Jahongir

I. DENGIZ SOHILIDAGI UY

Qirg‘oq bo‘ylab esayotg‘an shabada xurmo yaproqlarini xuddi ulkan yelpig‘ichday bir maromda tebratadi. Hali erta bo‘lishiga qaramay oftobning shashti zo‘r. Daraxtlar yerga quyUQ soya gashlagan.

Tomi tekis, keng ayvoni okean sohiliga qaragan mo‘’jazgina uy tog‘ yonbag‘riga joylashgandi. Uyning orqasidan tropik o‘rmon boshlanib ketgan. Uyni gir qurshab olgan xurmo daraxtlari ulkan yaproqlari bilan jazirama issiqni daf qilib turadi. Hovlining atrofi ko‘kat devor bilan o‘ralgan.

Uy yakka-yolg‘iz. Pastqam tog‘ tizmasi ortida kichkina shaharcha joylashgan.

Egniga yengil oq kostyum kiyib, oyog‘iga shu yerning ustalari yasagan to‘qima tuflini sarpoychan kiyib olgan mallasoch, yoshgina juvon ayvonda nonushta qilib, kofe ichib tirardi.

— Yana ichasizmi? — deb so‘radi xuddi o‘shanday oq ko‘ylak, oq shalvar va to‘qima poyabzal kiygan keksa xizmatkor.

— yo‘q, Gans, rahmat. Opketavering. Darvoqe, oyog‘ingiz qalay, Gans?

— Minnatdorman, juda yaxshi. Oftob ajoyib malham bo‘ldi. Hademay bemalol raqsga tushsam ham bo‘laveradi.

— Frau Shmitgof uydami?

— Masalliq opkelishga ketuvdi. Hali-zamon kep qoladi. Birbr narsa keraqmi, frau?

— Yo‘q, rahmat, hech narsa kerak emas.

Gans ketdi.

Elza xurmo yaprog‘idan yasalgan yelpig‘ichni oldi-da, yengil to‘qima kresloni dengiz tomonga burib, tong quyoshidan jimirlab yotgan suv sathiga tikilgancha asta yelpinib o‘tirdi.

Elzaning bu yerga kelib qolganiga ham, mana, uch yil bo‘ldi. Emma, uning o‘g‘li va Elzani birga opketishga ko‘ndirgan frau Shmitgof ham shu yerda istiqomat qilardi.

Elzaning bu yerga kelib uchratgan birinchi odami Karl Gotlibning keksa xizmatkori Gans bo‘ldi. Shtirner ketishidan oldin Elzaga tayinlagan ishonchli odam shu edi.

Shtirner Gansning sadoqatini «mustahkamlash» maqsadida unga katta kuchlanishda ta’sir o‘tkazgan edi. Usha paytda Shtirner ta’sirni uzoq muddat saqlash bobida katta yutuqlarga erishgandi, hatto o‘zini umrbod «boshqa shaxs» ga aylantirishni mo‘ljallab yurgan edi. Gans mana shu maqoaddagi birinchi tajriba bo‘ldi. Sinov muvaffaqiyatli tugab, ijobiy natijalar bergach, Shtirner o‘z ishidan xursand bo‘lib, mamnun jilmayib qo‘edi.

«Odamlarni sofdil va sadoqatli qilish naqadar oson bo‘lib qoldi!» — deb ko‘nglidan o‘tkazgan edi u, Gansni bu yoqqa jo‘nata turib.

Ammo sun’iy ravishda tug‘dirilgan bu sadoqat faqat ehtiyotkorlik nuqtai nazaridan qilingan edi. Gans busiz ham Shtirnerga umrbod sodiq qolib, uning har qanday buyrug‘ini so‘zsiz bajarishi mumkin edi. Yaqin shaharlardan biridagi bankda uning nomiga katta miqdorda pul qo‘yilgan edi. Ammo pulning ham, uyning ham to‘la xo‘jayini Elza edi. Unga shovqinsuronli shaharlardan va o‘tmishini esga soladigan hamma narsadan yiroq bo‘lgan bu ovloq maskan juda ham yoqar edi. U tezroq o‘zini unutishlarini xohlardi.

Ularning bu yoqqa kelishlari xuddi qochoqlarning ishiga o‘xshab ketardi. Qayoqqa ketishayotganini birovga aytishmadi, to‘satdan, hech kimni ogohlantirmasdan jo‘navorishdi, hatto bu yoqqa kelgandan keyin familiyalarini ham o‘zgartirib olishdi. Elza bolaligida o‘zini tarbiyalab, voyaga yetkazgan ajoyib kampirning familiyasini oldi — o‘zini Bekker deb atadi. Emma marhum onasining qizlik familiyasiga o‘tib, Shpilman bo‘ldi. Faqat Shmitgof o‘z familiyasida qoldi.

— Men o‘zimning familiyamga judayam o‘rganib qolganman, o‘zgartirsam chalkashtirib yuraman. Bundan tashqari… bu g‘ayriqonuniy ishdir, javobgarlikdan qo‘rqaman, — dedi u.

Ular osoyishta hayot kechirishardi. O‘zlarini ma’lum qilib qo‘ymaslik uchun hech kim bilan xat yozishmas, hatto gazeta ham olishmasdi. Shmitgof bilan Gans ro‘zg‘orga qarar, qora tanli enaga bolani boqish va parvarish qilishda Emmaga yordamlashardi. Ikkita negr tomorqa bilan bog‘da ishlar hamda bir juft ot bilan eshakni boqardi. Aslida otlarning zarurati ham yo‘q edi. Ba’zan Emma o‘g‘li bilan otga minib, aylanib kelardy. Ular asoyean okean sohilida sayr qilishardi.

Hammalari ham tanib bo‘lmas darajada qorayib ketishgandi. Ayniqsa kichkina Otto, uni Miqtivoy deb atashardi. Qopqora sochlari jingalak, har doim oftobda yalang‘och yurganidan badani ko‘mirga o‘xshab ketgan bu bola, yuzining yevropacha bichimini demasa, naq habash edi.

Katta shaharda yashab o‘rganib qolgan Emma dastlabki kunlari ancha zerikdi, ammo ko‘p o‘tmay yangicha hayotga ko‘nikib ketdi. Bolaning tashvishidan qo‘li bo‘shamasdi. O‘zining yuziga ham avvalgi qizillik qaytgan, o‘g‘liga qo‘shilib kulganida uy ichi xuddi qo‘ng‘iroq sadosiga to‘lib ketganday bo‘lardi. Kechqurunlari Elza ko‘pincha royal chalib o‘tirardi: bu odati haliyam qolmagandi. Emma bolasini uxlatib kuy tinglab o‘tirardi.

Har kim o‘z dardini o‘ylardi.

Elza ertalab hammadan kech turardi. Nonushta qilib o‘tirib, okean sohilidan eshitilayotgan sho‘x qiyqiriqlarga jilmayib quloq solardi.

Bola kun bo‘yi sohildan beri kelmasdi.

U rang-barang tosh va chig‘anoqlar terar, qisqichbaqa tutar, to‘lqin qirg‘oqqa chiqarib tashlagan mayda baliqlarni qaytadan suvga uloqtirib yurardi.

Yuraksiz Emma boshda hamma narsadan qo‘rqardi. Nazarida go‘lqin uyni supurib ketadiganday tuyular, chayonlar, ilonlar uyga. o‘rmalab kirib kelayotganday bo‘lardi. Arslonlar yuragiga vahima solardi. Darhaqiqat, bu yerda arslonlar ham bor edi, lekin ular olisda, o‘rmon ichkarisida yashashardi. Hech qachon uyga yaqin yo‘lashmasdi. Har zamonda ularning o‘kirgani eshigilib qolardi, xolos. Shunday paytda Emmaning o‘takasi yorilib, Elzani uyg‘otardi… Lekin bora-bora u ham bularning hammasiga ko‘nikib qoldi.

Elza asta-asta yelpingancha okeanda, ko‘rfazga kiradigan joyda paydo bo‘lgan oppoq kemani kuzatib turdi. Ko‘rfazda ko‘pincha mahallyy aholining baliqchi qayiqlari suzib yurardi. Yevropa kemalarining bu tinch kunjakka kirishi katta voqea hisoblanardi. Okean kemalarining yo‘li ancha olisda edi. Kichikroq kemalar ba’zan ufqda ko‘zga chalinardi-yu, yo to‘g‘riga o‘tib ketar, yoki bo‘lmasa qo‘shni shaharchaning portiga qarab burilardi. Bu gal oq kema to‘ppa-to‘g‘ri ko‘rfazga kirib kela boshladi.

Elza oromi buzilishidan xavotirlangan kishilarda bo‘ladigan noxush bir kayfiyatga tushdi.

Kema bir tekis chayqalib, sohilga yaqinlashib kelardi.

Kema ustida qizil bayroq hilpiradi.

«Qiziq», — deb o‘yladi Elza.

Bu orada kema qirg‘oqqa yaqin kelib to‘xtadi.

Langar zanjirlarining sharaqlagani eshitildi, yelkanlar tushirildi. Qayiqda ikki matros bilan egniga oq kostyum, boshiga po‘kak qalpoq kiygan yana uch odam o‘tirardi. Qayiq Emma, o‘g‘li va qora tanli enaga turgan joyga kelib to‘xtadi. Oq kiyingan uch odam qayiqdan tushdi. Boyagi qo‘ng‘iroqday ovozlar tinib qoldi. Bola onasining pinjiga kirib, notanish odamlarga qo‘rqib qarab turardi. Matroslar qayiqdagi paxta toylariga o‘xshagan yuklarni ko‘tarib, bellarigacha suvga botgancha qirg‘oqqa tashiy boshladilar. Oq kostyumli kishi Emmaning oldiga kelib ta’zim qildi, boshidan qalpog‘ini oldi-da, yuklarga ishora qilib, bir nimalar dedi. Emma bosh silkidi. Matroslar bilan oq kostyumli uch odam yuklarni ochib, brezent, arqon va qoziqlarni olishdi. Chodir tika boshlashdi. Shu yetmay turuvdi! Nima uchun albatta shu yerga tikishlari kerak bo‘lib qoldi?

Emma bolani ko‘tarib olgan enagaga allanimalar dedi, uchovlari tosh yo‘lkadan shosha-pisha uyga ko‘tarila boshladilar.

