АПАВЯДАННІ

СЛОІК ВАДЫ З МІХАЛКАВАЙ КРЫНІЦЫ


Я ехаў з дому...

Напісаў гэтыя словы, і адарваў шарык ад паперы, і пасміхнуўся сам сабе, падумаўшы, як зморшчыцца порсткі цяперашні крытык, калі яму на вочы трапіцца вось такі пачатак апавядання. Зморшчыцца і гэтак дакорліва паківае сваёй разумнай, па-маладому лысаватай галавой: колькі ж, маўляў, можна ездзіць, колькі ж можна пра адно і тое ж...

Мо і яго, крытыкава, праўда. Мо і на самай справе частавата мы ездзім. Туды і адтуль. Ды толькі — ездзілі і будзем ездзіць. Пакуль жывуць там бацькі і мацяркі (у маіх аднагодкаў ужо рэдка ў каго), дзядзькі і цёткі, браты і сёстры, пляменнікі і іншыя сваякі і суседзі. Пакуль стаяць там, атуленыя паніжэлымі, хоць і пастарэлымі дрэвамі, бацькава-матчыныя хаты, праз вокны якіх мы ўпершыню пабачылі белы блізкі свет і ад парога якіх пайшлі, падросшы, у свет далейшы, што здаваўся нам тады надта ж пекным і вабным. Ездзілі і будзем ездзіць, пакуль жывём, пакуль будзем жыць, бо не можа чалавек час ад часу не вяртацца туды, да сваіх вытокаў, балазе Беларусь наша не дужа шырока разлеглася па дпяпроўска-нёманскіх прасторах, і вяртацца нам у свае родныя гнёзды не так і далёка — каму, скажам, усяго пяцьдзесят кіламетраў, каму — сто, сяму-таму — дзвесце, і мала каму — далей.

Ну, а пра тое, што, маўляў, колькі ж можна пра адно і тое ж, дык гэты самы наш порсткі крытык не надта і мае тут рацыю, як хтосьці калісьці паспрабаваў перакласці-скалькаваць рускі выраз «он не прав». Па-першае, не так ужо і пра адно і тое ж. А па-другое, важна, пэўна ж, не толькі — пра што, але і — як, і крытыку, мусіць, варта было б зважаць і на гэта.

Дык вось, ехаў я з дому. Ехаў з вёскі, у якой нарадзіўся і вырас і якая дасюль, хоць ужо амаль дзве трэці жыцця пражыты ў горадзе, застаецца ў душы родным домам. На пасадзецкі аўтобус (ці думаў калісь, чытаючы хлапчуком «Малых дрывасекаў» і «Пяць лыжак заціркі», што пройдзе трыццаць гадоў і праз маю родную Слабаду будзе хадзіць з Мінска аўтобус у бядулеўскі Пасадзец?) сесці не змог і быў вымушаны падыбаць на гайненскую гравійку, каб там патрапіць на які-небудзь іншы — аўтобусаў праз Гайну ў бок Ільі і назад бегае нямала.

Дадыбаў я да гравійкі, пасядзеў там з паўгадзіны ў прыдарожнай бярозавай засені і, абцярушаны-абкуродымлены цёплым прысакам-пылам, які шчодрым і доўгім шлейфам цягнуўся за кожнай машынай, зайшоў у аўтобус, сеў на сядзенне поруч з чалавекам, якога цяжка ўжо назваць хлопцам, але і дзядзькам, зважаючы на ўласныя гады, назваць таксама няможна, і па звычцы чалавечай уздыхнуў з палёгкаю, ад пачуцця збытай заклапочанасці — вось цяпер, як бы там ні было, я не чакаю, а еду, і еду зручна, па-цяперашняму — з камфортам, і яшчэ завідна, аказваецца, буду ў Мінску. Зрэшты, мо я і не падумаў так, мо ўздыхнуў адно праз тое, што апусціўся на сядзенне з маўкліва ўсвядомленай задаволенасцю, бо рэдка калі ў прыгарадных аўтобусах, хоць іх, не будзем крывіць душою, досыць многа, табе выпадае такая прыемнасць — сесці.

