Historia romana

PAVLI DIACONI HISTORIA ROMANA LIBER NONVS

INCIPIT LIBER NONVS

1 Post hunc Maximinus ex corpore militari primus ad imperium accessit sola militum uoluntate, cum nulla senatus intercessisset auctoritas neque ipse senator esset. Is, bello aduersus Germanos feliciter gesto, cum a militibus imperator esset appellatus, a Puppieno Aquileia occisus est deserentibus eum militibus suis cum filio adhuc puero, cum quo imperauerat triennio et paucis diebus.

2 Postea tres simul Augusti fuerunt, Puppienus, Balbinus, Gordianus, duo superiores obscurissimo genere, Gordianus nobilis, quippe cuius pater senior Gordianus consensu militum, cum proconsulatum Africae gereret, Maximiano imperante princeps fuisset electus. Itaque cum Romam uenissent, Balbinus et Puppienus in palatio interfecti sunt, soli Gordiano imperium reseruatum. Gordianus admodum puer cum Tranquillinam Romae duxisset uxorem, Ianum geminum aperuit et ad Orientem profectus Parthis bellum intulit, qui iam moliebantur erumpere. Quod quidem mox feliciter gessit proeliisque ingentibus Persas adflixit. Rediens haud longe Romanis finibus interfectus est fraude Philippi, qui post eum imperauit. Miles ei tumulum uicesimo miliario a Circesso, quod castrum nunc Romanorum est Eufrate inminens, aedificauit, exsequias Romam reuexit, ipsum diuum appellauit.

3 Philippi duo, filius ac pater, Gordiano occiso imperium inuaserunt atque exercitu incolumi reducto ad Italiam ex Suria profecti sunt. His imperantibus millesimus annus Romae urbis ingenti ludorum apparatu spectaculorumque celebratus est. Ambo deinde ab exercitu interfecti sunt, senior Philippus Veronae, Romae iunior. Annis quinque imperauerunt. Inter diuos tamen relati sunt. Ex quibus iunior Philippus adeo seueri animi fuit, ut nullo cuiusquam commento ad ridendum solui potuerit patremque ludis saecularibus petulantius cacinnantem uultu auersato notauerit.

4 Post hunc Decius e Pannonia inferiore Bubaliae natus imperium sumpsit. Bellum ciuile, quod in Gallia motum fuerat, oppressit. Filium suum Caesarem fecit. Romae lauacrum aedificauit. Cum biennio imperassent ipse et filius, uterque in barbarico interfecti sunt. E quibus senior gurgite paludis submersus est ita ut nec cadauer eius potuerit inueniri; digno damnatus iudicio, qui persecutionem in Christianos mouens inter ceteros beatissimum leuitam et martyrem Laurentium extinxit.

5 Mox imperatores creati sunt Gallus Hostilianus et Galli filius Volusianus. Sub his Aemilianus in Moesia res nouas molitus est; ad quem opprimendum cum ambo profecti essent, Interamnae interfecti sunt non completo biennio. Nihil omnino clarum gesserunt. Sola pestilentia et morbis atque egritudinibus notus eorum principatus fuit.

6 Aemilianus obscurissime natus obscurius imperauit, siquidem Maurus fuerat, ac tertio mense extinctus est.

7 Hinc Licinius Valerianus in Retia et Norico agens ab exercitu imperator et mox Augustus est factus. Gallienus quoque Romae a senatu Caesar est appellatus. Horum imperium Romano nomini perniciosum et paene exitiabile fuit, ut uel infelicitate principum uel ignauia Germani Rauennam usque uenirent. Valerianus in Mesopotamiam bellum gerens a Sapore Persarum rege superatus est, mox etiam captus apud Parthos ignobili seruitute consenuit. Nam, quamdiu uixit, rex eiusdem prouinciae, incuruato eo, pedem ceruicibus eius inponens, solitus erat equum conscendere.