Elza tez-tez yelpinib, bularning yetib kelishini betoqatlik bilan kutdi. Emma bola bilan enagani ortda qoldirib, ayvonga deyarli chopib kirdi. Elza Emmaiing rangi oqarib ketganini ko‘rib, beixtiyor o‘zi ham hayajonlana boshladi.

— Kim ular? Nima uchun kelishibdi? — deb so‘radi u dugonasidan. Emma balandlikka chopib chiqqanidan va qattiq hayajonlanganidan entikib nafas olardi. To‘zg‘ib ketgan sochlari peshonasiga yopishib qolgandi.

— Bugun parranda topolmadim, o‘rniga yaxshi baliq oldim! — orqadan shaharchadan qaytgan frau Shmitgofning ovozi eshitildi.

— Kim ekan ular? — savolini qaytardi yana Elza, Shmitgofga e’tibor bermay.

— Shtirner bilan tag‘in ikkita notanish odam… — dedi Emma dugonasiga javdirab qarab.

Elza suratday qotib qoldi, keyin gavdasini kreslo suyanchig‘iga tashladi, qo‘lidagi yelpig‘ich yerga tushib ketdi.

— Bo‘lishi mumkin emas! Yanglishyapsan, Emma.

— O‘sha, o‘sha! O‘lay agar, xuddi o‘zi! Basharasi o‘zgarib ketibdi, lekin o‘shaning o‘zi. Uning ko‘zlarini unutib bo‘ladimi? Yenida yana ikkita begona odam bor. Biri yoshroq, ikkinchisi katta yoshda, mo‘ylov qo‘ygan.

Oraga jimlik cho‘kdi. Elza qattiq hayajonda edi.

Go‘yo Emma emas, uning o‘zi hozirgina toqqa chopib chiqqanday tez-tez nafas olardi.

— Nima dedi u senga? — so‘radi Elza.

— Ovga kelishgan ekan, chodir tikishga ruxsat so‘radi. U negadir o‘zini Shtern deb tanishtirdi.

— Shtern! — xitob qildi Elza. — Demak, o‘sha, bunga shubha yo‘q, o‘shaning o‘zi.

— Nega endi Shtern bo‘ladi? — so‘radi Emma.

Elza bir oz ikkilanib turib, keyin javob berdi:

— Bizga o‘xshab familiyasini o‘zgartirgan.

— Shuni bilarkansan, nega menga shu paytgacha indamading? — dedi Emma o‘pkalanib.

— U bilan qaytib uchrashmaymiz deb o‘ylagan edim. O‘tmishini unutishga va uni oshkor etmaslikka uning bizdan ko‘ra asosi ko‘proq. Shuning uchun, Emma, sendan va frau Shmitgof, sizdan iltimos qilaman, Gansni ham ogohlantirib qo‘yinglar, agar Shtirner bu yoqqa kelguday bo‘lsa, hech qaysimiz uning eski nomini tilga olmasligimiz, uni taniganligimizni sezdirmasligimiz kerak. Qanchalik gunoh qilgan bo‘lishiga qaramay, u endi boshqa odam. U o‘z o‘tmishidan voz kechgan, shuning uchun uning sirini oshkor etmasligimiz kerak.

— Bu sir hamrohlariga ma’lum bo‘lsa-chi?

— Unday bo‘lmasa kerak.

— Agar Shtirner bizni tanib, o‘zi o‘zini oshkor qilib qo‘ysa-chi? Menimcha, Elza, seni ko‘rgach, u xotirjam turolmaydi. Kutilmagan uchrashuv bo‘ladi-yu! — u kaftlarini bir-biriga ishqalab, yosh boladay qiyqirib Xitob qildi: — Rosa qiziq ish suldi-da! — Keyin birdan shashtidan tushib qoldi: — Ishqilib, yana biror baloni boshlamasa go‘rga edi…

— Yo‘q, endi bunday qilmaydi. Tashvish tortma. U hech qaygnmizni tanimaydi ham, ishonaver. Axir seni tanimabdi-ku. 1aqat meni… sal-pal… birorta tanishiga o‘xshatishi mumkin, — deb qo‘shib qo‘edi u go‘yo bir narsalarni eslaganday bo‘lib. — Ialki bu yoqqa kelishmas ham.

— Kelishadi, menimcha, kelishsa kerak, — dedi Emma. — Chunki Shtirner: «Sizlarni bezovta qilmaymiz. Lekin xizmatkorlaringiz orasida mahalliy sharoitni biladigan birorta odam bo‘lsa bir-ikki kunga yo‘l boshlovchilikka berib turishlaringizni o‘tinib so‘raymiz», — dedi. Ana, kelishyapti, kelishyapti! — birdan qiyqirib yubordi Emma. — Meni shunaqa ahvolda ko‘rishdi baribir. Sen kirib tufli bilan paypog‘ingni kiyib chiq! Noqulay. Ming qilganda ham Shtirner, t-fu… Shtern, Shtern, Shtern bir paytlar sening ering bo‘lgan…

Elza tez o‘rnidan turib, o‘z xonasiga kirib ketdi. U hozir yasanib chiqishdan ko‘ra ham hayajonini sal bosib olish haqida o‘ylardi.

U yana Shtirner bilan, bir mahallar boshiga qancha kulfatlar solgan, lekin uni chin qalbidan sevgan o‘sha sirli odam bilan yuzma-yuz bo‘ladi.

Elza xona ichida tez-tez u yoqdan-bu yoqqa yura boshladi. Xotiralar girdobida boshi aylanib ketdi. Bu qadar hayajonlanayotganiga o‘zi ham taajjubda edi. U hammasini unutdim, hammasi o‘tmish bo‘lib qoldi, deb o‘ylagandi. Faqat ochilmay qolgan bir sir unga ba’zan azob berardi: Karl Gotlibning o‘limida Shtirner aybdormi, yo‘qmi? Bu sirni Shtirner o‘zi bilan birga olib ketgan edi. Elza ko‘zgu oldiga borib, beixtiyor yeochlarini tuzata boshladi.

«Qorayib ketganimni-ya!» — deb ko‘nglidan o‘tkazdi u oynaga qarab turib.

— Baribir tanimaydi, — deb shivirladi keyin yengil tin olib.

Tashqarida ovozlar eshitildi.

— Iye, nimaga qarab turibman? — u shkaf oldiga chopib borib, ko‘ylaklarini tstkilay ketdi: «Baribir hammasiyam ularga almisoqdan qolganday tuyulsa kerak», degan o‘y o‘tdi ko‘nglidan. Keyin yengil oq ko‘ylakni tanlab, tez kiyindi-da, o‘zini yana bir marta oynaga solib, ayvonga chiqdi.

II. ARSLON OVLOVCHILAR

Oppoq shop mo‘ylovli kishi Elzaga yaqinlashdi.

— Ichimizda eng kattasi sifatida menga boshqalarni tanishtirishga ruxsat etasiz, — dedi u ta’zim qilib. — Dugov, Moskvadagi hayvonot bog‘larining mudiri. Bu kishi — Kachinskiy. Fikrni uzoq masofaga uzatishga doir barcha ishlarning mutasaddysi.

Kachinskiy salomlashdi.

— Bu kishi esa, — Dugov Shtirnerga ishora qildi, — mening eng yaqin yordamchim Shtern.

Shtirner Elzaga qo‘lini uzatdi, ular andak rasmiyroq tarzda ko‘rishishdi.

Hammalari stol atrofiga o‘tirishdi. Elza qo‘ngiroq chalib, nonushta keltirishni buyurdi. Keksa xizmatkor stolga yaqinlashganda Shtirnerga ko‘z qiri tushdi-yu, qo‘lidagi patnis titrab ketdi. Emma eshik tomonga qar&b bir kulib qo‘edi, Elza nima uchun kulyapti bu deb, o‘girilib qaragan edi, eshik orqasidan qo‘rqa-pisa mo‘ralab turgan frau Shmitgofni ko‘rdi.

Dugov uy egalarining sogligi uchun qadah ko‘tarib, dedi:

— Sizlarning oromingizni buzganimiz uchun uzr so‘raymiz, tasodifan shunday bo‘lib qoldi, frau Bekker. Biz otpuskadan foydalanib, arslon ovlagani chiqqan edik. Hayvonot bog‘larimizda faqat shu yerdagina istiqomat qiladigan ajoyib arslon zotlari yetishmaydi. Shuning uchun ham Shtern bilan safarga otlandik, bizga Kachinskiy ham qo‘shildi, bu kishi o‘zi bizni ta’minlagan qurollarini amalda sinab ko‘rmoqchi.

— Qanaqa qurol ekan u? Qani o‘zi? — deb so‘radi sinchkov Emma.

Dugov kulib qo‘edi.

— Ovga birga borsangiz ko‘rasiz!

— Arslon oviga-ya? O‘lganimdayam bormayman! — dedi Emma o‘takasi yorilib. — Ovozini uzoqdan eshitsam ham qaltirab qolaman-ku…

— o‘ho‘! Demak, bizni aldashmagan ekan, ovimiz baroridan keladiganga o‘xshaydi! — dedi Dugov qo‘llarini bir-biriga ishqalab. — Sizlarni bezovta qilganimizning boisi shuki, — deb davom etdi u, — shaharda to‘xtab, shov-shuv ko‘tarishni xohlamadik. Olomon hamisha xalaqit beradi. Shuning uchun sizlarning ko‘rfazingizga qarab burildik. — Dugov qo‘li bilan sohil tomonga ishora qildi. — O‘zimiz chodirda yashaymiz. Sizlardan faqat bitta iltimosimiz bor: agar xizmatkorlaringiz orasida mahalliy kishilardan bo‘lsa yo‘l boshlovchi sifatida foydalanishga ruxsat bersangiz.

Elza Dugovning iltimosiga bajonidil rozi bo‘ldi. U Shtirnerga qaramaslikka harchand urindi-yu; biroq ilojini qilolmadi, bir necha bor ko‘z qirini tashlab oldi. Nihoyat, sabri chidamay, unga murojaat qildi:

— Ayting-chi, janob Shtern, agar yanglishmasam, siz rus emassiz-a?

— Ha, rus emasman, — javob berdi Shtern.

— Rossiyada yashayotganingizga ko‘p vaqt bo‘ldimi?

— Uch yilcha bo‘p qoldi.