Сусед няйначай пачуў, як я ўздыхнуў,— адарваўся ад акна, паглядзеў на мяне неяк запытальна і сказаў голасна, прыязна, яшчэ па-вясковаму, але ўжо трошкі і па-гарадскому:

— Здраствуйця вам!

Некалі ў вёсцы было заведзена даваць «дзень добры» і незнаёмаму чалавеку, ды звычка тая даўно выйшла з ужытку, забылася. Значыцца, сусед мой угадаў ува мне знаёмага?

На мяне глядзеў адкрыты, чысты, з добрым паглядам густа-блакітных вачэй (нават я, дальтонік, угледзеў гэта адразу) твар, і найперш гэтыя вочы смутна мне штосьці нагадалі.

— Дабрыдзень і вам,— адказаў я.

Ды адказаў, пэўна, без чаканай суседам радасці пазнавання, бо ён загаманіў да мяне яшчэ галасней і прыязней.

— А я вас пазнаў,— казаў ён.— Яшчэ праз акно, як вы да аўтобуса падыходзілі. Вы з маім братам у школу хадзілі.

— З братам? — перапытаў я, стараючыся прыпомніць, хто б гэта мог быць, і мне зноў падаліся знаёмымі ягоныя вочы.— А?.. З Цадзілкам?! З Косцем? — знячэўку здагадаўся я.

— Ага.

Ну вядома ж, Цадзілка! У каго яшчэ быў такі ж адкрыты, чысты твар і, найперш, такія ж зіркастыя густа-блакітныя вочы!

Хадзіў, хадзіў са мною ў восьмы, дзевяты і дзесяты класы ў Янавічы Косця з Селішча — хлопец са смешным прозвішчам Цадзілка. Прыгожы, дужы хлопец, а прозвішча меў — як на здзек. Зрэшты, здаецца мне, ён сам найперш і вінаваты быў у тым, што яго прозвішча часта трапляла пад нашыя бязлітасныя хлапечыя здзекі: ён не прапускаў выпадку, каб не падкрэсліць, што ў яго не прозвішча, а мянушка. Натуральна, што мы яго інакш і не звалі-клікалі, як — Цадзілка. А дзяўчаткі нашы дапякалі яму яшчэ больш — звалі яго пяшчотна, ласкавенька — Цадзілачка, а самі сабе альбо цішком (і Косця ведаў гэта) дадавалі: Дурылачка...

— А вы Віцька? Віктар? — схамянуўся і паправіўся я, прыпомніўшы і імя цяперашняга майго суседа-спадарожніка.

Ад маёй Слабады да Янавіч восем: кіламетраў. А недзе на паўдарозе між Слабадою і Янавічам і быў пасёлачак — хат дзесяць, напэўна — Селішча, дзе жыў Цадзілка, і мы зрэдзь часу ішлі рэшту дарогі да школы разам. Сяды-тады я, надаралася, і заходзіў па яго, і таму ведаў ягоных маці, цётку Пранцю, і малодшага, маладзейшага на гадоў восем, брата Віцьку. Бацькі ў іх не было. Ён не тое што загінуў на фронце ці ў партызанах. Яго наогул не было. Цадзілка пра бацьку ніколі не загаворваў, а ў мяне, дзіўна, быццам хапала розуму на тое, каб не лезці да яго з роспытамі, бо немаведама ад каго чуў, што цётка Пранця замужам не была, а знайшла сваіх двух сыноў — даваеннага Косцю і пасляваеннага Віцьку — «у салаўіных росах».

— А я Віктар,— заківаў галавою мой сусед і, быццам абрадаваўшыся таму, што я ўспомніў і яго імя, і палічыўшы гэта добрым знакам для збліжэння, загаварыў да мяне як да зусім свайго чалавека, хоць і даўно не бачанага, не забываючыся, аднак, «выкаць».— А я глянуў і адразу пазнаў вас. Вы дык і не змяніліся. А Косця — пастарэў. Дзед ужо. Ведаеце?

— Не, не ведаў.

— Дык нядаўна і абдзедзіўся, адкуль вам ведаць! — махнуў рукою Віктар.— Сваякі цяпер і то рэдка сустракаюцца, а то...

— З Косцем мы неяк бачыліся, але даўно, гадоў з дзесяць, пэўна, назад, а можа, і болей,— я, паддаючыся ягонаму настрою, падтрымаў гамонку.— Як ён, Косця?