8 Gallienus cum adolescens factus esset Augustus, imperium primum feliciter, mox commode, ad ultimum perniciose gessit. Nam iuuenis in Gallia et in Illyrico multa strenue fecit occiso apud Mursam Ingenuo, qui purpuram sumpserat, et Trebelliano. Diu placidus et quietus, mox in omnem lasciuiam dissolutus tenendae rei publicae abenas probrosa ignauia et desperatione laxauit: Alamanni uastatis Gallis in Italiam penetrauerunt, Dacia quae a Traiano ultra Danuuium fuerat adiecta tum amissa est, Grecia, Macedonia, Pontus, Asia uastata per Gothos, Pannonia a Sarmatis Quadisque populata est, Germani usque ad Hispanias penetrauerunt, Parthi Mesopotamia occupata Suriam sibi coeperant uindicare.

9 Tam desperatis rebus et deleto paene imperio Romano, Postumius in Gallia obscurissime natus purpuram sumpsit et per annos decem ita imperauit, ut consumptas paene prouincias ingenti uirtute moderatione reparauerit. Qui seditione militum interfectus est, quod Magontiacum, qui aduersus eum rebellauerat, Lolliano res nouas moliente, diripiendam militibus tradere noluisset. Post eum Marius uilissimus opifex purpuram accepit et secundo die interfectus est. Victorinus postea Galliarum accepit imperium, uir strenuissimus, sed cum nimiae libidinis esset et matrimonia aliena corrumperet, Agrippinae occisus est, actuario quodam dolum machinante, imperii sui anno secundo.

10 Huic successit Tetricus senator, qui Aquitaniam honore praesidis administrans, absens a militibus imperator electus est et apud Burdigalam purpuram sumpsit. Seditiones multas militum pertulit. Sed dum haec in Gallia geruntur, in Oriente per Odenachum Persae uicti sunt. Defensa Suria, recepta Mesopotamia usque ad Tesifontem Odenachus penetrauit.

11 Ita Gallieno rem publicam deserente Romanum imperium in Occidente per Postumum, per Odenachum in Oriente seruatum est. Gallienus interea fraude Aureoli ducis sui Mediolani cum Valeriano fratre occisus est imperii anno nono, Claudiusque ei successit a militibus electus, a senatu appellatus Augustus. Hic Gothos Illyricum Macedoniamque uastantes ingenti proelio uicit. Parcus uir ac modestus et iusti tenax ac rei publicae gerendae idoneus, aduersus trecenta milia Alamannorum haut procul a lacu Benaco, in silua quae Ligana dicitur, dimicans tantam multitudinem fudit, ut aegre pars dimidia superfuerit. Qui tamen intra imperii biennium morbo interiit. Diuus appellatus est. Senatus eum ingenti honore decorauit, scilicet ut in curia clipeus ipsi aureus, item in Capitolio statua aurea poneretur.

12 Quintillius post eum Claudii frater consensu militum imperator electus est, unicae moderationis uir et ciuilitatis, aequandus fratri uel praeferendus; consensu senatus appellatus Augustus. Septimo decimo imperii die occisus est.

13 Post eum Aurelianus suscepit imperium, Dacia Ripensi oriundus, uir in bello potens, animi tamen inmodici et ad crudelitatem propensioris quique Gothos strenuissime uicit. Haut dissimilis fuit Magno Alexandro seu Caesari dictatori; nam Romanum orbem triennio ab inuasoribus receptauit, cum Alexander annis tredecim per uictorias ingentes ad Indiam peruenerit et Gaius Caesar decennio subegerit Gallos aduersum ciues quadriennio congressus; iste in Italia tribus proeliis uictor fuit apud Placentiam, iuxta amnem Metaurum ac Fanum Fortunae, postremum Ticinensibus campis. Huius tempore apud Dalmatas Septiminus imperator effectus mox a suis obtruncatur. Iste primus apud Romanos diadema capiti innexuit gemmisque et aurata omni ueste, quod adhuc fere incognitum Romanis moribus uisebatur, usus est. Hic muris ualidioribus et laxioribus Vrbem sepsit. Templum Soli aedificauit, in quo infinitum auri gemmarumque constituit. Porcinae carnis usum populo instituit. Superauit in Gallia Tetricum apud Catalaunos ipso Tetrico prodente exercitum suum, cuius assiduas seditiones ferre non poterat; quin etiam per litteras occultas Aurelianum ita fuerat deprecatus, ut inter alia uersu Vergiliano uteretur: «Eripe me his, inuicte, malis». Quem Claudius correctorem Lucaniae prouexit aspergens hominem eleganti ioco, sublimius habendum regere aliquam Italiae partem quam trans Alpes regnare. Zenobiam quoque occiso Odenatho marito, qui Orientent tenebat, haut longe ab Antiochia sine graui proelio coepit ingressusque Romam nobilem triumphum quasi receptor Orientis Occidentisque egit praecedentibus currum Tetrico et Zenobia.

