Грыбавар

У кожнай пары, як і ў чалавека, бываюць святы — дні прыгожыя, вясёлыя, радасныя ад колераў, пахаў і гукаў. У лета — гэта, мусіць, ліпеньскія дні. Ліпень — ліпа: у мяккую, чыстую зелень урываецца залацістымі воблакамі ліпавы цвет. Цвітуць ліпы... Тонкая духмянасць сочыцца ў паветры, што, здаецца, аж трымціць і звініць ад пчаліных крыльцаў.

У Грышкі Пруцікава на гародзе раслі дзве ліпы — мацёрыя, высокія, мабыць, пасаджаныя яшчэ дзедавым дзедам. Была і гісторыя ў гэтых ліп, і як сведчанне яе — дуплы ў ствалах, шурпатыя зросцвіны на кары, куцкі адсохлых галін, струхнелыя і новыя шпакоўні... Кожную вясну, зазвычай на пачатку мая, Грышка, садзячы бульбу, чуў, як хрускалі пад лемяшом плуга карэньчыкі, што павыжыльваліся мала не па ўсім гародзе, і ён, Грышка, тады аж уздрыгваў, быццам нешта надабнае і важнае лопалася ў ягоным целе. Шмат хто, надта суседзі, падбіваў Грышку — і гэта зноў з мінулага,— каб ён выкарчаваў ліпы; моў, яны ссушаюць зямлю, і таму не родзіць бульба. А нехта злы нават завіхнуўся быў уночы абкарыць ліпы ўкругавую, але засталіся не зачэпленыя тапаром шлеечкі кары, праз якія ліпы і жывіліся.

Прычэпістыя да зямлі аказаліся старадрэвіны, стаялі, нягледзячы ні на што. А вось садавіна — яблыні, грушы — чэзла, са ствалоў і галін адхлупала кара, гніло дрэва і прападала, даўшы напаследак спажыву жоўценькім мышыным грыбам — ненапраўдашным апенькам.

Грышка мучыўся ў роздуме, але не мог здаўмецца, чаму раптам сталі зводзіцца-выміраць яблыні і грушы, якія раней, яшчэ пры бацьку, цвілі амаль кожны год дружна, бучна — на заглядзенне. Казалі, нейкая пошасць напала на сады — хвароба, якую нібыта заводзіць грыбок — не той, канешне, грыб, што ў лесе, а — плесня, цвіль, ад якіх нават хімія спасу не дае. Калі і ўдавалася вылузнуцца яблычкам, дык усё роўна яны хутка асыпаліся, густа ўсцілалі зямлю — цьмяныя, зморшчаныя карлікі-заморкі. А яшчэ хадзілі чуткі, быццам карэнне хварэе, чаўрэе ў зямлі — чым лячыць яго, ніхто не ведае. Але гэта ўжо, здаецца, будні, якія выдаюць шэрымі, аднастайнымі ў сваёй адвечнай зададзенасці нават тады, калі свеціць сонца.

А тут ужо другі тыдзень лілі дажджы — беспрасветныя, аблажныя — дзень і ноч. Як людзі спярша радаваліся ім, так праз некалькі дзён пачалі праклінаць і нецярпліва чакаць, пакуль яны скончацца. Зямлю прамачыла — і добра, няхай растуць травы, бульба, спеюць палі, але дождж нарабіў ужо шкоды — спляжыў жыта, авёс, ускалыхнуўшы малінаўцаў не на жарт.

Калі нарэшце дождж ушчук і выбліснула сонца, па якім усе паспелі ссумавацца, над зямлёю сталі расці густыя, як воўна, туманы; распаўзаліся па гародах, лугах, лясах, цёплаю сырасцю ахутвалі зямлю, пранікаючы ва ўсе яе сітавіны.

І тады Грышка першараз падумаў, што сёлета будзе ранняе грыбное лета. Хоць і кажуць, што д’ябал прыдумаў грыб для таго, каб парушыць у прыродзе створаны богам лад, але няпраўда гэта, бо акурат ён, грыб, — дзіця капрызнае і вельмі чуйнае да ўсякіх змен у паветры і на зямлі, яго проста не купіш. Радасці Грышку падбаўляла яшчэ і тое, што з дня на дзень ён чакаў з арміі сына — Мішу, які за два гады службы так ні разу і не заявіўся на пабыўку; бацьку, канешне, гэта нос аніяк не паднімала, а на сэрцы расла туга, крэпла, застываючы, як смала. Рэдкія лісты, у якіх Міша пісаў зазвычай адно і тое ж — «служыцца нармальна, усё ў парадку», — суцяшалі мала.

Але кажуць: зла не кліч — яно само прыйдзе; калі б Грышку нехта сказаў, што яму трэба нудзіцца па сыну яшчэ год, ён палічыў бы таго за вар’ята і нават не пасмяяўся б з яго слоў. Ды, на вялікае гора, так і прыключылася: жыццё — вялікі чараўнік у сваіх вымудрах...

Паштарка, малодшая з пяцярых Чубатчыных дачок, прынесла пісьмо, якое Грышку зразу насцярожыла: канверт быў не такі, як слаў Міша, а размаляваны, з маркаю на ражку, і адрас выстуканы на машынцы. Грышка доўга не разрываў канверт, сціскаў у руцэ і доўга думаў — што ў ім можа быць? Хіба падзяка ім, Грышку і Лісаветцы, за сына? А што — канец службы, нагода якраз... Толькі чула, чула Грышкава сэрца, што ў канверце — іншае, зусім іншае, і яно не прынясе яму радасці. Такі ўжо Міша — усё жыццё ад яго Грышку адны бядоты, і тут, як ні мудруй, чорнае да белага не прышыеш.

З самага дзяцінства так павялося. Гады тры Мішу было, калі, пагнаўшыся за падлёткам, ледзь не ўтапіўся ў багне — добра, што блізка пастух пасвіў кароў ды пачуў крык... Лазячы па дрэвах, абшаснуўся з высокае асіны і аб востры сук распароў бок — вазілі ў бальніцу, сшывалі... Ужо як падрос, стаў церабіць чужыя сады і гароды (адзін і з хаўруснікамі) — аднаго разу Чубатчыха, каб правучыць, абкруцілася ў белую прасціну ды стаілася ў бульбоўніку; як толькі хлопцы, качаючыся па градах, сталі вышчупваць гуркі, яна ўсхапілася і з крыкам «Я — бабка-зялезка!» — кінулася на іх. Ад перапуду Міша на месяц анямеў — дзякуй богу, адпусціла.

Здавалася, пасталее Міша — набярэцца розуму, але не... Да дзевак намысліць у Дабранку, выкрадае з канюшні каня і панёсся нaвуж; уранні, узмыленага, галоднага, прыганяе каня назад. Грышку нават у праўленне зазывалі, штрафам гразілі, і ён, вядома, там не заступаўся за сына, даваў слова прыструніць, і праўда ўсыпаў Мішу прачуханкі — за папругу браўся, кулаком трос ля носа, ды яму хоць солі на хвост натрусі. Паставілі пры канюшні вартаўніка, веласіпед у каго з двара выкаціць — і паляцеў. А колькі яшчэ дробных правінак было, за якія патрапаў нерваў!..

У школе, хаця там і здзіўляліся ягонай чэпкай памяці ды кемлівасці, Міша вучыўся слаба — лічы, на адны тройкі, — блага паводзіўся: збягаў з урокаў у «партызаны» (у лес), дзе пёк бульбу, курыў; з настаўнікамі не грубіяніў, але равесніка мог абразіць... і тут жа заступіцца за яго, засланіць ад забіякі.

І Лісаветка калі-нікалі давала Мішу матузоў, але ёй увесь час здавалася, што на сына ўсе залішне нападаюць, проста зганяюць над ім злосць, а ён не такі і шалапутны, і ўрокі «выбівае як з-пад малатка»; яна нават хадзіла сварыцца да Шапялёва, класнага, за што Грышка потым яе самую адлаяў.

...Грышка няўмелымі пальцамі хапатліва растрыбушыў канверт, і тое, што прачытаў у лісце, спярша засціла ад яго сонца — пацямнела ўваччу, — потым праняло ўсё цела халоднымі дрыжыкамі, якія дробнымі тугімі хвалькамі пабеглі ўніз, сцягваючы, як на агні, скуру, і ён адчуў, што млеюць, адпадаюць ногі... Тымі ж друкаванымі, кругленькімі, бы каноплі, літаркамі, якія Грышка ўжо бачыў на канверце, было напісана, што Міша «совершил преступление»...

Грышка зразу не пайшоў у хату, запіхнуў ліст разам з канвертам у споднюю кішэню пінжака і завярнуў на гарод, дзе ў зацішным кутку за лазняю па-мужчынску прыцята паплакаў, пасіпеў у кулак. Што там, якое злачынства? Выдаў ваенную тайну? Не паслухаўся загаду? А можа, горай, самае жахлівае — няўзнак застрэліў каго? Ад яго, паганца, можна чакаць што заўгодна... З паграбні, дзе дасюль, распластаўшыся на сугрэўку, драмаў, скаціўся сабака, Босы, падбег, вінавата завіляў хвастом.

Лісаветка сустрэла Грышку, бледнага, растрэпана-паніклага, спалоханым ускрыкам: «Сэрца?!.» Пляснула далонямі і, знямелая, прысланілася да печы. Грышка зразу не хацеў гаварыць жонцы праўду, думаў перш падрыхтаваць яе, настроіць, ды Лісаветка нечакана так хапіла яго, што ледзь не вытрасла ўсе пячонкі і тое ж сэрца, не кажучы ўжо пра словы, хай сабе і нялёгкія, балючыя словы...

Лісаветка рыдала ўголас: «А мой жа татка!..» — трэсла кулакамі і біла імі ў печ. Грышка трымаў яе за плечы, сіліўся пасадзіць на табурэтку, недарэчна думаючы, якая дужая ў яго жонка.

Гора напраўду вялікае, што і казаць; падобна, Міша правініўся крута, даскакаўся — не да смешачак, і каб жа толькі сам за ўсё расплачваўся, а то ж і бацькам — здзек, ды не абы-які. Такая вось ласка ад дзяцей: малых гадуй — мучся; не спадзявайся, што калі падрастуць — дык лягчэй стане, наўпярок, турбот прыхлыне. Вось Ленка іх, дачка... Здаецца ж, не ў прыклад Мішу, і ціхая была, вучыцца старалася, а пасля васьмі класаў — у вучылішча будаўнікоў паступіла. Думалася, на свой хлеб пойдзе, кватэру дзяржаўную не зачакаецца, але... Падумаць толькі — на БАМ (ці блізкі свет!) завербавалася. Ну добра, калі б добра было, але пісьмо прысылае: цяжарная, замуж бяруць... Хто там бярэ — ані слова, а ліст — як з вады вылаўлены — увесь сшэрхлы, літаркі расплыліся — пэўна, вядро слёз над ім выліла, пакуль пісала. Адбілі тэлеграму: спешна прыязджай; у адказ чытаюць — «не хачу здраджваць сябрам і камсамолу». І хоць за бок яе грызні. БАМ, канешне, ёсць БАМ — чытаеш, чуеш: чыгунка там край патрэбна, і яе будаваць нехта мусіць, але ж дзе ёй, Ленцы, заставацца, калі ганьба несусветная; хай бы прыехала, ачулася трохі, а тады б і назад можна было вярнуцца.

...Жыццё не любіць слабых і не спачувае ім; пасядзелі, пагаравалі Грышка з Лісаветкаю, а тады, як першы прыступ горачы схлынуў, сталі думаць, калі і каму ехаць да Мішы. Сам Грышка далёкіх паездак не любіў. Лісаветку, як кажуць, хлебам не кармі, а пусці ў дарогу, і яна цяпер, ведаючы, які ў яе дамасед мужык, паводзілася так, быццам ужо наперад было ясна, што ехаць ёй; ды яна не зважала якраз на тую сваю пахібку, якая Грышку больш за ўсё не падабалася і якая магла, на яго розум, кінуць на Мішу цень, — гэта — жончына «пустата» ці, інакш, неразважлівасць. Можа, яе, гэтай «пустаты», і не столькі ў Лісаветкі было, як здавалася Грышку, і не так бы яна чапляла, абурала, калі б Лісаветка была проста жанчына — ці то малінаўская, ці то з бліжэйшае акругі, як жонкі ў большасці мужчын. Але ўся ў тым і штука, што Лісаветка была не з тутэйшых, Грышка прывёз яе ажно з Гомеля, які на той час лічыўся ледзь не краем свету. Так і казалі ў Малінаўцы бабы: Грышка ўзяў сабе жонку з-за свету.

Ехаў ён тады з заробкаў, з шахтаў Данбаса, куды загнала яго, як і многіх іншых беларусаў, пасляваенная нішчымніца; вёз тры чамаданы дабра, поўныя кішэні грошай і на пяць тысяч аблігацый, новенькіх, крамяных, якія потым (так пісалася ў газетах) зноў заменяць грашыма. На станцыі ў Гомелі ён выйшаў пакурыць; стаяла духата; да яго падбег маленькі замурзаны хлапчук, падняў выгнутую лодачкай далонь. Вочы ў хлапчука былі вялікія, чорныя і глядзелі з такім смуткам і нейкаю сабачаю ўтрапёнасцю, што ў Грышкі міжволі задрыжала размякчаная рэстаранным півам душа і абручом здавіла горла — ні дыхнуць, ні прадыхнуць; ён узяў хлапчука (пазнаў: цыганёнак) за плячо, і той надзіва мякка падаўся следам; ён прывёў яго да ларка, за шклянымі бакамі якога смачна, мядова адсвечвалі булачкі, і сказаў, каб той прасіў «колькі яму ўлезе». Цыганёнак глянуў на Грышку здзіўленымі вачыма, у якіх разам з хітрасцю: «Маніш?» — пырснула і глыбокая, нястрымная радасць дзіцяці: «Во пашэнціла!», выцягнуў са штаноў падол завэдзганай, спалавелай кашулькі, але ўбачыў у ёй ладную дзірку, праз якую магла праваліцца булачка; хуценька сашмаргнуў з плячэй кашульку — здаецца, нават трэснуў рукаў — і распасцёр яе з бессаромным нахабствам.

Грышка браў з прылаўка булачкі... Вочы ў прадаўшчыцы дасюль былі нейкія млявыя, санлівыя, ці што, а тут раптам ажылі і адно з іх заміргала. А Грышка кідаў і кідаў на распасцёртую кашульку булачкі. Цыганёнак спрытна, адным рухам увязаў іх, закінуў ношку за плечы і — «А раптам гэты «ачо мануш»¹ перадумае?» — шмыгнуў у натоўп, які тут жа праглынуў яго, бы мышку стог сена.

Ён дасюль не ведае, ці яна пільнавала ўвесь час, як ён саступіў з падножкі вагона, закурыў, потым павёў цыганёнка да ларка, ці няўзнак лучыла на яго і па цыганскім чуцці, што, можа, не так даецца ад прыроды, як вытончваецца частай споведдзю чужой душы, супыніла: хвацка выгнула перад ім руку, як фея, трохі падцяла ўніз галаву, каб вочы, выкаціўшыся бялкамі, здаліся большымі і ўражлівымі. Затоеная ўсмешка, у якой было менш хцівае саладжавасці і больш звыклай жаночай гуллівасці, выпырхнула ёй на вусны, між якіх ядрана, як соль, блішчалі зубы. Яна была ярка-пякучая, прыгожая сваёю маладосцю. Такіх цыганак Грышка яшчэ не бачыў. Прызнацца, сярод цыган, якіх багата асела і ў Данбасе, Грышку падабаліся болей мужчыны — строгаю, панураю прыгажосцю чорных густых кучараў, часам змоладу пасівелых, усягды злучаных на пераноссі броваў, вусоў і смуглай скуры. У жанчын чамусьці ён не знаходзіў палкага хараства — звычайна былі худыя, на тонкіх нагах, з буйнаватымі насамі і — самае галоўнае — адпужвалі яго прыметнымі валаскамі на твары, падбародку і над верхняй губой асабліва.

Гэта была бледнатварая, русавалосая (яго здзівілі даўгія пасмы, заплеценыя ў касу), а вочы — вугальна-чорныя, як бы з сіняватаю смугою, падобныя на саспелую нечапаную сліву.

З-за яе ён спазніўся на свой цягнік, спахапіўся адно тады, калі пачуў свісток і чамусьці аглушальны стукат колаў па рэйках. «Багаж!..» Яна не выпусціла ягонай рукі, хоць і адчула, дакладней — убачыла, як злосць і адчай выплеснуліся з грудзей на вочы, а цёмныя, правугленыя пальцы згарнуліся ў ёмкі, жалезны кулак, які, канешне, не збіраўся біць, у ім чалавек сашчаміў у адзін міг нервовую ўзбуджанасць і, можа, нават страх, што міжволі атуляе ў холад кожнага, калі ён зняцяйкі апынецца на краі глыбокай прорвы ці перад кучкаю незнаёмых, нядобра настроеных людзей.

Ён разам увесь абмяк, ужо не думаючы пра багаж, але аддаючыся на спагаду той, што заблытала яго не выдумкамі сваімі, а жаночаю красою. Потым ён здзіўляўся, як мог зразу даверыцца незнаёмай жанчыне, ды яшчэ з роду такога, адвеку шалапутнага. Яе звалі Ліса, Лісавета, а пазней ці ўжо ў тую ноч, не помніць, яна стала для яго Лісаветкаю — імя, у якім яму чуўся родны, цёплы плеск Сажа, шолах ліп на гародзе, звон бліскучых сцяблін, што яшчэ не адубелі як след, а толькі выструніліся для таго, каб утрымаць пустую шчотачку коласа, які некаторага дня раскарануецца поўненькімі, бы сэрца, зярняткамі.