— Так сабе. Ён дзе рабіў, там і робіць,— па рамонце халадзільнікаў. У добрае месца ўбіўся. Капейчыну жывую мае і немалую, хоць і не хваліцца,— як усміхнуўся Віктар.— А не хваліцца, бо жонкі баіцца,— сусед сцішыў голас: — Яна ў яго скнара і звягала. Я дык не надта і хаджу да іх. Праз яе...

Вучыўся Цадзілка не вельмі каб. Па алгебры там ці геаметрыі яшчэ сяды-тады мог зарабіць і чацвёрку, а па мове, літаратуры, па гісторыі перапаўзаў з класа ў клас на траяках уперамешку з двойкамі. Не меў дачынення ён і да таго, што рабілася ў класе: без яго выпускаліся насценныя газеты, ладзіліся канцэрты і пастаноўкі, рыхтаваліся сходы, пісаліся плакаты. Аднак жа яго прысутнасць у класе заўважалася.

Я і цяпер не ведаю, якім чынам і чаму, але Цадзілка быў заўсёды дасведчаны ў многім, што выклікала нашу хлапечую ўвагу. Ён «ведаў», напрыклад, што мужык нашай хімічкі, інжынер МТС, мае палюбоўніцу ў калгасе «Энергія». Цадзілка прыводзіў нам «неабвержныя» доказы таго, што малы сынок нашага старэнькага дырэктара зусім не яго сынок, што да яго паяўлення на свет мае дачыненне адзін настаўнік са Смалявіцкага раёна, з якім маладая дырэктарава жонка была на нейкіх курсах. Ён мог на перапынку аглушыць нас «навіной» пра нядаўна прыехаўшых у школу фізкультурніка і яго жонку-геаграфічку. Быццам ён, Цадзілка, аднаго разу нешта рана прыпёрся ў школу, яго напаткаў у калідоры дырэктар і паслаў па ключ да фізкультурніка, а там яшчэ не ўставалі, і ён, Цадзілка, пабачыў, што геаграфічка спіць у пасцелі зусім голая. Тады нам было ўсё гэта дужа цікава!

А яшчэ Цадзілка ўмеў з'арганізаваць нас уцячы з урока і схадзіць у калгасную бручку ці ў гарох. Устрымацца ад спакусы было цяжка — час быў яшчэ галаднаваты, і паласавацца салодкай бручкай, асабліва ж пражаным гарохам было вунь як заманліва.

Бручка расла ці не ўсе тры гады на адным і тым жа полі за рэчкай. Мы, збегшы з урока, шыбавалі ўздоўж рэчкі, хаваючыся за надрэчнымі зараснікамі лазы і вольхі, з лёту ўрываліся ў храбусткія барозны, намацвалі рукамі круглейшую — будзе саладзейшая! — бруччыну і зноў зашываліся ў кусты. Нож меўся ў аднаго Цадзілкі, і мы чакалі, пакуль ён абчысціць сваю здабычу. А ён, як знарок, ніколі не спяшаўся, і мы не вытрымлівалі, абмывалі свае бруччыны ў чыстай і сцюдзёнай рачной вадзе і прымаліся чысціць іх зубамі — здзіраць шалупайку — і грызці крамяную і даўка-салодкую мякаць. Пасля, калі да цябе, нарэшце, трапляў Цадзілкаў сцізорык, ты ўжо толькі падчышчаў амаль абгрызеную, выслабаненую ад шалупайкі бруччыну. Згаворваліся мы ўцячы толькі з аднаго ўрока, але здаралася так, што ўцёкі задоўжваліся: набіўшы жываты бручкай, нам дужа не хацелася вяртацца ў клас, на наступны ўрок, і рэшту ўрокаў мы праводзілі ўжо там, на беразе рэчкі.

