавалі расказаць усё пра сябе, бацькоў і радню і калі пачулі, што ён сын кулака-хутаранца, у прыёме Пшанічнаму аднагалосна адмовілі.

Ён цяжка перажываў тое, дзён колькі не хадзіў на працу, пластам ляжаў у інтэрнаце. Здарылася так, што не знайшлося нікога, хто быў бы да яго бліжэй за ўсіх, суцешыў у тую хвіліну, абнадзеіў. Да яго раптам перамяніліся ўсе дружбакі, пачалі чужацца хлопца, трымацца асобна сваёй, камсамольскай кампаніяй. Гэта была незабыўная да смерці крыўда, яна нарадзіла глыбокую злосць.

Ён паехаў з Бранска, жыў колькі часу ў Растове, працаваў на шахтах і ўсюды памятаў, што ён не раўня іншым, што ён — класавы вораг, што між ім і людзьмі пралегла глыбокая праваліна ў жыцці. Часам ён імкнуўся забыцца на тое ў працы, часам — у гарэлцы, але яно не забывалася, не міналася ніяк і нідзе. Аб тым яму напомнілі ў ваенкамаце, калі прызывалі ў войска: «Ты сын кулака і будзеш служыць у рабочым батальёне». I Пшанічны стаў чырвонаармейцам працоўнага батальёна — трохі вучыўся вайсковай справе, а больш працаваў: будаваў чыгункі, масты, тунэлі. Гэта было ў Сібіры. Узімку ён налаўчыўся ездзіць на лыжах, у спаборніцтвах аднойчы заняў першынство. I калі неяк сталі арганізоўваць лыжны агітацыйны прабег на 200 кіламетраў, то ў ліку лепшых лыжнікаў запісалі і Пшанічнага. Ён быў рады вылучыцца хоць гэтай сваёй вартасцю, але і тут чорнай кошкай з’явілася на яго дарозе мінулае. Ужо са старту яго вярнуў камісар, сказаў, што яму ехаць нельга, бо ў яго, чырвонаармейца Пшанічнага, не ўсё ў парадку з біяграфіяй.

Пасля было яшчэ многа дробных і вялікіх крыўд, якія нараджаліся яго мінулым, і Пшанічны скарыўся, саступіў убок, не лез болей туды, дзе былі не такія, як ён, людзі. Толькі сам сабе, сам для сябе, наперакор усім — такі воўчы дэвіз засвоіў пакрысе Іван Пшанічны. Ён не грэбаваў нічым,— калі трэба было,— хлусіў, краў, ашукваў, да слабейшых у яго заўжды з’яўлялася кплівасць, дужэйшых пабойваўся і ненавідзеў. Ён разумеў, што рабіўся нягодны, нялюдскі, злы і нядобры, як бацька, але перайначыць сябе ўжо не мог і каціўся ўсё болей туды, куды гнала чалавека ягоная крыўда і злосць.

Калі пачалася вайна і нямецкія войскі шыбанулі на рускія землі, сярод вялізнага мора гора і слёз быў чалавек, які таемна радаваўся ёй. Гэтым чалавекам быў баец запаснога батальёна Іван Пшанічны, які затым стаў франтавіком і сёння вось канчаткова намерыўся здацца ў палон.

5

К ночы вецер памалу сціхаў, але затое аднекуль з шумлівай цемрадзі пачаў накрапваць дождж. Адразу намоклі пілоткі на галовах байцоў, пакрысе набрыньвалі вільгаццю і цяжэлі каляныя шынялі. Свежа раскапаная зямля хутка бралася граззю і наліпала да чаравікаў.

Поўныя маўклівай невясёласці, байцы зноў улеглі ў працу. Болей вобмацкам, чым што-небудзь бачачы, яны скрэблі ў цемры лапаткамі — капалі траншэю, каб злучыць ёю ўсе стралковыя ячэйкі. Тая трывога, што нечакана ўзгарэлася ў іх ад нядаўняй перастрэлкі ў тыле, спакваля сціхала, наткнуўшыся на суровую непахіснасць старшыновай упэўненасці ў сваю сілу і ўдачу. Карпенка, здаецца, быў спакойны, ранейшы, хіба толькі меней пакрыкваў на людзей. Іншыя таксама працавалі моўчкі, болей прыслухоўваліся — ці мала што магла прынесці гэтая франтавая непагодная ноч.

Напрацаваўшыся і аддаўшы лапату Аўсееву, старшына прысеў на бруствер і сцішыўся. Чым болей мінала часу з моманту іхняй ростані са сваім батальёнам, тым усё шчыльней агортвалі яго клопаты-думкі.

За дзень яны адарваліся ад ворага. Знясілены бамбёжкамі полк спяшаўся адступіць за лес, акапацца, наладзіць абарону і як-небудзь утрымацца на тым лясным рубяжы. Дарогу — подступ да гэтай абароны — камбат загадаў абараняць суткі: ноч дык стаіць вось ціхая, а хто ведае, які будзе заўтрашні дзень? Ці немцы пойдуць дзе іншым шляхам, ці наваляцца на гэтую дарогу, і тады, вядома, ім, шасцярым, прыйдзецца сербануць гора. Гэтая думка ўвесь час грызла старшынова нутро, пакуль ён памагаў Аўсееву капаць ці сядзеў, услухоўваючыся ў гукі ночы. 3 выгляду спакойны і заўжды ўпэўнены ў сваіх учынках, Карпенка на самай справе быў не такі. Але за працяглы час камандзірства ён узяў сабе за правіла: усё няпэўнае ўтойваць, а напаказ выстаўляць толькі каменную ўпэўненасць і непахісную цвёрдасць. «Праўда твая ці не, а сказаў — трымай сваё», — так некалі вучыў яго старшына звыштэрміновай службы Бровараў, і Карпенка на ўсё жыццё запомніў тыя мудрыя словы старога служакі.

Дождж усё капаў і капаў рэдкімі дробнымі кроплямі, ад якіх макрэў твар, і на скронях, сцякаючы да шыі, непрыемна варушыліся сцюдзёныя струмені. Старшына ўстаў з бруствера і агледзеўся ўначы, дбаючы пра асцярогу, забывацца аб якой ім тут не выпадала. Усе капалі. Побач — Свіст і Аўсееў, па той бок каравулкі — чутна было — варушыўся ў зямлі Глечык, а з усіх бакоў абкладвала зямлю глухая ноч, непагадзь, халадэча і цьмяная, неўразумелая трывога.

Нічога не ўчуўшы, Карпенка ўзяў з бруствера свой мокры «ручнік» і, каб засцерагчы яго ад дажджу, паставіў пад сцяну каравулкі. Пасля ён туды ж перанёс дзве скрынкі патронаў і спыніўся ля гразкай накапанай зямлі над траншэяй, дзе, сапучы і пакрэктваючы, варушыўся Аўсееў. Баец пачуў старшыну і, не разгінаючыся і ўсё дзяўбучы лапаткай, паскардзіўся:

— Сізіфава праца… Дзяўбеш, дзяўбеш і ніякага выніку.

— Дрэнна дзяўбеш, значыць, — думаючы пра іншае, сказаў Карпенка.

Аўсееў кінуў у цёмную яму лапатку і выпрастаўся.

— А, наогул, на якога д’ябла гэта? Полк адышоў, а намі прыкрыўся? Як гэта называецца?

Ён быў змораны, цяжка дыхаў і гаварыў з даўно набалелай злосцю.

— Гэта называецца: выставіць заслон, — спакойна адказаў старшына.

— Ага, заслон? А чым канчаецца такі заслон, табе, камандзір, вядома?

— На што ты намякаеш? Га? — зазлаваў Карпенка. Аўсееў заварушыўся ў траншэі, шпурнуў у цемру глыж і сказаў тонам, які падкрэсліваў марнасць спрэчкі аб тым, што і так было зразумела.

— Што намякаць! Ты і сам ведаеш: смяротнікі мы, вось хто!

— Ведаеш што, Аўсееў, — памаўчаўшы, зацята сказаў камандзір.— Ты думай, што хочаш, але балбатаць не балбачы! Чуеш?

Ён не хацеў болей размаўляць з гэтым байцом, які дужа хутка здагадваўся аб усім, чаго лепей было б не ведаць яму, і пайшоў прэч. Боты коўзалі па размоклых камяках зямлі, зморанае цела бралі зыбкія дрыжыкі. У нябачным чорным наваколлі ўжо густа і спорна шумеў дождж, — дробна бубніў на даху каравулкі аб ададраны кавалак бляхі.

Старшыну было непрыемна, што яго затоеныя ад самога сцбе здагадкі і падазрэнні так лёгка разгадаў гэты хітры і разумны баец. За колькі дзён службы з ім Карпенка так і не ведаў, які на самай справе гэты Аўсееў і як яму, камандзіру, ставіцца да яго. Было б гэта ў мірны час, дык бадай з Аўсеева выйшаў бы неблагі баец — такі на палітзанятках атрымліваў бы адны пяцёркі, лепей за многіх упраўляўся б з фізпадрыхтоўкай ды і наконт іншых навук таксама шмат каму давялося б пазайздросціць яму. Але цяпер, у ліхі час вайны, Аўеееў сваёй хітрасцю, празмернай здагадлівасцю і кемнасцю наконт розных ходаў-выхадаў не падабаўся старшыні. Праўда, прычын для абурэння яшчэ не было, і таму не было двёрдай упэўненасці ў справядлівасці таго пачуцця.

— От, добра,— задаволена сказаў Карпенка, падыходзячй да Глечыкавай пазіцыі. У цемры ночы невыразна чарнеў высокім хрыбтом ладны бруствер, які накапаў гэты баец, і недзе ў глыбіні траншэі ўсё шоргалі і шоргалі з лапаты новыя камякі зямлі.

Карпенка памаўчаў, задаволены стараннем маладога байца, хацеў пахваліць яго, але стрымаўся. Такія паслухмяныя, як Глечык, у мірны час пры некаторых здольнасцях таксама бываюць добрымі салдатамі. Дысцыпліны яны не псуюць, за іх учынкі да начальства не выклічуць. Але які ён будзе заўтра, гэты ціхмяны, пакорлівы Глечык? Пэўна ўткне голаў у кут сваёй глыбокай траншэі і будзе дрыжаць, пакуль наўкола адгрыміць бой, а мо і горш. Самае цяжкае ў такім выпадку, як гэта старшына ведаў па сабе, — пачатак. Перажыць яго, вытрываць, а ўжо там стане гартавацца баец.

— Ты скуль, Глечык? — запытаў Карпенка, стоячы над траншэяй.

— Я? З Беларусі. Бешанковіцкага раёна, калі чулі, — сціпла адказаў баец.

— А як жа ты тут апынуўся, у Расіі?

— Уцёк. Быў у Віцебску, у ФЗН вучыўся, а як немцы падышлі, уцёк. У Смаленску пайшоў у ваенкамат — прынялі ў армію.

— Дабраволец, значыць, — знарочыста здзівіўся старшына.

— Ды не. Мой год пачалі прызываць ужо. Якраз у той дзень у ваенкамат загад прыйшоў — браць дваццаць трэці год.

— Дык колькі ж табе?

— Ну, лічыце — з дваццаць трэцяга года, ужо васемнаццаць год.

— Так, не багата,— задуменна зазначыў Карпенка. — А чаго гэта ты адзін капаеш? Дзе Пшанічны?

— Ды нічога, я і адзін спраўлюся, — сціпла адказаў з цемры Глечык.

— Пшанічны! — паклікаў старшына.— Давай памагай. Што на аднаго хлопца наваліў столькі капаніны.

Недзе побач, не дужа паспешна вылазячы з ячэйкі, заварушыўся ў быльнягу патрывожаны Пшанічны. У гэты раз ён не пярэчыў, паслухмяна ўскочыў у Глечыкаву траншэю, пераняў з яго рук лапату.

А дождж спарнеў. Усё цяжэйшым рабіўся на плячах шынель, чоўкалі боты ў набрынялым вільгаццю доле. Ад чыгункі старшыну клікнуў Свіст — Карпенка падышоў да яго.

— Прымай работу. Усё, — абвясціў баец.

Старшына ўлез у траншэю, прайшоў некалькі крокаў. У адным месцы яна была да пояса, не болей.

— Давай глыбей, так не пойдзе.

Віцька Свіст вылаяўся, пастаяў, адсопся і, заўзята папляваўшы на далоні, зноў пачаў капаць.