Лісаветка, як расказала, была не чыстакроўная цыганка: бацька яе, бесарабскі цыган, ажаніўся з украінкай, з якою і прывандраваў у Гомель; асеў там і ўладзіўся мясніком на базары. Грышка, на тры дні запазніўшыся, прывёз Лісаветку з сабою ў Малінаўку і на нейкі час стаў, мабыць, самым «сукаватым» чалавекам на вёсцы — яго (зразумела, болей з-за жонкі) усе чаплялі — позіркам, языкамі. Так зазвычай сярод жывога было і будзе. Грышка не крыўдзіўся, нават жартаваў: «От! Вон у табун новую карову падпусці — зразу ўсе да яе рагамі. А тут — людзі...» Але спакваля малінаўцы абвыкліся, пакрысе падзея счахла, і напамінкам пра яе засталася адно мянушка — Цыганка: усе да аднаго звалі так Лісаветку зaчы, а пры стрэчы называлі па імені.

...Дый пустая ці не пустая яна, Лісаветка, — клопату таго, проста не бабскага розума «ета дзела» — суд: там жа не слязам ды праклёнам месца, а разабрацца ва ўсім трэба, цвярозаю галавою, па справядлівасці каб... Толку, што гвалт усчнеш. Бегала ж яна, Лісаветка, даказваць Шапялёву, і ўсё попусту, можа, яшчэ больш разбалавала Мішу.

Так ці інакш (не мінавалі і спрэчкі), але ў паездку стаў збірацца Грышка. Лісаветка хоць і моўчкі, хліпаючы носам, аднак памагала яму, здаецца, ахвотна, з жаночаю хваткасцю.

...Дызель з Крычава, куды Грышка дабраўся на спадарожнай, прывёз яго ў Оршу вячэрнім часам. Было яшчэ відна, але сонца паслабела, не так смаліла, як удзень, хоць паветра па-ранейшаму было густое ад цеплыні, пахла тут, на вакзале, мазутам, асфальтам і яшчэ нечым вострым, ад чаго ў Грышкі аж навярнуліся на вачах слёзы. Казалі яму, што цягнік на Маскву будзе позна ўночы, недзе каля дзвюх гадзін; як дачакацца таго часу — Грышка проста не дабіраў толку. Звычайна людзі, якія ўмеюць і любяць ездзіць-раскатвацца, ідуць пры такім выпадку ў рэстаран, а то і зусім у кіно, швэндаюцца па горадзе, запыняючыся каля магазінаў і кіёскаў, у якіх купляюць значкі ды розныя забаўкі, знаходзяць суцеху ў парку ці нават на танцульках. Грышка пра гэта ведаў, але сам не быў здатны на такое, ды яшчэ пабойваўся, што, зашыўшыся ў горад, заблудзіцца і, пакуль дападзе да месца — цягнік «ту-ту»; хопіць — некалі ў Гомелі наперажываўся. Дык там жа хоць багаж пасеяў, затое «долю сваю знайшоў», як кажуць у іх Малінаўцы.

Грышка прайшоўся па пероне паўз даўгі і высокі будынак вакзала, глянуў уверх, прыціснуўшы на макаўцы картуз. Не спяшаўся, выглядам паказваў, што чалавек ён тут свой, усё ведае і разумее — так было спакайней яму самому. Тым не меней позірк Грышкаў зачапіўся і за дзверы, праз якія заходзілі ў вакзал людзі, адшукаў буфет — прылавак з вялікім блішчастым самаварам і некалькі высокіх, мала не да плячэй, столікаў з круглым, як у бочцы, верхам, заваленым папераю ды аб’едкамі; наткнуўся і на тую літарку «м», што памагае, калі адчуеш у сабе лішняе... Словам, розум яго, па-сялянску біты, прымушаў найперш разабрацца ў тым, куды трапіў, і быць смелым да любых нечаканасцей, што выпадаюць у дарозе. Так абагнуў Грышка будынак вакзала і сеў пад куст бэзу на лавачку. Па зямлі хадзілі галубы (ну акурат тыя, што вядуцца на малінаўскай ферме!), тыцкаліся дзюбкамі ў пясок, грэбавалі шалупашкамі ад семак, мабыць, шукалі хлебныя крошкі. Грышка, гледзячы на іх, падумаў, што і яму было б не лішне кусануць чаго, бо што ўранні ўхапіў, аб тым і прадняваў. У сумцы, ведаў, ляжаць самаробныя кілбасы, сала, ёсць слоік смятаны, у цэлафане тварог, і хлеб, здаецца, Лісаветка клала. Але, па-адно, што не будзеш жа тут куёўдзіцца з сумкаю гэтай, распакоўваць ды раскладаць, а па-другое, чымся менш ён з’есць, тым больш завязе Мішу, бо там яму, канешне, манкі з неба ніхто не сыпле. Напамін пра Мішу на нейкі час адвёў Грышкавы думкі ад яды, і ён сядзеў, панураны ды размяклы, як хворая курыца, дапякаў і сябе, і Мішу — што яны па натуры нейкія няўломістыя, карузлікі, адным словам. Ну, пра Мішу і гаворкі няма — няйнакш, прымесак цыганскай крыві і буюе ў ім, дый малады яшчэ, вецер у галаве і нагах. А вот жа ён, Грышка, чаму ўсё жыццё як непрыкаяны? І тады на шахты ў Данбас адзін з акругі падрадзіўся ехаць. Памахаў кіркаю пад зямлёю — ільготу на пенсію заслужыў. А вярнуўся ў калгас, стаў нейкім капрызным, бы дзіця тое, неабачліва рэзкім, якім раней сябе не помніў. Ну, бывала, на вечарынцы пад чаркай пагарачыцца з хлопцамі, пакрычыць, але каб у бойку лезці, з частаколінаю бегаць — ніколі. Зла і пагатоў з сабою не насіў, забываўся на яго хутка і не помсціў «варожым вачам» — вітаўся з імі, першы пры стрэчы загаворваў.

Няўжо, думаў ён, рабочай закваскі падчапіў у шахцёраў: тыя ж ледзь што — рэжуць «праўду-матку» проста ў вочы, нягледзячы на крэслы і званні; трэба — дык і кулакі пусцяць у ход.

Грышка прыпомніў усё гэта, седзячы пад бэзам на лавачцы, таму, што дзівіла яго тады-сяды, пры нагодзе, — як гэта іншыя неяк жывуць сабе ціха, спакойна і не шманаюць, быццам і цяжкасцей ніякіх у іх няма, усё ідзе як па маслу і, здаецца, дзяцей сам чорт калыша. А можа, ужо сумняваўся ён, кожны ўсё-такі мае за што перажываць? Не можа чалавек быць чорствым, як скарынка тая зваляная за суднікам. Проста адзін хавае ўсё ў душы, церпіць, мучыцца, а другі — увесь наросхрыст, голы... А калі ўжо голы, то што хавацца, усім і так відаць, голаму нават смерць не страшная. Край тут — каб правільна цябе разумелі... людзі, от.

Калі голад ушчыпнуў за жывот зноў, ды ўжо з большаю злосцю, Грышка падняўся і пасунуўся туды, дзе — запомніў — быў буфет: у правым крыле вакзала, між тарцовых выступаў. Чарга не сказаць каб вялікая, але даўжэйшая, чымся раней, і гэта яго не засмуціла, а, наўпярок, усцешыла: хутчэй мінецца час, як-ніяк, патрачаны не ўпустую, а быццам бы на дзела. Пакуль стаяў, прасачыў, што бралі людзі — найбольш кураціну, якая ляжала, парэзаная вялікімі кавалкамі, на падносе, каву і пляскатыя, як праснак, коржыкі. Намеціў, што і ён возьме гэта ж самае. Але, пакуль падсунулася чарга, на падносе застаўся адзін невялікі кавалак, які ніхто не браў. Разгледзеў: шыя ды яшчэ ў пяньках ад пер’я. Грышка папрасіў дзве катлеты — хаця і халодныя, бо ў вітрыне пад запацелым шклом, затое не трэба будзе скубці зубамі гэту, мабыць, старую і недавараную курыцу, як, бачыў, рабілі тыя, што ўжо кешкаліся каля столікаў.

Ён нехаця пажаваў халодныя катлеты, якія да таго ж і нечым нясмачным папахвалі, выпіў шклянку кавы; коржыка толькі адламаў, астатняе адсунуў ад сябе. І тут ён убачыў руку, якая вынырнула невядома адкуль і згрэбла коржык. Спярша мільгнула ў галаве, што прыбіральшчыца, але перад ім стаяў мужчына — невысокі, у акулярах, з начыста голым і выпуклым, бы яйка, цемем, укруг якога спадалі да самых плячэй рэдкія, склычаныя валасы. Апрануты ён быў у шэры затрэпаны пінжак; штаны, забраныя ў халявы кірзавых ботаў, пузырыліся на каленях і блішчалі. Мужчына адною рукою трымаў за чуб мяшок, просты палатняны мех, у які насыпаюць па восені бульбу; другая рука — з коржыкам — шуснула ў мяшок. Здавалася, мужчына збянтэжыцца ад позірку Грышкі, завернецца і пойдзе, але — не, запыніўся; глянуў на Грышку прыдзірліва, неяк востра, акурат шыльцам пырнуў, а ўжо тады ўсмешка выбілася на яго таўстыя (сапраўды як грыбы) вусны.

— Бачу, — сказаў мужчына, — і ты, чалавеча, сабраўся ў нялёгкую дарогу. Наперадзе — цемната, не так? — Ён не адводзіў ад Грышкі сваіх вострых пад шкельцамі вачэй, у якіх, аднак, зусім не было колкасці, а няйнакш — лагода і, мабыць, спачуванне, ці што.

Грышка, які ніколі не чапляўся да людзей і не ўмеў попусту балбатаць, не кіўнуў: так-так, як гэта трэ было чакаць, а паныкаў галавою — не столькі згаджаўся пра далёкую дарогу, колькі паказваў, што ў яго проста баліць душа. Ён, не нагінаючыся, прыткнуў нагу да сумкі і так стаяў: мала якія людзі блытаюцца тут. Чуў жа колькі разоў, што і чамаданы крадуць, і кашалькі з кішэняў выцягваюць, як зазяваешся. Гэты, хоць і падазроны, здаецца, чалавек прамы: наўрад каб злодзей ці жулік квапіўся на недаедак. А там — хто яго ведае: чалавечая ж душа без вокан — не заглянеш.

— Вот ты мне, чалавеча, скажы, — мужчына сашчапіў у пальцах рукі і ўспёрся локцямі на столік, не зважаючы, што на ім блішчала разлітая кава, — што цябе гоніць у свет? Мне нічога ад цябе не трэба, я пагаварыць люблю.

Грышка і сам бачыў, што мужчына, як кажуць, аматар пачасаць языком і нават пры жаданні паспавядацца перад некім, жаданні, якое ў дарозе ўсягды мацнее не толькі ад таго, што трэба забавіць час, а яшчэ і ад таго, што адзінота навявае думкі часцей за ўсё сумныя, якія просяцца з языка ўпорлівей, чымся радасныя, і на якія кожны адгукнецца з большаю ахвотаю і шчырасцю, дык вось, хочучы паспавядацца, Грышка адчуваў, што нешта ў душы ўпарціцца, пярэчыць. Чужы чалавек? Гэта акурат добра — разышліся, і канцы ў ваду. Тузала ў грудзях іншае: ці варта яму, бацьку, бэсціць свайго сына — перад кім бы тое ні было? Нават жа курыца і тая на сваім яйку гразі не бачыць. Можа, гэта і ёсць самае святое для яго, бацькі, — перажываць сынавы няўдаласці ў сабе, бо каму яна трэба, скарга твая, і хто цябе зможа зразумець да канца? У кожнай сварцы можна знайсці праведніка і вінаватага і роўна гэтак жа павярнуць усё наўпярок — праведніка выставіць вінаватым; нават самага нікудышніка не трэба зразу на сметнік, а трэба прыгледзецца да яго — і нешта ў ім цябе сагрэе, ласкаю ляжа на душу. Так і тут: будзе ён, Грышка, знеслаўляць сына, дык і выйдзе, што той з адных пахібак, такі-сякі... А куды ты, бацька, глядзеў? Мышэй лавіў? Гонар, што аб’яўляецца ў кожным бацьку, калі чужы чалавек пачынае падпяваць (так-так, моў, непуцёвае дзіцятка!), здаецца, назусім адагнаў думку расказваць незнаёмцу пра Мішу. І Грышка, каб усё ж не маўчаць і не маніць, сказаў, што едзе да сына, але сказаў такім прыцятым голасам, што нават зусім нездагадліваму чалавеку ёкнула б: не трэба далей распытваць.

І незнаёмец, паправіўшы акуляры і працёршы двума пальцамі вочы, раптам пасыпаў, бы градам на галаву, словамі, што Грышка не ведаў — ці то слухаць, ці плюнуць, павярнуцца ды ісці без аглядкі прэч. Але, каб паказаць усё ж, што ў гэтым расказе Грышку абурыла і горка засмуціла, прывядзём яго з самага пачатку.

— Бачу, ты не хочаш са мной адкрывацца, — незнаёмец хітра прыжмурыўся і ямчэй аблёгся грудзінаю на столік, — тады паслухай, што я табе скажу. Можа, і нецікава будзе — тады прабач. Я сам з Расіі-матухны, пад Бранскам радзіўся, не так і далёка адсюль. Бацька і маці ў мяне — людзі відныя былі. Дактары, значыцца... Я і сам чалавек граматны — цехнікум скончыў, у магазіне стаў працаваць. Скажу табе, хлопцам я быў — зух, дай божа! Дзеўкі вакол мяне раіліся, як пчолы. А дзе баба — там грашыма павінна пахнуць. За грошы... хоць зараз! — давай табе любую каралеву пакладу ля ног. Ну а, сам знаеш, дзе тых грошай-вошай набярэшся, калі сёння паддача ў кабінеце, заўтра — рэстаран, паслязаўтра — пікнічок... ну, гэта... калі на прыродцы, пад кусцікамі цмок-цмок гарэлачку і жанчынку. А яшчэ ж і ў кватэру трэба лам’я рознага, апрануцца... так сказаць, шыкоўна, па модзе. Вось тады я і аступіўся, як пішуць пра такіх... Махінацыямі, тралі-валі, стаў займацца, хаўруснікаў завёў... Каўбаска два рублі, а цэннічак да яе плясь на два з капеечкамі — і ўвечары ты ўжо чалавек. Паважаны! Гэта — к прыкладу, а там усяго было за восем гадоў. Але, але... — Мужчына цмокнуў языком, і ў гэтым было не толькі і не столькі шкадаванне па мінулым, колькі, мабыць, запозненае разуменне, здавалася б, простай ісціны — што за несумленныя ўчынкі трэба расплачвацца. — Вот бачыш! — Мужчына расхінуў на грудзях кашулю — лёгка, бо ў ёй амаль не было гузікаў, — усё цела было сіняе ад роспісу; пасля Грышка ўбачыў татуіроўку і на руцэ: арол сядзіць на камені і нешта клюе пад нагамі. — Цяжка мне сказаць, — працягваў мужчына, ужо не спускаючы вачэй з Грышкі, які, здаецца, ці не пачаў хвалявацца, бо перамінаўся з нагі на нагу, — што мяне зламала — ці то ранейшае, разгульнае, жыццё, ці пасля цюрмы страм было ў вочы знаёмым людзям глянуць, — але пайшоў я бадзяцца па белым свеце... Не-не, я не з бічоў (слова Грышку было незнаёмае, але ён не стаў дапытвацца), якія ў Сібір падаюцца, я — проста гультаіна, таму і аціраюся тут... па нашай старонцы. І ... павер, нічуць не шкадую — цікава, што ні кажы. Дарога — як тая кніга, толькі, каб чытаць яе, літары знаць не абязацельна. А свабода якая, у любы куточак ідзі — любуйся, мілуйся, цябе нішто не звязвае і нішто не трымае, і ты нікому не замінаеш. Перахапіў што — і далей...

Грышка пасля гэтых слоў так задумаўся, што нейкі час ужо не чуў незнаёмца, адно бачыў, як у таго расцвелена варушацца абтыканыя ўкруга белымі шчацінкамі вусны і гараць нейкім вар’яцкім агнём вочы: не чуў Грышка, але разумеў, што мужчына хваліцца сваім жыццём, а вот як сябе паставіць на яго месца — Грышка толку не дабіраў. Няўжо і праўда з чалавекам можа такое прыключыцца, што яму ўсё роўна дзе жыць? Ён тады ў Данбас адлучыўся (дык на дзела ж!), і то не мог ночку паспаць спакойна — усё Малінаўку сніў, сваіх людзей, як рыбу ў Сажы ловіць... так ужо часта, але расказваць пра гэты сон саромеўся, бо чуў, што рыбу сніць той, хто мочыцца ў пасцель. А як ірваўся-ляцеў назад — аж сцяўся ўвесь, калі цягнік у Гомелі пакінуў яго. Не, нешта тут не тое. Нават жа птушка, от, скажам, шпак, варочаецца на месца, дзе вылупілася з яйка: ужо некалькі гадоў засаб Грышка прымячае, што ў шпакоўнях на ліпах гняздзяцца пары аднаго роду — у іх дзіўная блакітная акантовачка па беражку правага крыла...

— Вот чуеш нярэдка, — між тым раскручваў свае думкі мужчына ў акулярах, — што зямлю трэба берагчы, любіць, даглядаць... ледзь не цалавацца з ёй. А па мне, — мужчына раптам стаў запавольваць гаворку і глядзець, не міргаючы, на Грышку, — хоць трава не расці. Што будзе з ёй — мяне ані не турбуе, я — вольны казак!

І тут Грышку прарвала — стукнуў двума кулакамі, як кувалдаю, па стале, аж падскочыў і скінуўся долкі відэлец з надзяўбнутым на яго кавалачкам хлеба, і так схмурыў бровы, што мужчына спрытна, як заяц, адскочыў ад стала; вочы яго забегалі — відаць было, ён нешта адчайнае замышляе; так і ёсць, зняў акуляры і асцярожна, не гледзячы, паклаў іх на стол, узяў рукі ў бокі, набычыўся.

— Што?.. — спытаў з задзірыстасцю, але і Грышка ўпёрся ў яго цяжкім, свінцовым позіркам.