Яшчэ лацвей было схадзіць у гарох. Ён таксама, памятаю, рос чамусьці на адным і тым жа полі пры дарозе, за пагоркам, дзе сярод маладога альшэўніку тырчалі бетонныя рэшткі колішняга, яшчэ даваеннага дота — іх калісь нямала было паблізу старой мяжы з Польшчай. Вырваўшыся ў гарох, мы не рвалі стручкоў. Мы ахапкамі цягалі сухое, шапаткое гарохаўе на пясчаную дарогу і там падпальвалі яго. Гарохаўе гарэла зырка, весела, высокім полымем. У гэтым полымі гарэлі і стручкі — было чуваць, як яны, патрэскваючы, лопаліся ад гарачыні. Пасля, як кучка чорнага попелу трохі астывала, мы бралі той попел прыгаршчамі і дзьмухалі на яго. Попел выдзьмухваўся, а ў далонях заставаўся пражаны, часам ажно падгарэлы гарох — смачны да аб'ядзення. Рукі да локцяў, твары нашы былі чорныя, як у камінараў, адно блішчэлі зубы, але затое ў кожнага ў кішэнях было па некалькі жменяў гароху, які можна было пасля есці і на ўроках цішком, і на перапынках, і пасля якога хацелася адно піць. Адчуванне голаду гарох наталяў куды лепш, чым бручка.

Як было пасля гэтага не заўважаць Цадзілку! Калі б не ён, мы, іншыя хлопцы ў класе, наўрад ці ведалі б тыя незабыўныя ўцёкі ў бручку і ў гарох.

А яшчэ запомніўся Цадзілка сваімі жартачкамі. Нягледзячы на тое, што твар у яго быў добры, пагляд блакітных вачэй шчыры і лагодны нават, Цадзілкавы жартачкі былі, як ні дзіўна, жорсткія.

Аднойчы ён, «жартуючы», паклаў на крэсла за настаўніцкім сталом канцылярскую кнопку вастрыём угору. Вольга Кірылаўна, русічка, той кнопкі, вядома, не ўгледзела і, як заўсёды, спакойна і лёгка апусцілася на крэсла і... падскочыла, як дзяўчынка, з войканнем, збялелая. Потым яна густа пачырванела і, не стрымаўшы слёз, выскачыла з класа. Урок быў сарваны. Прыходзіў да нас у клас дырэктар, паўгадзіны, пэўна, трымаў усіх на нагах, прымушаючы прызнацца, хто гэта зрабіў, хоць усе мы ведалі, што, акрамя Цадзілкі, ніхто гэтага не мог учыніць.

Выбрыкі такія ён рабіў не раз. Неяк пакарміў хлоркай малога Петрыка-паліцая — мянушку сваю хлопец атрымаў у спадчыну ад бацькі, янавіцкага паліцая, якога судзілі і не то саслалі кудысьці, не то расстралялі. А жонка былога паліцая з сынам засталася ў Янавічах, нікуды не паехала, хоць, казалі, ёй і раілі з'ехаць адсюль, не быць сярод людзей, якім усё тое баліць і балець будзе доўга,— жанчыну як шкадавалі, кажучы гэта. Цадзілка злавіў неяк таго самага малога Петрыка, ушчаміў яго між ног, адной рукой націснуў Петрыку на пашчэнкі, а другою набіў повен рот хлоркі. Малы: ледзьве не задыхнуўся, аж вочы пад лоб закаціў і ссінеў увесь, адратоўвалі пасля. Угледзеў гэта Антон Уладзіміравіч, настаўнік матэматыкі, не стрымаўся, заехаў Цадзілку поўху і раз, і другі. Цадзілка вырваўся, адбегшыся, крыкнуў: «Яны газам людзей труцілі! От хай сам пакаштуе, як гэта смачна!..» Антон Уладзіміравіч зноў спружынаю матлянуўся да Цадзілкі і, ухапіўшы яго за каршэнь, закрычаў: «Хто — яны? Пры чым тут Петрык? Ты ж сам паліцай, калі так робіш!» Цадзілку і гэта неяк сышло з рук. — Петрыкава маці не скардзілася, прасіла не чапаць яго: маўляў, дзякаваць богу, усё абышлося, а злосці прыбаўляць у свеце не трэба...

Хлопцы ў класе казалі таксама, што Цадзілка ловіць, падсмажвае і есць маладых сіваваронак. Само па сабе гэта нас не здзіўляла, усе мы, бадай, любілі паласавацца качынымі ці галубінымі яйкамі, сёй-той, ведалі, каштаваў і тых самых маладых, тлустых сіваваронак. Абурала ж нас, змушала проста ненавідзець Цадзілку тое, што ён падсмажвае птушанят жывымі. Прывязвае да неапераных яшчэ крылляў па арэхаваму пруту і, трымаючы за гэтыя самыя пруты над вогнішчам, падсмажвае, пакручваючы, пераварочваючы тое птушанё пад полымем.