6

Ужо, відаць, пад поўнач выгнутая дугой траншэя злучыла пяць стралковых ячэек. Не ўсюды яна была патрэбнай глыбіні — на дзялянцы Пшанічнага, якому разам з Глечыкам выпаў яшчэ і Фішараў участак, яна даходзіла не болей чым да калена. Выйшла яна крывая і нягладкая — ведама ж начная работа, ды на гэта дяпер не дужа зважалі і байцы, і іх камандзір.

Яны ўсе вельмі намоклі, і апоўначы Свіст, першы скончыўшы сваю працу, зайшоў у каравулку, затуліў нейкім рыззём абодва акенцы і ўзяўся распальваць у грубцы. Старшыну, які прыйшоў туды следам, гэтае самаўпраўства не вельмі падабалася, але ён усё ж не пярэчыў ні Свісту, ні Аўсееву, калі той неўзабаве далучыўся да суседавага занятку. Карпенка разумеў, што як-ніяк, а людзям трэба адпачыць да ранку, бо заўтра чакае іх нямала іншага клопату і іншай, куды больш цяжкай, працы.

Так спакваля ў гэтую пакінутую людзьмі збудоўку сышліся яны ўсе ўпяцёх. У расчыненай грубцы ладна гарэлі хвойныя сухія аскалёпкі, а дбайны Свіст усё нешта трушчыў на падлозе сваёй пехацінскай лапаткай.

Утулку тут было не багата: дзьмула з вокан, дым не хацеў ісці ў комін і, расплываючыся пад нізкай столлю, выядаў людзям вочы, але ўсё гэта здалося ім раем пасля той непагадзі, з якой яны пасходзіліся сюды. Галоўнае — тут было суха, макрэдзь і сцюжа засталіся па той бок дзвярэй і напаміналі аб сабе толькі невыразным шорхатам ветру і лёскатам кропель на даху.

Карпенка прылёг на тапчане, выцяг аблепленыя гразёй ногі. Цела адразу адолела салодкая знямога, так і карцела заплюшчыць вочы і сціхнуць, задрамаць колькі хвілін. Каля печкі, бы зачараваныя, уставіліся на мігатлівы агонь Аўсееў і Свіст, у прыцемках, ля парога, крэкчучы і сапучы, пераабуваўся Пшанічны. Ззаду за ўсімі прыткнулася цьмяная постаць Глечыка.

— Эх, ярына зялёная, думаеш і дзіву даешся, як гэта бязладна чалавек зроблены, — разважна сказаў Віцька Свіст, калупаючы трэскай прысак. — Калі ёсць многа, дык хочацца яшчэ больш. А калі няма нічога, дык усякая драбніца — мара. Надоечы пад Шчарбакамі, калі нас пласталі танкі, я толькі і марыў, каб сцямнела хутчэй. Здавалася, усё б аддаў за адну толькі хвіліну цемры. А цяпер вось і немца няма, і танкаў не чуваць, дык хочацца яшчэ і цяпла, і сухога месца…

— Адкрыў Амерыку, — буркнуў Аўсееў. — Яшчэ Шэкспір пісаў: «Каня, каня! Паўцарства за каня!» Разумееш? За каня. Прыпячэ, дык мусіш…

Ён ашчаперыў калені белымі пальцамі і сядзеў так, пазіраючы ў грубку — змораны, раздражнены і невясёлы.

— А што гэта немец сёння: ці не заблудзіўся? Не чуваць нешта, — накручваючы абмотку, асцярожна зазначыў Пшанічны.

Свіст злосна зірнуў на яго.

— Гэ, чакай, заблудзіцца ён табе. Прыдзе ранак — пачуеш.

Ён яшчэ папароў трэскай у печы і раптам ускрыкнуў:

— Хлопцы. Ідэя! Давайце вячэру згатуем. А то, брат, кішка з кішкой сварыцца. Пшанічны, даставай свой кацялок.

— А што зварым?

— Ну, браце, — што ў каго ёсць. У мяне — паўпачка пшонкі.

— У мяне гарохавага канцэнтрату трохі было, — азваўся Глечык.

— Цудоўна! Давай кашаварыць на згубу фашызму, — заахвоціўся Свіст. Яго белабрысы танкагубы твар поўніўся захапленнем ад новай справы. — Мурло, нясі вады, ды чыстай набяры, як з-пад крана.

— Дзе яе набярэш цяпер, чыстай. Усюль гразь.

— Гэх, дзівак, ярына зялёная! Пад дах падстаў. Забыўся, як баба начоўкі налівала, а ты салдацкага кацялка не набярэш?

Пшанічнаму не хацелася рушыць з месца, але не было ахвоты заводзіцца з гэтым Свістам, і ён нязграбна ўзняўся з падлогі, завязаў сваю торбу і выйшаў. Як толькі за ім зачыніліся дзверы, Віцька ўраз падхапіў гэты ладна напакаваны мяшэчак і спрытна запусціў туды руку.

— Так, рамень камандзірскі пад канец вайны Мурло прыпасае, нейкая банка, новая кашуля, сухія анучы — на, Салага, на падмену трымай, — ён тыцнуў Глечыку пару ануч і зноў расхінуў торбу. — Ага, вось ён, акрайчык, так, так… цукру драбок… О, братва, сала! Ура Пшанічнаму, от малайчына, не ўсё з’еў. Каша будзе з салам.

Ён хуценька завязаў лямкі торбы і шпурнуў яе у цемру.

— Слухай, Свіст, нядобра робіш, — сказаў з тапчана Карпенка, — Трэба б спытацца.

— Ого, спытацца! Скулу ты з яго возьмеш: жадоба.

Неўзабаве прыйшоў з вадой Пшанічны, ён падаў кацялок Свісту і ціхмана сеў на сваё месца ў куце. Свіст, міргнуўшы белымі павекамі, хітравата паглядзеў на яго.

— Братачка Пшанічны, ці няма ў цябе якога куса да агульнай кучы?

Пшанічны моўчкі пакруціў галавой, Свіст зноў падміргнуў сябрам:

— Ну, што ж… Абыдземся грэчка-аўсянай сумессю.

Хутка кацялок з вадой, уціснены ў грубку, зашыпеў на вуголлі, а Свіст на разасланым крысе шыняля пачаў церці ўсохлыя кавалкі канцэнтрату. Аўсееў паныла глядзеў у агонь, спаважна туліўся за спіной Свіста Глечык, і ў куце невыразна варушыўся шырокі Пшанічны. Старшына, падпёршы голаў рукою, ляжаў на баку, пазіраў на свой малалікі ўзвод і думаў. Хто ведае, як ім пашанцуе заўтра справіцца з той задачай, дзеля якой іх пакінулі тут? Ці хопіць у іх сілы і ўмельства? Ці ўсе адолеюць страх? Каму суджана будзе датрываць да канца? Камандзір усё не мог пагадзіцца, што людзей яму далі без выбару, першых, якія трапіліся камбату, а тое, на яго думку, было няправільна. Старшыну не падабалася сённяшняя надзьмутасць Аўсеева, не шмат чаго чакаў ён ад Глечыка, ведаў, што заўтра трэба будзе яго, камандзірскі, нагляд за ўсім і за ўсімі. Яму да спадобы быў Свіст, ён нядрэнна паводзіў сябе за гэтыя тыдні адступлення, але хто яго ведае?.. Чалавек сядзеў у турме, і хоць з выгляду вясёлы і адданы, але невядома, што ён носіць у душы. Яшчэ думалася пра Фішара. На момант старшыну чамусьці стала шкада таго вучонага, разумнага чалавека, не прызвычаенага да нягод ваеннага жыцця, слабага і кволага. Як яны ад батальёна, так і Фішар ад узвода падстаўлены цяпер пад першы ўдар, ад якога, хто ведае, ці будзе які паратунак. Зноў жа думалася, каб ён хоць не заснуў там пад ранак, бо тады можа здарыцца ліха, ад якога і ім не мінуць бяды. Пра сябе Карпенка дбаў не багата, ён сам сабе быў зразумелы і просты і, без ніякіх сумненняў ці ваганняў, ведаў, што калі панадзеяліся на яго камбат і камандзір палка, дык ён спраўдзіць тыя надзеі. Можа заб’юць яго, можа параняць, але калі застанецца цэлы, дык ён зробіць усё, што ад яго патрабуецца.

Гудзела, пырскала іскрамі грубка, за сцяной недзе цурчэла з даху вада, шумеў у завуголлі вецер і вельмі хацелася спаць. Але старшына напружаннем волі адганяў дрымоту і ляжаў. Байцы сядзелі на падлозе і пільна назіралі за кацялком у грубцы.

— Так, так… Уліплі мы на гэтым чортавым пераездзе,— паныла сказаў Аўсееў, кладучы падбародак на скурчаныя калені.

Яму ніхто не азваўся — не запярэчыў, не падтрымаў тых невясёлых думак, толькі Глечык уздыхнуў у цішыні ды Пшанічны гучна высмаркаўся.

— Аўсееў, — ціхаватым, але рашучым голасам пасля паўзы сказаў Карпенка. — Бяры вінтоўку і — на варту.

Аўсееў крута павярнуўся на падлозе.

— А чаму я? Што я, горшы за ўсіх?

— Не размаўляць!

— Давай, давай, паніч, — загаманіў Свіст. — Не бойся, кашы не празяваеш. Пакінем, клянуся салёным агурком і хвастом сялёдкі.

Аўсееў пасядзеў яшчэ, пасля нетаропка зашпіліўся і неахвотна выйшаў, мацней, чым трэба, стукнуўшы дзвярыма.

Каша выдалася на дзіва смачная. Свіст неўпрыцям паклаў на спод кацялка выцягнутае з торбы Пшанічнага сала, ад чаго ўсё гэта несалёнае варыва атрымалася вельмі тлустае і наварыстае. Елі ўсе разам, з адной пасудзіны, згодна скрэбаючы драўлянымі і алюмініевымі лыжкамі, а Свіст — нават трафейнымі відэльцамі на тронку лыжкі. Калі ўжо на сподзе засталося нямнога, Карпенка аблізаў лыжку і сказаў:

— Годзе. Рэшта Аўсееву.

— Ну, братка Мурло, як кашка? — хітравата спытаў Свіст.

— А нішто. 3 галадухі сама ў роце тае, — задаволена сказаў Пшанічны. На яго шчакасты твар з тлустымі вуснамі лягла ленаватая ўхмылка.

— Во гэта дзякуй самому сабе. Ладнае ў цябе было салца.

Пшанічны здзіўлена залыпаў вачыма, здагадаўся і адразу ўхапіўся за торбу.

— Зладзюга ты, Свіст, вось хто, — злосна кінуў ён з цемры, мацаючы свой напакаваны мяшок. — За такія ўчынкі табе трэба морду біць, блатняга.

— Для твайго ж бруха, дзівак, — жартаваў Свіст. — А то вось кокнулі б цябе заўтра, галоднага, і які-небудзь Ганц пакроіў бы тваё сала тоненькімі пласцікамі на свой бутэрброд. А так і жысць павесялела, бы стограмешнік прапусціў.

Пшанічны яшчэ бурчэў нешта ў сваім куце. Свіст соладка разлёгся на падлозе, раскінуў крываватыя ў нізка накручаных абмотках ногі.

— Ну, вось і цудоўна, — казаў ён агладжваючы свой жывот. — Даўно такога шчасця не меў. Хіба тады, як з лагера выпусцілі, от.

— Слухай, Свіст, а завошта ты ў лагер трапіў? — спытаў Карпенка, скручваючы цыгарку. Ён зноў размясціўся на тапчане, таксама падабрэў ад цяпла і ежы і стаў па-хатняму просты, свойскі, такі, як і ўсе тут.

— Ат, гэта даўгая гісторыя. Гісторыя з геаграфіяй. Была справа, ага.

— Што, можа, нізавошта?

— Не скажу, — адразу пасур’ёзнеўшы і нешта ўспамінаючы, прамовіў Свіст. — Было за што. Маглі б і болей прышлёпаць, расплаціўся трыма гадамі. Магу расказаць, калі цікава.

Ён памаўчаў, пазіраючы ў закапцелую, задымленую столь, услухаўся ў шамаценне непагоды знадворку, пасля ўздыхнуў і паварушыў у грубцы. Там нешта стрэльнула ў прысаку, ярчэй загарэліся дровы, асвятліўшы насупленага ў куце Пшанічнага і цікаўны да ўсяго кірпаты твар Глечыка.