— Во! — гаркнуў Грышка, не зважаючы, што каля іх пачалі ўжо збірацца людзі, пакруціў каля скроні пальцам і сагнуўся па сумку, ды... убачыў каля ног відэлец з кавалачкам хлеба; падняў яго і аднёс на прылавак, дзе стаялі чыстыя шклянкі; потым забраў сумку і, адыходзячы, усё чакаў ды гатовы быў, калі кінецца ўслед за ім незнаёмы мужчына. Грышка, вядома, яго не баяўся, але думаў: уліпне ў бойку — забярэ міліцыя, а там — дакажы, што ты ні пры чым; пакуль разбяруцца, дык ад цягніка і дух развеецца.

Брыдка, пякуча было на душы, хоць ваўком вый, — не мог Грышка так хутка атрасацца ад таго, што муціла яму кроў ці, яшчэ горш, раніла-крэмзала душу; яно прыгнятала яго некалькі дзён, не давала заснуць уночы, ён хадзіў тады раззлаваны і пануры. Іншы раз у такой засмучанасці карцела выпіць, але асаджваў сябе, бо ведаў з ранейшага, што пасля, як працверазіцца, будзе яшчэ моташней.

Навошта, скажыце людзі, ён стыкнуўся з гэтым прыблудам, навошта завяліся? І так сэрца разрываецца, хоць абручамі, як тую бочку, сашчэмлівай. Клопат, што дурату нёс яму незнаёмец, пэўна, нейкі памешаны, перажыў бы, можа, і забыўся б, але расла-разрасталася ў грудзях трывога за сына: што і як будзе — цяпер і пасля, як на волю выйдзе. Грышка думаў-пеклаваўся над гэтым, чакаючы цягніка, не спаў і ўсю ноч, калі нудны перастук-дробат колаў і лёгкае пакалыхванне вагонаў так назойліва стамляюць галаву, цела, вочы... «Не... не... не... толькі не...» — шаптаў між думкамі Грышка, як малітву.

...З вакзала да часці, каб не кружыць лішне ў незнаёмым горадзе, Грышка паехаў на таксі, якое мінут праз дзесяць высадзіла яго каля шырокіх варот з вялікімі зоркамі на жалезных створках. На прахадной яго затрымаў салдат з чырвонаю павязкаю на рукаве і нажом пры боку — спытаўшы ў Грышкі, што трэба, і, здзіўлена прамовіўшы: «А-а-а...» — пазваніў некуды «таварышу капітану», і неўзабаве прыбег пасыльны, які адвёў Грышку ў гасцініцу, на другі паверх — у асобны пакой; параіў Грышку «кімарнуць з дарогі», а калі спатрэбіцца — яго паклічуць, і яшчэ сказаў, чамусьці сарамліва пачырванеўшы, што ён таксама з Беларусі, зямляк.

Грышка паставіў у парозе сумку, сеў на крэсла каля стала і ўнурыўся ў акно — яно выходзіла на двор. Па пляцы, асветленым сонцам, маршыравалі салдаты, вучыліся хадзіць страявым навабранцы — яны яшчэ нехлямяжыя ў адзенні, затое акуратна, нагала пастрыжаныя і ў начышчаных да бляску ботах. На аграмадным, як сцяна, шчыце віселі вялізныя картачкі-рамкі — можа, герояў з вайны, ветэранаў часці, а можа, і сённяшніх салдат ды афіцэраў. «Хто заслужыў...» — падумаў Грышка, і яму стала крыўдна і горка, як, здаецца, ніколі дагэтуль. Ён прылёг на ложак і, стомлены дарогаю ды перажываннямі, нечакана заснуў як мёртвы.

Разбудзілі яго ўвечары — той самы пасыльны, зямляк, сказаў, што просіць нампаліт часці. Гэта, як спагадзя ўбачыў Грышка, быў падпалкоўнік, блізкі да яго веку, але з надзіва маладымі чорнымі вачыма, без ніводнай сівінкі ў валасах. І па тым, што ён перш распытаў у Грышкі, як даехаў, як здароўе, дзе ваяваў, было відаць, што чалавек ён — «харошы і ўважыцельны». Грышка асабліва гэта адчуў тады, калі падпалкоўнік стаў расказваць, як пасля ўжо загаду міністра аб звальненні Міша і два салдаты з радасці напіліся ў рэстаране і пабілі чалавека, — у ягоным голасе не было і намёку, каб вінаваціць ва ўсім Грышку, дапякаць яго. Грышка, праўда, мог таксама напусціцца на нампаліта, моў, так і так, сапсавалі хлопца, давялі, але не стаў гэтага рабіць, наўпярок, думаючы, што, можа, і не трэба прызнавацца, не зацяўся ўсё ж і расказаў пра сына — які «неўдаль ён рос з самага дзецтва», а таму, як бацька, Грышка «шчытае», што закапёршчыкам у бойцы мог быць акурат Міша.

— Так ці не так, — сказаў, ківаючы галавой, нампаліт, — але факт збівання чалавека... невінаватага — гэта злачынства, і за яго трэба адказваць па ўсёй строгасці.

Грышка не стаў прасіць нампаліта дараваць сыну, памілаваць яго ці зменшыць кару, хаця так балюча сціскалася ўсяродку ад сваёй бяспомачнасці, што ў любую мінуту ён гатовы быў разрыдацца, але дзяржалі, відаць, нейкія танюсенькія нітачкі ў нервах. Нампаліт быў сам бацькам двух сыноў і разумеў, як чалавеку цяжка перамагаць у сабе гэту сляпую, інстынктыўную амаль, бацькоўскую гатоўнасць кідацца на выручку свайму дзіцяці, якое трапіла ў бяду, калі ўласная смерць нават не палохае, і паколькі чалавека ўсё ж нешта супыняла (думаў нампаліт, націскаючы далонямі сабе на скроні), то была ў яго, няйнакш, моцная і справядлівая душа.

Нампаліт дазволіў ім сустрэцца, бацьку і сыну, якія не бачыліся ўжо два гады. Грышка стаяў з сумкаю, а Міша выйшаў з-за дзвярэй, якія адчыніў дзяжурны афіцэр з такою ж павязкаю на рукаве, як і ў салдата на прахадной, і каля якіх застаўся смірна стаяць паставы з аўтаматам. Пастрыжаны нагала, як тыя навабранцы, у расхрыстанай, без гузікаў, гімнасцёрцы і пакамечаных штанах, Міша не кінуўся на шыю бацьку, як трэба было чакаць, а стаў наводдалі акурат скамянелы, быццам не пазнаваў, быццам сумняваўся, што іменна бацька, яго бацька перад ім. Грышка таксама стаяў незварушна, не зводзячы з сына вачэй, з яго твару, які дужа змяніўся і мала быў падобны да таго, што помніўся Грышку з апошняе мінуты — як рассталіся каля ваенкамата. Міша падрос увышкі, можа, і твар ад таго падаўжэў — вытачыўся падбародак, скура на шчоках падубела, і выпучыўся на шыі вялікі, з грушу, кадык; толькі сінія, як у Грышкі, вочы, здаецца, былі ранейшыя, адкрытыя, з затоенымі чорцікамі ў глыбіні, яны глядзелі на Грышку незмігутна, быццам хацелі прапячы наскрозь, выпытаць, што на душы і за душою.

У Грышкі было апраўданне, чаму ён так паводзіўся з сынам, якога не бачыў гэтулькі часу, — яму край важна было паказаць, што асуджае сына, што хоча ад яго раскаяння — хоць цяпер. Міша, мусіць, не чакаў ад бацькі такой зацятасці, хаця і навастрыўся да любога нервовага выбуху; няхай бы лепей суматошны крык, кулакі, злоснае тупанне нагамі, але не гэтае тупое маўчанне, якое быццам раздзірае грудзі і забівае ў сэрца распалены ржавы цвік, што з кожным ударам уваходзіць глыбей і глыбей. «Тата, ну што маўчыш?!» — крычала Мішава душа, напінаючыся, бы струна, якая во-во парвецца, але неймавернаю воляю Міша прымушаў сябе стаяць, сцінацца і, што яму было нялёгка, Грышка бачыў — у сына спярша задрыжалі вусны і заплылі слязамі вочы, потым сасмыкнуўся ўніз, па шчацэ, тоненькі, як нітка, струменьчык, і ў нейкі міг Грышку здалося, што ён зараз выпусціць сумку і зрушыцца з месца, ашчаперыць сына моцна-моцна і яны будуць стаяць злітыя, як дрэвы, што растуць з аднога кораня, ды ногі былі як прыбітыя да падлогі і не паслухаліся яго.

Салдат каля дзвярэй з мяккім, птушыным пушком пад носам стаяў і не чуў, як спаўзаў з пляча рэмень аўтамата; дзяжурны афіцэр у гэты час размаўляў з некім па тэлефоне, што стаяў на невысокай тумбачцы з ключом у дзверцах.

За гэтыя мінуты Грышка потым не будзе сябе ганіць, бо ўсё-ткі на сваім паставіў, як кажуць, не змаладушнічаў, даказаў сабе перш за ўсё і сыну, што ёсць нешта вышэйшае, ці як тут сказаць, чымся бацькоўскае патуранне, і што на сваю, родную табе душу таксама трэба глядзець па справядлівасці, а не паддавацца бабскаму хлюмканню ды забываць пра ўсё на свеце. Ён разумеў, што Міша настроіў сябе на мяккасць, паблажлівасць, як і на тое, што бацька яму спачувае і падзяляе з ім бяду, у якую недарэчна, па дурноце сваёй трапіў, але — не, Грышка не даў сыну ніякага спуску, ні на каліўца, і Міша не змог паступіцца сваім зацятым форсам і, думаючы, што ўпячэ бацьку, зробіць яму балюча, крутнуўся назад за дзверы і ўпаў там на цвёрды ложак тварам уніз.

Назаўтра ў зале суда, адгароджаны высокай дубоваю стойкаю, бліскучаю і чорнаю, Міша сядзеў як бы хворы, бледны нейкі, не падымаў галавы. Бачыў Грышка, што сыну не ўдалося адыграцца на ім, бацьку, выпрасіць літасці, вось і перажывае ён цяпер... Не крыўдуе ўжо, не злуе на бацьку, а, пэўна, сябе чахвосціць, каецца, і гэта вярэдзіла Грышку, ціснула грудзі, але сцярпеўся, скруціў свае нервы ў жмут, каўткамі праганяў каляны ком, што, бы калючка, распіраў горла, і не заплакаў нават тады, як запыталі прысуд — «год дысцыплінарнага батальёна»; і адно калі сына ўжо вялі ў машыну, а Грышка, бяспомачны і разгублены, трухаў услед, і ён, Міша, павярнуўся і, не спыняючыся, на хаду наўмысля зухавата крыкнуў: «Тата, чакай мяне!..» — вочы ў Грышкі засціліся слязамі.

...Валодзька Шапялёў прыехаў з Мінска ў Малінаўку на адпачынак і прывёз з сабою трохгадовую дачку — зрэшты, калі б не думаў пакідаць Васіліску ў дзеда і бабы да восені, то наўрад ці выбраўся б сюды, хутчэй за ўсё махануў бы з жонкаю на поўдзень; мора ён бачыў адзін толькі раз (падчас вясельнага падарожжа), яно яму спадабалася і тады-сяды нават выплёсквала з душы шчымліва-салодкую тугу па нечым недасяжна-летуценным і неразгаданым. Але дачка ўсю зіму хварэла, у яслі амаль не хадзіла і няхай бы за лета акрэпла; а дзе гэта лепей зробіш, як не ў вёсцы, на чыстым паветры ды роснай траве.

За гэтыя дні, якія Валодзька прабыў у бацькоў, ён паспеў ужо добра-такі засумаваць. Бацька яшчэ хадзіў у школу (там рабілі рамонт), а з маці — так ужо сталася з самага пачатку — ён рэдка знаходзіў паразуменне, і размовы іх не заходзілі далёка — так, пра тое-сёе, звычайнае, вясковае.

Вось так, Валодзька, які нарадзіўся і вырас у вёсцы, што здавалася самым дарагім, адным-адзіным месцам тады, як яшчэ не ведаў свету, цяпер сумаваў у ёй, не знаходзіў занятку рукам і проста дзівіўся, зусім шчыра, як тут можна жыць, у такім абмежаваным коле і пастаянстве. Не, гэта і блізка не значыць, што ён не любіў сваю вёску, што яна не была яму блізкая і ён гатовы быў выракчыся яе; наўпярок, чалавек адукаваны, так званы гуманітарый, а значыць, і не зусім глухі да лірыкі, ён з безагляднаю апантанасцю лічыў, што ў чалавеку на ўсё жыццё застаецца ўспамін аб кутку маленства — з адметнасцю яго лясоў, дарог, рэк, палёў і нават птушак ды звяроў. Проста змест ягонае душы, калі можна так сказаць, быў ужо на ўзроўні, калі, акрамя той сажалкі на пагоне, у якой ён мог прабоўтацца ўвесь дзень хлапчуком дый цяпер пакружыць вакол яе з вялікай асалодаю, пацікаваць за чорнымі галавасцікамі, што вяртлява ўсплываюць напаверх, а на дно апускаюцца нерухома, як мёртвыя, яму патрэбен быў нейкі важкі інтэлектуальны патэнцыял, які ўзбагачаў бы яго далей ці, прынамсі, чараваў невядомасцю і навізною, як тое Чорнае мора, куды цягнула яго, але з якім расстаўся першы раз (і — упэўнены! — расстанецца другі) без болю і шкадавання.

Сёння ён схадзіў у грыбы і варочаўся дахаты; набраў амаль поўную сумку, хоць і быў нядоўга, гадзіны якія дзве, і цяпер з прыемнасцю адчуваў у руцэ цяжар. Ішоў праз усю вёску, бо ўрочышча Шахты, дзе ён збіраў грыбы, было на тым канцы. Даўно, ой, даўно ён не бачыў Малінаўку на ўсёй яе працяжнасці: раней калі прыязджаў, дык хіба да магазіна, які пасярод вёскі стаіць, прагульваўся — цыгарэт купіць або маці што-небудзь з хатняй драбязы. Во некалькі новых хат з’явілася — канешне, не ў датык да старых, а на месцы старых, — такія цагляныя махіны, з верандамі, ганкамі разьбянымі, гаражамі — яўна маладыя гаспадары пастараліся. Побач з гэтымі збудовамі старыя выглядалі яшчэ болей запакінутымі і занядбанымі, нейкімі нехлямяжа-прыземленымі, якімі тады, у дзяцінстве, ані блізка не здаваліся. А можа, і яны, хаты, пастарэлі разам з людзьмі, ім, Валодзькам?

Дзяцей, што бегалі па вуліцы і віталіся з ім, спыняючыся і доўга праводзячы яго вачыма, ён пазнаваў адно тых, што былі падобныя на бацькоў, а то і на дзядоў ужо. «Як хутка ўсё цячэ, мяняецца!..» — думаў Валодзька з нейкаю сполашнаю ўзнёсласцю ці, хутчэй, расчуленасцю, якая тым больш агортвала, чымся далей Валодзька ішоў, бо малюнак вёскі западаў у вочы нейкім панурым, выцвілым адбіткам, быццам яго знарок нехта квэцаў толькі змрочнымі фарбамі. З дарослых яму ніхто не сустракаўся — і не дзіўна: хто ў полі, хто на сене ці ў лесе, — і ён трохі сумеўся, калі ўбачыў на лавачцы Грышку Пруцікава: той сядзеў, унурыўшыся вачыма ў зямлю і як бы нейкі зажураны. Валодзька павітаўся і, можа б, не прысеў, калі б Грышка не пазваў яго.

— Хіба з грыбоў?.. — спытаў ён нейкім сутаргава-перацятым голасам, разглядаючы з несхаваным здзіўленнем Валодзьку, які быў увесь яркі, акурат паўлін: у жоўтай, размаляванай спераду майцы і сініх спартыўных штанах з шырокімі, як у генерала, белымі палосамі па баках; на нагах кеды, якія, недзе чуў Грышка, вельмі ж хораша называюцца — красоўкі.

Валодзька расхінуў сумку, і жаўцізною з яе асвятліла Грышкаў твар, які ён нахіліў блізка-блізка.

— На Шахты бегаў? — спытаў Грышка як бы з рэўнасцю, не чакаючы, аднак, што скажа Валодзька. Такую назву — Шахты — Грышка даў мясціне ў лесе сам (для прыметы)—тады, як вазіў адтуль карчы на смалакурню, — з таго часу, лічы, усе людзі і сталі называць лес Шахтамі, гэтым самым як бы ўпісаўшы навек у бывалішняе вёскі і тое, што Грышка Пруцікаў некалі глытаў пыл на данбаскіх каменявугальных шахтах. — Во, глядзі-тка, лісічак напароў... — і як бы спахапіўся... — А я...

Дзядзька Грышка, здалося Валодзьку, пастарэў, прынамсі, з твару: вочы запалі, затачыўся нос і маршчакоў падбавілася, у голасе няма той сакавітасці, якая ўсягды здзіўляла Валодзьку. Звычайна, прыязджаючы, Валодзька за дарослымі змен не прымячаў, яны як бы застылі ў адной нерухомай масцы — загарэлыя, абветраныя, быццам знарок падсушаныя.

— Ты ж у Мінску ета? — спытаў Грышка, калі ўдосталь налюбаваўся грыбамі. Спытаў, каб распачаць гаворку, бо пра Валодзьку Шапялёва кожны ў Малінаўцы ведаў — з самага дзяцінства ён быў спакойны, старэйшых паважаў, не гойсаў па вуліцы, на пяцёркі вучыўся і першы з вёскі ў інстытут паступіў. Цяпер — рабіў ужо, ды не абы-дзе, а ў Мінску і — казалі — нейкім вялікім начальнікам па кіно. Якім там можна быць начальнікам, гэта мала каго займала, бо ўжо адно тое, што ў Валодзькі ёсць свой кабінет, тэлефон, падбівала вясковага чалавека (па даўняй звычцы) калі не на пакланенне, то на павагу абавязкова.