Не любілі мы Цадзілкі. Не любілі, але і — пабойваліся. Пабойваўся і я. І, мусіць, з прычыны гэтай самай боязі і заходзіў сяды-тады да Цадзілкі ў хату, каб разам ісці ў Янавічы...

Аўтобус гайдануўся, затросся — дарога знянацку пагоршала, і сусед мой, як спахапіўшыся, хуценька нагнуўся і, намацаўшы рукамі матузы-вочапкі шарачковай торбы з сінім малюнкам, прыпадняў яе. Павярнуўшыся да мяне, супакоена патлумачыў:

— Не разбіўся, цэлы.

— А што там у вас?

— Ат! Слоік з вадою.

— З вадою? — здзівіўся я.

Сусед быццам збяптэжыўся, неяк журботна ўздыхнуў, пацішэлым голасам загаварыў:

— Мо і смешна трохі. Але ж... Трэці раз вязу. Пасля работы сяду на аўтобус, прыеду ў Селішча, набяру слоік вады і назад... А што рабіць, калі просіць?

— Хто просіць? — не стрымаўся, учуўшы ў ягоным голасе непадробныя скруху і жаль.

— Мама. Хворая яна. Каторы дзень нічога, можна сказаць, не есць. Адно піць просіць... І неяк папрасіла: каб гэта, Віцечка, папіць вады з нашай крыніцы, з Міхалкавай... У Селішчы ў нас крыніца так завецца — Міхалкава... Жонка казала: не едзь, скажы, што з'ездзіў, прывёз, ці ж яна пазнае, што за вада... А я не магу. А як пазнае? Не! Што, мне цяжка з'ездзіць? Хай пап'е... А вада ў крыніцы і праўда смачная...

Мне зрабілася непамысна. І на Цадзілку забыўся. Дай ты веры! За шэсцьдзесят кіламетраў трэці раз едзе, бо — «Мама піць просіць...». Згадалася, як колькі гадоў назад памірала мая мама, і як варам мяне апарыла адчуванне цяпер ужо заўсёднай віны перад ёю...

— Маці даўно хварэе?— пракаўтнуў я ўрэшце горкі камяк у горле.

— Даўно. З год ужо. Усё кволілася, жалілася, што блага ёй, што галава кружыцца, у вачах, казала, нейкія мушкі мітусяцца, але — хадзіла, тупала і работу рабіла — усё ходнікі кручком вязала. А ўжо во трэці тыдзень як злягла. І есці не ўзяла. Адно — піць просіць.

— А што з ёй?

— Ай, не пытайцеся! Гэта самае, мусіць, хоць урачы і не гавораць. Яна сама здагадваецца. Спытаюся: як ты, мама? А яна: есць маё, сынок, нутро, пракляты, смокча і смокча, чую, як ён, быццам клешч, прысмактаўся...

— А маці ў вас ці ў Цадзі... ці ў Косці? — папытаў я, згадваючы, што Цадзілка падчас стрэчы, здаецца, нешта гаварыў пра маці.

— Была ў Косці, але ўжо даўно ў мяне. Косця яе з Селішча сарваў. Перавёз, значыць...— як паправіўся ён.— Тады яшчэ жылі ў Селішчы, тры хаты стаялі. Мама не хацела выбірацца. Казала: не прывыкну я ў горадзе... Ну... Але Косця тады ў кааператыў уступіў, грошы трэба былі. Дык — прадаў хату, пуньку, хлеў і перавёз маму да сябе...

— А цяпер жа во ў вас...— мяне як хто за язык цягнуў.