7

— Дурны я чалавек… вось. Шалёны, безгаловы… — казаў Свіст. — Наогул, абармот. Толькі цяпер зразумеў гэта. Як кажуць, не вошы мяне заелі, а маладосць загубіла. Жыў у Горску, на Манастырцы. Любата гарадок, скажу вам, першы сорт — Горск… так… — ён памаўчаў, летуценна прыпамінаючы штось і ўсё пазіраючы ў грубку. — Чатыры гады ўжо як не быў, душа занылася. Так… Дык вось, вучыўся троху. Вучыцца не любіў. Ды і з дысцыплінай не ладзілася. Матка, бывала, ходзіць, ходзіць у школу па выкліках, лупіць, лае мяне, а толку мала… А наогул мала біла. Трэба было б болей, тады можа і чалавекам стаў бы, а так — аскалёпак.

Падрос крыху, трапіў у кампанію — дружкі-мілушкі, ярына зялёная. А ўсё ж ладныя былі часы. Раздолле, асабліва ўлетку. Маці на працы (на камбайнавым заводзе рабіла), а я — бы ў раю. Па могілках гойсаем, — гаварыў Свіст, павяртаючыся да Карпенкі. — Такі помнік вялізны, бы будан, стаіць. Дык вось — на могілкі, на Лысую гару, у сасняк, а калі вырвемся і — на Волгу. От, браце, шчасце, ярына зялёная, сто чарцей і бочка рому. Ніхто не бачыў Волгі? Не? Есць на што паглядзець! Шырыня, прастор, вада, сонца, неба, і, каб вы ведалі, райскі куток — Зялёны востраў на сярэдзіне. Схопім чыю лодку, перабярэмся туды і — забаўляемся дні два. Маці шукае — і ў міліцыі, і ў працоўнай калоніі, і ў турме, а мы на востраве кінжалы выстругваем і разбойнікаў корчым.

Пасля пайшоў працаваць,— Віцька ўздыхнуў, запхнуў у грубку канец нейкай дошкі, заклапочана пашураваў там трэскай. — Спачатку Рыгор Сямёнавіч, сусед наш, мяне да сталярства прыладзіў. Працаваў у тым жа камбайнавым, матавілы рабіў. Спярша нішто, а пасля надакучыла — гарчэй за рэдзьку. Уранку — матавілы, увечары — матавілы, учора — матавілы і заўтра — матавілы, зімой і летам — адны матавілы. Ужо гэтыя планкі ды дзіркі сніцца ўначы пачалі — атрута! 3 прыкрасці да гарэлкі прынадзіўся. Выпіваў. Аднойчы ў піўной пазнаёміўся з адным чалавекам — Фраловым звалі, каб яму дышла ў пуза! Так лоўка да мяне пад’ехаў, і так, і сяк, гляджу — мілы чалавек. I грошай не шкадуе. Пілі. Спрытна ён мне жытуху атруціў. I не прыкмеціў я, як ахмурыў ён мяне, дурня. «Ты, — кажа, — свой парень, пошто тебе мозоль натруживать? Хошь — устрою, работенка — лафа». I што ж? Устроіў прадаўцом у хлебны магазін. Працую месяц-другі. Не скажу, каб вельмі падабалася. Праўда, сыты быў (а тады галаднавата было на Волзе), а так амаль, як і на камбайнаным — аднастайная праца, знай рэж кілаграмы. Пяць тон сёння, пяць тон заўтра. Не глядзі, што хлеб, а нарэжашся за дзень, дык горш, чым у сталярцы, зняможаш.

Хацеў ужо ўцякаць ад гэтага шчасця, як аднойчы з’явіўся гэты Фралоў. Кажа, прыходзь у «Паплавок», справа ёсць. Прыходжу. Сядзяць у куце пад пальмай — мой Фралоў і яшчэ адзін, дзядзькам Агеем звалі. Што, думаю, за справа? Выпілі, закусілі, нічога не кажуць, яшчэ выпілі, закусілі — маўчаць. Яшчэ і яшчэ. А пасля Агей і кажа: так і так, маўляў, падкінем пару пудзікаў звыш накладной — прадасі? Прадам, кажу, не залежыцца: тавар ходкі. «Ну, вось, парадачак, хлопец свойскі», — цешыцца Агей. А мне з п’янкі і неўпрыцям, што гэта — першы мой крок быў чорту ў зубы. Добра на душы, смеласць так і прэ, дагадзіць хочацца людзям — вось і згадзіўся. А не ведаў таго, ярына зялёная, што сёння — пару пудоў, а заўтра — дзесятак, а пасля — тонамі падкідваць мне будуць. Прыйдзе машына, пачнуць згружаць, — гэты самы Агей і яшчэ адзін, — гляджу, на вагах — дзве тоны, а накладную даюць на паўтары. Астатняе — наша. Грошы лішкі — усе ім аддаваў. А яны дзяліліся. Спачатку загрызла ў маім сэрцы, думаю — да дабра не дойдзе. Але пасля грошы тыя збілі з панталыку. Грошы павалілі кучай. Не прывык столькі мець. Што рабіць з імі? Не прап’еш: паўлітэрка шэсць рублёў і толькі.

— Ну, гэта ты брэшаш, — уставіў Пшанічны. — 3 грашмі яшчэ ніхто не меў клопату.

— Не меў? — з’едліва азірнуўся Свіст. — Што ты разумееш, Мурло, душа капеечная…

— Ладна, годзе вам. Давай далей, — абарваў сварку Карпенка.

— Ага. Ну, тут разгарэлася мая фантазія, захапіўся я фота. Купіў апарат, усякія да яго прычындалы, пачаў псаваць паперу і пласцінкі. Здымаіў. I на Волзе, і на Зялёным востраве, і ў парку. Налаўчыўся з часам — нішто выходзіла. Падумаў было — ці не паступіць мне ў фотаарцель? Сказаў аднойчы Фралову — той толькі зубамі заскрыпеў. Спрабуй, кажа.

Так, жыву далей. Абрыдла фота, купіў байдарку і ўвечары ды ў выхадныя дні — на Волзе. О, гэта я любіў. Відаць, душа такая: заўсёды на прастор лезе. Фралоў з Агеем таксама, калі прыходзілі, катаў. Пасля прадаў байдарку, купіў маторку. Зноў Зялёны востраў. П’ём, рыбу ловім. Туды ж адзін раз прывезлі яны Лёльку. Дзеўка, брат, такая, ярына зялёная, во! Пальчыкі абліжаш. Агнявая, баявая, вясёлая, і захмялела мая галава ў адзін вечар, што і гарэлкі не трэба. Купаліся, пілі, і там у кустах налаўчыўся я, згроб яе і пацалаваў, Думаў, у морду ляпне, а яна куды там — абхапіла мяне аберуч за шыю, упілася ў вусны, і дух мне заняло, быццам у якое правалле рынуў.

Закруціла мяне любоў з гэтай Лёлькай, месца сабе не знайду. Кажу, давай пажэнімся, жыць будзем па-чэсці, а яна толькі смяецца. Ходзіць да мяне на спатканні, цалуецца, але ўсё тайком, каб Фралоў не ведаў. Што ты, кажу, малая ці ён — бацька твой, чаго баішся? Нельга, кажа, каб ведаў, і ўсё. Не ведаю, чым бы гэта скончылася, каб аднойчы такая гісторыя не сталася.

У нейкае свята дамовіліся сустрэцца, прыходжу, а яна стаіць ля танцпляцоўкі ў парку з гэтым самым Фраловым. Пачуў я нядобрае, але падышоў, а Фралоў бярэ мяне за локаць і выводзіць на бакавую алейку. Думаю, нешта будзе, а ён гэтак мне кажа: «Кінь Лёльку, не чапай, не твая». Лютасць мяне ўзяла. «А чыя, кажу, мо твая?» «Мая», — кажа, і вочы, як у воўка, гараць, а рука ў кішэні нешта намацвае. Ну, я не паглядзеў на гэта, злаўчыўся ды ладна яму садануў у скулу. Распачалі мы бойку, пырнуў ён мяне фінкаром у лапатку, але я кулака не пашкадаваў. Пазбягаліся людзі, закрычала Лёлька, ну, мільтоны нас і ўзялі. Прывялі ў аддзяленне — пратакол і так далей. Гляджу, гэты сабака чужое нейкае прозвішча падстаўляе за сябе і дакумент у яго адпаведны ў кішэні. Узбунтавалася мая лютасць — ах ты, гад, думаю, зноў некім заставіцца хочаш. Вядзі, кажу канвою, да галоўнага. Паклікалі начальніка, узяў я і расказаў усё — і пра хлеб, і пра Агея, і пра нашы шахер-махеры. Нічога не ўтаіў — утаіў толькі Лёльку. Чула маё сэрца, што і яна не так сабе ў гэтым кодле, а назваць не мог. Не назваў…

Свіст чагосьці прымоўк, задумаўся, угледзеўшыся ў грубку. Наўкола, чакаючы, сядзелі таварышы. Карпенка, падпёршы голаў рукою, ляжаў на тапчане і таксама чакаў. Свіст яшчэ памаўчаў, агладжваючы гарачыя калені і, відаць, нанова перажываючы колішнюю сваю бяду.

— Пасадзілі нас у КПЗ, пачалі следства. Да мяне не блага адносіліся ўсе — і міліцэйскія, і турэмшчыкі, і следчыя. А тут аднойчы заўважаю: нешта перамяніліся, падазрона гэтак паглядаюць і ўсё ловяць на чымсьці. У чым справа, пытаю, я ўсё вам па-шчырасці. А ці ўсё? — кажа адзін чорны такі, каўказскі на выгляд чалавек. А чаму пра Злотнікаву маўчыш? Якую Злотнікаву? Пра Лёльку, — адказвае і гэтак углядаецца, бы праз вочы хоча нутро бачыць. Аказваецца, гэты гад Фралоў ужо выдаў яе.

Ну і вось, судзілі. Цэлую шайку. Як глянуў я на судзе, дык аж спалохаўся. Ярына зялёная, аказваецца, я толькі кончык ніткі падаў, а ўвесь клубок разматалі без мяне. Чалавек дваццаць розных зладзюг. I Лёлька. Трудна мне было, паверыце, бачыць яе там. За сябе не так крыўдна, як за яе. А яна ў вочы мне не глядзіць, не размаўляе. Няўжо, думаю, мяне даносчыкам лічыць? Маўклівасць гэтая мне душу выварочвае, карціць загаварыць, а нельга.

Ну, далі каму колькі. Фралову — 10, Лёльцы — 3, мне — 5. Пасля папаўзла жысць турэмная, лагерная. У Сібіры лес пілаваў. Піхта, елка. Снег да пояса, сопкі, мароз. Дым ад кастроў аж цяпер уначы чую — сніцца ўсё. Усё, здаецца, ім прасмярдзела. Тралявалі ў распадак. Пайкі хлеба, баланда, нормы. Люд розны. Каторыя нішто, душэўныя, каторыя — сволачы. Ахова таксама. Трудна было. Пасля прывык. 3 залікамі адбыў два гады. Выпусцілі. Куды падацца? Кажуць бывалыя: на захад не ткніся. Цяпер ты з блямбай на векі-вечныя. Там ты — як воўк у аблаву. Усе атукаць будуць — судзімы. Гайда на ўсход. Паверыў, падаўся на ўсход. На Сахалін прыбіўся, парабіў на шахтах — не спадабалася. Успомніў Волгу — пайшоў матросам на сейнер. Крабаў у Татарскім праліве лавіў, сялёдку, у пуціну — ласосяў. Трудная жытуха марская, а прывык — нішто. Мора яно ваблівае, — і муштруе, і не адпускае, як капрызная каханка. Часам дапячэ за шторм, свет белы праклянеш, а сціхне, улагодзіцца — лёпшага і не трэба: прастор, вецер, — мілая душа, ярына зялёная.