Валодзька не любіў фанабэрыі і пра сябе абмовіўся словам, праўда, тое, што мае двухпакаёвую кватэру, упамянуць не прамінуў, і не таму, каб абудзіць у Грышкі зайздрасць, проста гэта была падзея вельмі важная і для яго самога, рэха якой яшчэ жыло ў душы аж дасюль. І ўсё-ткі спахапіўся, успомніўшы, што чуў ад маці пра Мішу і Ленку, пашкадаваў: навошта была пахваляцца, во — зразумеў нарэшце — дзядзька Грышка і так не вельмі пачуваецца. Валодзька быў старэйшы ад Мішы на чатыры гады, і яны хлопцамі мала стыкаліся ў кампаніях, але ўсё роўна іх можна было лічыць равеснікамі і цяпер прыкладаць адзін да аднаго — хто, што і дзе. З Ленкаю іх рознілі пяць гадоў, але яна была ў свае шаснаццаць такая пекная смугляначка — невысокага росту ды поўненькая, тугая, бы гумка, з цёмнымі вачыма і бліскучымі валасамі мала не да пят, — што на яе заглядваліся не толькі малінаўскія жаніхі, але наязджалі і з суседніх вёсак. Нават Валодзькаў бацька, хоць і настаўнік, але неганарлівы па натуры, іншы раз на падпітку сватаў яе да сына, ды яна, какетлівая і ў ладзе з жартам, адказвала, што ён, Валодзька, «ні ў жысць» яе не возьме замуж, а яна — хоць зараз згодна. І Валодзька, каб не варушыць усяго гэтага, не выстаўляцца і не наводзіць Грышку на невясёлае думанне, спытаў:

— А вы, дзядзька Грышка, дзе? Па-ранейшаму?

— Ды вот, усё грыбы вару, — сказаў Грышка, і было відаць, што ён нечым дужа заклапочаны. — І шчэ ж, каторы во год дом рыбака сцерагу. Па сумясціцяльству, так сказаць... Цяпер ета ў пашане.

— Добра вам, — сказаў Валодзька з нейкаю дзіцячаю прастадушнасцю; ён хацеў сказаць толькі тое, што работа — на прыродзе, жывая дый не такая ўжо адказная, і гэта як жа добра.

— А вам кепска? — раптам ухмыльнуўся Грышка, і насмешлівая нотка, што дрыгнула ў ягоным голасе, крышку зачапіла Валодзьку, але не тым гукам, які прыдаваў ёй іронію: Грышка хацеў сказаць, што калі ім, такім, як Валодзька, блага ў горадзе, дык няхай не стогнуць, а прыязджаюць сюды і робяць, балазе прычэлле рукам і галаве знойдзецца, надта пры цяперашняй электрыцы і механізацыі; Валодзька ж падумаў, што Грышка папракае яго гарадскімі выгодамі і ўсякай там хатняю бестурботнасцю.

«Не, — думаў тым часам Грышка, — такіх ужо ў вёску не зацягнеш — аселі ў гарадах намёртва, прыкіпелі, во што...» — ён ужо даўно прымеціў, што ніводнае з дзяцей, чые бацькі так-сяк навучыліся грамаце, не заставалася ў вёсцы, што б там ні было — некуды ехала вучыцца... Ды што тут — дзеці тых жа старшынь (колькі іх перавярнулася!), аграномаў, брыгадзіраў, якія іншых агітуюць у калгас, ідуць якраз не ў тую навуку, якая б варочала іх назад, да бацькоў. А што ўжо крывіцца на настаўнікаў, тых жа Шапялёвых?

Валодзька пачакаў, калі Грышка перадумае ўсё, а тады, як убачыў, што той паварушыўся і памякчэў тварам — пачынала сыходзіць строгасць, — сказаў:

— Яно, канешне, кожнаму сваё: без крылаў не паляціш. Я дык люблю зямлю... Як і помню сябе, у ёй корпаўся, кветачкі ўсякія садзіў ды мурашачак-мошачак разглядаў, а цяпер шкадую вельмі, па сённяшні дзень, што на ёй мазалююць іншыя... вот вы, а не я. Ды што зробіш — кіно пацягнула...

Грышку такая шчырая Валодзькава споведзь лягла на душу — разабрацца, дык правільна: не ўсе ж малінаўцы павінны быць толькі малінаўцамі. А можа, яны такія спраўныя і ўпраўныя, што недзе ім і замены няма. Вунь нядаўна — гэтак жа сама сядзеў Грышка на лавачцы — бачыць, ад грэблі пыліць легкавік. Мала які, можа, хто ў ягады едзе—не даў таму ўвагі. Прамінае яго легкавік гэты і ўжо наводдалі спыняецца. Вылазіць з яго чалавек, ідзе... Не прыглядаецца Грышка — яўна дарогу бяжыць пытаць. І раптам: «Ета ты, дзядзька Грышка? Здаецца, ты... Прывітанне!..» — Падае ёмкую, як даўбешку, руку... А каб ты спрах! Васіль Муранкоў, не разлі вада з Мішам былі. Іці твае пяткі!.. Здаравенны, адкормлены, у міліцэйскай форме, і на пагонах зорачкі. Лейтэнант! Падсеў, чынна гэтак, важна шмаргануў калашыны, каб не напіналіся на каленях. Пагаманілі, паківалі галовамі. Аж яно во што, Васіль зразу пасля арміі ў міліцыю падаўся — добрую суправадзілаўку заслужыў; потым павучыўся ў Мінску колькі там, і вось... «Твой?» — кіўнуў Грышка на легкавік, ужо як памаўчалі, можа, нават не столькі з радасцю, колькі з павагаю да Васіля — моў, бачу-бачу: салідны чалавек. «Мая, — адказаў Васіль абы-як, прыжмурыўшы, як лены кот, вочы, акурат гаварыў аб нейкай зусім нягеглай дробязі. — Цешча пару тысяч аджалела...» — І зноў сказаў з такім гонарам, быццам яму, такому зяцю, хоць і дзесяць тысяч адвалі, дык усё роўна не загнеш казе хвост. Вось табе і маеш! А быў жа такі гультаіна, горшы за Мішу.

Але і Малінаўка не прападзе, будзе ў ёй каму жыць — як ні круці! Вось толькі б Мішу дачакацца, там яны памудруюць, што рабіць, адно шкада, час не падгоніш — не конь. Добра, як жа добра, што хаця гэты Валодзька падвярнуўся — з новым чалавекам усягды латва душу адвесці, во колькі тае гаворкі было, а разварушыўся, у вачах пасвятлела... А то ўжо так занудзіўся быў, як прыехаў ад Мішы, хоць у пятлю лезь. Грэх сказаць, грыбы ледзь не прамаргаў, калі б не Валодзька. Малайцом, золата хлопец — першы пранюхаў. Цяпер самому трэба сцягацца, праверыць дый зачынаць сваю кухню. А клопату-клопату яшчэ... Нечакана ўсё, а думаў жа ён, як дажджы лілі, што рана сёлета грыбы вылезуць. Ёсць у Грышкі, мабыць, як і ў кожнага грыбніка, свая мясціна, дзе ўсягды самаперш пачынаюць расці грыбы, — гэта ў Панітоўшчыне.

...У грыбы Грышка стаў збірацца зрання — смех, якія тут зборы: уссунуў на ногі лягчэйшыя чаравікі, нож у кішэню ўткнуў, узяў з кладоўкі кошык — і хоць у строй станавіся. Сумак Грышка не любіў — церліся ў іх грыбы, трацілі свежасць і ядронасць сваю, — а кошык паветра прапускае, таму і не псуецца грыб, не «згарае» — якім паклаў, такім і дастанеш. Іх, гэтых кошыкаў, у Грышкі з добры дзесятак на гарышчы сохне — сам пляце, балазе лазовага пруцця на лузе хапае, а ён там з вясны, лічы, кожны дзень.

Грышка хацеў ісці ў Панітоўшчыну грэбляю, цяпер, як палажылі трубу ды засыпалі гравіем, тут нават увесну, у самую распуціцу, хоць бокам каціся, але падумаў, што кружна, а дарога і без таго немалая, і скіраваў да балотца. Сцежачка, схаваная ў ліловай гушчыні мятліцы, вывела яго на поле, на якім рос лубін — акурат цвіў — жоўтае мора. Нягледзячы на свае гады, Грышка хадзіў вельмі зграбна, зусім не нахіляючыся ўперад,— маладзён, дый толькі!

Панітоўшчына была за шашою, і назва гэтая, нераўня Шахтам, ішла са старых часоў — некалі край малінаўскі належаў багатай графіне Варанцовай, якая сама жыла аж у Кіеве і толькі зрэдку летам наязджала песціцца на беразе Сажа. Была яна, расказвалі, не вельмі злая да прыгонных, а з выгляду надта мажная — высачэнная і надзіва тоўстая, не абхапіць; адсюль і назва — Панітоўшчына.

Дарога туды Грышку, ох, як знаёмая, лічы, кожнае дрэва ведае. Вунь за тою лагчынкаю, вытканаю зялёнай муравою, здаўна растуць дзве сасны з дзіўнымі, падобнымі на мётлы, кучомкамі на галлі. Здаецца, ад бабкі сваёй ці, можа, ад якой іншай старой чуў Грышка, што гэтыя кучомкі вырастаюць на дрэвах, зачараваных ведзьмаю, — трэба ж ёй, ведзьме, на нечым лятаць, вось яна і вырошчвае мётлы. А на самай справе, калі па-сур’ёзнаму браць, дык гэта хворасць такая нападае на дрэва і шыгалле слаба расце, хутка адмірае.

А далей, акурат сярод прагалу, бяроза пахілая стаіць, тая бяроза, на якую каляднаю ноччу Грышку ўзагналі ваўкі, і ён праседзеў аж да віднаты, не сваёю ахвотаю стаўшы «госцем» ваўчынага вяселля.

І не толькі таму так добра вызнаў Грышка дарогу, што па ёй у грыбы хадзіў ды карчы на смалакурню вазіў. Дарогаю гэтаю можна выйсці на Рамідоўшчыну, дзе жыве Любка Гранцішына... І Грышка выходзіў не раз. Які салодкі быў той малады чад, як п’яна кружыў галаву— адкуль і што, Грышка не ведаў, можа, гэта і зусім нельга ўлавіць, разгадаць, з чаго пачынаецца яно, жаданне да чужой жанчыны. І праўда, ён ніколі не думаў дрэнна пра сваю Лісаветку, хоць трохі і шухавейная яна ў яго — семкі на лавачцы лушчыць будзе ці перад тэлевізарам выскаляцца, а пыл на падаконніку не бачыць. Грышка тады-сяды бурчаў на яе, прывучаў да рупаты, дбайнасці, хацеў, каб Лісаветка яго была як усе жанчыны — трохі скупаватая і да яго стражэй, а ёй усё смешачкі. Здаецца, і сама яна ўся з усмешкі, як рамонак. Праўда, калі на шчырасць, Грышка нават радаваўся іншы раз, што яны з жонкаю характарам розняцца — лёгка яму з ёй: ён са сваёю сур’ёзнасцю гатовы крахтаць-мудраваць над любою макулінкаю, а яна на жарцік звядзе — глядзіш, і ўсё проста. І грошы ў Грышкі Лісаветка ніколі не выграбала, не пыталася, ці ўсе аддае. Каб якому забулдыгу такую жонку — у раі жыў бы, няйнакш. А можа, усягды так здаецца, што ў людзей лепей, чымся ў цябе, таму і падганяеш сябе пад іх, а каб быў які-небудзь цар ці бог, што па справядлівасці мог расцаніць, то сказаў бы наўпярок — на цябе трэба раўняцца іншым. Ну, а што да красы, то з Лісаветкаю наўрад ці паставіш каго побач, нават тую Любку Гранцішыну... І ўсё адно, гэта часта дзівіла Грышку, Лісаветка была незачэпа. Шмат хто з мужчын клаў на яе вока, на легкамыснасць змушаючы, а былі — што і рукам волю давалі, моў, баба сіле скараецца, ды дзе там: як агрэе поўху — дзесятаму закажаш. От пахіхікаць, зубы пасушыць — на гэта яна майстрыца. Грышку, канешне, усё гэта лесціла, цешыла яго мужчынскі гонар — на любую гулянку, надта ў маладосці, ішоў з задзёртым носам: глядзіце, як трымаецца зубамі і рукамі за мяне жонка. І не страх — відаць было — перад чужым краем ці ад таго, што Грышка кіне, калі яна пераспіць з кім чужым, супыняў Лісаветку, гэта — факт! А што тады? Няўжо яна разгледзела ў Грышку нешта такое схаванае, чаго нельга ганьбаваць, брудзіць? Не, лухта ўсё гэта, нічога такога ў ім няма — мужчына як мужчына. І хто ведае, можа, якраз во тут з Грышкавай душы, неўпрыцям яму самому, пачаў наклёўвацца той слізкі расточак эгаізму, сок якога і ёсць не што іншае, як вера ў сваю беспакаранасць; а эгаізм — ён усягды ў хаўрусе з паслабкаю. Смех, Грышка так і блізка не думаў, гэта аўтар, каб яму памагчы, наважыўся ўнесці хоць якую яснасць у тое, пра што пойдзе далей расказ.

...Яны тады рабілі на смалакурні, якую ўжо даўно знеслі, бо не было з чаго гнаць шкіпінар. Грышка вазіў на кані смаляныя карчы, якія рвалі аманітам па ўсім лесе, часам вельмі далёкім, як той, названы Грышкам Шахтамі, а Любка дзяжурыла каля жалезных чанаў і пільнавала, каб шкіпінар і дзёгаць лішне не наліваліся ў бочкі. Да Рамідоўшчыны, дзе жыла Любка адна-адною, было кіламетры два, а то і больш. Зімою дзень — як зайцаў хвост, і часта ёй выпадала ісці дахаты ўжо цёмначы. Грышка тады-сяды набіваўся — то жартам, то ўсур’ёз — у праваднікі, ды яна адварочвалася. Але каторага дня, пасля замеці, на якія тады зімы былі шчодрыя, Грышка, шкадуючы Любку, усё-ткі ўгаварыў яе сесці ў сані. Ехалі, блізка прытуліўшыся, не гледзячы ў вочы, бо кожны, мабыць, думаў пра адно і тое. Пусціўшы каня самаходам, ён нечакана сарваў з рук вязёнкі і, расшпіліўшы кажух, акрыў Любку крысом; адной рукою стаў шукаць цяпло пад яе старэнькім там-сям прапаленым паліто; яна, удзячная Грышку, не працівілася. Шчытна седзячы, дыхалі адно на аднаго марозам; Грышка быў ужо і намацаў Любчын бок, адчуўшы, як гарачыня жаночага цела пабегла па пальцах у руку і ў самае сэрца, але зняцяйкі таргануліся моцна сані — конь зачапіўся аглобляю за крывулястую бярэзіну, — і на іх пасыпаўся зверху снег.

— Што ўжо тута, — раптам сказала яна, сарамліва апускаючы вочы і не хаваючы пакоры ў голасе. — Паехалі ка мне — пакармлю. — На вейках у яе трымцелі, растаючы ад дыхання, пылінкі снегу.

Адчыняючы тугія весніцы, Грышка пачуў, як яны зарыпелі, згортваючы набок снег. На двары ляжала гара парэзаных бярозавых дроў, каля якіх жаўцела перамешаная са снегам пырса. Нехта з мужчын рэзаў, падумаў ён, і яму зразу размарыла душу, цяпло пракацілася па спіне. Што за мужчына? Можа, хто ўжо ў «хазяіны» набіваецца? А што — баба ладная, маладая, клопату — што замужам была: з вайны ў многіх мужыкі не паварочаліся. І хата яшчэ што звон, хаця і нізкая, але з тоўстых стрыжоністых бёрнаў, пабеленая мелам, акурат церам які, і крытая бляхаю. Доўга прастаіць.

Любка запаліла карасінавую лямпу; павесіла яго кажух на цвік каля парога. Ён абабіў аб калена шапку, пакамячыў яе ў руках і накінуў на той самы цвік, на якім вісеў кажух, — чорная шапка злілася з чорным каўняром. Хацеў быў зняць і галёшы з валёнак, ужо нацэліўся заднікам, ды яна мякка падпіхнула яго ў спіну:

— Ідзі, не трэба...

Ён сеў на лаву, утупіўшы вочы ў валёнкі — на кроплі, белыя ад таго, што ў іх адбівалася печ; потым у прасветліну між шырмамі ўбачыў ложак з дзвюма падушкамі, закрытымі вышыванымі накідкамі; над ложкам вісела рамка з картачкамі, якія зводдалі няможна было разгледзець. Каб уведаць, ці ёсць там картачка Любчынай «дзевачкі», дачкі, што не перажыла вайну, памерла ад тыфу, ці паспелі яе хоць разок зняць на картачку, — Грышка хацеў спытаць, але, падумаўшы, не стаў варушыць балючае і даўняе.

Любка ўжо прычасалася перад люстэркам, уробленым у печ побач з пячуркаю; патрымаўшы заколкі ў вуснах, зашчаміла імі скручаныя на патыліцы куклаю валасы. Бачыў Грышка, не саромеецца яна яго ў сваёй хаце, пачувае сябе так, быццам даўно яны жывуць удваіх і прызвычаіліся адно да аднаго; калі яна паднімала да патыліцы рукі, ён убачыў, як напялася ў яе на грудзях кофта і з-пад яе выткнулася ў поясе зборка белай сподняй кашулі; ён адвярнуў галаву, прыцінаючы ў грудзях дрыготку, што замуціла яму вочы.

Гэтак жа няспешна, акурат наўмысна хацела аддаліць час, яна сабрала на стол — выняла з печы смажанай бульбы; парэзала сала, салёных гуркоў; паклала ў талерку сырых яек. Паставіўшы бутэльку і дзве чаркі, сказала, каб садзіўся бліжэй да стала. Ён чамусьці шумна ўздыхнуў і падышоў нехаця.

Яна наліла ў чаркі, кіўком запрасіла выпіць. Ён пацягнуўся да яе чокнуцца — трымаў чарку шчытна ўсімі пальцамі. Яна, гаспадыня, не прысела, узлокцілася леваю рукою на стол, а праваю брала закусваць, і Грышка міжволі чапляўся краем вока за адкрыты куточак цела ў нізкаватым выразе кофты.