Elza so‘roqni eslatadigan bu suhbatni ortiq davom ettirishni ep ko‘rmadi. Shunday bo‘lsa ham yana bir savol og‘zidan chiqib ketdi.

— Ilgari qayerda yashagansiz?

Shtirner ochiq chehra bilan samimiy kuldi. Elza hayron bo‘lib qoldi: bu kulgi Shtirnerning avvalgi sovuq zaharxandalariga mutlaqo o‘xshamasdi. Chindan ham uning ro‘parasida butunlay boshqa odam o‘tirardi.

— Ilgari qayerda yashaganim va umuman, butun o‘tmishim o‘zim uchun ham jumboq. Ishonmaysizmi? Ana, o‘rToqlarimdan so‘rang. Moskvaga kelgunimga qadar nima bo‘lganini mutlaqo eslayolmayman, bu holdan dastlabki kunlari qattiq iztirob chekib yurdim. Professorlarga maslahat so‘rab murojaat qilgan edim, ular shizofreniyaga o‘xshagan allaqanday bir murakkab ruhiy kasallik topishdi. Bu dard bilan ogrigan kishi o‘zining kimligini ham, o‘tmishini ham unutar ekan. O‘rtoq Kachinskiy o‘z metodi asosida davolashni taklif qilgan edi, bu kishiga naqadar ishonishim va beqiyos hurmatimga qaramay, men ko‘nmadim. Bu davo xuddi gipnozga o‘xshaydi, gipnozni esa o‘lguday yomon ko‘raman.

Elza Kachinskiyga qaradi. U boshi bilan tasdiq ishorasini qilib, dedi:

— Men Shternga o‘z xizmatimni taklif qilgan edim. Bu kishi rad etdi. Rozilik bo‘lmagach, albatta, men ham tajriba o‘tkazmadim.

— Moskvaga kelganimdan keyin «Dinamo» zavodiga ishchi bo‘lib kirdim, — deb davom etdi Shtirner. — Keyin hayvonot bog‘iga o‘tdim — men jonivorlarni juda yaxshi ko‘raman — o‘sha yerda mudir Dugov bilan tanishdim, bu kishi katta iltifot ko‘rsatib, tez orada meni o‘zlariga yordamchi qilib oldilar.

— Siz shunga arzir edingiz, azizim, — deb luqma tashladi Dugov.

— Dugov orqali «Fikr uzatuvchi apparat» bilan tanishdim. Kachinskiyni biz hazillashib shunday deymiz. O‘zim haqimda bundan ortiq hech narsa bilmayman.

— Fikrni uzoq masofaga uzatish shunaqa keng yo‘lga qo‘yilganmi sizlarda? — deb so‘radi Emma.

— Ha, ha! — dedi Dugov. — Ajoyib narsa. Fikrni uzoq masofaga uzatish haqiqatan ham keng qo‘llanilyapti. Bir necha o‘n yildan keyin dunyo tanib bo‘lmas darajada o‘zgarib ketadi.

— Hozir erishilganining o‘zi ham hazil gap emas, — dedi Shtirner. — Nahotki gazetalarda o‘qimagan bo‘lsangiz?

— Biz gazeta olmaymiz.

Shtirner Elzaga qaradi-yu, bir nimalarni eslaganday o‘y surib qoldi.

— Qizyq, — dedi u keyin. — Men sizni qachonlardir, qayerdadir ko‘rgandayman. Ehtimol, yo‘l-po‘lda tasodifan uchrashgandirmiz?…

— Ehtimol, — deb javob berdi Elza bir oz o‘ng‘aysizlanib. — Shunaqa qilib, fikrni uzoq masofaga uzatish mo‘’jizalar yaratadi deng?

— E, nimasini aytasiz! Biz afsona va xomxayollarni haqiqatga aylantirdik. — Kachinskiy birdan to‘lqinlanib gapga tushib ketdi: — Agar yo‘lingiz tushib Moskvaga borib qolgudek bo‘lsangiz, uni tanimaysiz. Sizni lol qoldiradigan birinchi narsa shuki, Moskva ulkan sukunat shahriga aylangan. Bevosita fikr almashishni o‘rganganimizdan buyon bir-birimiz bilan deyarli gaplashmaymiz. Gaplashishning eski usuli bizga endi juda sekin va noqulay bo‘lib tuyuladi! Balki borib-borib gaplashishni butunlay unutib yuborarmiz. Hademay pochtani ham, telegrafni ham va hatto radioni ham arxivga topshirsak kerak. Biz uzoqdan turib bir-birimiz bilan gaplashishni ham o‘rganib oldik. Agar xohlasangiz, hozir Moskvadagi o‘rtog‘im bilan fikr olishishim mumkin.

Kachinskiy jim bo‘lib qoldi, ko‘zlarini xiyol yumib, chakkasiga qandaydir bir qutichani qo‘ygancha diqqatini bir joyga to‘pladi. Elza bilan Emma uning yuzidagi o‘zgarishlarni qiziqib kuzatib turdilar. Saldan keyin Kachinskiy ko‘zlarini ochib, jilmaydi.

— Do‘stim sog‘-salomat ekan, lekin ishi juda ko‘pmish, majlisda o‘tiribdi. Moskvada qor yog‘ayotgan emish. Ivin hammamizga salom aytdi. Xotiniga to‘ti olib borishimizni iltimos qildi.

Emmaning og‘zi ochilib qoldi.

— Qanaqa qilib gaplashdingiz? — deb so‘radi u, — fikrlar aralashib ketmaydimi?

— Shunaqa bo‘lishi ham mumkin, lekin radiodagichalik emas. Bizning «radiostansiya» miz eskisiga qaraganda ancha aniq ishlaydi; biz suhbatdoshimiz «priyomnigi» qaysi to‘lqinda turganini hammavaqt bilamiz va shunga qarab, tez aloqa bog‘laymiz.

— Qani o‘sha radiostansiyangiz? — deb so‘radi Elza.

— Mana! — dedi Kachinskiy peshonasini ko‘rsatib. — Miyamiz — bizning radiostansiyamiz. Bizda haqiqiy kuchaytirgich mashinalar ham bor, lekin ulardan ommaviy ta’sir o‘tkazish lozim bo‘lib qolgandagina foydalanamiz. Masalan, yangiliklarni xabar qilish, leksiya, konsert paytlarida. Odamlar esa bir-birlari bilan muomala qilish uchun cho‘ntaklarida kichkina kuchaytirgich olib yurishadi. Mana! — Kachinskiy hozirgina o‘zi chakkasiga tutib turgan qutichani ko‘rsatdi. — Yaqin masofaga hozir kuchaytirgichning ham zarurati yo‘q. — Hademay sun’iy kuchaytirgichlardan butunlay voz kechamiz. Mashq qilish orqali tabiiy «radiostansiya» miz quvvatini oshira boramiz.

— Xuddi radiodagiga o‘xshab, qonsert ham eshittira olasizlarmi?

— Radiodagidan ko‘ra ham soz bo‘ladi. Biz eng yaxshi kompozitorlarimizdan istagan kuyimizni xayolan ijro etishni iltimos qilamiz. Xayolning erkin parvoziga quloq tutish naqadar gashtli! Yeki bo‘lmasa, bizda sevib o‘ynaladigan shaxmatni olib ko‘raylik. Yuz minglab odamlar grossmeysterlarning o‘yinini xayolan tomosha qilishaveradi. Ayniqsa bu o‘yinni «ochiq» o‘ynash maroqli. Shaxmatchilar donalarni surishni o‘ylash jarayoiini xayolan tarqataveradilar. E-e, hammasini aytib ado qilib bo‘lmaydi.

— Borib o‘z ko‘zingiz bilan ko‘rganingiz ma’qul, — dedi Shtirner Elzaning o‘ziga qarab turganini sezib.

— Ha, eng yaxshisi shu, — dedi Kachinskiy. — Biz faqat ovozni emas, balki bo‘yoqlar, obrazlar, sahnalar, xullas, inson tasavvur qila oladigan hamma narsani xayolan tarqataveramiz. Fikrii uzoq masofaga uzatish barcha uchun tushunarli bo‘lgach, teatrlar, kinematograf, maktab va shunga o‘xshash ommaviy muassasalarga hojat qolmaydi. Bilim olish, hordiq chiqarish, tomoshalar hamma uchun qulay bo‘ladi. Fikrni uzatish, ayniqsa, ishchilar faoliyatida ham juda qo‘l keladi. Bizda ishni xuddi orkestrday uyushqoqlik bilan va benuqson bajaradigan butun-butun mehnat kollektivlari bor.

Bu narsa fikriy ta’sir yordamida nerv sistemalarining faoliyatini uyg‘unlashtirish bilan bog‘liq. Kollektiv mehnat talab qilinadigan joyda harakatlarning muvofiq kelishi katta ahamiyatga ega. Buning uchun, masalan, qadim zamonlardan boshlab keyingi paytlargacha qo‘shiqdan foydalanishgan. Bizda bir vaqtlar: «Ey azamatlar, zo‘r beriig…» degan qo‘shiq aytilardi. «Zo‘r bering», deganda ishlayotganlar ahil harakat qilishardi. Lekin bu uso‘l faqat og‘ir jismoniy mehnat paytidagina qo‘l kelgan. Murakkab mehnat jarayonlari chogida ishchilar harakatini uyg‘unlashtirish uchun esa boshqa usullarni qo‘llashgan. Barcha protsesslar bir-biriga bog‘lanib ketadigan konveyyer sistemasi joriy qilinganki, ishlab chiqarishning biror yerida ish to‘xtasa, butun konveyyer to‘xtab qolgan. Odamlar xohlasa-xohlamasa bir me’yerda ishlashga majbur bo‘lishgan. Axir barcha baravar emas-ku. Har kimning jismoniy va ruhiy holati har xil bo‘ladi. Endi ana shu majburiy usul o‘rnini bizning fikriy ta’sir usulimiz egalladi. Bu usul odamlarni majbur qilmaydi, balki ishchilarga o‘z nerv sistemalari va muskullari ishini kollektiv mehnati bilan muvofiqlashtirishga yordam beradi.

