Гражына

Калі ты ўсё, чытач, прагледзеўшы цярпліва,

Канцом не задаволены, што і не дзіва,

Бо хай цікавасць спраў як след не разматае,

Дык тая, ненасычаная, запытае:

Чаму князь жонку выправіў, а сам застаўся?

Чаму прыбыць раней на бой не пастараўся?

Ці мо сама княгіня рушыла ў вір бою?

Чаму ўзняў Літавор сваю на немцаў зброю?

Шукаць адказаў дастатковых — што карысці?

Бо ведай, што і аўтар той, які калісьці

Пра гэта напісаў (ён быў тады у месце),

Спісаў, што знаў ці чуў, але маўчаў аб рэшце,

Не могучы ў адно звязаць усіх выпадкаў

І не жадаючы сфальшывіць іх загадкай.

Як ён памёр, забраў я рукапіс старога

І з думкай, што мне ўдзячны будзе люд нямнога,

Калі ўся праўда выйдзе на свет Божы

І датачыць канец да сказанага зможам.

У Навагрудку я ў старым распытваў годзе,

Ды толькі Рымвід ведаў праўду, больш ніводзін.

Але і ён такі расстаўся з белым светам,

А пры жыцці не размаўляў ні з кім пра гэта,

Прысягай звязаны ці словам чэсці.

На шчасце, жыў яшчэ адзін у нашым месце,

Хто ў замку быў тады і ведаў таямніцу —

Слуга княгінін. Ён згадзіўся мне адкрыцца.

Казаў, а я запісваў, бо ў апавяданні

Заўважыў сувязь з рукапісным тым паданнем.

Аднак, ці ўсё тут праўда, не магу ручацца

І з тым, хто ўбачыць фальш, не думаю спрачацца.

Бо не прыдумаў я ніякай праўды новай,

А тое, што пачуў, запісваў слова ў слова.

Слуга ж той так казаў: «Княгіня ва ўтрапенні

Прасіла князя, нават стаўшы на калені,

Ды князь яе ўсё роўна слухаць адмаўляўся.

І так у гневе тым ён на сваім зацяўся,

Што жончын плач і просьбы на нішто не ставіў

І так яе з адказам — „не і не“ адправіў.

Разлічвала, што ўпросіць, можа, ў іншым часе.

Дала загад паслоў пакінуць на тэрасе

Ці выправіць за мур, дык я прапёр іх к ліху.

І так стварылі мы тады неразбярыху,

Што комтур, жорсткаю адмовай раззлаваны,

Замест падмогі вёз гарматы і тараны.

Калі княгіня, здзіўленая весткай тою,

Пабегла зноў да мужа, я здалёк — за ёю.

Уваходзім. Цёмна, глуха ў памяшканні пана,

Відаць, князь моцна спаў. Княгіня ўсхвалявана

Каля пасцелі стала, ды будзіць не смела —

Пашкадавала ці прасіць больш не хацела,

Бо тут жа кінулася ўжо на спосаб новы:

Бярэ каля ўзгалоўя князеў меч сталёвы,

Ускладае панцыр мужаў, плашч бярэ на плечы

І адпраўляецца на ганак для сустрэчы,

Загад мне даўшы, каб — нідзе ні слова.

Калі ўжо на каня сядаць была гатова,

Мяча я не заўважыў у яе пры боку,

Забылася мо ўзяць ці дзе згубіла ў змроку.

Пабег шукаць, гляджу — зачынены вароты.

Я — да акна, ажно за брамаю ўжо роты.

Тут страх мяне прабраў і, як абліты варам,

Кручуся ўжо пад розных дум сваіх цяжарам.

Тут бліснула, і гром гармат пачуўся ў зале.

Я зразумеў, што немцы бітву пачыналі.

Адразу Літавор, ці то крыху праспаўся,

Ці, можа, грукатам разбуджаны, ўзарваўся,

Крычыць і б’е ў далоні, кліча слуг.

Я ўсунуўся паўзком у шчыліну ля даху

І бачыў, як шукаў ён вопраткі і зброі,

Як стукаў, кінуўся ў княгініны пакоі,

Вярнуўся, выламаў запоры, ўзбег на ганак.

А на дварэ тым часам бралася на ранак,

Дык князь глядзіць навокал, настаўляе вуха,

Крычыць і кліча, але ў замку пуста, глуха.

Пабег на ніз і, быццам з думкай аб пагоні,

У стайню ўбег, дзе ратныя стаялі коні.

Паехаў на акопы, стаў як скамянелы

І слухаў, скуль нясецца грукат крык і стрэлы

Аж папусціўшы повад, быццам бліскавіца,

Праз мост і браму паскакаў з сталіцы.

А я чакаў канца, прыліпшы да аконца.

Усё заціхла, згасла. Каля ўсходу сонца

Над’ехаў князь і Рымвід, і Гражыну сталі

Здымаць з сядла. Калі ж яе пранеслі цераз зал

Успомніць страх: дзе ступяць, след крывавы

У грудзі раненая, цяжкае дыханне, —

Яна, упаўшы, ногі князю абдымала,

То рукі, прасціраючы к яму, ламала:

„Прабач адзіную перад табою здраду!“

Князь плача, падымае… Дзе знайсці тут раду?

Сканала. Устаў ён, адступіў, заплюшчыў вочы

І так стаяў. Мне зрок схавала цемра ночы.

А як нябожчыцу пасля на ложак клалі,

Я ўцёк. Вядома ўсім, што адбылося далей».

Вось што сказаў слуга, парушыўшы маўчанне,

Ды з смерцю Рымвіда прыйшоў канец і тайне

(Бо Рымвід жа забараняў пра гэта плесці).

Пасля штораз шырэй пайшлі ў народзе весці.

Не знойдзецца сягоння ў Навагрудскай гміне

Ніводзін, хто не знаў бы песні аб Гражыне.

Бо й дудары пяюць, і паўтараюць дзеўкі…

А месца бітвы той цяпер завуць Літэўкі.