14 Hoc imperante etiam in Vrbe monetarii rebellauerunt uitiatis pecuniis et Felicissimo rationali interfecto, quos Aurelianus uictos ultima crudelitate compescuit. Plurimos nobiles capite damnauit. Saeuus et sanguinarius ac necessarius magis in quibusdam quam in ullo amabilis imperator. Trux omni tempore, etiam filii sororis interfector, disciplinae tamen militaris et morum dissolutorum magna ex parte corrector.

15 Prouinciam Daciam, quam Traianus ultra Danubium fecerat, intermisit, uastata omni Illirico et Moesia, desperans eam posse retineri abductosque Romanos ex urbibus et agris Daciae in media Moesia collocauit appellauitque eam Daciam, quae nunc duas Moesias diuidit et est dextera Danubio in mare fluenti, cum antea fuerit in leua. Occiditur serui sui fraude, qui ad quosdam militares uiros amicos ipsius nomina pertulit adnotata, falso manum eius imitatus, tamquam Aurelianus ipsos pararet occidere; itaque ut praeueniretur, ab isdem interfectus est in itineris medio quod inter Constantinopolim et Eracliam est stratae ueteris; locus Cenofrurium appellatur. Mors tamen eius inulta non fuit. Meruit quoque inter diuos referri. Imperauit annos quinque menses sex.

16 Tacitus post hunc suscepit imperium, uir egregie moratus et rei publicae gerendae idoneus. Nihil tamen potuit ostendere intra sextum mensem imperii morte praeuentus. Florianus, qui Tacito successerat, duobus mensibus et diebus xx in imperio fuit neque quicquam dignum memoria egit.

17 Post hunc Probus, uir inlustris gloria militari, ad administrationem rei publicae accessit. Gallias a barbaris occupatas ingenti proeliorum felicitate restituit, quosdam imperium usurpare conatos, scilicet Saturninum in Oriente, Proculum et Bonosum Agrippinae, certaminibus oppressit. Vineas Gallos et Pannonios habere permisit, opere militari Almam montem apud Sirmium et Aureum apud Moesiam superiorem uineis conseruit et prouincialibus colendos dedit. Hic cum bella innumera gessisset, pace parata dixit breui milites necessarios non futuros. Vir acer, strenuus, iustus et qui Aurelianum aequaret gloria militari, morum autem ciuilitate superaret. Interfectus tamen est Sirmio tumultu militari in turri ferrata. Imperauit annos sex menses quattuor.

18 Post hunc Carus est factus Augustus, Narbone natus in Gallia. Is confestim Carinum et Numerianum filios Caesares fecit, cum quibus regnauit annis duobus; sed dum bellum aduersus Sarmatas gerit, nuntiato Persarum tumultu ad Orientem profectus res contra Persas nobiles gessit; ipsos proelio fudit, Sohenen et Tesifontem urbes notissimas coepit. Et cum castra super Tigridem haberet, ui diuini fulminis periit. Numerianus quoque filius eius, quem secum Caesarem ad Persas duxerat, adulescens egregiae indolis, cum oculorum dolore correptus in lecticula ueheretur, inpulsore Apro, qui socer eius erat, per insidias occisus est. Et cum dolo occultaretur ipsius mors quousque Aper inuadere possit imperium, foetore cadaueris prodita est; milites enim qui eum sequebantur, putore commoti, deductis lecticulae palliis post aliquod dies mortem eius notam habere potuerunt.