Хоць і выпіў чарку, а затым і другую, п’янь не брала яго і яда не лезла ў рот — нешта падкацілася пад грудзі, цвёрдае, даўкае, як недаспелы, аскомісты яблык-дзічак, было цяжка дыхаць, не тое што есці. А Любка наўпярок, пачувала сябе спакойна, а гэты бляск у вачах і чырвань на твары хутчэй ад выпітае гарэлкі, чымся ад нейкай нутраной узрушанасці. І Грышка падумаў, што ім, мабыць, цяжка будзе паразумецца між сабою. Калі чэсна, дык ён ні на што не намерваўся з самага пачатку, проста пашкадаваў жанчыну-ўдаву, што ёй, беднай, грэбціся адной па снезе, а потым ужо, у санях, раптам павярнулася ўсё іначай, і яму падумалася, што яны, пэўна, ужо даўно гарнуліся, каб пабыць вось так адзін на адзін; загадзя ведаючы, што няпроста ім будзе на пару, не на людзях, не маглі перабароць у сабе сілу, якая збліжала іх, прымушала хаця б у думках падступацца да таго, што назолаю лезла з кожным днём мацней і ўедлівей.

Грышка ўжо кінуў есці; кладучы відэлец, нейкі міг не адымаў ад яго рукі — каб Любка, зразумеўшы, што ён хоча пайсці, нешта паспела яму сказаць, бо маўчанне цяпер — звінела яму ў галаве — найгоршае, што можна было прыдумаць. Чуваць было, як за цёмнаю шыбінаю форскаў конь. На жэрдачцы каля печы мноствам гарачых вачэй блішчала пляцёнка цыбулі.

— Ужо наеўся? — здзівілася Любка проста, ані блізка да паказухі, на якую часам латвыя жанчыны, у якіх наўме свой, жаночы, намысел. — Ці, можа, мала выпіў?

— Хапіла ўсяго. Дзякуй табе, — сказаў ён, глянуўшы ёй у вочы з-за аддзякі, а не з панадлівым намерам нешта прачытаць у іх, і ўстаў — з калень ссыпаліся крошкі хлеба.

Яна тады заступіла яму дарогу, без настырнасці і без рук, проста стала перад ім, сумам і тугою з вачэй абліўшы яго ўсяго, як кіпетнем, што ён не ўтрываў, хапатліва, неяк нязручна абняў яе і цвёрда прыцяўся да вуснаў... Пасля яна не раз успамінала яму той адзіны калючы пацалунак, ад якога доўга шчымелі шчокі.

На яго і праўда найшла нейкая ўтрапёнасць, ён — як ачмурэў, чуў у сабе лёгкасць і сілу. Спаць яна паслала яму на лаве, і ён моцна заснуў, акрыўшыся цёплым кажухом, які не раз выручаў і тады, калі начаваў на смалакурні — а ўзімку гэта надаралася часта. Уранні, яшчэ прыцемна, ён спытаў у Любкі тапор і завінуўся калоць дровы. Прыпякаў сухі марозік, у ружовай імглістасці ўставала сонца, а цені ад яго былі мяккія, лёгенькія, як хто накідаў на снег блакітных стужак. У ленай нерухомасці драмаў пад павеццю конь з дранаю пасцілкаю на спіне — адно варушыліся на пысе заінелыя, тоўстыя, як галінкі, вусы.

Чурбакі, нечачоцістыя, прамёрзлыя, расколваліся лёгка, пругка, аж звінелі. Плашкі ад іх былі роўныя, жоўценькія, што масла. За нейкія паўгадзіны Грышка перамахаў усю кучу дроў, памог Любцы згрудзіць іх пад павець. З кажуха, які ён зняў і кінуў на сталюгу, кучаравілася пара — Любка ўзяла яго і неяк клапатліва, акуратна згарнула аўчынаю ўсярэдзіну.

З той пары*, лічы, і цягнула яго на Рамідоўшчыну, як магнітам. Што пяшком ішоў, а часцей — на кані, і тады вёз Любцы ці смалянога карча, які потым шчапаў на дробныя трэскі, пахучыя, бы ліпавы мёд, і складваў іх за комінам; ці бярозавых чурбачкоў; а то і сена таўсцей падкладзе на сані, бо знаў ужо, што ў Любкі не дужа ёсць чым пасуліць карове; калі ездзіў у раён — так чаго, па хатняй надабе, ці з паперамі па рабоце,— то ўсягды прывозіў ёй пару буханак «гарадскога» хлеба, пакідаў яго ў сваёй скрыні, а ўвечар аддаваў Любцы. Яна адмахвалася, не брала, ды ён сілаю разводзіў ёй рукі, усоўваў буханкі, і яна ўжо тады не адкладвала іх... Наўзамен Грышка ад Любкі нічога не прасіў, бо пасля таго, першага, разу засеў у душы нейкі незразумелы, цяжкі дакор, ды такі назойліва-балючы, што Грышка нават хацеў назусім забыць Любку, закрыць на яе вочы, але той жа час падумаў, што нягожа так будзе, выходзіць, ён, Грышка, слімак нейкі, душыць у сабе тое, чым, разабрацца па шчырасці, ганарыцца трэба... Ну і што — што жанчына, што адзінокая і што падумаць усякае можна; галоўнае, каб перад сабою чысты быў, да яе па-чалавечы ставіўся... Добра яму і ёй — і няхай. Ён, калі трэба, і Лісаветцы ўсё раскажа, яна, факт, не асудзіць яго, адно пасмяецца: душа ў яе шырокая, незамкнутая. Гэта такія, як Любка, перажываюць з-за ўсякай макулінкі, і ён жа, Грышка, такі самы — можа, таму і зблізіліся яны.

І аднаго дня ўсё-ткі не ўтрываў — каб палёгкаю заручыцца, сказаў Лісаветцы, што памагае адной «удовушцы». Спярша яна засмуцілася, бы цень лёг ёй на вочы, але, відаць, да таго моманту, пакуль раздумвала, а потым заламала над галавою рукі і доўга білася ў вольным, сутаргавым смеху: «Воечкі!.. Напужаў! Ха-ха!.. Што ж тута благога, мужычок мой любы?..» Шчокі ў яе былі ад натугі чырвоныя, як бакі яблыкаў, у кожнай мясцінцы, здавалася, скакаў гарэзлівы, мяккі праменьчык, якім Грышку аж закарцела пагрэць і сваю шчаку. Ён прытуліўся да Лісаветкі, вінаваты, як дзіця, а яна стала гладзіць яго па валасах, казытаць каля вуха — словам, не паверыла баба; у Грышкі не павярнуўся больш язык што-небудзь гаварыць, і трывогу ён зноў паклаў на душу цвёрдым, чорствым каменем.

...Грышка звярнуў з дарогі на лінію — шырокую, некалі развораную паласу, а цяпер утравелую, — па якой ездзілі машыны ў лес — на пяску былі выціснуты ромбікі пратэктараў; лінія выводзіла на поле, на якім звычайна раслі жыта ці авёс. От што не трэба шукаць, дык гэта паганкі, зразу сталі лучаць на вочы — выткнуліся, не хаваючыся, на самай лініі, як парасоны, шэраю стракатасцю сваёю на соў падобныя. Грышка нават падфутболіў адну, і яна, вырваўшыся з булдоўкаю-каранём, шлёпнулася каля бярозы. І мухамораў чырвоных ужо процьма, а знаць — і барвікі павінны быць, бо хаця і ніякія не сябры гэтыя грыбы, але пачынаюць расці ў адзін час.

Скрозь пад бярозамі — бачыў Грышка — стаялі і ляжалі вялікія паржавелыя бляшанкі — з-пад павідла, няйнакш, вясною ў іх збіралі бярозавік, а цяпер у тых, каторыя стаялі, дождж наліў вады, і ў ёй плавалі разбрынялыя чорныя жукі. Дзіркі, праточаныя ў камлях бяроз, заброснелі ды так і засталіся, падобныя на вялікія бяльмастыя вочы. Грышка ўспомніў, што некалі ў калгасе быў конь Белазоры, дык у яго былі акурат такія вочы, — добры конік быў, цягучы, але...

«А можа, і ў ласёў тож такія вочы?» — раптам падумаў Грышка, ведаючы, што тут пратаптана ласіная сцежка, па якой ласі з Вялікага Балота, дзе днююць у змрочнай, вільготнай зацішы на мяккім імху і дзе пладзяцца, хаваючыся ў глыбокіх, ад бомб, ямах, зарослых тонкім бледным асіннікам, прыбягаюць на поле, на якім пасвяцца, скубуць яшчэ несаспелы, салодкі авёс, храбусткую, мяккую лебяду. І цяпер Грышка бачыў на лініі іх начныя сляды — то акуратныя, са шчытна зведзенымі вілкамі капытоў адбіткі (гэта калі лось ішоў спакойна), то проста ўзрыхленую зямлю, быццам падзяўбанаю жалезнай скабою.

Неяк па восені Грышка бачыў тут ласіную сутычку. Ён тады насек жардзя і браўся напрасткі дахаты. Раптам глянуў, бы хто штурхнуў, уперад і здрыгануўся: убачыў ласёў. Два грамілы стаялі блізенька адзін да аднаго, трэці — крыху воддаль, насцярожана і пудка кратаў даўгімі вушамі — пазней Грышка зразумеў, што гэта была самка.

Грышка заступіў за таўстую асіну і стаіўся, гэтак жа сцішана стаялі і ласі. Потым нечакана, як хто пуднуў іх, рэзка рвануліся насутыч — і па сасняку панёсся гулкі стук касцяных рагоў. Тузанулася і нервова пераступіла нагамі вушастая самка.

Грышка прытуліўся да асіны, адчуўшы шчакою яе каструбаватую кару.

Ласі, не падымаючы ад зямлі рагоў, разышліся — і зноў шалёная сіла кінула іх адзін на аднаго; сцегнякі напружыліся, як не лопнуць, ноздры расшырыліся, а бялкі вачэй сталі чырвоныя. Ласі доўга пераважваліся то ў адзін бок, то ў другі, і было відаць, як заднія капыты мякка патанаюць у зямлі.

Калі яны зноў адступілі, лось, што стаяў направа, грабянуў пярэдняю нагою па ігліцы, і на спіну яму ўпала некалькі камякоў зямлі, ён злосна раўнуў і скочыў на свайго саперніка. Той удала вывіхнуўся, і лось перацяў капытом маладую, таўшчынёю з руку, бярозку; прамашка, мусіць, яшчэ болей раз’ятрыла, і ён, развярнуўшыся, зноў рушыў на саперніка, але той нечакана тыркнуўся яму наперад і лучыў рагамі ў храпу.

Здрыганулася, быццам ад укусу авадня, самка.

Падранены лось матлянуў галавою, каб выбавіцца, але пераможца дужа напіраў на яго, і ён, выгнуўшыся лукам, адскочыў убок, яшчэ ніжэй угнуў галаву ў калені і сам пайшоў у наступ, ударыў рагамі свайго саперніка ў цвёрдую лабаціну так, што той рухнуў на зямлю... Адчуваючы новы ўдар, зароў дзіка і бяспомачна, як просячы літасці, адно вочы, налітыя крывёю, як агнём, гарэлі шалёным адчаем і рашучасцю.

Грышка зажмурыўся і чакаў... доўга, думаючы: вось зараз звалены лось, так і не падняўшыся, недарэчна і пакутліва прыме сваю смерць, — але калі адплюшчыў вочы, то ўбачыў, што ён стаіць, ужо адбегшыся, а вушастая самка, зразу рахманая, супакоеная, ліжа пераможцу дрыготкі ўскалмачаны бок, пакідаючы на поўсці цёмныя мясціны, якія так былі падобныя на лапікі, прышытыя да выцвілай адзежыны.

...Грышка хадзіў паўз лінію, абапал якой густа раслі маладзенькія бярозкі, прыглядаўся да верасу, што яшчэ не цвіў, але ўжо выкінуў ліловыя кутасікі, шнарыў у асацэ-дуброўцы, што чубчыкамі тырчала на гладкіх мурожна-зялёных падушках імху; наткнуўся на леташні лоўж з сасновых галін, ігліца з якіх паасыпалася, і праз іх, як праз косці, свіціліся шырокія, тонкія шапкі лісічак, ці лепш такія назваць лісіцамі. Болей, канешне, лісічак было на прагалінах, з усіх бакоў даступных сонцу, часам і залішне, бо некаторыя шапачкі патрэскаліся, узяліся белымі глыбокімі праменьчыкамі. Грышка аббегаў усе куткі за лініяй, затым перабраўся на другі бок, дзе раслі таўстыя бярозы ды асіны, сярод якіх пракідалася і сасна; там на зацененай лісцем дрэў і строгім папаратнікам зямлі зазвычай любілі расці абабачкі. Маленькія, цвёрдзенькія, як драўляныя таўкачыкі, і такія ж белыя, вылазілі пад бярозамі барвікі — рэдка па адным, часцей сямейкаю, тры ці чатыры; у іх гладкі высокі корань, і яго добра спілоўваць, не трэба тачыцца нажом у зямлю, як бывае, калі падымаеш дуброўнічак — цёмны і смуглы, што цыганскае семя.

Першым яму трапіўся абабачак — з пахіленаю шапачкаю і на даўгой, як у бусла, ножцы. Затым — во радасць! — два барвічкі; ён тут жа счыкрыжыў іх — у аднаго карэньчык белы і тугі, як сыр, а ў другога, выедзены чарвямі, — мяккі і пусты, як порхаўка. Звычайна па карэнні першых барвікоў Грышка намячаў, будзе лета грыбное ці не, а тут: адзін добры, другі чарвівы — ні тое ні сёе. Затым Грышка нады*баў яшчэ некалькі барвікоў, ужо крэпенькіх, — зашыліся ў сівец ды яшчэ майнікам зверху прыкрыліся, вось і паспрабуй знайдзі іх, хітруноў. Добра, што Грышка ведае, дзе іх шукаць. Заюшыўшыся, ён кружыў каля бяроз ды асін, паднімаючы то абабачак, то лісічкі, не абмінаў і сыраежкі — чырвоныя, жоўтыя, рудыя, бы тое восеньскае лісце, — і радаваўся, што багата пайшлі грыбы. Кошык вачавідкі напаўняўся, аддаваў у вочы крамянаю жаўцізною, быццам нехта махаў перад ім пукам цвітучага лубіну.

У лесе ўсягды так бывае: калі трымаеш у галаве арыенцір — не заблудзішся, ведаеш, дзе ты і куды ісці; чуць выпусціў — перавярнуўся свет, як быццам хто ўзяў цябе і, як ката ў мяшку, перанёс у зусім новае, незнаёмае месца.

Грышка заблудзіўся. Не, ён не спалохаўся, бо, куды ні пайдзі, лучыш на дарогу ці поле, а там ужо знайсці сваю вёску можна з завязанымі вачыма, — але нейкі нутраны халадок перасмыкнуў яго. Што з ім? Заблудзіўся? Куды ж яго занесла? Ён хацеў намеціць, дзе поўнач, дзе поўдзень, ведаючы, што на бярозе болей цёмных плям з халоднага боку; перакруціўся, шукаючы знаёмае дрэва ці палянку, але ўсё было чужое, непрыветнае, бы ў страшным сне: асіна з вялікім чорным дуплом, глыбокі акоп з пазелянелым, скарабачаным кірзачом на дне, быццам нехта высунуў з-пад зямлі нагу. Ён закурыў, раз-другі глыбока зацягнуўся; не перастаючы разглядацца, затушыў недакурак на пясчаным кратовым копчыку і саступіў з месца, зрабіў некалькі бязвольных крокаў, спыніўся, а потым смела пашыбаў далей.

Браўся, здаецца, па адным намечаным кірунку, а праз нейкі час апынуўся на тым месцы, адкуль пачынаў ісці. Што за ліха?.. Во і асіна з чорным дуплом, і кірзач у акопе, падобны на высунутую з-пад зямлі нагу, і раздушаны недакурак на кратовым копчыку... Грышка пасігаў у іншы бок, ішоў-ішоў, як быццам не скрыўляючы, і — дзіва-дзіўнае! — зноў вяртаўся на старое, прыметнае месца. Такое з ім ужо здаралася аднойчы, калі малады быў, таксама ў грыбах. Праўда, тады яны з сябрам, які цяпер палкоўнікам у Маскве, добра падпілі. Алёна Чубатчыха, шустрая, з худымі жылістымі нагамі, якія не стамляліся дзень і ноч бегаць па лесе і каля хаты, напароўшыся на іх, параіла вывернуць нападыспад пінжакі. Цяжка сказаць, што ім памагло, але мінут праз пяць яны ўзбіліся на дарогу.

Цяпер, сталаму ды цвярозаму, было канешне, смешна верыць усякім забабонам, і Грышка, усміхнуўшыся, павесялелы ад успамінаў, няспешна пасунуўся без аглядкі — куды выткнецца, туды выткнецца. Доўгі час перад вачыма маячылі камлі нятоўстых, гонкіх сасонак, потым улез у спелы бярэзнік, густа зарослы верасам і бледна-пунсовымі калмаценькімі, як васількі, кветкамі, якія называліся чамусьці «кіслародам». Зямля, здаецца, кацілася пад адхон, і па тым, як ногі пачалі блытацца ў фіялетава-жоўтым зязюльніку і даўгалыгім шабельніку, а каля твару пагусцела камарэчы, Грышка здаўмеўся, што прыбліжаецца да нізкага месца — мусіць, нейкай балацявіны... Во і прэллю ўдарыла ў нос, як не звярнула, і ўслед асвяжыла вільгаццю. На парэпаным камлі алешыны Грышка раптам убачыў ярка-жоўтую, бы лімон, бародку, падобную на лішайнік, і прыпыніўся, уражаны дзіўнаю нарасцю, але на імгненне, бо тут жа здагадаўся, што натыкнуўся на так званую «грыбную лапшу», якая, па народным павер’і, прыносіць шчасце. Грышка ўсміхнуўся: верыць ці не верыць?