Bir paytlar Moskvada tashkil etilgan Birsimfans, ya’ni dirijyorsiz birinchi simfonik orkestr hammani hayratga solgan edi. Bu haqiqatan ham ko‘pdan-ko‘p odamlarning bir-biri bilan qalban birlashgan, nerv sistemalarining ishi uyg‘unlashgan kollektivini yaratish yo‘lidagi birinchi urinish edi. Ammo shunga qaramay, Birsimfansda ham majburiy birlashuv kuchli edi: uning a’zolari kollektivning yagona irodasidan ko‘ra oldindan belgilangan kuy sur’atiga ko‘proq bo‘ysunar edilar.

Ko‘rinmas «dirijyor» ning miyaga bevosita ta’sir qilishi — bu, butunlay boshqa gap. Uyushqoqlik ham, mehnat unumdorligi ham a’lo darajada bo‘lydi.

— Bularning hammasi inson shaxsiyatini, uning erkinligini yo‘q qilib yubormaydimi? Bu kuchni boshqalarga qarshi ishlatishni xohlab qoladigan odamlar chiqib qolishi mumkinku!

— Shunaqa dam bor edi uni Shtirner deb atashardi, uning to‘g‘risida ba’oi bir aplarni eshitganman, — dedi Shtirner, — O‘sha odam rostdan ham fikr kuchidan o‘z manfaati yo‘lida foydalanib, boshqalarga kup jabr o‘tkazgan. Ammo Kachinskiy uni zararsizlantirishga muvaffaq bo‘ldi.

— Bilmaysizmi, hozir Shtirner qayerdaykin? — Elza o‘zini tutolmay Shtirnerga murojaat qildi.

— Bilmayman, uning qayerdaligini bilmaganimga shukur qilsin… Agar ko‘rib qolganimda ham so‘rashmagan bo‘lardim.

Kachinskiy jilmaydi.

— Shtirnerdan o‘ch olishning nima keragi bor? Uni jilovlab qo‘yishning yumshoqroq usullari mavjud. Lekin biz bu usullardan favqulodda hollardagina foydalanamiz. Bundan tashqari, adolatli bo‘lishimiz kerak: Shtirner bizga katta meros qoldirib ketdi. Uning ixtirolarisiz fikrni uzoq masofaga uzatish sohasida bu qadar yutuqlarga erishmagan bo‘lardik. Qolaversa, u mening hayotimni saqlab qoldi. Bu uning olijanobligidan dalolat beradi.

— Rossiyada Shtirnerning kirdikorlarini qilib bo‘lmaydi, — dedi Shtirner. — Fikrni uzoq masofaga uzatish hammabop bo‘lib qolganidan beri kuchlar nisbati o‘zgardi. Agar siz birovning fikrini qabul qilishni istamasangiz, «priyomnigingizni o‘chirib» qo‘yishingiz mumkin. Vassalom.

— Baribir «fikriy hujum» ehtimoli hali ham bor, — deb uning gapini davom ettirdi Kachinskiy. — Lekin bundaylarni doimo kuzatib turamiz va o‘ziga xos ravishda jazolaymiz. Qudratli kuchaytirgichlar orqali jinoyatchiga tegishli ta’sir o‘tkazamiz, u shunday «mulla» bo‘lib qoladiki, qaytib jinoyat qilish umrbod xayoliga ham kelmaydi. Bizga endi qamoqxonalar ham kerak emas, har qanday jinoyatchini jamiyat uchun foydali shaxsga aylantirish qo‘limizdan keladi.

Elza negadir o‘ylanib qoldi.

Dugov buni sezdi va o‘z gaplarimiz bilan chet odamlarning suhbatidan uzoqlashib ketgan mezbonlarni charchatib qo‘ydik shekilli, degan andisha bilan soatiga qarab, so‘z qotdi:

— Juda gapga tushib ketdik. Yuring, Shtern, ovga hozirlik ko‘raylik.

Dugov bilan Shtirner ayollar bilan xayrlashib, sohilga tushib ketishdi.

— Tushlikni birga qilamiz, degan umiddaman, — dedi Elza ularning orqasidan.

— Agar sizni urintirib qo‘ymasak, — deb javob berdi Dugov ta’zim qilib.

Ichkaridan Ottoning yig‘isi eshitildi, Emma uzr so‘rab, chiqib ketdi.

III. SHTIRNER VA SHTERN

Elza Kachinskiy bilan yolgiz qoldi.

U qattiq hayajonda edi. Kachinskiyning hamma gaplaridan, ayniqsa, bittasi uni nihoyatda qiziqtirib qolgandi: Kachinskiy Shtirnerni oldingi holatiga qaytarishi, bir necha minutga bo‘lsa ham Shternni avvalgi Shtirnerga aylantirishi mumkin ekan. U buni judayaxm xohlardi. Nega? Buni o‘zi ham unchalik anglamasdi. «Gotlib o‘limining sirini bilishixug kerak», — deb o‘ylardi u. Oldingi Shtirnerni ko‘rish istagini tug‘dirgan narsa faqat bu E1mas edi. Ehtimol, bir mahallar o‘zini sevgan ki shining g‘alati bir yo‘sinda boshqa odamga aylanib qolishi, o‘z shaxsiyati bilan birga muhabbatini ham mahv etishiga qarshi ayollik tuyg‘usi isyon ko‘tarayotgandir. Ehtimol… Ehtimol, falakning gardishi bilan endi bu odamni seva boshlagandir. Elza maqsadiga qanday qilib erishish yo‘lini o‘ylab, indamay o‘tirardi.

— Ayting-chi, janob Kachinskiy, — deb gap boshladi u nihoyat jur’atsizlik bilan, — Shternni avvalgi holatiga qaytarish uchun o‘z usulingizni shu yerda bir sinab ko‘rmaysizmi? Shunday qilsa bo‘ladimi o‘zi?

— Ham ha, ham yo‘q. Umuman olganda, xotirani qayta tiklash mumkin. Meditsina bunaqa hodisalarga ko‘p duch kelgan. Ayniqsa, urush paytida. Qattiq kontuziya natijasida odamlar hamma narsani, hatto o‘z ismlarini ham unutishgan, lekin xotira yana tiklangan. Gipnozda ham shunaqa hodisa uchrab turadi. Faqat miya hujayralaridagi xotira markazlari uzil-kesil ishdan chiqqan taqdirdagina xotira tiklanmasligi mumkin. Buni jarohat tufayli xotirani yo‘qotish, deyishadi. Uni tuzatib bo‘lmaydi. Lekin Shtern xmasalasiga kelsak, uning miya to‘qimalari jarohatlanmagan, aks holda butun ruhiy faoliyati ishdan chiqqan bo‘lardi. Xotirasini hisobga olmaganda Shtern soppa-sog‘ odam. O‘zimni misol qilib ko‘rsatishim mumkin. Shtirnerga qarshi kurashayotgan paytimda u miyamning harakatni boshqaruvchi markazlarini zararladi. Men butunlay shol bo‘lib qoldim, lekin muvozanat sezgisi yana qaytadan tiklandi.

— Demak, mumkin ekan-da? — dedi Elzaga jon kirib. — Nima uchun bo‘lmasa «ham ha, ham yo‘q», dedingiz?

— Mumkinlikka muxmkin, lekin… o‘zingiz eshitdingiz-ku, Shtern buni xohlaxayapti. Bu bir. Ikkinchidan, Shternning o‘tmishiga nega bunchalik qiziqib qoldingiz?

— Gap shundaki, nazarimda… biz u bilan ilgari tanish bo‘lganmiz… hatto judayam yaqin bo‘lganxmiz. Lekin u hamma narsani, jumladan, meni haxm unutib yuboribdi. Men unda bir xotira tiklanishini istardixu. Keyin… o‘zi xmenga aytx «oqchi bo‘lgan, lekin aytishga ulgurolxugagan bir sirni, judayaxi xiuhixug bir sirni bilxuxoqchiydim…

Kachinskiy unga taajjublanib qaradi. «Nixuga balosi bor bularni?» — degan o‘y o‘tdi ko‘nglidan.

— Afsuski, mei uning xohishiga qarshi borib, sizning sinchkovligizni qondirolmayman.

Elzaning qovog‘i solindi.

— Bu sinchkovlik emas, juda muhim narsa, — dedi u o‘pkalangandai bir ohangda. — Shu qadar muhimki, uning roziligini surab utirmay, shu yshni qilishingizni so‘rayman. Atigi o‘n minutga. Utmishda kim bo‘lishidan qat’iy nazar, u yana Shternga ailanadi, sizning tajriba o‘tkazganingizni sezmaydi ham. Axir bunda hech qanday jinoiy ish yo‘q-ku. Iltimos qilaman sizdan utinaman!

Endi Kachinskiyning kayfiyati buzildi.

— Boshqalar ongining erkinligini himoya qilish haqidagi prinsipimizni o‘zim birinchi bo‘lib buzsam, yaxshi ish bo‘lmaydi, — dedi u jiddiy ohangda.

Elzaning jahli chiqa boshladi. «Kachinskiy masalaning mohiyatiga tushunmayapti. Gap ayollik sinchkovligidan ko‘ra jiddiiroq narsa ustida bora,yotganini unga ko‘rsatib qo‘yaman» — deb uiladi u va dedi:

— Shternning gapiga qaraganda, siz Shtirner degan odamni zararsizlantirgan ekansiz. Buni qanday qilgan edingiz? Shuni gapirib bersangiz.

Kachinskiy hammasini batafsil aytib berdi, — Demak, siz Shtirnerni o‘sha devorlariga oyna qoplangan uida kurgansiz?

— Yo‘q, yuzini ko‘rmaganman. U boshdan-oyoq simto‘rga o‘ralib olgan edi.

— Agar iltimosimni qondirmasangiz, men sirni ochishga majburman. Shtern bilan Shtirner bir odam, men uning xotiniman asli ism-familiyam Elza Glyuk, erimniki bo‘yicha Shtirner Pachinskii hangu mang bo‘lib qoldi.

— Krans to‘g‘ri aytgan ekan-da? — dedi u bir oz jimlikdan sung.

— Krans deganingiz kim?

— Krans — iztopar. U Shtirnerni qidirib topishni o‘z oldiga asosii maqsad qilib qo‘ygan. Yaqinda u Moskvada Shternni kurib qolib, Shtirner shu, deb meni ishontirmoqchi bo‘lgan edi xashqi uxshashlik sizni yanglishtiryapti, deb men uni bazo‘r fikridan qaitargan edim.