I тут — вайна. Ага, забыўся вам расказаць. Быў яшчэ ў маім жыцці чалавек, любіў я яго, паважаў. Не шмат каго паважаў, а яго паважаў, гэта па-шчырасці. Уладзімір Кузняцоў. Лётчыкам быў. Капітан. Яшчэ, помню, я малым падшывальцам на Манастырцы ў садкі лазіў, а ён прыязджаў у водпуск — у шызай гімнасцёрцы, жоўтых рамянях і фуражцы з залатым крабам. Але асабліва нам падабаліся яго значкі на грудзях. Памятаю — Варашылаўскі стралок, ППХА, ГСА і парашутысцкі. Любілі мы, пацаны, за ім бегаць, і ён не стараніўся, дружыў з намі. Аднойчы я запіску ад яго Інцы Галашчокавай насіў — была такая ў нас прыгажунька. Ну вось, а пасля гэты самы Уладзімір і знік — ні слуху, ні духу. Бацька яго, Рыгор Сямёнавіч — той самы, што мяне да сталярства прызвычаіў — ходзіць маўклівы, сярдзіты, маці ўсё бядуе, а дзе ён — ніхто не ведае. Але праз год ці два з’яўляецца наш УладзімІр Рыгоравіч. Ужо, брат, тры шпалы на пятліцах, замест значкоў — два ордэны Чырвонага Сцяга, але, ведаеш, нешта са здароўем нелады. Паранены, аказваецца быў і, думаеш, дзе? У Іспаніі. 3 франчукамі ваяваў, за рэспубліку. Пасля ён сам мне гэта па сакрэту расказваў. Звольнйіі яго са службы з-за той раны, і пачаў ён чарнець ад нейкага гора, як той кацялок ад копаці. Стаў сумны, маўклівы і ўсё адзін. А ўбачыць калі самалёт над горадам, дык, паверыце, зажмурыць вочы, пазірае, пазірае — той ужо схаваецца дзе ці пасадку зробіць, а ён усё стаіць і ўзіраецца ўгору. А на вачах слёзы. От, брат, гора было чалавеку! Калі я спутаўся з гэтай чортавай фралоўскай кампаніяй, ён штосьці заўважыў — вядома, па суседству нядоўга што ўтоіш, — і ўсё казаў мне: кінь ты, Віцька, не тое робіш. Ну, а я не паслухаў. Хацеў і не мог. Ну, а любіў я яго вельмі. I цяпер так шкадую, што не паслухаў яго, хоць, канешне, ён не ведаў усяго, а толькі здагадваўся.

I вось палучаю на Сахаліне пісемцо з Горску ад пляменніцы, піша — таго ўзялі, таго прызвалі, а Кузняцова сын на другі дзень вайны сам пайшоў. Не хацелі браць у лётчыкі, бо здароўе непрыгоднае, дык ён у пяхоту выпрасіўся. Ну, думаю, карціна — ярына зялёная! Што, думаю, за гады, тыя фашысты, калі ўжо такі чалавек гатовы ў пяхоце з імі біцца? Ну, і вось, усе мае знаёмыя, былыя дружбакі — на фронце, адзін Свіст у тыле. То быў у турме, а цяпер у цёплым месцы на рыбфлоце. Не, думаю, я таксама чалавек, не скаціна. Падаў заяву — давайце разлік. Не пушчаюць. Кажа начальнік кадраў: «Кінь, Свістуноў, — усё мяне Свістуновым зваў, — кажа, кінь глупства. Тут ты за мілую душу да канца вайны адседзішся, чаго табе перціся фашысту на ражон?» — «Ах ты, сабака, кажу, там людзі жыцця не шкадуюць, а ты тут — сядзі. Не ў турме ж я, адсядзеў сваё — давай грошы!»

Усё ж выбіў у іх касую і прыкаціў у Маскву. Па старой звычцы пайшоў да начальніка НКВД — так і так: былы заключоны, хачу на фронт. Памажыце.

I памаглі. Даў палкоўнік паперку, з ёй мяне — на папаўненне ў стралковую дывізію і на фронт. Пад Полацкам акружылі… Ледзьве з дружбаком адным — Алёшкам Гарэлікам — ногі вынеслі. Вось на вас наткнуліся. Узяў ваш камбат. Распытаў усё, як і што, куды і адкуль, і ўзяў.

У каравулцы пацямнела, пад столлю клубіўся дым, часам задзімаў у вокны вецер. Карпенка курыў, лежачы на спіне, усе маўчалі.

— Так, зазнаў ты, відаць, ліха, — сказаў старшына. — Гэта не соладка — турма. Але было за што: вінаваты, як ні круці.

Свіст неяк заварушыўся ад тых слоў, відаць было, яны блізка краналі нешта набалелае ў яго затоенай, захаванай углыб душы.

— Было за што — гэта праўда. Было. Далі пяць — згадзіўся. Далі б дзесяць — ні слова б не сказаў. Усё б адбыў. Чорт з ім: заслужыў — атрымай па справядлівасці. Толькі, ведаеш, не хачу, каб увесь век папракалі. Што было, то мінула, трэба — яшчэ адсяджу, стрываю, толькі без біркі, без штэмпеля — чалавек я, ярына зялёная… I хоць злыдзень, безгаловы, дурны, але чую — не горшы за многіх, ціхенькіх, роўненькіх… Вось…

Карпенка на тое не сказаў нічога, усе маўчалі, і чуваць было, як выў у завуголлі нясціхны восеньскі вецер.

8

Выйшаўшы з каравулкі, Аўсееў спыніўся і прыслухаўся. Пасля якога-ніякога святла з грубкі ў гэтай цемрадзі нічога не было відаць — адно шапаценне дажджу на даху ды сутаргавыя парывы ветру. Хлопца адразу ахапіла восеньская начная няўтульнасць, цела скаланулася ад золкіх дрыжыкаў, ён наставіў каўнер і нерашуча ступіў у змрок ночы.

Пад гамашамі чоўкала гразь, лапацеў і лапацеў дождж па намоклай спіне, пілотцы, і невясёлае злоснае прадчуванне ўсё глыбей і глыбей забіралася ў душу байца.

Адно з двух, думаў Аўсееў, ці ўсе яны на чале са старшынёй — круглыя асталопы, ці ён сам — ныцік і трус. Але баязліўцам ён не палічыў бы сябе ніколі, бо памятаў у жыцці выпадкі, калі Алік Аўсееў наважваўся на такія ўчынкі, на якія іншыя зусім не былі здольны. Проста ён разумеў такоё, што не хацелі або не маглі разумець ні старшына, ні Свіст, ні Глечык, ні Фішар, і тое, уразумелае байцом, не на жарт трывожыла яго. Ну, вядома ж, іх пакінулі ў заслон не для таго, каб яны, пасядзеўшы ў спакоі суткі, маглі затым спакойна дагнаць батальён. Ужо калі паставілі на гэтай дарозе, то, значыць, тут ёсць небяспека — пойдуць нямецкія сілы, ад якіх хоча засцерагчыся полк. Але што яны, шасцёра, могуць зрабіць той фашысцкай навале, калі з ёй чацвёрты месяц не зладзіць уся армія? 3 першага ж удару іх тут прыхлопнуць, як таго камара на ілбе. I хто гэта надумаў такое ахвяраванне? Яўны пралік, нікчэмная мара і толькі. I гэты цвердалобы, недалёкі Карпенка ўпёрся, як баран у новыя вароты, і толькі ведае: загадана — дык выконвай.

Аўсееў прайшоў разы два па ўзмежку, далёка не адыходзячыся ад каравулкі, прыслухаўся і зайшоў пад падстрэшак. Калі так прыціснуцца да самай сцяны, дык трошкі можна засцерагчыся ад мокрадзі і ветраной сцюжы. Азяблыя рукі самі шукаюць цяпла за пазухай і ў кішэнях, з каравулкі чуецца размова, пра нешта там апавядае балбатун Свіст. Нейкі незразумелы ён чалавек, гэты Свіст. Сам быццам і нішто — разумны, спрытны і свету пабачыў, а ніякага крытычнага падыходу да абставін. Дзіўна нават, як ён, блатняк па натуры, можа так згодна падпарадкавацца? Спачатку, калі ён толькі з’явіўся ў іх роце, Аўсееў хацеў пасябраваць з ім, бо болей нікога здатнага тут не было — усё нейкія нехлямяжыя дзецюкі, з якімі — ні паразважаць, ні ўспомніць. Але спакваля Аўсееў пераканаўся, што гэты Свіст болей горнецца да іншых, любіць трымацца кампаніі, і Аўсееў махнуў рукой — чорт з ім.

Аўсееў у палку жыў сам па сабе, гэта было не дужа вясёла, але хлопец проста не бачыў паблізу нікога вартага, усё здавалася яму, што ён куды разумнейшы, вышэйшы густам, пачуццём, чым усе тыя, хто ў гэтым армейскім жыцці быў побач з ім. Многімі ён пагарджаў, на іншых, такіх, як Глечык, проста не звяртаў увагі.

Пакрысе прызвычаіўшыся да цемры, Аўсееў стаў бачыць цьмяную лінію чыгункі, невыразныя слупкі на пераездзе, чуў, як маркотна шумелі ўначы маладыя пасадкі. На гары, на дарозе ўсё было ціха, сапраўды немцы чагось замарудзілі ці мо заначавалі дзе па такой непагодзе — а то было б ліха. А можа было б лепш? Уначы дык яны яшчэ здолелі б адарвацца ад ворага, схавацца ў цемры, адысці, а вось заўтра, бадай, заўтра будзе пагібель — гэта пэўна.

А гінуць, пражыўшы толькі дваццаць год неблагога жыцця, Аўсееў зусім не хацеў. Усё яго нутро, кожная часцінка цела нема пратэставалі супраць пагібелі і прагнулі — жыць, жыць. На д’ябла гэта вайна, на д’ябла мукі і кроў, калі чалавеку трэба адно толькі — жыць. Столькі асалод у гэтым жыцці — пазнаных і яшчэ непазнаных — столькі радасці і шчасця, што гінуць у самым яго пачатку — злачынства ў адносінах да сябе. Гэты цвердалобы Карпенка гатовы разбіцца ў шчэпкі, каб толькі выканаць які бязглузды загад. Аўсееў жа заўжды прывык разважаць, рэвізаваць, думаць і знаходзіць што лепшае для сябе з усёй сумы магчымага.

Такія звычкі ён набыў даўно, яшчэ ў школе, калі ўразумеў, што большага, часам, можна дасягнуць малымі сродкамі. Ён шмат чытаў, вучыўся лёгка і сярод настаўнікаў і таварышаў лічыўся здольным, развітым вучнем. Без асаблівых турбот даваліся яму гуманітарныя навукі, матэматычныя ён таксама ведаў, але чым далей вучыўся, тым болей іх недалюбліваў. Яны патрабавалі карпатлівасці, настойлівасці, уедлівасці да дробязей, а гэта было не па нутру лёгкадумнай натуры Аліка. Бясконцыя хатнія заданні па алгебры, трыганаметрыі, фізіцы атручвалі яго вольны час, які патрэбны быў для спорту, асалод і забаў. I ён змовіўся з аднакласнікам Шугайлам — недалёкім перарослым вучнем, які нядрэнна спраўляўся з матэматыкай і другагоднічаў у восьмым класе з-за абсалютнай няздольнасці да моваў. Гэты Шугайла рабіў за Аліка ўсе хатнія заданні па матэматыцы, пісаў за яго кантрольныя, аблягчаў усе яго матэматычныя абавязкі. Алік дапамагаў яму на дыктантах і сачыненнях, але рабіў гэта хітра, і калі па матэматыцы адзнакі ў іх былі аднолькавыя, то па мове ацэнка ў Шугайлы рэдка калі ўзнімалася да «4». Алік жа чацвёркі меў рэдка, ён быў выдатнік.

Бацька яго, ваенны ўрач падпалкоўнік Аўсееў, у справы юнака-сына ўмешваўся мала, ён быў поўны ўласных клопатаў, затое маці, ужо не маладая і вельмі сардэчная жанчына, апякала адзінага свайго сынка за пяцярых бацькоў і пяцярых матак. 3 маленства яна бачыла ў Аліку тысячу талентаў і незвычайных здольнасцей. Варта было малому, дурэючы, крануць клавішу піяніна, як маці ўжо захаплялася і хвалілася перад бацькам, суседзямі, знаёмымі: «Ён жа цуда-дзіця — узяў акорд! О, ён будзе кампазітар!» Калі Алік пэцкаў на паперы паслюненым алоўкам якія крывулякі, — маці падхоплівала тую паперку і бегла паказваць іншым — во якія здольнасці ў яе сына! Калі сынок крыўдзіў каго з малых на двары і маці скардзіліся на яго, тая, зачыніўшы дзверы, казала: «Малайчына, сынок. Не дазваляй, каб цябе крыўдзілі».

Падросшы, Алік пайшоў у музычную школу, няблага правучыўся там два гады, але потым кінуў. Маці вельмі пакутавала ад таго, здзіўляліся педагогі, чаму гэта ён, здольны да музыкі хлопец, раптам страціў да яе ахвоту. Аўсееў нікому не тлумачыў нічога, але сам ведаў пэўна, што зрабіў правільна. «Лепш быць першым у Галіі, чым другім у Рыме», — вычытаў некалі Алік і зразумеў, што ў музычнай школе яму ніколі не быць першым. Першай там была Ніна Машкова, а на іншае месца сваім здольнасцям Алік не мог пагадзіцца.