Прадраўшыся скрозь зараснік ляшчыны, ён знячэўку, бы хто адсланіў шырму, убачыў перад сабою раздольную лугавіну, рэчачку на ёй — і ўголас рассмяяўся: выперся аж на Рамідоўшчыну. Во-тка ламануў круга! Але тут жа яму падумалася: няўжо нейкае нутраное, як у звера, чуццё, якое аніяк нельга разгадаць, вяло яго іменна сюды, у гэты бок, да вёскі, дзе жыве Любка Гранцішына, пра якую сёння блізка ўспамінаў, і ўспамін гэты саграваў яго, як і раней, калі разварушваліся нервы і захлістваў грудзі халодны, жудасны сум. Грышка раптам схамянуўся — што ўжо не стаіць на месцы, а рухаецца — у нейкім няцямлівым, адчайным роздуме. Ён перайшоў па кладцы-жэрдках рэчку, якая лагодна пабульквала ўнізе, быццам спявала песню, і апынуўся акурат каля Гранцішынай сядзібы. Узрадаваўся, згледзеўшы на гародзе жанчыну і пазнаўшы ў ёй Любку.

Любка, падпяразаная фартухом, з вядром у руцэ нагінкам ішла між барознаў, лэпаючы паабапал сябе бульбоўнік, — збірала каларадскіх жукоў. Калі Грышка быў ужо зусім блізка — мабыць, пачула шорганне крокаў, — тарганулася, стала загладжваць пад хустку валасы.

— Памошнікі не трэба? — сказаў ён, не даступіўшы крокі тры. Любка спярша зіркнула як бы з недаверам ды насцярожанасцю, але, убачыўшы, што Грышка, бы дзіця, адкрыты і з усягдышняю, як ёй здавалася, вінаватасцю ў вачах, заўсміхалася прыветліва і дабрадушна.

— Сёлета столькі жукоў, што аднаго памошніка мала.

— У нас іх тож хоць лапатаю адграбай, — сказаў Грышка, гледзячы Любцы ў вочы, у якіх апроч радасці тлела, бы вугалёк у прысаку, глыбокая, застарэлая туга, а можа, яму так здавалася. — Я дык хларафосам пырскаю — ніч-чога не памагае!

— А ты ета ў грыбы хадзіў! Набраў, бачу... — Любка дзівілася ўжо на кошык.

— Ды прараслі!.. — сказаў Грышка з радасцю, якой чамусьці не даў волі, хоць яна і прасілася з грудзей: можа, ён проста не хацеў паказваць Любцы, што радуецца і грыбам, а не толькі ёй. Нагнуўся, сашмаргнуў з каліва бульбоўніку жукоў, падышоў да Любкі і ўкінуў іх у вядро, з якога смярдзела бензінам. Яна паціснула плячыма, быццам Грышка вычварыў нешта непамыснае; вусны ў яе былі сухія, абпаленыя сонцам, як і ўся скура на твары. Грышку стала шкада Любку, як і той першы раз, калі павёз яе дахаты, захацелася пагладзіць яе з ласкаю, бы дачку, па якой засумаваў апошняю парою, але ж смешна ўсё гэта — расчульвацца тут, у полі, і ён адно ўздыхнуў.

— Можа, вады хочаш? — спытала яна, паварочваючы да хаты.

— Ага, выбегаўся, як гончы. Заблудзіў... — Словы вырваліся самі, і Грышка разгубіўся — выйшла, быдта ён адно і чакаў, каб Любка пазвала яго да сябе; а калі папраўдзе, дык у Грышкі нават думкі блізкай не было, проста на дабрату душа ўсягды адзываецца шчыра.

— Грышка... ета чула я, што твайго Мішу судзілі? — спытала Любка, калі ўжо ішлі мяжою — Любка першая, за ёю — Грышка; ён бачыў яе спіну, яшчэ, нягледзячы на гады, прамую, туга абцягнутую кофтаю, паясок ад фартуха, які ўрэзваўся акурат па таліі. Яна, мабыць, адчувала, што ён глядзіць на яе, таму не магла разняволіць паходку, ногі ставіла наструнена, роўненька адну за другою.

Грышка падумаў, што няма ўжо тут чаго хаваць, ды яшчэ — ад Любкі, з якою — каб не заводзіць яе ў заблуд — усягды быў шчыры, і расказаў чыстую праўду пра Мішу: за што судзілі і як ездзіў туды — на суд той. Любка, слухаючы, уздыхала ды войкала, склаўшы ў падоле між калень рукі; яна так перажывала, акурат за сына. Хто ведае: можа, на сподзе душы — там, куды ніхто не заглядвае, — і насіла яна грэшную думку: а раптам Грышка кіне Лісаветку, то можа стацца і так, што ён перабярэцца да яе, Любкі, жыць разам з сынам, якога і яна ўжо тады павінна будзе называць не інакш, як сынам, а зачы — дольнікам: глыбіня і наіўнасць жаночай душы настолькі вялікія, што можна даваць волю самай неверагоднай, самай цудатворнай фантазіі.

Грышка глядзеў на яе з тугою ў вачах і надзеяй, але без цвёрдасці — што мае права адкрывацца чужому чалавеку ў самым патаемным. Быццам жонцы. Канешне, гэта ён занадта хапіў — што Любка чужы чалавек, ні яна дрэнна яму не зрабіла, ні ён ёй, па-чалавечы ўсё ў іх было... Дык, разабрацца, па-чалавечы з усімі трэба, адно і бянтэжыць, што іншаму скажаш пра гора, а ён замест таго, каб паспачуваць, здзекавацца пачынае, яхіднічаць, плёткі разносіць і сябе разумным лічыць, а цябе — дурнем.

Прызнацца, Грышка ўжо не раз думаў, ці не заблытаўся ён у жыцці; вельмі падобна, што закруціўся ён, як тая трэска ў віры, — і няма як выбрацца і прыстаць да цвёрдага берага. А можа, чалавеку якраз на латву гэтыя вось муштроўкі, каб, так сказаць, душа не драмала, каб — жыла і на бяду адгукалася. Здаецца, Грышка пачаў знаходзіць апраўданне сабе, сваім ваганням, і тое, што ён рабіў далей, ужо не бянтэжыла яго. Спытаў у Любкі — можа, трэба пасобіць што, падладзіць ці прыбіць, але яна захітала галавою — «добра й так». Тады ён маўчаком узяў свой кошык, які пакідаў каля парога, і адсыпаў ёй на анучу пад загнетам грыбоў. Яна паспела адно падхапіцца ды сігнуць пару крокаў. Горка грыбоў была ладнаватая, але акуратная, быццам цацачная, — на шапачках грыбоў ні шыгалінкі, ні шматочка ліста. У Любчыных вачах стаяў нямы дакор: «Навошта?» — але і тая пакора, што яшчэ ў маладыя гады згладжвала няёмкасць між імі.

— Назад буду ісці — дабяру, — сказаў Грышка на ўсякі выпадак, калі запярэчыць Любка — што няпоўны кошык панясе дахаты.

Яна правяла яго з двара, і ён пайшоў не азіраючыся, а яна яшчэ доўга стаяла каля весніц, абхінуўшыся на слупок, аж пакуль знерухомелі галінкі лазняку, які схаваў яго.

...Грышка паставіў кошык у кладоўку, зайшоў у хату — Лісаветкі не было, — мабыць, яшчэ не вярнулася з тока, дзе адносіць мяшкі ад машыны, што перацірае траву і прасуе ў патрончыкі — гранулы, як іх называюць; увогуле не падкая да работы Лісаветка ў ахвоту памагала іншым і ні разу не ішла дахаты першаю.

Грышка тыцнуўся кружкаю ў вядро, але яно было пустое, нават высахла дно — Лісаветка сцадзіла ваду да апошняй кроплі — ці піць, ці на нейкую патрэбу. Тады ён адчыніў суднік, знайшоў там гарлач з сыраквашаю і папіў набгом. Адчуваў, як звіняць ногі — дзіва што, столькі выхадзіў, адмераў, лічы, кіламетраў дзесяць, не менш. Тут і ў маладога язык вываліцца. Ён прылёг на верандзе на ложак, захінуты выцвілай квяцістаю шырмаю, — тут усягды добра адпачывалася, калі не лезлі мухі ці, як цяпер, камары. У хаце за сцяною мерна, сумна цікалі ходзікі — закалыхвалі... «Многа мошак — рыхтуй кошык», — падумаў ён.

Здаецца, не паспеў заснуць, толькі мляваю стомаю затуманілася галава ды пацяжэла, як пачуў стук хатніх дзвярэй — мяккі, без рыпу. «Прыйшла Лісаветка...» Ён адплюшчыў вочы, але не падымаўся, глядзеў, як лётае над ім худы, празрысты камар. За гэтай забаваю яго і застала Лісаветка — адхінула шырму зялёнаю ад травы рукою. Сіняя хустка, абвязаная ўкруг галавы, закрывала ўвесь яе лоб; шчокі, загарэлыя, але не да чорнае смуглаты, туга блішчалі, як памазаныя здорам аладкі. Спытала — як грыбы.

Грышка стаў гаварыць — са шкадобаю ў голасе,— што крыху зазяваўся сёлета, затлуміўся з «етым Мішам»; ужо можна было б адкрываць грыбаварню. Грыбы пайшлі ваўсю — пакуль, праўда, лісічкі, але пракідаюцца і абабачкі, нават барвікі. Усё-ткі не памыліўся Грышка, што грыбны будзе год — зямля, бачыў, скрозь цвіце. Ён гаварыў і гаварыў, хаця гаварыльня ніколі не была яму да сэрца, — пра свае клопаты, што чакаюць яго, грыбавара, акурат баяўся няўзнак прагаварыцца пра Любку ці, можа, такою шчыраю гаворкаю стараўся павініцца перад Лісаветкаю, апраўдацца за тое, што не суняў сябе — хоць і не наўмысна, ды ўсё-ткі заглянуў да Любкі, адсыпаў ёй грыбоў.

Лісаветка слухала, ківала галавою, а часам звужала вочы, моршчыла лоб, і было відаць, што думкі яе далёка-далёка, можа, нават на тым няпэўным краі, за якім бачылася ёй змоладу райскае, бестурботнае жыццё яе летуценнай напаўцыганскай душы. І як яна пазвала Грышку абедаць, абарваўшы яго на паўслове, вязалася якраз з тым, што яе мала займаюць мужавы клопаты, факт, душа за іх не баліць, як гэта бывае ў гаспадарлівых жонак.

Яны пасёрбалі булёну, ці, па-іхняму, жыдкай бульбы з квасоляю, паелі проста з чыгунка дранікаў, якія, пастаўленыя глыбока ў печ, добра ўжалелі — сталі рудаватымі.

— Ну, пайду гатовіцца, глядзець там, што ды як,— сказаў Грышка, зноў папіўшы сыраквашы з гарлача, і, падумаўшы, дадаў: — Вады няма ў хаце...

— Піць? — спытала Лісаветка — яна ўсягды на любую мужаву закідку выстаўлялася так, каб выгарадзіць сябе ад далейшых папрокаў. — Дык я ж кампот з сушаных груш зварыла — стаіць у каструлі... Во бязмозглая! — Стукнула далоняю лёгенька па лбе.

Грышка нічога не сказаў і выйшаў з хаты.

Грыбаварню ён паставіў на гародзе там, дзе і лазню, — крыху бліжэй, чымся ліпы. Прымеркаваў так назнарок, каб лазня таксама служыла на грыбаварню: не захламляць жа гарод рознымі пабудоўкамі. Вось навесчык зрабіў і — хапае. Чатыры слупы, бэлькі, кроквы, жардзё, і на дах — толь: улетку ад сонца і дажджу — схоў. На зіму вагу зацягваў у прымыльнік, а катлы — на лазню: і снег ці вада не страшныя.

Перш Грышка пахадзіў пад навесчыкам, пакратаў слупы, якія за гады пацямнелі, узяліся сіваватым машком, наваліўся рукамі і праверыў, ці не хістаюцца сталы. Задраў галаву — дах, здаецца, нідзе не свіціўся, але, мабыць, ужо сатлеў: кінь на яго каменьчык зверху, а пад навесчыкам знойдзеш. Трэба неяк шыферу разжыцца ды перакрыць — надзейней будзе. Гэта раней дорам ты толем крылі, а цяпер шыфер у модзе. Глянь на Малінаўку — колькі тых дамоў, але ўсе пад шыферам, акурат снег на іх выпаў. Балазе шыферны завод, лічы, пад бокам — у Крычаве.

Ну, вага пакуль няхай пабудзе у прымыльніку, за зіму ў сухім не сапсавалася; гіры да ее розных калібраў у кладоўцы на вугольніку ляжаць — таксама есці не просяць. А вось катлы... Катлы на лазні. Грышка палез па лесвіцы да дзверцаў, што былі ў франтоне, скінуў кручок і адчыніў іх. Ад самае восені ён сюды не заглядваў амаль. Скразнякі пазмяталі з гары імшынкі (мохам некалі ўцяпляў столь), лісце, што нацерушылася ад сухіх венікаў, і пясок быў гладзенькі, чысценькі, акурат той, што вылізаны на беразе хвалямі Сажа; не відаць было і слядоў, што, помніцца, засталіся ад ботаў.

Чатыры катлы стаялі папарна — адзін на адным, большыя на меншых — і, закураныя, былі падобныя на гіганцкія грыбы... А што — бываюць: вунь у «Звяздзе» Грышка нядаўна чытаў, што ў Сібіры дзеці знайшлі грыб каля паўпуда вагою.

Грышка ўзяў за вуха верхні кацёл («шапку»), другой рукою падтрымаў пад днішча, саступіў ніжэй на адну пярочку і выпусціў з рук кацёл — ён мякка гупнуўся на зямлю, і пад ім нешта дзвыкнула, можа, патрапіў на шкло ці каменьчык. Гэтак жа зняў і астатнія, адкінуўшы іх далей. Катлы знутры пацямнелі, узяліся шэрым, у крапінку, налётам — тады, помніцца, як усцягваў, яны блішчалі. Кажнагод адно і тое — прывык ужо Грышка і ведае, што рабіць з катламі.

Ён схадзіў у прымыльнік — па анучу, старую капронавую вяхотку, мыла... Але, падумаў, лепш, мусіць, будзе ад’ядаць гэты налёт мыцельны парашок — балазе, Лісаветка неяк гаварыла, што купіла дужа добрага, замежнага (індыйскага, ці што?) парашку. Усё-ткі, як-ніяк, варыцца ў катлах будзе тое, што людзям есці.

Прынёс растрыбушаны вялікі пачак з намаляванаю на ім жанчынаю ў белай даўгой сукенцы, сыпнуў на далонь парашку — ён быў сіні, акурат сінька, якой некалі фарбавалі сшытае з палатна адзенне: налівалі ў шайку гарачае вады, сыпалі туды сінькі ды яшчэ крушынавай кары, размешвалі і загружалі на гадзіну-другую адзенне, якое потым высушвалі ў цяні. Колер парашку і тое, на што ён прызначаўся, крыху збянтэжылі Грышку. Ён паціснуў плячыма, укінуў у кацёл анучу, вяхотку, прыставіў пачак і, прысеўшы, паддаў ношу на плячо. Пайшоў мяжою, абапал якой прутка стаяў бульбоўнік, асыпаны, бы ягадамі, каларадскімі жукамі; пайшоў да канавы — яна была ў канцы сядзібы, паўз дарогу, якую называлі сценкаю; неглыбокая і нешырокая, канава сцягвала ваду да балотца, а калі доўга не было дажджу — перасыхала, і тады дно яе, роўненька ўсланае ліпкім глеем, трэскалася, нашчаціньвалася крохкімі лушпінкамі.

Крайні ад сядзібы бераг канавы шчытна зарос дзяцелінаю, што акурат рудзела круглымі, як арэхі, мяккімі галоўкамі, па іх поўзалі пчолы, пераляталі з кветкі на кветку; Грышка прымеціў і чорнага чмеля, які басавіта, што бамбавоз, гуў і пад якім, калі садзіўся, згіналася галоўка дзяцеліны: чмелю было зручна тачыцца хабатком у нектарныя чашачкі — ён упіраўся нагамі, быццам нешта цяжкае перад сабою пхнуў.

Хоць і было горача, кацёл, пакуль Грышка нёс, настудзіў яму шчаку, і адчувалася — яна зашэрхла; ён пацёр яе далоняю, прысеў і намачыў у канаве анучу: вада была жаўтлявая, але, сцэджаная з анучы ў кацёл, стала як бы светлая. Грышка насыпаў у кацёл жменяю парашку, паквэцаў анучаю — узбілася шума, беленькая, як цукар, сінява пералівалася на сонцы.

Грышка пакінуў кацёл, каб парашок ад’ядаў цвіль са сценак і дна, а сам павярнуў да лазні. Раз за разам прынёс астатнія катлы. У першым тым часам шума асела, тонка ўляглася на вадзе. Вяхоткаю, што, як жывая, спружыніла ў руках, стаў шараваць кацёл — сценкі памалу адбельваліся, святлелі, а потым заблішчалі, як люстэрка, хоць заві Лісаветку глядзецца. Грышка так завінуўся, што аж пот выступіў на лбе, стаў уядацца ў вочы і скочвацца з носа. Грышка не зважаў, быццам яго гналі ў каршэль ці край змусілі выдраіць усе катлы. Калі б хто глянуў на яго са спіны, то ўбачыў бы, што кашуля між лапатак прамокла, ліпне да цела, як не распаўзаецца па нітках. Дурны ён, Грышка, ці што, так рупіцца? А можа, гэтаю завішнасцю ён проста хацеў адкупіцца перад сабой за тое, што прамарудзіў трохі, так яму здавалася, прыпазніўся, хаця з раёна яшчэ ніхто нічога не гаварыў, — бо яму ўсягды страх было падумаць, што з-за яго недзе нехта ці нешта пацерпіць? Здаецца, ці не з вайны прынёс ён гэты страх ці, лепш сказаць, — боязь перад людскою думкаю, быццам ён, Грышка Пруцікаў, нешта ў сабе затаіў і робіць усё, каб выехаць на іншых ці, ва ўсякім выпадку, застацца ў цяні. Там, на вайне, маракаваць ды рассусольваць не было як: куля жартаў не любіць: або — або, сярэдзінкі залатой не бывае. Помніцца, вёску адну бралі, на пагорку, ліха яе, стаяла... Май, яблыні белыя, аж кіпяць, акурат у бацькавым садзе, і так не верыцца, што, можа, апошні раз бачыш такі цуд. Немцы пры ваколіцы акапаліся, толькі каскі нізенька ля зямлі бліскаюць — здалёку не возьмеш. А тут і каманда: «Уперад! За Радзіму! За Сталіна!..» Камандзір першы ўскаквае, торгае руку з пісталетам уверх — і... Грышка паспеў убачыць, як спачатку вываліўся з рукі пісталет, а потым камандзір сам неяк запаволена, бы нехаця, асеў у траву. Далей Грышка мала што помніць, бо якраз аднаго баяўся — апынуцца за спінамі, у той суматосе ніхто б, канешне, не разглядаў, але... — з вінтоўкаю наперавес, угнуўшы галаву, нёсся ён па нізкім хмызняку да вёскі. Кулі ссякалі лісце, і яно сыпалася, акурат увосень пры ветры, той і розніцы, што — дробненькімі шматкамі ды зялёнае.