— Demak, idtimosim bejiz emasligiga endi qanoat hosil _iRsiz, — dedi Elza o‘z gapining ta’siridan mamnun — Shtern, bu — Shtirner! — deya oldi faqat Kachinskiy va chuqur uiga botdi.

Elza javob kutib, uni indamay kuzatib o‘tirdi.

— Xo‘sh, rozimisiz?

— Yo‘q.

— Agar Shtern — Shtirner rozi bo‘lsa-chi?

— Rozi bo‘lmaydi.

— Ko‘ramiz! U bilan o‘zim gaplashaman. Siz o‘tira turing, hozir kelaman.

Kachinskiy ayvonda o‘tirgancha uzoqlashib borayotgan Elzaning orqasidan qarab qoldi.

Elza sohilga o‘rnatilgan chodir yoniga borib, Shtirnerga allanimalar haqida gapira boshladi, Shtirner diqqat bilan quloq solib turdi-da, keyin bosh silkib qo‘edi.

«Nahotki shunchalik tez ko‘ndirgan bo‘lsa? — deb o‘yladi Kachinskiy. — O‘zi xotirasini tiklashga urinib ko‘rishni taklif qilganida u har doim rad etar edi-ku».

Elza Shtirnerni ergashtirib keldi.

— Bu kishi rozi, — dedi u ayvonga kirib, — hatto o‘zlari iltimos qilyaptilar.

— Rozimisiz? — deb so‘radi Kachinskiy ishonqiramay.

— Jonim bilan. Zarracha qarshiligim yo‘q, — deb javob berdi Shtirner.

Kachinskiy o‘ylanib qoldi: «Xohlagan paytimda yana xotirasini yo‘qotib yuborishim mumkin-ku. Hushyor bo‘lib kuzatib turaman».

— Nima ham derdim, mayli, sizlar aytgancha bo‘la qolsin, — dedi Kachinskiy. — Keyin cho‘ntagidan qutichani — kuchaytirgichakkumulyatorni olib, chakkasiga bosdi-da, Shtirnerga fikran buyruq berdi:

— Utirib, uxlang!

Shtirner itoatkorlik bilan kresloga o‘tirdi-da, ko‘zlarini yumib, shu zahoti uyquga ketdi.

— Odatda uxlatish usulini qo‘llamaymiz, — dedi Kachinskiy Elzaga murojaat qilib, — lekin bu murakkab operatsiya. Men uni faqat o‘n minutgagina avvalgi holatiga qaytaraman…

— Yigirma minutga! — dedi Elza.

— Mayli, o‘n besh minutga, undan ko‘p emas. Bu vaqt ichida biror nojo‘ya ish qilib qo‘yishga ulgurmasa kerak, deb o‘ylayman. Har ehtimolga qarshi uni uy ichidan kuzatib turaman, bunisiga xo‘p deysiz. Roppa-rosa o‘n besh minutdan keyin u yana Shternga aylanadi.

Kachinskiy gapdan to‘xtab, Shtirnerga qattiq tikildi.

— Hozir uyg‘onadi. Men ketdim.

Kachinskiy uyga kirib, eshik orqasiga turib oldi. Ayvondan u ko‘rinmasdi.

Shtirner bir necha bor chuqur nafas oldi, ko‘zlarini xiyol ochdi-yu, ammo oftob yorug‘idan yana darrov yumdi. Gotlib uyidagi kattakon zalning nimqorong‘isi bilan yarqirab yotgan okean sathi o‘rtasidagi farq katta edi. Nihoyat, u asta-sekin ko‘zlarini ochdi.

— Nima bu? Qayerdaman? Elza! Senmisan?… — U Elzaning bag‘riga otilib, qo‘llaridan o‘pa boshladi. — Jonginam Elza! Nimalar bo‘lyapti? Hech fikrimni yig‘ishtirib ololmayapman…

— O‘tiring, Lyudvig, — dedi Elza muloyimlik bilan, — yaxshilab eshiting, gapimni bo‘lmang. Ixtiyoringizda o‘n besh minutgina vaqt bor… Hozir hammasini tushuntiraman. Siz o‘sha momaqaldiroqli tunda Shternga aylanib, ketib qoldingiz. Mana, siz bilan yana uchrashdik. Qanday qilib deysizmi? Vaqtimiz qolsa keyin aytib beraman. Endi syzdan myoni shuncha paytdan buyon, ya’ni uch yildan beri qiynab kelayotgan savolga tezroq javob berishingizni so‘rayman.

— Uch yil? hayron bo‘lib so‘radi Shtirner.

— Rostini ayting: Karl Gotlibning o‘limiga aybdormisiz, yo‘qmi?

— Sizga aytganman-ku, Elza. Gotlibning o‘limiga baxtsiz tasodif sabab bo‘lgan.

— Ammo ikkinchi vasiyatnoma uning o‘limidan atigi bir oy oldin yozilgan. Bu ham tasodifmi?

— Yo‘q bu tasodif emas. Bunda, ochig‘ini aytsam, mening aybim bor. Men so‘nggi vasiyatnomani yozishga Gotlibni rostdan ham shoshiltirganman, chunki umridan sanoqli kunlar qolgan edi. Ko‘rinishdan bardam bo‘lishiga qaramay, uning yuragi chatoq edi. Vrachlar o‘ziga aytishmagan, lekin ishonchli kishisi sifatida menga uni bir oydan ortiq yashamaydi, deyishgan edi. Shuning uchun unga tezroq vasiyatnomani yozishni buyurib, fikran ta’sir o‘tkazganman. Nima uchun o‘zimning emasu sizning nomingizga yozilganini aytuvdim shekilli. Mana shu «qing‘ir» yo‘l maqsadga tezroq yetkazardi, — dedi u tanish istehzo bilan.

— Vasiyatnoxmada mening Gotlibga ko‘rsatgan xizmatim eslatilgan. Unga nima deysiz?

— Garchi men sal oshirib yuborgan bo‘lsam ham, lekin xizmatingiz bor. Bir gal sizga to‘lash uchun olingan va Karl Gotlib imzolagan bir nechta veksellarni bergan edim. Shunda siz, ehtimol tasodifan bo‘lsa kerak, dastxat ilgarigilariga o‘xshamasligini, sezib qolib, menga ko‘rsatgan edingiz. O‘shanda sizga sir boy bermadim-u, lekin puxta tekshiruv o‘tkazib, o‘nlab shunaqa veksellarni topdim. Bular soxta veksellar edi. Ular qayerdan kelib qoldi? Kim ularni yasagan? Uzoq va ehtiyotkorlik bilan olib borilgan tekshiruvlardan keyin qalbaki veksellar marhum Karlning ukasi Oskar Gotlib tomonidan yasalganini aniqladim. Rad qilib bo‘lmaydigan dalillarni to‘plab, o‘zimizning qariya Gotlibga taqdim etdim. Shunday qilib, garchi bu qalbaki ishni birinchi bo‘lib siz sezganingizni unga aytmagan bo‘lsam ham siz Karlga katta xizmat ko‘rsatdigiz, ukasining nojo‘ya xattiharakatini fosh qildingiz. Karl qattiq g‘azabLanib, Oskarni merosdan mahrum qilishini aytdi — bu fikrni unga men o‘tkazganim yo‘q. Shundan keyin Karl ukasini koyib, unga yomon xat jo‘natdi. Oskar javob xatida aybini bo‘yniga olib, yalinibyolvorib kechirim so‘radi, moddiy jihatdan og‘ir ahvolga tushib qolganini ro‘kach qilib, o‘zini oqlamoqchi bo‘ldi. O‘sha xat Gotlibning po‘lat sandiqlaridan birida haliyam turgan bo‘lsa kerak…

— Xat topildi! — deb qichqirib yubordi Elza. — Hammasi to‘g‘ri… Endi gapingizga ishonib turibman.

— Kim topdi uni?

— Zauyerda kalitlar bor ekan. Siz kyotganingizdan keyin Zauyer yana merosni talab qila boshlagan Rudolf Gotlib bilan urishib qoldi. Zauyer hamma masalada o‘zini sizga o‘xshatmoqchi no‘ldimi, boylikni mening ixtiyorimda qoldirish uchun Gotlibga qarshi kurashishga ahd qildi. Shkaflar muhrlab qo‘yilmasdan ilgari Zauyer ulardan birini ochishga ulgurgan, bir dasta qalbaki iyeksellar bilan Oskar Gotlibning xatini topib olib, ukasini merosdan mahrum etgan. Karl Gotlibning vasiyatnomasi to‘g‘ri;»kanligini isbotlash uchun ularning hammasini prokurorga bergan. Jon-poni chiqib ketgan Rudolf Gotlib Zauyerga o‘q uzib, qornidan yarador qilgan. Zauyer yallig‘lanish kasalidan o‘ldi, Rudolf Gotlibni o‘n yilga hukm qilishgan edi, hozir qamoq muddatini o‘tayapti. Oskarning qalbaki veksellari ustidan ochilgan ish tez kunda yopildi, chunki Oskar birinchi so‘roq paytidayoq miyasiga qon qo‘yilib o‘lib qoldi…

— Qancha baxtsizlik! — dedi Shtirner. — Axir bularning birortasidayam mening aybim yo‘q-ku, Elza?

— To‘g‘ri, lekin bevosita bo‘lmasa ham aybingiz bor. Endi bu haqda gaplashmaymiz. Ayting-chi, Moskvaga qanday qilib borib qoldingiz?

Shtirner yelkasini qisdi.

— Qochishni rejalashtirgan paytimda, dushmanlarim meni Moskvadan qidirmasa kerak deb o‘ylaganman. Bundan tashqari, Moskva militsiyasining biznikilar bilan aloqasi yo‘q-ku. Shuning uchun Shternni o‘sha yoqqa jo‘natdim. Unyng keyingi taqdiridan xabarim yo‘q.

— Shterndan eshitgan narsalarimdan ba’zi birlarini aytib berishim mumkin.

Shunday deb, Elza Shtern bilan bog‘liq gaplarni Shtirnerga so‘zlab berdi. Faqat Kachinskiyning familiyasini aytmadi.

— Qanday qilib meni eski holatimga qaytardinglar? — deb so‘radi Shtirner.