Праз месяц ці два Аўсееў запісаўся ў студыю выяўленчага мастацтва, купіў вялізны альбом, мядовыя акварэльныя фарбы і ўсю зіму пісаў нацюрморты. Аліку здавалася, што ягоныя малюнкі не горшыя за працы іншых студыйцаў, але выкладчык Леанід Яўгеньевіч, старэнькі чалавек у зашмальцаванай таўстоўцы, часам спыніўшыся ля яго мальберта, з хвіліну церабіў вузенькую бародку і затым невядома чаму пытаўся:

— Вы, Аўсееў, спорт паважаеце?

— Паважаю, — жвава паварочваючыся да яго, казаў Алік, і настаўнік згодна ківаў бародкай:

— Правільна. Футбол, напрыклад, цудоўны занятак для юнака.

Спярша Аўсееў не разумеў, а пасля здагадаўся пра тыя цьмяныя намёкі і перастаў наведваць студыю. Якраз пачыналася вясна, прыгравала сонца, на дзіцячым стадыёне да позняга вечара бухалі мячы — і Алік Аўсееў аддаўся спорту.

Пасля некалькіх трэніровак яго залічылі ў юнацкую футбольную каманду раёна, якая затым у спаборніцтвах на першынство горада заняла першае месца. Здымак каманды-пераможцы надрукавалі ў мясцовай газеце. Алік у рашаючым матчы забіў два голы і адчуў у сабе такое, быццам ён намяога сталейшы за свае 16 гадоў. Яго перасталі цікавіць аднакласнікі і нават настаўнікі, якія выказвалі да юнака-спартсмена прыкметную павагу, ён убачыў, як дзяўчаты пазіралі на яго закаханымі вачыма і таварышы згаралі ад зайздрасці да яго поспехаў. Усё тое прыемна казытала яго адчуванні, і Алік пачынаў ужо думаць, што знайшоў сваю каляіну ў жыцці, калі ў пачатку лета на іхнюю каманду пасыпаўся шэраг няўдач. Тры разы запар на адказных спаборніцтвах яны ганебна прайгралі, аднойчы Аліка вывелі з ігры за грубасць і ўрэшце замянілі другім юнаком.

Доўга пасля таго Аўсееў самотна перажываў свае жыццёвыя хібы, але маці суцяшала сына, даводзячы, што ён вельмі здольны, усебакова таленавіты, трохі ленаваты, а калі пастараецца, то будзе проста геніяльны чалавек. Гэты засвоены з дзяцінства довад пакрысе супакойваў Аліка, напаўняў яго пагардай да іншых і даваў падставу глядзець на сябе, як на выключнасць. Але людзі чамусьці ўпарта не хацелі заўважаць выключнасці Аўсеева і зусім не так, як таго патрабавала яго натура, ставіліся да маладога чалавека. Асабліва гэта праявілася, калі Алік Аўсееў прыехаў у Ленінград і паступіў у артылерыйскае вучылішча.

Вучачыся ў дзесятым класе, Алік зразумеў, што маствцтва, музыка, жывапіс, а таксама спорт — гэта не яго стыхія, бо там трэба фанатычная бязлітаснасць да сябе, упартасць і праца. А ўсё тое, што даецца вялізным намаганнем, праз цяжкасці, тое — ведаў Аўсееў — перастае несці асалоду, радасць таго засмучваецца цяжарам дасягнення. Вайсковае ж вабіла яго рамантычнасцю дзеянняў і прыгажосцю формы.

Але сталася так, што з першых жа дзён свайго вайсковага жыцця курсант Аўсееў і тут адчуў расчараванне. Камандзірам таго аддзялення, у якое залічылі Аўсеева, назначылі мешкаватага тугадума Тодарава. Гэты няўклюдны чалавек з тупой упартасцю і асаблівым стараннем імкнуўся выканаць усё, што ад яго патрабавалася, не зважаючы ні на чые і ні на якія турботы. Ён зусім не хацеў бачыць, што Аўсееў разумнейшы за яго і за многіх курсантаў, што ён болей развіты і спрытнейшы, куды лепш выхаваны. Дарэчы, гэта не хацеў заўважаць і старшына, і камандзір узвода, — яго школілі нароўні з усімі. А калі ён спрабаваў вылучыцца, паказаць свае веды і здольнасці, даказаць тым, што ён варты лепшага, тады яго неўзлюбілі таварышы...

Праўда, тыя нягоды хутка скончыліся. Улетку, калі пачалася вайна, яго ў ліку вялікай групы курсантаў з маршавай ротай накіравалі на фронт. Аўсееў спачатку ажно парадаваўся і, па пыльных дарогах дабіраючыся да перадавой, быў поўны рашучасці на які геройскі ўчынак — усё карцела яму паказаць людзям, на што ён здатны. Але ў першым жа баі яго аглушыла грымоццем страляніны, асляпіла страхам блізкай смерці, апаліла болем няўдачы. «Не, — сказаў сабе Аўсееў, — гэта не для мяне» і далей ужо толькі і дбаў, каб як уцалець.

Дагэтуль як-кольвечы яму шанцавала, але, здаецца, прыйшоў канец яго ўдачы. Аўсееў вельмі непакоіўся за заўтрашні дзень, чула яго сэрца — будзе непапраўнае ліха, і ўсё думалася, што зрабіць, каб як адхіліць пагібель.

Так, стоячы пад застрэшкам і марна згадваючы, як выйсці цэлым з гэтай бяды, Аўсееў і не заўважыў, калі сціх дождж. У начы пацішэла, перасталі ляскатаць кроплі па даху, здаецца, патроху ўймаўся і вецер. Невядома, колькі было часу, Аўсееў адчуваў млявую знямогу ва ўсім целе і, злосна падумаўшы пра тых, у каравулцы, якія не змяняюць яго, адчыніў дзверы.

9

3 каравулкі шугнула цяплом, дымам, кіслай парнасцю мокрых салдацкіх шынялёў. Не пераступаючы парога і трымаючы насцеж расчыненыя дзверы, Аўсееў запытаў:

— Ну што? Вы мяне зменіце сёння?

— Нешта ты хутка хочаш, — сказаў з тапчана Карпенка. — Яшчэ, мабыць, і двух гадзін не мінула.

Ён нетаропка выцяг з кішэньчьіка старую «кіраўку» на ланцужку, угледзеўся, павярнуўшыся да скупога святла з грубкі.

— Эге, пяць ужо! Хутка і світанак. Ну, хто? Глечык, давай на варту!

Глечык з гатоўнасцю ўзняўся, але побач усхапіўся Пшанічны.

— Пачакай. Я пайду. Хай адпачне Глечык. Ён капаў многа, так што…

Не чакаючы камандзіравай згоды, баец захінуў шынель і палез у дзверы. Аўсееў паставіў у кут вінтоўку і пачаў ладкавацца ля грубкі.

— Дождж сціхае, здаецца? — спытаў Карпенка.

— Сціх, — сказаў Аўсееў, выцягшы да агню счырванелыя рукі. Побач, размораны гарачынёй і падкурчыўшы пад сябе ногі, масціўся Свіст. Ён усё, відаць, не мог пераадолець свайго разважлівага настрою і з раздумнай ціхасцю ў светлых вачах, скіраваных на вуголле ў печцы, казаў:

— Паглядзеў я на людзей і там, і тут, смерцяў нагледзеўся і думаю: эх, чалавек, чалавек, не знаеш ты, што табе трэба, пакуль цябе гарачы певень у зад не дзеўбане. А дзеўбане, тады ўраз розум дойме. Тады не ўцяміш, як жыць трэба. Гэта я з самога сябе, вось, ярына зялёная.

— Яно так, — азваўся Карпенка. выцягваючы на тапчане ногі. — Але хай яна згарыць, вайна тая. Колькі ліха, колькі гора! Мне дык яна ўсё жыццё парушыла. Толькі я на ногі ўзняўся, на сваю каляю ўзбіўся, а тут трах-бах — павяло…

— Гэта праўда, — згадзіўся Свіст. — I калі ўжо мы яго адужаем, гада? Прэ і прэ, паразіт!

— Нічога, здужаем. Да Масквы не пусцім. Гэта пэўна.

Аўсееў, грэючы мокрыя пальцы, непрыязна бліснуў на старшыну чорнымі сцюдзёнымі вачыма.

— Гэта мы ўжо чулі. А тры месяцы адступаем?!.

— Ерунда, — жыва азваўся Свіст. — Кутузаў таксама адступаў. Тут, брат, план, можа, такі — як з французам. А што? Завабіць глыбей у лясы, балоты, акружыць і кокнуць к чортавай матары, каб ніводнага не засталося.

Карпенка курыў, пускаў у столь шырокія струмені дыму і думаў нешта сваё. Аўсееў, нагрэўшыся, узяўся даядаць кашу, Віцька зграбаў ля печкі апошняе паліва, а Глечык, поўны ўвагі на круглявым хлапечым твары, абапіраўся на руку і слухаў. Дровы ў грубцы дагаралі, зіхацела ўнутраным жарам куча вуголля, змрок завалакваў постаці людзей, невыразна свяціліся толькі твары, рукі.

— Ах, гады, гады! Што зрабілі з Расіяй, — сказаў Свіст, падбіраючы ў цемры рэшткі паліва. — Ну, чакай, дабярэмся — нікому літасці не будзе.

— Нашто так, — падумаўшы, заўважыў Карпенка. — Усіх не трэба пароўну мераць. Ёсць і ў немцаў людзі. Падпольшчыкі. Яны сваю работу робяць.

— Што, можа, пралетарскую рэвалюцыю рыхтуюць? — невясёла ўсміхнуўся Аўсееў. — Я чуў, адзін палітрук пра рэвалюцыю ў Германіі агітацыю разводзіў. Кажа, хутка нямецкі пралетарыят падымецца супраць Гітлера.

— А што? Можа і падымецца. Што ты думаеш? Мы не ведаем, а там, мажліва, справа ідзе. Не можа ж таго быць, каб усе рабочыя там — за Гітлера.

— Ага, чакай, — буркнуў Аўсееў.

— Эх ты, разумнік, — зазлаваў Карпенка. — Нешта ты дужа знайка вялікі, гляджу. Усё ты знаеш, усё разумееш.

— I разумею, а што ж?

— Разумееш! Вось я пагляджу заўтра, які ты будзеш разумны.

Аўсееў змаўчаў. Стала ціха. Глечык насупіўся, Свіст разважна казаў:

— Гэта нічога, нічога. Хай! Канешне, ліха, але няма ліха без дабра, а дабра без ліха. Перамучымся, але бяда жыць навучыць. Эх, ярына зялёная, — ён раптам змяніў тон на свой звычайны гарэзна-жартоўны. — Слухайце анекдот на закуску, ды трэба трохі камара прыдушыць.

Карпенка ўсміхнуўся ў цемры, павяртаючыся на бок, Глечык падсунуўся бліжэй да грубкі і да Свіста, Аўсееў грэбліва скрывіў вусны.

— Дык вось, пра бабскую цікаўнасць. Хто супраць, хто за? Згода. Дык вось, ярына зялёная, слухайце.

Ён увесь неяк перамяніўся, жвавай цікаўнасцю заблішчэлі вочы, дробнымі зморшчынкамі ўзяўся лоб, зухаватая гарэзнасць з’явілася на ўсім твары. Гэта ўжо быў іншы, не летуценны, разважны баец, а звычайны Віцька Свіст, — свойскі хлопец, весялун і прайдоха.