Не ўсе, канешне, дапялі нямецкіх акопаў, але тым, што ацалелі, раз’юшанасці і спрыту было не займаць — штык Грышкавай вінтоўкі мільгаў то спераду, то ззаду, то з бакоў, і, здавалася, на імгненне, на тысячную долю секунды замарудзь... толькі замарудзь — і будзе канец.

...На вечар хіліць пачало, калі Грышка скончыў мыць катлы, паставіў іх радочкам — ну, люстры ў рэстаране! Сонца ўжо барвовасцю аддае, і катлы як бы свецяцца, далікатна, тоненька. Беражна, бы ёлачныя цацкі, Грышка аднёс і паставіў іх у прымыльніку, мяркуючы, што скора знадабяцца. Хоць і напацеўся добра, але не катлы самае балючае для Грышкі — іх, як ён жартуе словамі жонкі, і «ў цыгана выпрасіць можна». З бочкамі год ад году замінка — саленні-варэнні і ўсё такое надта ж цяпер у модзе. Разабрацца, дык аж дзіва бярэ: у людзей, якія не так і даўно гналіся за ўсім куплёным, апошнія гады раптам аб’явілася такая галадуха на дамашняе, самаробнае, што паліцы паграбоў і кладовак аж трашчаць ад банак-шклянак розных, вёдраў і кадушак. Накрыўкі — смех! — звычайны бляшаны кружок — паспрабуй дастань. «Каб мне самому, — разважаў Грышка, седзячы з папяросаю ў руцэ на парозе прымыльніка,— дык гары б яны гарам, бочкі етыя ці накрыўкі! А тута ж — для дзела... — Ён выкурыў папяросу, а тады ўспомніў, што яшчэ трэба агледзець мешалку; пазалетась рабіў — з бярозавай чачоткі, ёмкая такая, як не сама ў руках скача. Здаецца, зусім нядаўнечка яна лучала яму на вочы. Але дзе? От, сівая, дурная галава, ужо нічагуткі не дзяржыць! Пайшоў у двор, гледзячы сабе пад ногі і ўсё прыпамінаючы, дзе ён бачыў мешалку.

Лісаветка на ганку перабірала грыбы — брала з кошыка, выцірала белаю хусцінкаю і кідала ў вялікую місу з вадою.

— Лісаветка, дзе-та мая мешалка? — спытаў ён у яе.

— Якая мешалка? — Лісаветка скрывіла твар і падкусіла ніжнюю губу.

— Ну, такая палка... — Грышка грабянуў рукамі.— На вясло маленькае падобна.

Лісаветка паднялася, моўчкі пайшла пад павець.

— Ета? — трымала ў руках мешалку — закарузлую, у лушпінах ад бульбы і ў муцэ. — Яна ў кладоўцы была, я ёй пойла карове мяшаю...

— Ну ты, баба!.. — Грышка мацюкнуўся. — Што за натура? Схаваю так, што сам не магу найсці, а яна...

— Грыша, ну Грышута... — Лісаветка скаліла зубы.— Плюнь ты на ету мешалку задрыпаную — яшчэ лепшую здзелаеш сабе.

— Ага, мне тока і ёсць час мешалкі дзелаць!.. — Грышка абураўся, але злосць ужо мінула: не мог ён доўга злаваць на сваю жонку, бо ў ёй зусім не было той сляпой бабскай упартасці, што прыводзіць да зацятасці і сварак. Ён паківаў, як на дзіця, галавою, усміхнуўся.

...У райспажыўсаюзе Міротнікава, старшыні, не было: бухгалтарка, адных з Грышкам гадоў, але з даўгімі, па-маладому распушчанымі па плячах валасамі жанчына, неахвотна сказала, што ён паехаў на базу. База, ведаў Грышка, не так і далёка, можа, з кіламетр які набярэцца. Чымся чакаць і гадаць, вернецца старшыня да абеду ці не, дык лепей схадзіць пашукаць яго, балазе на вуліцы (не ў кабінеце) і размову латвей весці, бо не вельмі бянтэжыць, што перад табою начальнік. Заадно, падумаў Грышка, і ў «хазмаг» зайдзе — летась долата сваё аддаў нейкаму падарожнаму шафёру, той і прысабечыў яго, а цяпер абручы набіваць на бочкі няма чым; дый на базары — там побач — пацяміцца, чым гандлююць, можа, ужо і грыбамі. Праныр жа хапае — не паспеюць тыя грыбочкі вылузнуцца, як пачынаюць мох драць, шыгалле грэбаць, надта гарадскія, асабліва з тых, што прыязджаюць здалёку. Граматныя дужа, а не разумеюць, выходзіць, што жылку — грыбніцу парушаюць і яна тады сохне, не дае прыплоду. А можа, і разумеюць, ды не асцерагаюцца... Што ім, налётчыкам гэтым? Напляваць — душа не баліць. Навыкалуплівалі якіх пупсікаў — і будзьце здаровы, «гуд бай» — як яны кажуць. Другім разам — зноў. Варвары, а не людзі! Грышка, калі пра іх думаў, усягды — непрыметна для сябе — пачынаў гаварыць уголас і, калі спахопліваўся, збянтэжана азіраўся на бакі.

На базары людзей было зусім мала. Стаялі калёсы з даўгою, як труна, скрыняю, у якой вішчэлі парасяты, і ў шчылінах між дошак былі відаць іх ружовыя пятачкі. За прылаўкам сядзелі дзве-тры пажылыя жанчыны, прадавалі яйкі, тварог і ці не суніцы — горка чырвоных ягад. Грыбоў не было відаць.

Грышка пратупаў між прылаўкамі, звярнуў да «хазмага». Пры дзвярах стаяла «будка» — крытая сіняя машына, — і з яе нешта выгружалі дзядзькі ў даўгіх ірваных халатах. Прадаўшчыца ў магазін Грышку не пусціла, сказала — прымае тавар, а «таргаваць» будзе толькі пасля абеду; малады вусаты грузчык з чырвоным тварам, размінаючыся з ёю ў дзвярах, шчыпаў яе за бок, і яна гучна ды гулліва ляпала яго далоняю па спіне. «Клопат... — падумаў Грышка. — Зайду пасля абеду». І павярнуўся ісці, але яго нечакана дагнаў вусаты і шэптам спытаў:

— Што хацеў?

— Ды мне долата... — Грышка адказаў не зразу, бо перш падзівіўся: «Няўжо які знаёмы хлопец?..»

Вусаты склаў два пальцы ў колца і міргнуў:

— Лішні на бочку — і праз мінуту будзе долата. Жалеза — ноне дарагое.

— А етага не хочаш «на бочку»? — Грышка з нечаканым для сябе спрытам тыцнуў яму пад нос дулю і стаяў, не баючыся, — дзень жа, людзі вакол. Дый калі што — кулак яшчэ ёмкі, шахцёрскі: як гваздане — іскры з вачэй пасыплюцца! Але вусаты надзіва спакойна, нават без намёку на абурэнне, адышоў, як паслухмяны сабака на крык гаспадара. Грозны рак, ды ззаду вочы.

Базаю служыла даўгая і шырокая, як гумно, будыніна на высокім бетонным падмурку, які далёка выступаў уперад і на якім грувасціліся новыя (белыя) і старыя бочкі, піраміды скрынь, маткі ржавага дроту. Вузенькія, акурат у пуні, вокны былі пад самаю страхою — запыленыя, а можа, затканыя павучынаю; праз дзіркі ў шыбах выляталі з будыніны тоўстыя, як мячыкі, вераб’і, садзіліся на вільчык, а потым ужо ляцелі прэч.

З шырокіх, напята расчыненых дзвярэй выйшла на выступ маладая жанчына — у бліскучым цыратовым фартуху і ў блузцы з закасанымі рукавамі.

— Скажы ты мне, дзеўка, ці тута Міротнікаў? — спытаў Грышка, набліжаючыся да выступа і пераймаючы маладуху, якая чамусьці разгубілася і зноў павярнула ў будыніну. Маладуха тыльным бокам далоні (рукі былі мокрыя) паправіла на галаве празрыстую касынку, праз якую прасвечваўся чырвоны грабянёк, і нечакана вясёлым голасам, чым здзівіла Грышку, бо ён прывык, што ў горадзе людзі больш надзьмутыя і строгія, а часам і грубыя да незнаёмага чалавека, сказала:

— Тута-тута!.. Гуркі... засол правярае.

Па сходцах Грышка ўзышоў на выступ, заглянуў у расчыненыя дзверы. У вялікім, як загон, адсеку жанчыны перабіралі свежыя гуркі, ад якіх ажно пярэсціла ў вачах; насілі вёдрамі ў процілеглы кут, дзе іх мылі, узважвалі, засыпалі ў бочкі; востра пахла кропам і часнаком. Там жа стаяў і Міротнікаў, апрануты ў цёмнае. Сам ён быў маленькі, плюгавенькі, і касцюмчык на ім сядзеў шчытненька, як на хлопчыку; над ілбом трымцеў высокі густы чубчык, як грэбень у пеўня, а на макаўцы свяціўся плеш, што ўсягды смяшыла, бо звычайна ў людзей, якія лысеюць, прарэджваюцца валасы і на цемі. Міротнікаў, калі размаўляў, не глядзеў у вочы — прымета скрытнага па натуры чалавека, які, аднак, добра розніць фальш і шчырасць на душы іншага.

Маладая жанчына, якую першаю ўбачыў Грышка, блізка нахіліўшыся, нешта сказала Міротнікаву і паказала на дзверы, дзе стаяў Грышка. Міротнікаў глянуў, каму ён спатрэбіўся, не падаў аніякага знаку і не думаў падыходзіць. Грышка чакаў доўга, пакуль Міротнікаў зрабіў ласку — пан такі! — падышоў. Павітаўся з Грышкам за руку, але поціск быў нямоцны, лічы, аддаў сваю руку ва ўладу Грышкавае далоні, якая мазалямі сваімі, бы каменьчыкамі, мала не расцёрла яе на муку.

У іх, калі папраўдзе, дык здаўна пайшло на разлад ці як яго назваць. Цяжка сказаць, як душою, але па рабоце болей цярпеў ад гэтага Грышка. Што з тараю ўсягды загвоздка, дык пра гэта і гаворкі ўжо няма, нават спецый і воцату не кожны раз дастаецца. Планы дай божа якія — моў, лясная вёска, павінна быць шмат грыбоў; і, лічы, на кожнай нарадзе па лініі райсаюза дзяўбуць — тое не так, тое не гэтак. Шчыміць, канешне, душа, калі несправядлівасць чуе, але што зробіш. Паспрабаваў неяк апраўдацца Грышка, папрасіўся на трыбуну, ды... марнае гэта старанне — даказваць сваю невінаватасць пасля таго, як выступіў начальнік: хаця і вераць табе ўсе, але пацяшаюцца, рагочуць ды яшчэ масла ў агонь падліць стараюцца, ілбамі сутыкнуць.

А ў Грышкі зуб за зуб зайшоў з Міротнікавым амаль на самым пачатку (як кажуць: з усходу сонца), калі толькі-толькі грыбы ўзяўся варыць, а пасля ўжо на лепшае павярнуць было цяжка. Нешта і праўда — усё яму не слава богу, быў вопыт з Родчанкам, старшынёю калгаса, дык не-а, і тут стаў нaдыбкі. Мабыць, натура нейкая дужа злая ў яго, Грышкі — хай яе камар! — раз ёй угамону няма. Хаця, разабрацца, дык жа ў кожнага на жыцці столькі бывае ўсякіх сутычак, што не пералічыш — толькі, канешне, не ўсе помняцца.

У адну са жнівеньскіх субот, недзе блізка к вечару, прыязджае на «Волзе» Міротнікаў, расчырванелы, рухавы, як верабей напрадвесні, і гэтак зразу ды прама заяўляе Грышку, каб наварыў яму «для пэўных мэт» (так і сказаў) бочачку адборных барвічкоў — шапачка не больш «пятака» і ў карэньчыку ніводнае дзірачкі. Грышка, канешне, усягды разумеў, што начальнік ёсць начальнік, ён і загадаць можа, калі што не па яго, але адкуль у Міротнікава такая ўпэўненасць, што сказанае ім павінна тут жа прымацца ды яшчэ і за гонар для таго, каму сказана. Кожны — чалавек і на сваім месцы гаспадар, і ўмешвацца ў яго, так сказаць, уладанні — недалікатная справа, грубасць, бадай. Грышка і ўпёрся: як гэта, моў, у мяне ёсць стандарт на ўсе віды грыбоў, і я трымаюся яго; усё — па інструкцыі, так сказаць. Грышка, можа б, і мякчэйшы быў, калі б з ім па-людску пагаварылі, а можа б, і зусім паслухаўся б Міротнікава.

Міротнікаў на яго доўга і нерухома глядзеў, мусіць, думаючы, як яму зрэагаваць на заяву Пруцікава, які, падобна, рэхнуўся — не разумее простае ісціны: інструкцыя — сіла, але слова начальніка яшчэ мацней, і аспрэчваць яго — пустая патуга і нават — небяспечная. Грышка спакойна прыняў на сябе яго позірк, моў, нічога дзіўнага не сказаў, і Міротнікаў убачыў: тут цвёрды арэшак, зразу не хруснеш. І ён палагоднеў, але не таму, што раптам зашанаваў Грышку (хаця, разабрацца, было за што, і ўжо нават за тое, што не пабаяўся стаць наўпярок начальніку, — гэта калі па шчырасці браць), а таму, што азвалася ў ім тая начальніцкая струнка, якая называецца па-вучонаму дыпламатычнасцю ці, можа, як іначай, калі пачынаеш думаць ужо не пра ўласны гонар, а пра страх падмачыць свой кіраўнічы аўтарытэт. Не ўпэўнены, што нават па-добраму, мяккім тонам можна будзе сталкавацца з Грышкам, Міротнікаў крутнуў на задні ход — сказаў з усмешкаю, што пажартаваў, — але злосць затаіў усё-ткі, і хаця пасля яны і былі часам мірныя між сабою, то адно — знешне, а ў душы насілі непрыязнасць.

Грышка гэта адчуў тады, калі ў яго не прынялі на базе дзве бочкі казлякоў, нібыта недавараных і залішне кіслых ад воцату. Грышка бегаў за дэгустатарам, прасіў пасмакаваць яшчэ раз, але той быў няўмольны, адсылаў да Міротнікава — вельмі ўпэўнена і нахрапіста, — чым яшчэ больш даводзіў Грышку да адчаю і абурэння. Ён прывёз тыя бочкі назад дахаты, памяняў накрыўкі, і за другім разам яны пайшлі за маліну — першым гатункам. Грышка нічога не сказаў дэгустатару, адно памахаў пальцам, і той нечакана пачырванеў; а сказаў бы яму Грышка пра сваю «афёру» — ён бы зноў стаў прыдзірацца, шукаць загану ў грыбах.

На гэту глухую зацятасць Міротнікава Грышка натыкаўся, як на сцяну, кожны раз, дала яна пра сябе знаць і сёння; калі б не яна, можа, і зусім не трэба было б прасіць гэтых бочак, прывезлі б самі, без яго рупаты. А то кожан год — едзь, клянчы. Летась дык Грышка за свае грошы ўзяў ды купіў пяць бачурак — з рук, у дабранскага бондара. А што было рабіць — грыбы павылазілі ўжо, а ў Міротнікава толькі голыя, як рыба, абяцанні. Грышка раззлаваўся, мацюка загнуў і зразу з райцэнтра, не зварочваючы дахаты, у Дабранку панёсся. Праўда, Міротнікаў, як дазнаўся, сказаў, што «кампенсуе» Грышку тую плату за бочкі, але — забыў, ці што — і па сённяшні дзень ніхто Грышку капейкаю не ўважыў. Трэба, пры выпадку, напомніць, хаця... Ляжачыя і грошы ржавеюць.

Міротнікаў трымаўся з Грышкам сёння, што называецца, «на дыстанцыі», але вачыма, у якіх не было ўсягдышняй адчужанасці і прытворнай ленасці, яўна паказваў, што не такі ён ужо і непадступны. Калі б Грышка быў крыху больш здагадлівы ці хаця б ставіў сабе на мэце, то, магчыма, упільнаваў бы, што Міротнікаў не проста так гэты раз міралюбны, нешта яго падлашчвае, можа, нават нейкі новы намысел мае. Грышка, канешне, не такі дурны, а вось у хітрыках — слабаваты, што і сам прызнаваў за сабою. Таму, доўга не мудруючы, ён проста і адкрыта сказаў Міротнікаву, чаго прыехаў, — што быў у лесе і што ўжо, на яго розум, можна варыць грыбы, але край патрэбны бочкі.

— Мне сігналы таксама паступалі — што ёсць грыбы,— сказаў Міротнікаў і ўздыхнуў; пакруціў галавою: дэфіцытная гэта штуковіна — бочкі; не, соль, вядома, не ў тым, што Міротнікаў помніць пра сутычку і знарок скупіцца; з тараю цяпер увогуле цяжка, бо планы падскочылі крута ўверх, адусюль крычаць: давай гуркі, давай памідоры, давай кампоты, давай капусту, давай грыбы...