— Yangi do‘stlaringizning bittasidan iltimos qildim. Avvalgi Shtirner bilan bir necha minut bo‘lsa ham gaplashib, hozir siz menga aytib bergan gaplarni bilib olmoqchi edim.

— Men shunga rozi bo‘ldimmi?

— Ha, rozi bo‘ldingiz.

— Qiziq, — dedi Shtirner, — shunaqa bo‘lishini ilgaritdan bilib, o‘z shaxsimni o‘zgartirgan paytimda Shternga hech qanaqa ta’sirga rozi bo‘lmaslikni buyurgan edim-ku.

— Demak, Shtern sizga emas, menga quloq solibdi, — dedi kulib Elza.

— Eh, Elza, Elza, nega bunday qildingiz? O‘tmishni eslash naqadar og‘ir! — Shtirner ma’yus bo‘lib qoldi.

— Hozir hammasi o‘tib ketadi! — dedi Elza.

— Ha, endi menga siz bilan ajrashish ilgarigidan ko‘ra ogirroq. Yana sizni unutish…

Shtirner o‘rnidan turib, Elzaga qo‘llarini uzatdi, ko‘zlariga mehr bilan boqib, dedi:

— Elza!.. — Shu payt birdan uning yuzi va ko‘zlarida loqaydlik paydo bo‘ldi, Elzaning qo‘lini ushlab turganidan xijolat tortib qoldi: — Xo‘sh, frau Bekker, biz bilan birga ovga borasizmi, yo‘qmi? Men roziman, o‘ylaymanki, hamrohlarim ham e’tiroz bildirishmaydi. Ajoyib ov bo‘ladi.

Elza ro‘parasida yana Shtern turganini sezdi. Vaqt tugagan edi. Kachinskiy qo‘lida soatni ushlagancha ayvonga chiqib keldida, Shtirnerdan so‘radi:

— Ayting-chi, Shtern, frau Bekker bilan sohilda nima to‘grisida gaplashdinglar, faqat ov haqidami?

— Albatta-da, — dedi Shtirner Kachinskiyga taajjublanib qarab. — Boshqa nima to‘grisida gaplashishimiz mumkin? Frau Bekker oldimga kelib, ovga birga olib ketishni iltimos qildi. Agar men rozi bo‘lsam, siz bilan Dugov ham qarshi emasliklaringizni aytdi. Men roziman. Shuni aytish uchun keldim, xolos. To‘grimi? — U Elzaga murojaat qildi.

— Ha, to‘gri, — deb javob berdi Elza kulib.

Kachinskiy Elzaga ta’na bilan qarab, bosh chayqab qo‘edi.

— Nega boshingizni chayqayapsiz, Kachinskiy? — deb so‘radi Shtirner.

— Hammasi joyida bo‘ldi-ku, — dedi Elza Kachinskiyga.

— Nima joyida bo‘ldi? Nimani gaplashyapsizlar, janoblar? — Shtirner betoqat bo‘la boshladi.

Kachinskiy qo‘l siltab qo‘edi.

— Arzimagan gap. Frau Bekker ovga birga boraman deb hazillashyapti… — dedi u Elzaga o‘pkalanganday qarab. — Ye rostdan ham borasizmi?

— Albatta boraman! — dedi Elza.

Kachinskiy yana qo‘llarini ikki tomonga yozdi.

— Demak, ertaga ertalab jo‘naymizmi? — deb so‘radi Shtirner Elzadan.

IV. SENS-SANSNING «OQQUSH» KUYI

Kechki ovqatdan keyin hammalari ayvonda o‘tirishib, suhbatni qizitib yuborishdi.

Mehmonlar Moskva haqida, fikrni uzoq masofaga uzatishning istiqbollari haqida, insoniyat bu qudratli qurolni mukammal egallab olganidan keyin ochiladigan imkoniyatlar to‘grisida to‘lqinlanib hikoya qilib berishdi.

Emma bu gaplarni hayajon bilan tinglab o‘tirar, har zamonhar zamonda: «Qara-ya, u yer qanday ajoyib! Biz bo‘lsak, bu yerda o‘tiribmiz!» — deganday, Elzaga qarab qo‘yardi.

Ufqdan barkashday oy ko‘tarildi. Butun okean sathiga kumush choyshab yopilganday bo‘ldi. To‘lqinlar ko‘kning bu noyob tuhfasini beozor tebratib turardi.

Okean kechki nam havodan to‘yib nafas olardi. Turfa gullardan taralayotgan muattar hid hammayoqni tutib ketgan edi.

Qayerdadir, olisda yerli xalq qo‘shiq boshladi. Bu qo‘shiqning ohangi xuddi qirgoqqa urilayotgan to‘lqin ovoziday yakrang va zerikarli edi. Shuning ta’siridanmi, ayvondagi suhbat borabora susayib, oxiri to‘xtab qoldi.

Endi to‘lqin bir-biriga ishqalayotgan mayda toshlarning ovozi baralla eshitila boshladi.

— Biz bo‘lsak shundoq joyda yashayapmiz! — deb yubordi birdan Emma chuqur xo‘rsinib.

— Unaqy demang, frau, — dedi Dugov va qulochini yozib atrofga ishora qildi, — Bundan ortiq fusunkor joy bo‘ladimi!

— To‘gri, lekin… har kuni bir xil… Yangilikni qo‘msar ekan odam! Bu yer yomon emas, ammo nimadir yetishmaydi baribir.

— Nima yetishmayotganini men bilaman! — dedi kulib Dugov. — Muzika yetishmaydi! Frau Bekker, siz chalishni bilasiz shekilli? Ichkarida pianinoga ko‘zim tushgan edi. Biror narsa chalib bersangiz-chi! Biz jim o‘tirib, eshitamiz.

— Iltimos, iltimos! — deb uning gapini quvvatladi Kachinskiy.

— Jonim bilan, — dedi Elza va xonaga kirib, royal yoniga o‘tirdi.

«Bugun judayam yaxshi chalaman», — deb ko‘nglidan o‘tkazdi u, tungi shabnam ingan muzdek klavishlar ustidan barmoqlarini yugurtirarkan.

— Nimani chalsam ekan? — u o‘ylab ulgurmasdan,barmoqlari xuddi allaqanday bir sirli buyruqni ado etganday, Sens-Sansning «Oqqush» kuyini chala ketdi.

Nihoyatda sokin va mayin bir kuy tun qa’riga, oy nuriga cho‘milib yotgan okean sahniga taralib, ohang sehri bilan tun latofati bir-biriga omixta bo‘lib ketdi.

— Qo‘lingiz dard ko‘rmasin!

Elza cho‘chib tushdi. Uning ro‘parasida royalga suyangancha Shtirner tikilib turardi. Qachon kira qoldiykin?

— Kechirasiz, xalaqit bermadimmi? Kirmaslikning iloji bo‘lmadi… Bu kuy… Iltimos, chalavering!..

Elza chalishdan to‘xtamay, Shtirnerning gaplariga entikib quloq solar va o‘z dardini o‘ylardi. «Oqqush», bu Sens-Sansning «Oqqush» i…» degan edy Shtirner qachonlardir oynaband zalda. Yo‘q, u yovuz odam bo‘lishi mumkin emas. O‘shanda ham ovozi hozirgiday muloyim edi.

— «Oqqush»… Sens-Sansning «Oqqush» i!.. Bu pyesani eng yaxshi muzikachilar ijrosida o‘n martalab eshitganman, — dedi Shtirner Elzadan ko‘z uzmay, — lekin sizning chalishingiz nima uchun meni bu qadar to‘lqinlantirib yubordi? Xuddi sizni ilgari qayerdadir ko‘rganimga o‘xshab tuyulganday, bu kuyni chalganingizni ham ilgari eshitgandayman…

Elza hayajonlanganidan ko‘ksi tez-tez ko‘tarilib tusha boshladi.

— Faqat tuyulayotgani yo‘q. Biz haqiqatan ham uchrashganmiz, — dedi u tezgina, chalishdan to‘xtamay.

— Qachon? Qayerda teb s radi Shtirner… ndai en tikib.

— Kechasi, momaqaldiroq paytida, shifti va devorlariga oyna qo langan zalda.

Shtirner peshonasini ishqalab, bir narsalarni eslashga urindi.

— Ha, rost… Shunaqa bo‘luvdi shekilli…

— Undan ilgari ham ko‘rishganmiz… Hozir siz unutib yuborgan kunlarda ko‘p ko‘rishganmiz… — Elza haligiday tez va asabiy ohangda so‘zlay ketdi. — Siz meni unutgansiz… Shternga aylangan paytingizda bergan bitta savolimga: «Kechirasiz, xonim, sizni tanimay turibman», — deb javob bergansiz.

— Yo‘g-e? Nahotki! Biz… siz bilan judayam yaqin tanish bo‘lganmizmi?

Elza ikkilanib qoldi. Barmoqlari chalkashib keta boshladi. Keyin u chalishdan to‘xtab, Shtirnerning ko‘zlariga tikildi.

— Judayam… — shunday dedi-yu, o‘z hayajonini yashirish uchun Raxmaninovning yangroq «Polishinel» kuyini chala ketdi. Shtirner ham qattiq hayajonda edi.

— Unday bo‘lsa… ilgari kim bo‘lganligshugni siz bilarkan siz-da?

Elza javob bermadi. «Polishinel» ohanglari tobora avjga chiqardi.

— Frau Bekker, o‘tinaman, ayting! Bu yerda men bilishim kerak bo‘lgan qandaydir sir bor!

Elza qo‘qqisdan chalishdan to‘xtadi va Shtirnerga jiddiy, hatto allaqanday bir hadikli nigoh bilan qarab, dedi:

— Buni sizga aytolmayman, ayniqsa, hozir aytolmayman.

— Nega chalmayapsiz? — ayvondan Dugovning ovozi eshitildi.

Elza yana chala boshladi.