— Быў чалавек і яго знаёмец. Сустракаюцца неяк: — «Як жысць?»— «Нічога». — «Гляджу, нешта худы ты, ледзь душа ў целе. Што такое?» — «Ды жонка заела». — «Эге, а жонка што, таксама схуднела?» — «Дзе там: печ-баба». — «Ну, я памагу, адвучу яе ад згрызоты». I вось прыходзіць гэты знаёмец у выхадны. Стук-стук. «Дзень добры».— «Заходзьце, калі ласка». — «Ды я па справе к гаспадару». — «Ну, што ж». — «Толькі па сакрэту, сам ведаеш». — Гаспадар прыціх, вядзе ў асобны пакой, дзверы на ключ. Жонка нервуе: што за справы? Ну, і пад дзверы, вока ў дзірку — што такое? А знаёмец бах перад гаспадаром на калені. Чуе баба, просіць нешта дараваць. «Не магу, — кажа гаспадар, — сам ведаеш, не магу». — «Хрыстом прашу: даруй, малады быў, памыліўся». — «Не прасі, не ў маіх сілах гэта». — Так паўгадзіны. Урэшце выйшлі абодва сумныя, знаёмец за капялюш ды ў дзверы, не развітаўшыся. Жонка да мужа: «Што такое?» — «Не магу, кажа, дарагая: не мая тайна». Яна і так і гэтак, а ён: «Не магу і ўсё, не прасі». Жонка не спіць ночы, перастала есці, усё думае, гадае і просіць сказаць тайну. Але муж — ні за што. У другі выхадны зноў тая ж гісторыя. Прыходзіць знаёмец, запіраюцца, і зноў адзін просіць, а другі ўпарціцца. Жонка ўсё распытвае, сохнуць пачала, абеда не гатуе. Але муж упёрся і ўсё. Так тры тыдні ўсё прыходзіў чалавек і ўсё ўпрошваў дараваць, а на чацверты высахлую, як шчэпка, жанчыну адвезлі ў бальніцу.

— Здорава, — сказаў Карпенка. — Не дужа смешна, але — правільна. Ну, а цяпер — пару мінут маўчок.

Заскрыпеўшы тапчаном, ён павярнуўся на другі бок і адразу сціх. Седзячы, прытуліўся да цёплай печкі прамоклы Аўсееў, на падлозе з галавой ухутаўся шынялём Свіст. Глечык падсунуўся бліжэй да грубкі і, ашчаперыўшы калені, маркотна глядзеў у чэрава яе.

Калі зусім дагарэлі дровы, яшчэ доўга яркай чырванню зіхацела вуголле, па ім дзе-нідзе прабягалі сінявата-празрыстыя агеньчыкі, але іх усё меншала і ўсё гусцеў мрок у гэтай хаціне. Пасля на вуголлі пачала ўвачавідкі расці тоненькая смуга попелу, яна шавялілася, гойдалася, усё шырэй распаўзалася ў грубцы. I ад гэтага патухання агню ці ад чаго іншага ўсё жаласней сціскалася ў грудзях Глечыкава сэрца, поўнае даўніх, балючых турбот.

10

За гэтую страшную пару незлічоных людскіх пакут Глечык ужо агрубеў нутром і перастаў заўважаць дробныя нягоды жыцця. Не вельмі дапякалі хлопцу маршы і акопы, сцюжа, голад, прызвычаіўся ён да злоснай патрабавальнасці камандзіраў, і толькі адно вялікае перажыванне, ніколі не сціхаючы, дзень і ноч тачыла яго.

Ён быў нясмелы і маўклівы, зважлівы да старэйшых і байчэйшых за яго, ніколі нікому не адкрываў сваіх пакут, усё слухаў другіх, думаючы, што ягонае гора — не гора. Праўда, ад таго не было лягчэй, і ўсё чарнела, парахнела душа ад нязбыўнага вялікага болю ў жыцці…

Эх, каб можна было спыніць час, пачаць жыццё спачатку. Не нарабіў бы тады Глечык тых крыўд роднаму, найбліжэйшаму чалавеку — маці, крыўд, ад якіх так балюча ў ягонай душы.

Ціхае і прыгожае было маленства Васількі Глечыка. Цагельны завод на краю пасёлка, агромністыя старыя кар’еры з шырокімі лужынамі жоўтай вады, доўгія сушыльныя павеці і мноства цэглы — сырой, падсохлай і абпаленай. На сырой можна было напісаць сваё прозвішча, намаляваць зорку: абпал чырванеў, як медзь, быў шархоткі і звонкі.

У кар’ерах пасялковыя падшывальцы лавілі ўлетку палонікаў, дурэлі, купаліся, прападалі ля вады з ранку да вечара, пакуль на абрыве не з’яўляўся Васяў бацька і не гнаў іх дадому.

Глечыкаў бацька, вядома, працаваў на тым жа заводзе абпальшчыкам — гаспадаром доўгай, як пячора, гофманскай печы, якая заўжды патыхала пылам і жарам. Бацька быў добры, ніколі не лаяў Васю, у палучку прыходзіў трошкі пад хмелем, прыносіў яму цацкі і цукеркі. Маці тады хмурылася, і малы Васілька ніяк не мог зразумець, чаму, яна сярдуе на бацьку — ён жа ў такія часы быў яшчэ ласкавейшы, дабрэйшы і весялейшы, чым заўсёды. Ну, але калі маці крыўдзілася, то і Васілька не мог адчуваць сябе шчаслівым, і ён так-сама перажываў тое і трохі наракаў на бацьку. Васілька надта любіў маці — дужа ласкавую, прыгожую, маладую і статную жанчыну, з якой усе людзі ў пасёлку абыходзіліся вельмі прыветна. Яна ніколі не ведала злоснага, грубага слова, была заўжды вясёлая, усмешыстая, бывала, кожны, хто сустракаўся з ёю, адразу радасна і светла ўсміхаўся. Ім вельмі шчасліва жылося тады на гэтым заводзе. Васілька вучыўся так сабе, але быў па матцы старанны, сумленны і зважлівы, і да пятнаццаці год не ведаў, што такое сапраўднае гора.

Але гора здарылася — нечаканае, недарэчнае і страшнае. Аднойчы ў даждлівы, як сёння, восеньскі вечар яны ўсе — бацька, маці, Васілька і трохгадовая Настачка — сядзелі ў пакоі за сталом і слухалі тыдзень таму куплены патэфон. Бацька асцярожнымі няўмелымі да драбніц пальцамі ўстаўляў у мембрану іголкі і беражна апускаў яе на пласцінку. Маці слухала, аблакаціўшыся на падаконнік — яна была вельмі прыгожая тады, нейкая летуценная і ціхая. I вось у такі час знадворку пачуўся дзікі, нечалавечы крык.

Яны ўсе здрыгануліся, бацька кінуўся да акна, затым — да дзвярэй, сунуў ногі ў боты і як быў — у адной кашулі, без шапкі — скочыў на вуліцу. Васілька таксама выбег следам і адразу за вуглом ля плоту ў святле недалёкага ліхтара ўбачыў страшнае. 3 мокрага ад дажджу невысокага слупа электрасеткі спаўзаў уніз чалавек, іх сусед Трошкін, а на зямлі, распластаўшыся ў гразі, ляжаў нерухомы бацька. Васілька кінуўся да яго, закрычаў, выбегла маці, збегліся людзі. Але ўжо нічога нельга было зрабіць, — бацьку забіла токам.

У той жа вечар скончылася Васількава шчаслівае дзяцінства, і ён зазнаў пачатак вялікага гора. Бацьку пахавалі, маці счарнела ад пакут і слёз: Васілька таксама плакаў, але рабіў гэта, хаваючыся ад усіх, нечакана ён адчуў сябе мацнейшым з характару ў гэтай асірацелай сям’і і стрымліваўся, як мог. Ім стала трудна, сумна і пакутна. Ён тады скончыў сямігодку, але маці хацела, каб сын вучыўся далей, а сама пайшла на завод фармаваць чарапіцу. Зарабляла не шмат, грошай на ўсё не хапала, і яны ашчаджалі кожную капейку і як-небудзь жылі. Васілька таксама зарабляў, дзе мог: збіраў металалом, памагаў рамантаваць ваганеткі, грузіў на машыны цэглу. Маці патроху ўнялася ад плачу, супакоілася і калі-небудзь, паклаўшы спаць Настачку, садзілася да сына і казала: «Нічога, не бядуй, сынок, як-небудзь пражывём. Усё ж нас двое, работнікаў». Поўная замілаванай ласкавасці, яна гладзіла яго па каротка астрыжаных віхрах, а Васільку было вельмі ніякавата ад тае яе ласкі, і ён сарамяжліва ўхіляўся. Але ў тыя хвіліны хлопец гатовы быў на ўсякія турботы, каб хоць трошкі аблегчыць спакучанае жыццё маці. Пасля смерці бацькі ён стаў любіць яе яшчэ болей.

Толькі маці неўзабаве павесялела сама. Неяк у пагодны выхадны дзень яна добра прыбралася, надзела свае белыя, некалі купленыя бацькам туфлі, узяла маленькую сумачку і пайшла, наказаўшы Васільку дагледзець Настачку і нікуды не ісці з дому. Вярнулася яна пад вечар, вясёлая, жвавая, па-ранейшаму прыгожая і ласкавая. Яна доўга і радасна забаўлялася з Настачкай, пагладзіла па галаве Васільку, але ў сынавай душы раптам узнялася да яе незразумелая, крыўдлівая варожасць. Ён тады не сказаў ёй нічога, пайшоў да кар’ера і праседзеў на абрыве аж да цямна.

Праз колькі дзён тая крыўда забылася, маці была добрая, шмат працавала, увечары прыходзіла змораная і суцішаная. Але аднойчы на нейкае свята яна ўстала дужа раненька, збегала ў краму, старанна прыбрала ў пакоі, нарыхтавала посуд і сказала Васільку, што ён, калі хоча, можа пагуляць, бо да іх прыйдзе госць. Васілька адчуў нядобрае, насупіўся, гуляць не пайшоў, а, залезшы на дах хлеўчука, пачаў выглядаць таго ненавіснага госця. Госцем гэтым аказаўся Кузьмічэнкаў — бухгалтар іхняга завода, не дужа ўжо малады чалавек, які заўсёды ездзіў на веласіпедзе з прышпіленым да рамы партфелем. Васілька зноў уцёк на кар’ер і да поўначы не паказваўся дадому.

А маці ў той вечар доўга не клалася спаць: усё чакала яго. Яна, пэўна, ужо нешта згадала ў настроі сына, уздыхнула, калі ён, прыйшоўшы, моўчкі заваліўся на ложак, пасля паплакала крыху і сказала, што ён яшчэ малы і не разумее, што трэба б яму зразумець. Тады нейкая жаласць да маці коратка шавяльнулася ў ягонай душы, але зразумець яе зусім ён, сапраўды, не мог, а галоўнае — не хацеў.

Нешта ў ім заўпарцілася, ён страціў сваю былую шчырасць, пазбягаў заставацца з маці адзін-на-адзін. I калі год назад маці прывяла да іх таго Кузьмічэнкава і сказала, што ён цяпер будзе іх бацька, Васілька зразумеў, што тут яму жыць нельга.

Праз дзень ці два ён узяў сваю новую кашулю, зімовую бацькаву шапку, тры чырвонцы надоечы атрыманых ім грошай і пайшоў на станцыю. Там ён сеў у прыгарадны цягнік і прыехаў у Віцебск. У кішэні яго была пацёртая газета з аб’явай аб прыёме навучэнцаў у школы ФЗН. Так праз пару дзён Васіль Глечык узбіўся на свой хлеб і адцураўся матчынай ласкі.

Дома ён не сказаў нікому, куды паехаў, чаму і на каго пакрыўдзіўся. Маці, відаць, нямала перажыла, пакуль знайшла яго ў Віцебску, прыехала, прасіла вярнуцца, а галоўнае — не крыўдаваць, але ён маўчаў, ні слова не сказаў ёй пры сустрэчы, не адказваў на пісьмы. Калі ж пачалася вайна, ён даведаўся, што Кузьмічэнкаў пайшоў у войска, а маці з Настачкай засталіся адны. I хлопец тады завагаўся. Ён ведаў, што ён патрэбны там, што неяк трэба ратаваць маці ад той навалы, якая няспынна кацілася на ўсход, але былая крыўда не дацала яшчэ забыцца на яе.

Пакуль ён разважаў і вагаўся, немцы падышлі да Віцебска, і трэба было ратавацца самому. Васілька прычапіўся на станцыі да апошняга вагона апошняга цягніка і дзе пехатой па шпалах, а дзе ў эшалонах дабрыў да Смаленска. Відаць, у людскіх нягодах вялікай буры пакрысе растварылася хлопцава крыўда і засталося толькі балючае ўсведамленне ягонай несправядлівасці да маці, якая так любіла яго.

...Глухая цемра запанавала ў каравулцы, патухлі апошнія іскрынкі ў грубцы, пахаладала. Дружна сапелі хлопцы, прыхрапваў старшына, а Глечык шырока раскрытымі вачыма нерухома пазіраў у змрок і нудзіўся.. Заўтра можа здарыцца з ім нешта цяжкае, ён можа загінуць, гэта будзе першы яго бой з ворагам, але не страх, не шкадаванне сябе дапякалі хлопцу ў гэтыя апошнія хвіліны спакою.