— Сам жа бачыш, колькі гуркоў у мяне незатараных, — паказаў Міротнікаў на будыніну, у самы яе кут, калі Грышка паспакайнеў, мабыць, добра прыкінуўшы, што ды як. — Прападуць — мяне па галоўцы не пагладзяць.— Міротнікаў наўмысна, як кажуць, згушчаў фарбы, каб зразу скруціць Грышкаву ўпартасць, моў, зразумей ты — не будзе ж ён, старшыня райспажыўсаюза, рызыкаваць пасадаю з-за нейкіх там неладоў у грыбавара. Тут, яснае дзела, быў тонкі псіхалагічны разлік: чалавек, уведзены ў адчай і безвыходнасць, болей згаворлівы і ўступчывы. Грышка, канешне, разумеў — бо і сам пра гэта думаў, — што бочак і праўда не хапае і што Міротнікаў не кінецца яму іх шукаць, але не хацеў пагаджацца з адным: што яго грыбаварня — нешта такое хілае, хліпкае, што на яго фукні — і садзьмеш, як камара, адмахнешся; а гэта ж, калі разабрацца, цэлая фабрыка, і таму ён з поўным на тое правам лічыў, што няхай не закідваюць бочкамі, але адпусціць колькі штук павінны, нават абавязаны.

— Дык што, мне зноў з рук купляць бочкі ці, можа, грыбаварню закрываць? — сказаў Грышка зусім не плаксівым голасам, чым мог бы спекульнуць іншы на яго месцы, а наўпярок, з тою цвёрдасцю, з якой зразу стала відаць — не па міласціну прыйшоў, а па законнае. Міротнікаў, канешне, гэта ведаў, мазгі не высахлі, як ведаў і тое, што любая залежнасць, нават мізэрная, падбівае чалавека на падхалімаж, ад якога прамая дарога да запабягання. Так і тут: мала, што яму, Міротнікаву, таксама край важна, каб ва ўсе грыбаварні былі завезены бочкі, няхай Пруцікаў яшчэ паканькае, павыпрошвае... Гэты раз не з-за прынцыпу, які ўсягды стаяў між імі, заядаўся Міротнікаў, а проста, як відаць з самага пачатку, у яго была да Пруцікава адна, ён лічыў, надта разгоністая справа, з якой тое-сёе, ці нават многае, можа выгараць; а іменна: Міротнікаву пазванілі, што з Магілёва едзе намеснік старшыні аблспажыўсаюза, і не абы-куды, а на Сож — у дом рыбака, дзе якраз і «хазяйнічаў» Пруцікаў. Ведаючы добра па сваёй сям’і, наколькі гасціннасць залежыць ад таго, хто ў доме «галава», ён стараўся зрабіць усё, каб Пруцікаў сустрэў гасцей ветліва, з паклонам, як кажуць, і тады аддача ўся абрынецца ліўнем толькі на яго, Міротнікава. Што грахі таіць, даўно меціць у аблспажыўсаюз, хаця б — для пачатку — якім-небудзь інспектарам, і тут, адчуваў душою, акурат выдаўся шчаслівы шанец выслужыцца і выставіць сябе. У гэтым ён быў цвёрда ўпэўнены, як і ў тым, што Пруцікава тут не абмінуць, а таму круціў-фінціў з бочкамі так, каб, па-першае, справу заблытаць і замудрагеліць, а па-другое, каб Пруцікаў уразумеў: яму зробяць ласку, калі пойдзе на ўзаемнасць.

— Чаму ж закрываць? — сказаў Міротнікаў, бачачы ў сваёй недагаворанасці той намёк, які прымусіць Пруцікава думаць і шукаць выйсце іменна праз расчыненыя дзверцы расстаўленае ім, Міротнікавым, пасткі.

— А што дзелаць? — здаецца, Грышка клюнуў, бо насцярожанасць, што застыла ў вачах, якраз і паказвала на рашучасць Грышкі пайсці на ўсё, што яму пасуляць, абы толькі не варочацца дахаты з пустымі рукамі. І Міротнікаў, скеміўшы, што момант, калі можна гнуць сваё напрамую, акурат начакаўся, расказаў Пруцікаву пра ўсё.

Грышку план спярша здаўся падазроным і нязбытным: палохала тое, што каманда сыходзіла ад людзей, якія на дом рыбака, здаецца, ніякага права не мелі, а таму і дамаганне іх нічым іншым не магло быць, як парушэннем, спробаю абвесці вакол пальца. І тое, што Міротнікаў нібыта як падкупляў Грышку, гаварыла акурат. Але Міротнікаў не настолькі быў дурны, каб не бачыць іменна такі ход Грышкавых думак, а таму, навостраны загадзя, вельмі хутка пераканаў Пруцікава, што з выканкомам ён дамовіўся і ад Грышкі хоча толькі аднаго — каб ён, як «хазяін» дома, дабром прывеціў гасцей, і ўжо толькі за гэта ён, Міротнікаў, будзе яму вельмі ўдзячны і не паскупіцца на бочкі: як кажуць, вуха на вуха. Увогуле, не хлусячы Грышку, Міротнікаў купіў яго на тым, чаго той не ведаў і не мог ведаць, —што дом рыбака гэты, хоць і пабудаваны на тэрыторыі раёна, быў уласнасцю абласнога начальства, а яно ўжо, калі хацела прыехаць у дом рыбака, званіла раённаму, якое потым і давала ўказанні Грышку. Аб прыездзе гэтых гасцей, хоць таксама з Магілёва, такога званка не было, і Міротнікаў, не рызыкнуўшы ўтаіць гэты факт ад старшыні райвыканкома, перагаварыў з ім, але ўсю адказнасць узяў, што называецца, на сябе, і пры якім-небудзь непаразуменні гэты ўчынак расцэньваўся б толькі як яго, міротнікаўскае, свавольства. А каб усё было як латвей шыта-крыта, ён вырашыў, што трэба ісці «Міротнікаву да міру» з Пруцікавым, які, балазе, падвярнуўся. Інакш нахопіцца — тады ўжо нічога не паправіш: вартаўнік ёсць вартаўнік.

Калі напраўду Міротнікаў хоча ад Грышкі толькі аднаго — падрыхтавацца да сустрэчы гасцей — адамкнуць дом, нанасіць вады, выпаліць лазню, — то чаго тут, скажы, упарціцца. Не прывыкаць жа. І не к спеху — у суботу, кажа, прыедуць, к шасці гадзінам вечара. А Грышка, як зазвычай, уранні паедзе туды і спакваля, памалу зробіць усё як мае быць. Клопат— невялікі, дый што тут, «па абязаннасці», затое бочкі будуць цвёрда, бо адкладваць з імі ўжо няма як. З гэтаю ўсцешнаю думкаю Грышка і кіраваўся зноў да «хазмага».

Грыбы, канешне, пайшлі расці, але хто ведае, колькі яны парастуць, можа, тыдзень-другі, — а там зноў сухмень. Хто не паспее ўхапіць, той застанецца з носам. А што гэта за грыбнік, які спіць у шапку і яму абы апраўдацца: «Бочак няма...» — ды развесці рукамі. Апраўданні ўсягды можна знайсці, а парупіцца — не кожны зможа: адзін, бачыш, лішні раз пальцам пашавяліць не хоча, другі мудруе, як выехаць на чужым карку, а трэці зусім лянуецца. Грышка ні першых, ні другіх, ні трэціх не разумеў і з прыкрасцю пляваўся, калі чуў ад некага: не змог, не сумеў (ну, чэснае слова, як дзеці!), бо тое, тое пашкодзіла. Яснае дзела, усё можа быць, але, думаў Грышка, спярша вінаваціць сябе трэба, тады ўжо іншых. Хто яму вінаваты, Грышку, што ў яго дзеці такія няўседлівыя, неўгамоннага нораву?

...Дом рыбака стаяў на Лысай гары, акурат перад спускам да Сажа. Гара называлася Лысая, хаця нічога лысага ў ёй не было — скрозь рос малады сасоннік, там-сям гонкія бярозкі, рабіны і густыя, бухматыя, як воз сена, кусты арэшніку, у якіх звычайна рыбакі вырэзвалі вудзільны; і нават палянкі былі ўтыканы пірамідкамі ядлоўцу і акуратнымі тугімі елачкамі. Якраз на гары стыкаліся дзве дарогі — адна прамая ад шашы, другая ішла ўздоўж лугу і гублялася недзе ў старым лесе, а перш яе перасякалі яшчэ некалькі пясчаных дарог, саштрыхаваных наўскасы і поперак хвастамі яшчарак, якіх апошнія гады развялося тут вельмі шмат.

Раней, помніць Грышка, на Лысай гары было столькі шуму-гаму — так званыя маёўкі ці, інакш, — «святы працы», на якія збіраўся люд з усяго раёна, прыязджалі машыны, аўталаўкі з гарэлкаю, півам, газіроўкаю, пячэннем і цукеркамі... Людзі спявалі песні, танцавалі; сеўшы на траву пад куст, абедалі, выпівалі, а маладыя хлопцы, «жанішота», задраўшыся, як тыя пеўні, з-за нейкае дробязі, хапалі дручча і ганяліся адзін за адным па лесе ды лузе, квасілі сабе насы. Трошкі пазней на Лысай гары сталі праводзіць спаборніцтвы сандружын — жанчыны ў чорных камбінезонах і белых хустках, з процівагазамі пры боку бегалі з брызентавымі насілкамі, насілі «абпрамененых» і «абпаленых».

Цяпер, ужо гадоў з пятнаццаць, тут было ціха, можа, гэта і падбіла якраз пабудаваць дом рыбака — як-ніяк, месца дападное і прывольнае. Хто будаваў і па чыім загаду, з тутэйшых людзей ніхто не ведаў, але ўсе, як адзін, радаваліся, што будзе, лічы, свой дом адпачынку — навошта ехаць пад той Чэрыкаў ці Бабруйск? Ды ці мала каму зарупіць перадыхнуць, прылегчы ці — усяк бывае — заначаваць — рыбаку, ягадніцам ці грыбнікам, таму ж касцу або пастуху.

Дом пабудавалі вельмі хутка — з новых, моцных бёрнаў, — ашалявалі і асланілі высокім шчытным плотам, які пафарбавалі ў зялёнае, і ён сярод сосен ды бяроз здалёк не калоўся ў вочы — але не гэта здзівіла малінаўцаў. Сюды, у дом, правялі нават электрыку, але чамусьці лінію цягнулі не з якой-небудзь блізкае вёскі, а з райцэнтра ажно, да якога было кіламетраў восем з гакам, — праз балоты і топкія мясціны, праз зарослыя плюшчом азярыны (як толькі тэхніка прадзіралася?); і цяпер, стройна пастаўленыя, бетонныя слупы наўсцяж праглядваліся з гары, а ў сонечную пагоду нясцерпна-востра, як заінелыя ўсё роўна, зіхацелі правады, уводдалі прагнутыя як не да зямлі.

Ужо як стаў вартаўніком, Грышка ўбачыў, што за плотам стаіць яшчэ і лазня; у доме было пяць пакояў і кухня; тэлевізар, халадзільнік, канапа і ложкі; у зале — круглы стол з мяккімі крэсламі, на падлозе шчытна ляжаў дыван. Словам, гэта быў далёка не горшы, чымся ў добрага вясковага гаспадара, хорам, у які, Грышка не сумняваўся, з радасцю пабеглі б многія гараджане, памяняўшы свае выгоды на чыстае паветра, бераг ракі, свежую ягаду ці грыб. Якая ім радасць ад тых гастраномскіх пакуначкаў ды аўтобуснай мітусні? Гэта зразу заманлівым, ледзь не раем, здаецца такое жыццё, а потым чалавека ўсё адно да зямлі пацягне; будзе жыць хай ды рабіць у горадзе, але прыволле сабе, адпачынак знойдзе толькі сярод зелені, чыстае травы і вады — на зямлі, з якой усё жывое і пачынаецца.

Грышка, як і намячаў, прыехаў на Лысую гару ўранні. У лазняку пры Сажы яшчэ сівеў туман, і на траве ляжала буйная раса, пырскала белым, як магній, святлом. На тым беразе, у дубах, каркалі вароны, але ніводная з іх не ўзлятала. Грышка пастаяў, палюбаваўся на Сож, што рахмана і роўненька, бы адбеленае палатно, каціўся ў далеч, за якою, здавалася, скручваўся ў тугі, бязмерна таўсты сувой.

Замок на варотах быў вільготны ад расы і халодны, як лядзень. Веласіпед Грышка прысланіў да ганка, увітага аднізу бела-ружоваю бярозкаю, і зразу павярнуў да лазні. Яна была звычайная, скляпаная на вясковы манер, хіба што надта прасторная і палок вялікі — можна легчы і выпрастаць ногі. Правы кут займала печка, звараная з таўстых металічных пласцін, — яна стаяла на цагляным падмурачку, у якім была нішка-паддувала, дзе збіраўся попел. У металічнае нутро печкі, закратаванае знізу чыгуннымі каласнікамі, было насыпана каменне — на яго праз духоўку, дзверцы якой зачыняліся адно тады, калі печка палілася, лілі ваду, і яна давала пару. Палок быў на левы бок печкі, а бачок для гарачае вады — справа, ён датыкаўся да печкі і грэўся. Пад халодную ваду быў прыстасаваны звычайны бак з-пад бензіну, які мацаваўся на сцяне пры ўваходзе ў лазню; напроці зерыла невялікае зашклёнае акенца, і пад ім стаяла лавачка — такая, як і ў прымыльніку.

Грышка рэдка паліў у лазні, адно тады, калі прыязджала з раёна легкавічка і чалавек з яе гаварыў, каб сёння ці заўтра лазня была выпалена. Тады ён садзіўся на веласіпед і круціў на Лысую гару. Людзей, для якіх ён стараўся, бачыў, можна сказаць, назіркам, бо ніколі не плутаўся пад нагамі, не вытанцоўваў перад імі, свой клопат справіў, астатняе — старана. Былі яны, як здавалася яму, дабрадушныя, бестурботныя і ў той жа час упэўненыя ў сабе, сваіх паводзінах, словах і нават у смеху... Смяяліся шмат — і ўсмешкі на іх белых, выпешчаных тварах былі шырокія, шчырыя. Часам, гледзячы на іх, Грышка думаў, ці не ў рай ён зваліўся, да тых людзей, якім за іх бязгрэшнасць бог шчодра ды спаўна, як толькі можа адзін ён, адмераў шчасця. Але, дзіва дзіўнае, Грышка гэтым людзям ні грама не зайздросціў, бо, як здавалася яму ўвесь час, яны не ідуць, а коўзаюцца — ні табе якой задзірынкі, ні патарчакі... Дзе там задзірынка, калі вунь якія далікатныя, крохкія, бы сыраежкі, надта жанчыны — такую жонку, мабыць, не так проста і палашчыш, падлізванне мудронае трэба: хі-хі ды ха-ха, і рукі — каб не граблі, а мяккія, дагледжаныя і без мазалёў; неяк Грышка ваду нёс, а яны акурат загараць разлегліся на траве, ватныя коўдры падаслаўшы, — Грышка наткнуўся на іх зняцяйкі, звярнуць не мог і прайшоў міма; яго Лісаветка яшчэ як звон, а гэтыя такія ўжо рыхлыя — чуе ўслед: «Тонечка, нам перашкаджаюць... Можа, міліцыянера па рацыі выклічам, ох...»

За чатыры гады Грышка ўжо прывык да гэтых людзей і, калі доўга іх не бачыў, пачынаў як бы сумаваць, ці што. Ва ўсякім выпадку, дні яму здаваліся чорствымі, аднастайнымі; на душу ціснуў цяжар, хоць каравул крычы. Грышка станавіўся бурклівым і мог ні з таго ні з сяго ўсчаць сварку з Лісаветкаю, за што потым было сорамна і прыкра. Таму і людзі Міротнікава, якія, пэўна ж, такія, што і раней прыязджалі, былі яму цяпер не ў прымус, а як быццам жаданымі, блізкімі гасцямі, і Грышка намерваўся ім па шчырасці дагадзіць.

Грышка адкруціў краны ў бачках — ваду сцадзілі мінулы раз да кроплі, і добра, бо ўсё адно б зрудзела, — зноў закруціў. Спярша Грышка насіў ваду з Сажа вёдрамі — цяжка, што ні кажы, хоць і нязломкі яшчэ, — гэта ж трэба заліць сем на гарачую і адзінаццаць — на халодную. І бывае, што ўсё роўна мала — пялешчуцца ж, без усякага ашчадку, — тады яшчэ насі.

Але год назад Грышку прывезлі (з будтрэста тыя людзі былі ці адкуль?) рухавічок і шланг да яго — даўжэзны, калі скруціш у маток — ледзь падняць; плюс яшчэ электрашнур, такой даўжыні, як і шланг. Рухавічок гэты Грышка апускаў у ваду, размотваў шланг і шнур, цягнуў іх да лазні, дзе была разетка; уключаў рухавічок — і ён гнаў праз шланг у бачок ваду... Прыдумалі ж!

Грышка ўзяў пад левую паху рухавічок, кругленькі і гладкі, як кабанчык, а скручаныя ў маток шланг і шнур павесіў на сагнутую ў локці правую руку; пахіліўшыся, панёс да рэчкі. Бераг тут быў адхонны, нізкі — пясчаны клін, усыпаны блакітнымі палавінкамі мёртвых ракушак, плаўна і тонка, бы лямеш плуга, урэзваўся ў ваду, шчытна, як не спрэс, закрытую шырокім лісцем гарлачыкаў. Гарлачыкі якраз цвілі — над вадой на тонкіх шыйках хісталіся жоўтыя, ледзь не плоска расхінутыя бутончыкі кветак. На лісце, там-сям прадзіраўленае бліскучымі цёмна-сінімі жучкамі, любілі садзіцца лёгкія аранжавыя стракозы-кап’яноскі — дзьмуў слабы лугавы ветрык і варушыў ім крыльцы. Фыркнула з вышыні і гупнулася на лісціну, выціснуўшы наверх срабрыстую кроплю вады, плісіца, скрывіла чорную галоўку, каб дастаць кіпцюрыкам вока, запарушанае, мабыць, пылам з прыбярэжнага пяску, што бялеецца між чэзлымі, аб’едзенымі скацінаю лазовымі кусцікамі.