Shtirner boshini xam qilgancha indamay qoldi. Saldan keyin tagin sekin gap boshladi:

— Siz chalgan kuy… sizning o‘zingiz… Nega?… — u kerakli so‘z qidirib bir oz to‘xtab qoldi. — Nega siz meni bunchalik hayajonga solasiz? Uzr. Men yuragimdagi gaplarni gapirib olishim kerak. Men duch kelgan chiroyli ayollarning orqasidan ergashib ketaveradigan suyuq odam emasman. Lekin siz… burilib qarashingiz, ko‘ylagingiz burmalari, chaqqon harakatlaringiz — hamma-hammasi yuragimga gulg‘ula solyapti, qalbimda allaqanday bir olis, lekin shirin xotiralarni qo‘zg‘ayaiti, — Shtirner birdan qizishib, Elzaning yoniga chopib keldi-da, qo‘llarini kaftlari orasiga olib, gapira ketdi: — Frau Bekker, mening o‘tmishda kim bo‘lganligimni aytmasangiz ham. mayli. Lekin, xuyudomiki, siz bilan tanish bo‘lgan ekanmiz, loaqal o‘sha paytlar… do‘stligixmiz, ehtimol, undan ko‘ra hexuye yaqinroq bo‘lgan kunlarixiiz haqida gapirib bering. Bu men uchun juda ham zarur… Yuring, sohilga tushaylik, o‘sha yerda haxushasini so‘zlab berasiz.

Ular ayvonga chiqishdi.

— Kondert tugad l? — dedi Dugov. — Afsus, biz endi xlaza qilayotgan edik — Frau Bekkerning boshlari og‘riyaiti, — Eza uchun Shtirner javob berdi. — Biz sohilda bir oz aylanib kelamiz.

Shtirner bilan. Elza sohilga tushib ketishdi.

Kachinskiy ularning ortidan o‘ychan tikilib qoldi. Tabiatan quvnoq Dugov esa bir jilmayib qo‘edi. Buni sezib, Emmaning jahli chiqdi.

«Hech narsaning fahmiga bormaydi-yu, tag‘in kuladi!» — deb ko‘nglidan o‘tkazdi u. Keyin qirg‘oqdagi tosh ustida o‘tirgan bir juft soyaga qarab, yengil tin oldi…

V. MULOYIM ARSLONLAR

Kichkina otryad yo‘lga tushdi.

Oldinda ikkita yo‘lboshlovchi negr, ularning orqasida Dugov, Elza, Shtirner va Kachinskiylar borishardi.

— Qurollaringiz qani? — deb so‘radi Elza hayron bo‘lib.

— Mana bu yerda! — dedi Dugov peshonasini ko‘rsatib.

— Miyangizda-ya? Radiongiz ham, qurolingiz ham miyangizda ekan-da? Ehtimol, elektr lamiochkasi ham bordir? — dedi hazillashib Elza.

— Ehtimol emas, aniq. Inson tafakkuri — qudratli kuch. Darvoqe, Kachinskiy, bu haqda Arrenius nima degan edi?…

— «Eng buyuk energiya manbai, bu — inson tafakkuri. Miya to‘qimalarida paydo bo‘ladigan elektromagnit tebranishlari — olamni zabt etuvchi eng qudratli kuch».

— Ana, xushyaxushzga qanaqa kuch yashiringanini eshitdingizmi! — dedi Dugov.

Ular tropik o‘rmonga kirib borishdi. O‘rmon nimqorong‘i edi. Turli-tuman qushlar daraxt shoxlari va chakalaklar orasida patillab uchib yurardi. U yer-bu yerdan yorib o‘tgan quyosh nurlari, xuddi projektorday, rang-barang yaproqlar va ular ichida g‘ujg‘on o‘ynayotgan har xil tusdagi parrandalarni yoritib, kamalakday tovlanardi. Yo‘l tugadi. Chirigan yaproqlar va qulab tushgan daraxtlar yurishni qiyinlashtirardi. To‘siqlardan o‘tishda Shtirner Elzaga yordamlashib bordi.

Kechadan beri Shtirner Elzaga nihoyatda mehribon bo‘lib qolgan edi.

— Sayohatimiz qanchaga cho‘ziladi? — deb so‘radi charchay boshlagan Elza. — Menimcha yirtqichlar juda ichkarida bo‘lsa kerak.

— Ularni qidirib nima qilamiz? — dedi Dugov. — Yirtqichlarning o‘zi oldimizga kelishi kerak. Birorta yalanglik topib, ularni chaqiramiz.

Ko‘p o‘tmay, ular yop-yorug‘ yalanglikka chiqishdi. O‘rmon qorong‘isidan keyin hammalari beixtiyor ko‘zlarini qisishdi. Kattakatta qizil, sariq va chiior lolalar yalanglikni gilamdai qoplab yotardi.

— Qanday ajoyib! — deya qichqirib yubordi Elza.

Ular o‘tirishib, suhbatga tushib ketishdi.

— Fursat yetdi, — dedi Dugov. — U yalanglikning o‘rtasiga borib to‘xtadi. Boshini sal oldinga chiqazdi. Yuzi jiddiylashdi. U o‘rmon qa’riga tikilgancha turgan joyida asta-sekin aylana boshladi.

Birdan Elza seskanib ketdi. Olisdan arslonning momaqaldiroqday o‘kirgani eshitilgan edi. Saldan keyin boshqa arslonlar ham o‘kira boshladi.

— Ilinyapti! — dedi kulib Kachinskiy.

Dugov esa hamon haligi vaziyatda aylanardi.

Bo‘kirishlar endi yaqindan eshitila boshladi. Daraxt shoxlaridagi maymunlar chiyillab qoldi. Hatto parrandalar ham bezovta bo‘lib, duv osmonga ko‘tarildi.

Mana, yirtqichlarning vazmin qadami ostyda shox-shabbalarning chirsillab singani eshitildi.

Ular har tarafdan chiqib kelib, qurolsiz, himoyasiz odamlarni qurshab ola boshladilar. Elzani vahima bosdi. Yangi qurol ish bermasa-chi? Hammalari tilka-pora bo‘lishadi!

Shtirner uning qo‘rqayotganini sezib, qo‘lidan ushladi.

— Xotirjax «bo‘ling!

Elza sal o‘zini o‘nglab oldi.

Bu orada bahaybat bir arslon yalanglikka chopib chiqdi-da, oftobdan ko‘zlari qamashib to‘xtab qoldi. Keyin bitta-bitta bosib Dugovning oldiga keldi va erkalanib boshiki uning oyoqlariga ishqay boshladi. Dugov uning yolidan asta silagan edi, arslon cho‘zilib yotib oldi. Sal o‘tmay, xuddi mushuk miyovlaganday ovoz eshitilib, yalanglikka ikkita bolasini ergashtirib ona arslon chiqib keldi. Ular ham Dugovning oyoqlari ostiga yotishdi. Keyin yana bir bahaybat arslon chakalakzor orasidan otilib chiqdi.

— Yetadi! — dedi Dugov. — Kemamiz shuncha mehmonni ko‘tarolmaydi. Sen ortiqchasan, — Dugov eng oldin chiqqan arsonning boshiga shapatilab qo‘edi, — o‘ziyam sharting ketib, parting qolibdi, sen boraver, qariya!

Arslon kattakon tili bilan Dugovning qo‘lini bir yaladida, chakalakzor ichiga chopib kirib ketdi.

— Mana bunisi rostdan ham chiroyli ekan! — deb davom etdi Dugov eng oxirida chakalakzor orasidan otilib chiqqan arslonning yelkasini silab. — Yungini qaranglar, xuddi tillaga o‘xshadi-ya! Nega… yiglayapsan, kichkintoy? Oyogingga tikan kirdimi? Voy, bechora-yey! Ke, optashlayman.

Dugov arslon bolasining oyogidan barmoqday keladigan tikani sugurib oldi. Ona arslon esa buni xotirjam kuzatib turdi.

— Bularning panjasi judayam nozik bo‘ladi, — dedi Dugov ElZaga murojaat qilib. — Shuning uchun ham tikandan ko‘p aziyat chekishadi. Yaqinroq kelsangiz-chi, frau! Ko‘ryapsiz-ku, chaqaloqday beozor bular!

Elza yaqin borib, arslonlarni silay boshladi. Ular erkalanib, boshlarini Elzaning oyoqlariga suykashardi.

— Bo‘ldi, ketdik. Hademay kun botadi. Yo‘lboshlovchilar qani?

Ulardan birini Kachinskiy o‘tlar orasidan topdi. Bechora negr qo‘rqib ketganidan o‘likday cho‘zilib yotardi. Ikkinchisi arslonning ovozini eshitishi bilan juftakni rostlab qolgan edi. Uni ham topishdi-yu, lekin u endi yo‘lboshlovchilikka yaramasdi. U shunday qaltirardiki, bo‘ynidagi chiganoq shodasi to‘xtovsiz silkinib turardi. Arslonlarga ko‘zi tushdi-yu, taxtadek qotdi-qoldi. Kachinskiy unga galati qilib bir qaragan edi, negr sal o‘ziga kelib, yo‘lga tushdi.

Bu gal Dugov eng orqada yurdi, unga erkak arslon va ikkita bolasi bilan urg‘ochi arslon ergashib borardi.

Eng oldinda yo‘lboshlovchi, keyin Elza bilan Shtirner, Shtirnerning orqasidan esa Kachinskiy yurishardi.

Zim-ziyo o‘rmon ichkarisiga kirganlarida birdan daraxt shoxlari shitirlab qoldi. Shtirner qichqirib, gavdasi bilan Elzani to‘sib qoldi. Elzaning ustiga sakragan kattakon qoplon Shtirnerning yelkasiga tushib, uni yerga qulatdi. Elza «Dod!» — deb yubordi. Ammo qoplon Shtirnerga tegmay, dumini qisgancha chakalakzor ichiga kirib ketdi.

— Bizning ovimiz ham bexatar emas! — deb qo‘edi Dugov. — Qalaysiz, Shtern?

— Soppa-sog‘man, — deb javob berdi Shtirner o‘rnidan turarkan. — Faqat kostyumim yirtildi, xolos.

— Qurolimizning kuchiga endi ishongandirsiz, frau Bekker, — dedi Kachinskiy Elzaning yoniga kelib. — Qoplonga ta’sir o‘tkazilmagan edi, u bizga hujum qildi. Ammo u Shtirnerning ustiga kelib tushishga ulgurmasidan men unga xayolan yaxshilikcha jo‘nab qolishni buyurdim. Ko‘rganingizday, qoplon darrov quyon bo‘ldi. Fikr qilinayotgaN paytda elektromagnit to‘lqinlari sekundiga uch yuz ming kilometr tezlikda, ya’ni nur tezligida tarqaladi. Demak, biz dunyoda eng tez otadigan qurolga egamiz. Dushmanni zararsizlantirish uchun sekundning yuz mingdan bir bo‘lagi kifoya qildi.