19 Interea Carinus, quem Caesarem ad Parthos proficiscens Carus in Illirico, Gallia, Italia reliquerat, omnibus se sceleribus inquinauit: plurimos innoxios fictis criminibus occidit, matrimonia nobilia corrupit, condiscipulis quoque qui eum in auditorio uerbi fatigatione taxauerunt perniciosus fuit; atque omnibus honoribus inuisus non multo post poenas dedit. Nam de Perside uictor exercitus rediens, cum Carum Augustum fulmine, Numerianum Caesarem insidiis perdidisset, Dioclitianum imperatorem creauit Dalmatia oriundum, uirum obscurissime natum, adeo ut a plerisque scribae filius, a nunnullis Anuli senatoris libertinus fuisse credatur.

20 Is primum militi in contione iurauit Numerianum nullo suo dolo interfectum, et cum iuxta eum Aper, qui Numeriano insidias fecerat, constitisset, in conspectu exercitus manu Diocletiani percussus est gladio. Postea Carinum omnium odio et decertatione uiuentem apud Margum ingenti proelio uicit, proditum a se exercitu suo, quem fortiorem habebat, certe desertum, inter Viminacium atque Aureum montem. Ita rerum Romanorum potitus, cum tumultum rusticani in Gallia concitassent et factioni suae Bacaudarum nomen inponerent, duces autem haberent Amandum et Aelianum, ad subigendos eos Maximianum Herculium Caesarem misit, qui leuibus proeliis agrestes domuit et partem Galliae reformauit.

21 Per haec tempora etiam Carausius, qui uilissime natus serenae militiae ordine famam egregiam fuerat consecutus, cum apud Bononiam per tractum Belgicae et Armorici pacandum mare accepisset, quod Franci et Saxones infestabant, multis barbaris saepe captis nec praeda integra aut prouincialibus reddita aut imperatoribus missa, cum suspicio esse coepisset consultu ab eo admitti barbaros, ut transeuntes cum praeda exciperet atque hac se occasione ditaret, a Maximiano iussus occidi purpuram sumpsit et Brittanias occupauit.

22 Ita cum per omnem orbem terrarum res turbatae essent, Carausius in Brittaniis rebellaret, Achilleus in Aegypto, Africam Quinquegentiani infestarent, Narseus Orienti bellum inferret, Dioclitianus Maximianum Herculium ex Caesare fecit Augustum, Constantium et Maximianum Caesares, quorum Constantius per filiam nepos Claudii traditur, Maximianum Galerium etiam adfinitate coniungeret, Constantius priuignam Herculi Theodoram accepit, ex qua postea sex liberos Constantini fratres habuit, Galerius filiam Dioclitiani Valeriam, ambo uxores habuerant repudiare conpulsi. Cum Carausio tamen, cum bella frustra temptata essent contra uirum rei militaris peritissimum, ad postremum pax conuenit. Eum post septennium Adlectus socius eius occidit, atque ipse post eum Brittanias triennio tenuit. Qui ductu Asclepiodoti praefecti praetorio oppressus est. Ita Brittaniae decimo anno receptae.

23 Per idem tempus a Constantio Caesare in Gallia bene pugnatum est. Circa Lingonas die una aduersam et secundam fortunam expertus est. Nam cum repente barbaris ingruentibus intra ciuitatem esset coactus tam praecipiti necessitate, ut clausis portis in murum funibus tolleretur, uix quinque horis mediis aduentante exercitu sexaginta fere milia Alamannorum cecidit. Maximianus quoque Augustus bellum in Africa profligauit domitis Quinquegentianis et ad pacem redactis. Dioclitianus obsessum Alexandriae Achilleum octauo fere mense superauit eumque interfecit. Victoria acerbe usus est; totam Aegyptum grauibus proscriptionibus cedibusque foedauit. Ea tamen occasione ordinauit prouide multa et disposuit quae ad nostram aetatem manent.

