Гражына

Калі ўсё ты. Чытач. Прачытаўшы цярпліва,

Рэшты выдаць не хочаш, гэта мне не дзіва:

Бо як зблытаны ніці,

Не хапае ўтоку

І цікавасць знікае ў гневе глыбокім.

Чаму сам князь не ехаў, адправіў Гражыну?

Чаму ў час не прыспеў у ліхую гадзіну?

Ці сваёй яна воляй заступіла мужа?

І чаму князь на немцаў павярнуў аружжа?

Каб чакаў ты адказу, не знайшоў бы ты мэту,

Ведай, аўтар, пісаўшы гісторыю гэту,

Натаваў, што ён бачыў (бо быў у гэтым мейсцы),

Ад сябе ж нават слова не дадаў нарэшце.

Не хацеў і не мог ён з маны зробіць яву,

Прўду у фальш абярнуць на пустую забаву.

Ён памёр, я ж аповесць знаёшоўшы вось гэту,

Выдаю яе сёння для карысці свету.

Ды і ты будзеш рад, што ўсё ясна між намі.

Што я, урэшце, канцы ўсе пазводзіў з канцамі.

Жыхароў Навагрудка я пытаў, ды дарэмна:

Толькі Рымвід канец яе ведаў напэўна.

Покуль жыў. Таямніцу ў душы трамаў строга,

З таямніцаю так і схавалі старога,

Мусіць, слова ён даў і стрымаў абяцанне.

Але быў і другі, хто ўсё ведаў дазвання,

Гэта служка Гражыны, што як свой быў у замку,

Чалавек з языком, не замкнённым на клямку;

Ён казаў, я запісваў, і ў гэтым паданні

Я адказы знайшоў на былыя пытанні.

Ці праўдзівы яны, я судзіць не бяруся,

Хто пра фальш памяне, я і з тым не паб’юся.

Не дадаў ад сябе, не адняў ад размовы,

А што чуў ад яго, перадам слова ў слова.

Ён расказваў: княгіня з слязамі, ва ўтрапенні,

Доўга мужа ўпрашала, упаўшы на калені,

Каб не клікаў ён немца на шыю літвінам,

Але князь быў у гневе не слухаў Гражыны.

І на ўсе яе просьбы адказваў сурова:

«Не і не!» Так яе і адправіў з адмовай;

Іншым часам яго ўламаць меркавала,

Каля брамы паслоў затрымаць загадала

Ці за сцены іх выправіць. Выправіў ціха,

Памыліліся мы, і адсюль тое ліха,

Бо разгневаны комтур замест дапамогі

Абвясціў нам вайну і пасеяў трывогу.

І калі я прыйшоў да княгіні з бядою,

Зноў пабегла да мужа… Я следам за ёю.

Мы ўвайшлі… было цёмна ў пакоі і глуха,

Князь змарыўся, заснуў на абодва ён вуха;

Пастаяла ля ложка, будзіць не пасмела —

Шкадавала яго ці прасіць не хацела.

Раптам ход яна нейкі прыдумала новы:

Шаблю князя бярэ, што ляжала ў галовах,

Панцыр князеў і плашч на грудзях захінае

І, ледзь дзверы прымкнуўшы, на ганак спяшае;

Мне ж загадвае строга маўчаць, быць на месцы…

Конь чакаў, і ў сядло калі мелася сесьці,

Не пабачыў я шаблі ля левага боку —

Ці забыла яе, ці згубіла ў змроку.

Я пабег і вярнуўся — замкнёны вароты…

За акно паглядзеў, аж за брамаю роты.

Страх мяне ахапіў, дзе шукаць мне спагады?

Думаў: што тут рабіць і якое даць рады?

Бачу бляск, і грымоты пачуліся ўдалі,

Зразумеў: нашы з немцамі бой распачалі!

Літавор жа тым часам узняўся з пасцелі,

Мо таму, што чуваць было: стрэлы грымелі;

Кліча, б’е ў далоні… я ж ад страху ціхутка

На каленцах прыпаў недзе ў цёмных закутках;

Бачыў, як ён шукаў свайго ўбрання і зброі,

Як пасля ён пабег да княгіні ў пакоі,

Як вярнуўся і выскачыў потым на ганак…

Глянуў я праз акно: ужо бярэцца на ранак,

Князь, наставіўшы вушы, вакол пазірае,—

Ні душы! Крыкнуў — рэха яго паўтарае.

Мусіць, думка прыйшла да яго аб пагоні,

Ён пабег, дзе стаялі ля жолабу коні.

Да акопаў даехаў, спыніўся ля валу:

Вецер гукі даносіў з поля бою памалу,

Кінуў ён павады і хутчэй бліскавіцы

Праз дзяцінец. Мост, браму імчыць да сталіцы.

Нецярпліва чакаю, гляджу ў аконца;

Сціхла ўсё і пазней, як ужо ўзышло сонца,

Князь вярнуўся і Рымвід, а з імі Гражына,

На руках яе ўнеслі, — памірала жанчына.

Страх успомніць: дзе ступяць — крывавыя пырскі,

У грудзях ззяе рана. Канец яе блізкі.

Нема ўпала і князевы ногі абвіла

І, ламаючы рукі, прабачэння прасіла:

«Выбач першую мне і апошнюю здраду»…

Князь заплакаў, цалуе, шукае пагляду…

Не, памерла… А князь закрыў вочы рукою. —

Я ж усё гэта бачыў. Бо быў у пакоі.

А як з Рымвідам цела на ложак паклалі,

Я ўцёк. — Вам вядома. Што сталася далей.

Служка мне гэта ўсё расказаў па сакрэту,

Хутка Рымвід памёр, мінуў страх запавету

(Рымвід забараняў расказваць таямніцу,

Пасля ж смерці яго праўдзе можна з’явіцца).

І цяпер ці ты знойдзеш людзей у краіне,

Каб не чулі, не зналі песні аб Гражыне,

Яе ведае кожны ў Навагрудскай гміне.

Поле ж бою завецца — Літвінкі далінай.