— Lekin baribir ehtiyot bo‘lishimiz kerak, — dedi Shtirner Elzaga qarab. U o‘zidan ko‘ra ham ko‘proq Elza haqida qayg‘urardi.

— Endi xatar yo‘q, daraxtlar siyraklashyapti, hademay o‘rmondan chiqamiz, — dedi Dugov.

— Voy, qanaqa ajoyib to‘tilar a— deb xitob qildi sal o‘zini bosib olgan Elza.

— Iye, esimdan chiqay depti-ku! — deb qoldi Kachinskiy birdan. — Ivinga to‘ti va’da qiluvdim. — U daraxt shoxida o‘tirgan to‘tilardan eng chiroyligini tanlab, fikran buyruq berdi. To‘ti uchib kelib, Kachinskiyning yelkasiga qo‘ndi.

Negr Kachinskiyga ilohiy bir narsaga qaraganday nigoh tashlab qo‘edi.

Kachinskiy buni sezib, kuldi.

— Uning uchun, — dedi Kachinskiy negrni ko‘rsatib, — biz oliy mavjudot, mo‘’jizalar yaratuvchi xudoning o‘zimiz. Insonning tabiati shunaqa: o‘zining aqli yetmagan narsani u yo ilohiylashtiradi, yoki rad etadi.

— Bu negr bo‘lmagan odamlarga ham mo‘’jizaday tuyulishi mumkin, — dedi Elza.

— Lekin bu yerda hech qanday mo‘’jiza yo‘q, — deb gapga aralashdi Dugov. — Hayvonlarni o‘rgatishni har qanday turi ularda shartli refleks hosil qilish va mustahkamlash bilan bog‘liq. Fikrni uzoq masofaga uzatish sohasidagi yutuqlarimiz esa ongda o‘zimiz xohlagan narsani birato‘la mustahkamlash imkoniyatini berdi. Darvoqe, — deb davom etdi u bir oz jimlikdan so‘ng, — birinchi tajribalarimiz esingizdami, Kachinskiy: hozir qilayotgan ishlarimiz oldida ular yosh bolalarning o‘yiniga o‘xshab ko‘rinadi.

— Unday desak, birinchi tajribalarimizga nisbatan adolatsizlik bo‘ladi, — dedi Kachinskiy. — O‘shalarsiz hozir butun dunyoga dong‘i ketgan hayvonot bog‘iga ham ega bo‘lmas edik.

— Qanaqa bog‘ u? — deb so‘radi Elza.

— O, borib bir ko‘rishingiz kerak! Moskva yaqinidagi bepoyon maydon ustiga oyna qoplanib, qishki boqqa aylantirilgan. U yerda tropik o‘simliklar gurkirab o‘sib yotibdi. Gullar va o‘simliklar orasida arslonlar, yo‘lbarslar, yovvoyi echkilar, ohular, qoplonlar, xullas, yer yuzining jamiki hayvonlari bemalol aylanib yuradi. Bolalarni aytmaysizmi, bolalarni! Ular kun bo‘yi hayvonlar bilan birga: yo‘lbarslarga minib sayr qilishadi, arslon bolalari bilan o‘ynashadi. Mana, sayohatimiz ham tugadi. Uyga yaqinlashib qoldik…

Odatdan tashqari karvonning kirib kelishi uydagilarni qattiq besaranjom qildi. Emma arslonlarning qorasini ko‘rishi bilan dodlagancha bolasini bag‘riga bosib, o‘zini uy ichiga urdi, apil-tapil eshik va derazalarni berkitib oldi. Keksa negr xotin sohilga qarab qochdi. Shmitgof hushidan ketdi. Gans oyoqda zo‘rga turardi. Yirtqichlarning hidini sezgan otlar yer tepinib, kishnashar, eshak nuqul hangrardi.

Lekin asta-sekin hamma narsa yana o‘z holiga qaytdi. Elza yalinib-yolvorib Emxmani ayvonga olib chiqdi, dugonasiga dalda berish uchun borib arslonlarni silab-siypay boshladi. Nihoyat, kichkina Otto ham asta-sekin arslon bolalarining oldiga bordi, lekin qo‘l tekkizishga bir oz qo‘rqib turdi.

— Agar xohlasangiz, frau Shpilman, — deb Emmaga murojaat qildi Dugov, — arslonlardan bittasini sizga qoldirib ketishim mumkin. O‘g‘lingizga ermak bo‘ladi, uyingizni qo‘riqlaydi.

— Minnatdorxman, lekin… o‘zingizga buyursin!

Dugov kulib arslonlarga qaradi, keyin nigohini chodirda o‘tirgan matroslarga ko‘chirdi. Ular fikriy buyruqni bajarish uchun darrov o‘rinlaridan turishdi. Chodirni tez yigishtirib, qayiqni suzishga tayorlay boshladilar. Arslonlar tosh yo‘lkadan asta-sekin sohilga tushib, qum ustiga cho‘zilishdi. Matroslar ularni qayiqqa bitta-bittadan o‘tkazib, kemaga tashishdi.

— Ketasizlarmi? — deb so‘radi Elza ma’yus ohangda.

— Afsuski, vaqtimiz tugab qoldi. Bizni dirijabl kutyapti. Ammo bu yoqimli tanishuvimiz shu bilan tugamaydi, deb umid qilamiz. Hali yana ko‘p kelamiz, bog‘imizning Xarkov, Tiflis va boshqa shaharlarda ochilgan filiallarini to‘ldirish uchun hali yana qanchadan-qancha jonivorlar kerak bo‘ladi. O‘zingiz ham borib, qilgan ishlarimizni bir ko‘rsangiz tag‘in ham soz bo‘lar edi.

Elza ta’zim qildi.

Dugov Emmaning yoniga keldi.

— Ovga biz bilan birga bormasdan ko‘p narsani yo‘qotdingiz, frau. Ajoyib mo‘’jizalarni ko‘rgan bo‘lardingyz. — Dugov osmonda, ko‘rfaz ustida uchib yurgan behisob qushlarga tikilib, davom etdi: — Mayli, ovda ko‘rmaganlaringiz evaziga hozir sizga bir «mo‘’jiza» ko‘rsataman.

Dugov yana qushlarga tikilib qaray boshladi.

Qushlar o‘z yo‘llarini o‘zgartirib, uch burchak hosil qildilar. Ular shu vaziyatda uy tepasiga uchib kelishdi. Uch burchak ulkan doiraga aylandi. Keyin bu doira asta-sekin kengaya borib, borabora ko‘k bag‘riga singib ketdi.

Emma hayratlanganidan chapak chalib yubordi.

— Yana! Yana! — deb qichqirardi bola.

Dugov Emma bilan o‘glini ovuntirib turgan paytda Shtirner bilan Elza chetroqqa chiqib, nimalarnidir gaplasha boshlashdi Elza bir qizarar, bir yerga qarar, lekin, aftidan, Shtirnerning so‘zlaridan mamnun edi.

— Qani, ketdik! — dedi Dugov.

Hammalari sohilga tushishdi. Kachinskiy, Dugov va Shtirner qayiqqa o‘tirib, eshkaklarni qo‘llariga olishdi.

— Xayr! — deb qichqirdi Shtirner Elzaga va eshkagini suvga tashladi.

Botayotgan oftob nurida eshkaklardan oqayotgan tomchilar qipqizil sharob tomchilariga o‘xshardi. Mana, qayiq kemaga borib taqaldi, sayohatchilar tepaga ko‘tarilishdi. Yelkanlar shamoldan taranglashdi. Langar zanjirlari shaqirladi…

— Xayr! — degan ovoz chalindi yana Elzaning qulog‘iga. Kemadagilar ro‘molchalarini silkitishdi. Emma, Elza va bola ham ro‘molcha silkita boshladi.

Arslonlar oldingi oyoqlarini bort panjarasiga tirab, saf tortishdi. Ularning yunglari kun nurida oltinday tovlanardi. Kema yo‘lga tushdi…

Dugov arslonlarga qaragan edi, ular xuddi sohildagilar bilan xayrlashganday, birdan boshlarini qimirlatib, oldingi oyoqlarini silkita boshlashdi. Bola bilan Emma kulib yuborishdi. Elza ham ma’yus jilmaydi.

Kema yelkanlari allaqachon ko‘zdan yiroqlashgan, oftob okean ortiga botib, boyagina zumradday yarqirab yotgan suv sathi qo‘ngir tusga kirgan bo‘lsa ham ikki ayol bilan bir bola hamon sohilda turishar va kema suzib ketgan tomondan ko‘z uzishmasdi.

— Ha, albatta o‘sha yoqqa borib, ana shu mo‘’jizalarni ko‘rishimiz kerak, — dedi nihoyat Elza o‘ychanlik bilan.

— Albatta! — deb javob berdi Emma ikkilanmay. — Bu yerda juda uzoq turib qoldik.

Elza o‘sha kecha allamahalgacha uxlay olmadi. Tongga yaqin ko‘zi ilinganda go‘yo Lyudvigning ovozi eshitilganday, u buni hadeb chaqirayotganday tuyuldi.

— Ha, ha, azizim Lyudvig! — deb shivirladi u uyqu aralash.

Ammo Elza yanglishgan ei.

Bu paytda uning haqida Shtirner emas, balki Shtern o‘ylayotgan edi.

Shtern kema palubasida, seryulduz janub osmoni ostida uxlab yotgan arslonning boshiga tirsagi bilan suyangancha pastak to‘qima stulda o‘tirardi, Oy botib ketdi, allaqayoqlardan tong nasimi yetib keldi. Shtern esa hamon mijja qoqmay, okean sohilidagi yakka-yolg‘iz uyda yashayotgan frau Bekker haqida o‘ylardi.

Kemaning bir tekis chayqalishi, nihoyat, uni elitdi, Shtern arslonning paxmoq yoliga boshini qo‘ygancha uyquga ketdi.

Quyoshning ilk nurlari dastlab shularga — inson va arslonga tushdi.

Ular inson tafakkuri o‘zlaridagi jamiki yovuz va tevarakatrofdagilarga xatarli bo‘lgan his-tuyg‘ularni jilovlab tashlaganidan bexabar, tinchgina uxlab yotishardi.