24 Galerius Maximianus primum aduersus Narseum proelium insecundum habuit inter Callinicum Carrasque congressus, cum inconsulte magis quam ignaue dimicasset; admodum enim parua manu cum copiosissimo hoste commisit. Pulsus igitur et ad Dioclitianum profectus cum ei in itinere occurrisset, tanta insolentia a Dioclitiano fertur exceptus, ut per aliquod passuum milia purpuratus tradatur ad uehiculum cucurrisse.

25 Mox tamen per Illiricum Moesiamque contractis copiis rursus cum Narseo Hormisde et Saporis auo in Armenia maiore pugnauit successu ingenti nec minore consilio, simul fortitudine, quippe qui etiam speculatoris munus cum altero aut tertio equite susceperit. Pulso Narseo castra eius diripuit, uxores, sorores, liberos coepit, infinitam extrinsecus Persarum nobilitatem, gazam Persicam copiosissimam. Ipsum in ultimi regni solitudines egit. Quare ad Dioclitianum in Mesopotamiam cum praesidiis tamen morantem ouans regressus ingenti honore susceptus est. Varia deinceps et simul et uiritim bella gesserunt, Carpis et Basternis subactis, Sarmatis uictis, quorum nationum ingentes captiuorum copias in Romanis finibus locauerunt.

26 Dioclitianus moratus callide fuit, sagax praeterea et admodum subtilis ingenio et qui seueritatem suam aliena inuidia uellet explere. Diligentissimus tamen et sollertissimus princeps, etsi imperio Romano primus regiae consuetudinis formam magis quam Romanae libertatis inuexerat, adorarique se iussit, cum ante eum cuncti salutarentur. Ornamenta gemmarum uestibus calciamentisque indidit. Nam prius imperii insigne in clamide purpurea tantum erat, reliqua communia.

27 Herculius autem propalam ferus et inciuilis ingenii, asperitatem suam etiam uultus horrore significans. Hic naturae suae indulgens, Dioclitiano in omnibus et saeuioribus consiliis obsecutus. Cum tamen ingrauescente aeuo parum se idoneum Dioclitianus moderando imperio esse sentiret, auctor Herculio fuit, ut in uitam priuatam concederent et stationem tuendae rei publicae uiridioribus iunioribusque mandarent; cui aegre collega obtemperauit. Tamen uterque uno die priuato habitu imperii insigne mutauit, Nicomediae Dioclitianus, Herculius Mediolani, post triumphum inclitum, quem Romae ex numerosis gentibus pompa ferculorum illustri, qua Narsei coniuges sororesque et liberi ante currum ducti sunt. Concesserunt tamen Salonam unus, aller in Licaonia.

28 Dioclitianus priuatus in uilla, quae haud procul a Salonis est, praeclaro otio senuit. Qui dum ab Herculio atque Galerio ad recipiendum imperium rogaretur, tamquam pestem aliquam detestans in hunc modum respondit: «Vtinam Salonae possetis uisere olera nostris manibus instituta, profecto numquam istud temptandum iudicaretis». Vixit annos sexaginta octo, ex quis communi habitu prope nouem egit. Morte consumptus est, ut satis patuit, per formidinem uoluntariam; quippe cum a Constantino atque Licinio uocatus ad festa nuptiarum, per senectam, quominus interesse ualeret, excusauisset, rescriptis minacibus acceptis, quibus increpabatur Maxentio fauisse ac Maximino fauere, suspectans necem dedecorosam uenenum dicitur hausisse. Inusitata uirtute usus, ut solus omnium post conditum Romanum imperium ex tanto fastigio sponte ad priuatae uitae statum ciuilitatemque remearet; contigit igitur ei, quod nulli post natos hommes, ut, cum priuatus obisset, inter diuos tamen referretur.

EXPLICIT HISTORIAE ROMANAE LIBER NONVS