— Маці, адзіная мая, дарагая матуля, — шаптаў у бяздонную цемру Глечык, — ці даруеш ты мне калі маё аслушэнства? Чаму я быў дурны, не разумеў твайго сэрца, якое хацела свайго чалавечага шчасця, навошта пакінуў цябе — родную, адзіную маю? Як ты цяпёр там, у варожым палоне, адна? Што з табой зробяць крывавыя вылюдкі і хто заступіцца за цябе?..

11

Тым часам старшыну Карпенку сніўся маркотны доўгі сон.

Прывярэдзілася яму, быццам у гэтай вось каравулцы ля грубкі, на тым месцы, дзе выцягся Віцька Свіст, сядзіць яго, Рыгора Карпенкі, бацька, ён — строгі, заклапочаны, згорблены ад нялёгкай жытухі стары — закручвае раскудлачаны сівы вус і сіпатым надтрэснутым голасам гаворыць камусьці:

— Вось што, сыны. Як сабе хочаце, а зямлю болей дзяліць не будзем. Пакуль я жывы — не дам. Дадзяліліся — з сахой вывернуцца недзе. Ляксей хай жыве, астатнія гэць у свет — свайго хлеба шукаць.

I тут, бачыць Карпенка, з цемры выступаюць ягоныя браты — старэйшы Ляксей, кульгавы Цыпрон, сварлівы Мікіта і з гэтага боку — ён, малодшы, Рыгорка. Як і некалі, гадоў пятнаццаць назад, злосны гарласты Мікіта ў адказ на тыя бацькавы словы сарваў з галавы зашмальцаваны ад поту картуз і гэпнуў яго вобзем.

— Ага! Любімчыку, старэйшанькаму чорта яго матары! А мы што? Куды мне чацвярых блазнюкоў дзяваць? Куды? Кажы, бацька! — б’ючы сябе кулаком у расхрыстаныя грудзі, крычаў Мікіта.

Браты загулі, заварушыліся, незадаволеныя бацькам, выцяглі жылаватыя рукі і пачалі насоўвацца на яго, гатовыя разарваць старую згорбленую постаць ля грубкі. Але бацька сядзеў спакойны, строгі, зусім не баязлівы, быццам ён ведаў нейкую сілу, якая магла абараніць. Грышка спалохаўся, што станецца страшнае, і, кінуўшыся да старога, засланіў яго.

Тады браты ўзмахнулі ўгары доўгімі, як гэты абламаны шлагбаум, рукамі, растапырылі над ім кіпцюрастыя кашчавыя пальцы, прагна пацягнуліся да яго шыі.

— Ага, — шыпеў з цемры Мікітаў голас. — Добра табе: ты ў армію пойдзеш, ты да камандзіра даслужышся, ты жалаванне палучыш, а мы што? Што мы-ы-ы?

Тыя кіпцюрастыя братавы пальцы ўхапілі Грышку за горла, за грудзі, за ногі і рукі, сціснулі, ён стаў задыхацца, але адбіваўся, як мог. А бацька ўсё сядзеў ля грубкі і, пазіраючы на бойку, агідна хіхікаў:

— Ага, ага! Во, так яго, так, так, так…

Рыгор ірвануўся неяк, выслізнуў з гэтых кашчавых абдымкаў і кінуўся прэч.

Пасля нешта перайначылася ў сне, ён апынуўся ўжо за станкавым кулямётам пад агромністым заснежаным валуном, на беразе таго безназоўнага возера ў Фінляндыі, дзе сержант Карпенка зрабіў свой першы вайсковы подзвіг. За другім такім жа каменем туліўся з «ручніком» узводны — лейтэнант Хіль. Болей ужо ў іхняй роце не засталося нікога, і яны трэція суткі з двух кулямётаў адбіваліся ад фінаў. Толькі цяпер, у сне, на іх чамусьці наступалі не лыжнікі асобага батальёна «Суомі», а нямецкія эсэсаўцы — яны роўным густым ланцугом хутка беглі па заснежаным лёдзе возера. Карпенка страляў і страляў, але яго кулі недзе знікалі, не робячы ворагу шкоды. Ён спахапіўся, што не паставіў на планцы прыцэл, і тады аказалася, што няма і самой планкі, што яе адбіла асколкам, а кулі з перагрэтага ствала падаюць на снезе перад самай яго пазіцыяй. Ахоплены жахам трапіць у рукі немцаў, Карпенка схапіў у абедзве рукі апошнія дзве лімонкі і з крыкам «За Радзіму, за Сталіна!» замахнуўся на ворагаў. I тады ён пачуў ззаду знаёмы прастуджаны голас камандзіра батальёна, які ўчора пакінуў іх тут, на гэтым пераездзе:

— А здорава ты, Карпенка, разышоўся!

Здзіўлены старшына павярнуўся з занесенымі гранатамі і чамусьці ўбачыў Аўсеева, які спакойна даядаў з кацялка згатаваную Свістам кашу і казаў:

— Ты дзівак, камандзір. Чаго так артачышся. Давай лепш есці кашу з катлетамі. Хіба не бачыш — то ж нашы.

Яшчэ болей здзівіўшыся, ён угледзеўся ў ланцуг на лёдзе і зразумеў, што гэта сапраўды ішлі нашы, чырванаармейцы ў будзёнаўках, Аўсееў жа, аблізваючы лыжку, казаў далей:

— Ну, вось, камандзір, цяпер у цябе мядальку і адбяруць. Нашто ў сваіх страляў?

Спакучаны такімі жахамі, ён баязліва зірнуў на свае грудзі, дзе побач са значком «Выдатнік РСЧА» заўжды вісеў яго мядаль «За баявыя заслугі», і адчуў там нейчую руку, што ласкава гладзіла яго. Ён узняў голаў — побач стаяла Каця, Кацярына Сямёнаўна, яго маленькая маладая жонка, якая нямаведама як апынулася тут. Яна гладзіла яго грудзі,. роспачна чаплялася за яго шыю і плакала, плакала, як у той дзень, калі праводзіла яго ў ваенкамат — на другую, куды болей страшную вайну з немцамі.

— Дык глядзі ж, — казаў Карпенка, вялікімі рукамі мацаючы худыя, вострыя плечы Каці. — Народзіцца — беражы, шануй яго…

— Ой, родненькі, ніколі ж ён для цябе ўжо не родзіцца, — закінуўшы голаў, праз слёзы і енкі прагаварыла жонка. — Загінеш ты, прападзеш, любы, харошы мой…

Гэта было нясцерпна. Адолены жахамі сну, Карпенка неяк намогся, каб пазбыцца іх, і прачнуўся.

У каравулцы панаваў суцэльны сляпы змрок, мерна сапеў на падлозе Свіст, недзе стрымана і роўна дыхаў Аўсееў. Карпенка спусціў з тапчана ногі. Цела стала халоднае ад сцюжы, якая ўжо запанавала ў гэтай дзіравай будыніне, і старшына зябка захінуўся ў шынель. Ён намацаў кішэні, выцяг закурку, згарнуў цыгарку. Запальніца чамусьці не хацела паліцца, толькі выпстрыквала маленькія сіняватыя іскрынкі і гасла. Карпенка схаваў яе назад у кішэню і, намацваючы ў цемры людскія целы, ступіў да грубкі. У прысаку яшчэ дзе-нідзе выгортваліся вугалькі, старшына дастаў адзін і, узняўшы яго пальцамі, прыкурыў. Папяровы кончык цыгаркі ўспыхнуў зыркім палахлівым агеньчыкам, асвяціў на момант сонны насуплены твар старшыны, бліснуў у насцярожаных, панылых вачах скурчанага ля печкі Глечыка. Старшына кінуў вугаль у грубку, зацягнуўся і зноў адступіў да тапчана.

— Ты чаго не спіш, Глечык? — запытаўся ён з цемры.

— Так, не спіцца.

— Дарма. А заўтра, бадай, не ўдасца, — заўважыў Карпенка і, памаўчаўшы, зазначыў сабе, думаючы пра сон: — Ат, лухта! Прывярзецца ўсякае.

Ён зноў разлёгся на тапчане, курыў і думаў аб тым, што навеяў яму гэты благі, недарэчны сон.

Так, нялёгкае было жыццё сялянскага хлопца Карпенкі. Адслужыўшы тэрміновую памкамузводам, ён застаўся яшчэ і год з дзесяць служыў старшыной роты. Неспакойная гэта служба, хто ведае — не пазайздросціць старшынскаму хлебу. Трудна было Карпенку, але неяк прывык, уцягнуўся ў пастаянныя, нязбыўныя казарменныя клопаты. Ды і мусіў цягнуцца, бо вяртацца дадому на Арлоўшчыну не выпадала, у бацькавай хаце жыў з сваёй вялікай сям’ёй Аляксей, усе астатнія браты разбрыліся па свеце. Праўда, пасля стаў калгас, не трэба была свая гаспадарка, зямля, хоць калгас той толькі станавіўся на ногі. I ўсё ж да мірнага працоўнага жыцця вельмі цягнула старшыну Карпенку. Пакрысе жыццё наладжвалася, станавілася лягчэй і ў вёсцы і ў горадзе, але тады распачалася вайна з фінамі. На ёй Карпенку давялося сербануць ліха, яго параніла, пасля ён атрымаў баявы медаль і ўрэшце здзейсніў свае даўнія мары — звольніўся ў запас. Як удзельніка вайны і ўзнагароджанага, яго прызначылі намеснікам дырэктара ільназавода, далі ладную кватэру ў другой палавіне папоўскага дома, дзе была заводская кантора, і Карпенка неўзабаве ажаніўся з Кацяй, або Кацярынай Сямёнаўнай, маладзенькай настаўніцай тутэйшай пачатковай школы.

Заводскія справы яго захапілі. Па старой вайсковай прывычцы ён не шкадаваў сваёй працы, часу, стараўся разам з дырэктарам, аднарукім чырвоным партызанам Шорцам, і іх завод быў адзін з лепшых у раёне. Карпенка стрымана, па-свойму, без асаблівай ласкі, але моцна кахаў сваю Кацю, Кацярыну Сямёнаўну, і з незвычайнай, ніколі не адчуванай пяшчотай чакаў неўзабаве малое.

I тут зноў — вайна.

Гаротна пачалася яна, кожнага дня гінулі сотні людзей, але Карпенку на фронце ўсё ж шанцавала. Іхнюю дывізію ўлетку разбілі пад Лепелем, аднак рэшткі палка, у якім служыў старшына, неяк выкараскаліся з акружэння, вынеслі зброю і сцяг. Праўда, загінулі ў баях тры камандзіры ягонай роты, змянілася некалькі камбатаў, ужо зусім мала засталося тых, з кім старшына вытрымаў першы бой, а Карпенка ўсё быў цэлы. Урэшце, ён ужо прывык да таго, дбаў больш пра іншых і ніколі асабліва не клапаціўся аб сабе. Здаралася, ён заставаўся на нядоўга камандзірам батальёна, даўжэй — камандзірам роты, асабліва яго нідзе не білі, звычайна выходзіла так, што і Карпенка, налаўчыўшыся, даваў добрай здачы. Ён не вельмі палохаўся сам, пільна сачыў за боем, не даваў спуску баязліўцам, байцы трошкі крыўдавалі на яго залішнюю строгасць, але ў баях цанілі крыклівага старшыну.

Карпенка дакурыў цыгарку, паляжаў яшчэ. Сон болей не ішоў, у каравулцы па-ранейшаму было цёмна, але, чуйны да часу, старшына згадваў, што хутка ранак. Ён зноў узняўся, захінуўся ў шынель і, пераступіўшы ў цемры Свіста, расчыніў дзверы.

На двары марудна світала. Змрок паволі радзеў, адпаўзаў з пераезда, ужо прыкметны быў насып чыгункі, дарога з блішчастай лужынай. Чорнай расплывістай паласой цягнуліся пасадкі. Вецер уціх, пацяплела, з лагчыны цераз пуці сунуліся шэрыя космы туману.

Старшына агледзеўся, шукаючы вартавога Пшанічнага, але таго нідзе не было. Ён абышоў каравулку, зазірнуў у траншэю, гукнуў. «Дзіўна, — падумаў Карпенка, — няўжо задрамаў дзе?» Ён яшчэ паазіраўся, вылаяўся ад прыкрасці, і тады на шляху за бярозамі чуйную ранішнюю ціш прарэзала гулкая кароткая чарга.

12

Застаўшыся адзін у вячэрнім ветраным полі, Фішар нейкі час слухаў далёкую страляніну за лесам, глядзеў на палахлівае мільгаценне ракет і думаў, што іх справы тут, відаць, кепскія. Калі ўжо немцы зайшлі з тылу, дык утрымаць тую дарогу наўрад ці будзе магчыма. Праўда, зайсці ў тыл магла і невялікая група фашыстаў, асноўныя ж іх сілы не мінуць гэтай адзінай прыгоднай для аўтамабіляў дарогі. Калі толькі рынуцца яны і якія гэта будуць сілы, ці ўдасца ім, шасцярым байцам, утрымаць пераезд на суткі? — вось гэтыя думкі-сумненні ўсё настойлівей турбавалі байца.

Калі страляніна за лесам сціхла, Фішар схамянуўся ад сваёй трывожнай задуменнасці і схапіў лапатку. Ужо зусім сцямнела: неба, поле, дарогу з бярозамі завалакло туманным змрокам, трохі відаць было іржышча ля ботаў і ў ім — няроўная баразёнка старшыновай адмеціны акопа. Фішар узяўся капаць — імпэтна, бязладна разгортваць у бакі мяккую ад вільгаці глебу з іржышчам. Неўзабаве ў яго атрымалася нейкая ямка, накшталт невялічкай варонкі, далей зямля стала цвярдзейшая і не хацела паддавацца. Баец змарыўся, расшпіліў рамень, зняў працівагазную сумку, паслухаў трохі, адпачыў і далей пачаў працаваць спакойней.

Ад тае аднастайнай працы і ветраной начной цішыні да Фішара прыйшла прывычная патрэба разважаць — дабірацца да сэнсу з’яў і акалічнасцей яго вайсковага лёсу.

Супярэчлівае і незразумелае пачуццё мроілася ў яго адносінах да старшыны Карпенкі. Фішар не паважаў гэтага чалавека, яго прыгнятала пастаянная нязменная патрабавальнасць старшыны, крыклівая злоснасць ягонай грубай салдацкай натуры. Часта, калі старшына грубым, бесцырымонным тонам за якія дробязі крычаў на байцоў, Фішару карцела абурыцца, патрабаваць добразычлівых, роўных адносін да людзей. Так, карцела, але ні Фішар, ні хто іншы з тых, хто моўчкі абураўся старшыновымі наскокамі, не наважваўся зрабіць гэта. Самаўпэўненасць старшыны абяззбройвала, блакіравала волю і намер, і Фішар адчуваў часам, што ён проста пабойваецца ўзводнага. Карпенка, відаць па ўсім, не любіў інтэлігентаў-разумнікаў і, як натура элементарна простая, ніколі не таіў сваіх адносін да іх. Фішар часам пагарджаў старшыной, часам ненавідзеў, але варта было таму хоць на хвіліну проста, па-людску наблізіцца да яго, стаць Карпенкам-таварышам — і Фішар ужо забываўся на сваю непрыязнасць і гатовы быў дараваць яму ўсе ранейшыя крыўды.

Вось і цяпер, пасля кароткай іх сутычкі на пераездзе, сутычкі, у якой, накапіўшыся, крыўдліва выбухнула даўняе Фішарава абурэнне, варта было Карпенку загаварыць з байцом проста і зважліва — і той адразу абмяк. I хоць яму было вельмі няёмка тут, у гэтым сцюдзёным ветраным полі — і самотна, і боязна, і гарэлі на далонях свежыя мазалі ад лапаты, і недзе марнела маленькая крыўда, чаго на такую справу прызначылі яго, а не іншага — але баец маўкліва трываў. Ён ведаў, што гэта трэба палку, батальёну, тым пяцярым на пераездзе — ён разумеў гэта, але яшчэ было затоенае жаданне — дагадзіць камандзіру.

А дагадзіць было трудна. Чым глыбей у зямлю, тым усё больш няспрытна было капаць у цеснаце вузкай ячэйкі — ні сагнуцца як след, ні выкінуць поўную лапату, якая стукалася аб сцены і рассыпала зямлю. Фішар усё часцей выпростваўся і, цяжка дыхаючы, услухоўваўся ў ноч.

Але тады ён адразу пачынаў зябнуць на ветры, які ўсё не сціхаў, поўніў ноч шамаценнем бяроз на шляху, шорхатам іржышча і яшчэ нейкімі невыразнымі гукамі; пачаў накрапваць дождж. Ужо можна было як-кольвечы ўкрыцца ў гэтым акопчыку-ямцы, але старшына загадаў акапацца як мае быць, і баец, адпачыўшы, згінаўся ў чорную цеснату сховішча.

Дзіўна, думаў Фішар, як гэта атрымліваецца, што ён, малады, здольны, як некалі прызнавалі многія, вучоны, таемна, але напэўна жадае дагадзіць нейкаму малапісьменнаму грубаму салдату, якім здаваўся яму старшына. Няўжо справа ў грубай сіле, ці ў тых дысцыплінарных правах, якія дае камандзіру Статут, або ў нахабнаватай самаўпэўненасці гэтага чалавека? Здавалася, што гэта не так. Цьмяна неяк адчувалася, што Карпенка мае нейкія сапраўдныя перавагі над ім, нейкую патэнцыяльную сілу, на якую абапіраецца і ён, баец Фішар, але ў чым была тая сіла, Фішар зразумець не мог. Не мог жа дапусціць ён, што гэты старшына разумнейшы за яго, ці болей і лепш разбіраецца ў вайсковых абставінах, ад якіх шточас залежаў іх лёс. Фішар хоць і не быў вайскоўцам, але за час франтавога жыцця навучыўся ўжо разумець у ваенных абставінах, як ён думаў, не горш за Карпенку.

Дождж усё настойлівей сцёбаў па спіне, пілотцы, па твары сцякалі сцюдзёныя кроплі, змокла перавязка на шыі. Фішар выпрастаўся, выцер гарачай далонню мокрыя калючыя сківіцы і жаласліва паглядзеў у неба, нібы там можна было што ўбачыць. Затым ён прымераўся да глыбіні — бруствер яшчэ не дасягаў і грудзей, але ўжо ўзяўся граззю. У той гразі выпэцкаліся мокрыя полы шыняля, рукі; пудовыя камы наліплі да чаравікаў. Нідзе не было ў гэтую ноч паратунку ад сцюдзёнай агіднай мокрадзі, якая напоўніла сабой усё наваколле.

Фішар пастаяў хвіліну, аддыхаўся і вырашыў, што ўжо годзе. Тады ён, не вылазячы на ветраное буйства, з ямы разгарнуў як-кольвечы бруствер, дастаў з іржышча амаль засыпаную зямлёй вінтоўку, наставіў каўнер і скурчыўся на дне сховішча.

Непераадольная, усеабдымная стома апанавала чалавека, адразу пахіліўся яго голаў — вельмі захацелася спаць. Але спаць было нельга, ды і зморанае разагрэтае цела неўзабаве скаланулі першыя дрыжыкі. Сцюжа з кожнай хвілінай усё далей запускала сваю ледзяную руку, прымушала сціскацца, туліцца і дробна несціхана дрыжэць. Дождж гусцеў, ужо зусім змокла пілотка, зябла на ветры нядаўна астрыжаная галава. Счапіўшы ў рукавах рукі, Фішар дрыжаў, шавяліў плячыма, тупацеў нагамі і паныла згадваў, як бы паменшыць свае пакуты. Але сагрэцца не было як.

I з часам, пэўна, прызвычаіўшыся да таго з-за адсутнасці выйсця ці мо ад сцюжы, ён неяк змірыўся з тымі пакутамі, і хоць мёрз усё болей, але ўвага яго аддалася новым адчуванням-развагам.

Вось ужо некалькі дзён у прывычныя пакутныя пачуцці яго, — пачуцці гора і болю за вялікія няўдачы вайны, адступлення, — неяк паступова ўваходзіла невыразная нотка незадаволенасці сабою, цьмянае адчуванне нейкай сваёй памылкі. Як след разабрацца ў тым усё было некалі — то бамбёжкі, то марш, кароткія баі на выпадковых рубяжах і зноў адступленне. Ён баяўся ў тым прызнацца сабе самому, але, здаецца, недзе надкрышыліся несакрушальныя дагэтуль устоі яго быцця, устоі, якія змалку засвоіў сабе Барыс Фішар і на якіх ладзіў сваё жыццё.

Ён ужо быў не дужа малады — нядаўна мінуў чалавеку трэці дзесятак, і за ўсе пражытыя гады ні на адзінае імгненне не з’явілася ў яго сумненне ў спрадвечнай сіле мастацтва. Усё самае цудоўнае, самае вечнае бачыў ён у вышэйшым праяўленні чалавечага духу — у мастацтве.

Ён гадаваўся ў Ленінградзе. У яго бацькі, старога доктара Фішара, была каштоўная бібліятэчка манаграфій пра вялікіх мастакоў свету, і першыя малюнкі, якія захапілі хлопчыка, былі рэпрадукцыі з альбомаў шэдэўраў жывапісу і скульптуры. Барыс рос ціхім, не па гадах сур’ёзным хлопчыкам, неахвотна і рэдка спускаўся ў цесны двор, у якім заўжды было сцюдзёна і сыра, і часта падоўгу разглядаў малюнкі ў бацькавых кніжках.

Пасля ён сам з трапяткой нецярплівасцю ў сэрцы ўзяўся за фарбы, маляваў тое, што бачыў з акна кватэры — дамы, вуліцу, коней, сабак. Людзі хвалілі, а хлопчыку карцела плакаць ад прыкрасці, што так прыгожа было ва ўяўленні і так дрэнна выходзіла на паперы. Наперакор людскім запэўненням аб яго здольнасцях, Барыс ведаў, што мастака з яго не выйдзе ніколі. Але канчаткова ўпэўніўся ў гэтым ён, відаць, позна, тады, калі ўжо ўся шчырая душа яго была без рэшты захоплена вялікай сілай мастацтва і хлопец ужо не мог існаваць без яго. Незразумелым болем замілавання душылі яго слёзы перад босымі нагамі «Блуднага сына», немы крык гневу і жаху заўжды ірваўся з горла перад «Катастрофай Пампеі», хлопцу хацелася маліцца на «Джыаконду», бясконца разглядваць незвычайныя твары, позы, адзенне славутай іваноўскай «Месіі», буйная сарамяжная радасць жыцця ахоплівала яго ля палотнаў Рубенса.

I ён, не стаўшы мастаком, усё ж звязаў сваё жыццё з мастацтвам. Падросшы, вучыўся, чытаў, думаў, даследаваў сам, і ў 25 год абараніў дысертацыю на званне кандыдата мастацтвазнаўства. Бліжэй за ўсіх у гэтую пару яму стаў Іваноў з яго бескарыслівай самаадданай душой, што згарэла ў шматгадовых пошуках вышэйшага сэнсу жыцця, з яго фанатычнай прыхільнасцю да мудрасці і праўды. Фішар схіляўся перад яго «Месіяй», любаваўся паветранай тонкасцю яго італьянскіх пейзажаў, але асабліва захапілі яго біблейскія эскізы мастака. Ён знайшоў у іх куды болей, чым спадзяваўся, — Іванова, цудоўнага майстра-графіка, і Іванова-філосафа, нястомнага шукальнікага вечнага. Яго «Версавія» здавалася Фішару нёчуваным гімнам жыццю, зенітам акварэльнага майстэрства — шэдэўрам генія, які стварае, не падазраючы пра веліч свайго стварэння.

Мастацтва здаўна і назаўжды зачаравала яго істоту, напоўніла дух няўтольнай прагай цудоўнага. Пасля дысертацыі ён некалькі год даследаваў італьянскае Адраджэнне, напісаў манаграфію пра Мікельанджэла. Ён не дужа цікавіўся палітыкай, тым неспакойным, шматтурботным жыццём, што бурліла, плыло, абганяла яго. Вучонага не краналі планы і падзеі надзённасці — змалку ён адасобіўся ад усяго, што не складала чароўнай прывабы мастацтва. 3 гэтай, відаць, прычыны ён не разумеў і не дужа цікавіўся братам — інжынерам-канструктарам самалётаў. Яшчэ з юнацтва яны ўзаемна аддаліліся, сустракаліся рэдка і па духу былі адзін аднаму чужыя. Апошні раз яны з’ехаліся гады два назад на пахаванне бацькі і тады ж пару дзён правялі разам.