— Дык жа... Не, вы не падумайце, не таму — Косця... тут ні пры чым. Яго барыня неўзлюбіла, да Косці, як з нажом: ці матка твая, ці я! Мама трывала тое, трывала, а пасля прыйшла да мяне: адвязі ты мяне, Віцечка, у Селішча, няма маёй радачкі болей... Ага, у Селішча, калі там і варыўні нават не засталося... Ну, от... Засталася ў мяне... Косця прыходзіў, казаў, грошы верне, і жонка, казаў, за тое, каб вярнуць грошы, але дзе тыя грошы? Што за хату ўзялі, дык жа на хату і ўперлі! А колькі іх там і было? Гэта ж каб гаспадар купляў жыць там, а то — на перавоз... А пасля на машыну пачалі збіраць. Ці ж спаганяць з іх будзеш? Мама, праўда, была заікнулася перад Косцем, каб той хоць палавіну сплаціў мне, але я сказаў маме, каб не рупілася з гэтым. І Ленка мая гэткая самая: мама, кажа, не трэба, што калі было, тое прайшло, а цяпер — якія грошы з іх спаганяць? І праўда, якія грошы? Мы ж не чужыя. Ці ж я Косці не ведаю? Калі б не яго барыня, дык ён апошняе аддаў бы...

— А вы, даруйце, дзе працуеце і кім? — Я ўсё больш пранікаўся да яго павагаю і спагадаю.

— На трактарным, у кавальскім цэху наладчыкам.

— А жывяце дзе?

— А жыву на другім канцы Мінска, ля Пятроўшчыны. Ленка шмат гадоў дворнікам рабіла, і мы жылі ў службовых кватэрах, з падменнага фонду. А тры гады назад атрымалі, як людзі, сваю кватэру.

— Добрая кватэрка?

— Харошая! Два пакоі вялікія, кухня і прыхожая — танцаваць можна.

— А дзяцей колькі? Не цесна?

— Адна ўсяго каралева! Дык — чаго цесна? У адным пакоі мы з Ленкай, у другім — мама з Лалітай.

— З Лалітай? Так дачку назвалі?

— Ну. Хто ні пачуе — таксама дзівяцца... Яшчэ як з Ленкай, толькі пажаніўшыся, на прыватнай жылі, у гаспадара дачушка была — Лаліта, от і мы назвалі. Памятаеце, артыстка такая была, аргенцінская ці мексіканская?

— Была,— кіўнуў я галавою.

— Мама дык Лідай заве.

— Ладнаватая ўжо?

— Хто — дачка? Я ж кажу: каралева! Трынаццаты год! На танцы, на гэтую самую дыскатэку, бегае!

— Сіратою расце, значыць...

— Чаму — сіратою? — крутнуўся Віктар.— А-а, што адна ўсяго? Дык жа заўсёды заднім розумам жывеш. Усё кватэры той чакалі, іншай трасцы. Думалі — паспеем яшчэ, і на другую дачку збяромся, і на сына. А гады — як слупы во за аўтобусным акном: сплылі — і няма. Спахапіліся, дык Ленка ўжо і ў хамут: хто цяпер у трыццаць сем раджае, засмяюць усе, і здароўя ўжо нямашака таго... А ў вас колькі?

— Двое. Абодва хлопцы.

— Во! А то дачка і тая адна! Я ж бы вельмі хацеў, каб сын яшчэ. А Ленка — ат, не дзяцінься, я сваё ўжо адраджала, мая чарга прайшла. Дык я назаляюся: давай з прытулку, з дому дзіцяці возьмем. Пойдзем і возьмем. Ленка яшчэ больш злуецца. Нашто мне, кажа, чужое? Калі на тое, дык я вочы заплюшчу і ў сорак табе нараджу... Каб жа так! Я ж ведаю: не народзіць ужо, усё, мінулася кату масленіца...

Даўным-даўно скончылася гравійка, даўно ўжо аўтобус лёгка і мякка каціўся па асфальце, а мы ўсё гаманілі і гаманілі. Пад канец, калі міналі ўжо Бараўляны, папытаў я ў Віктара, што сталася з іхнім Селішчам, ці жыве яшчэ хто-небудзь там, на іхнім пасёлку, ці ўжо мо і хаты ніводнай не засталося,— сам я даўнавата не быў у тым баку. Віктар спахмурнеў і адказаў не адразу:

— Няма Селішча. Апошняй разбурылі і звезлі хату цёткі Веркі, суседкі нашай. Ужо не адразу і ўгадаеш, дзе вуліца была. Сады, гароды заворваюць, яблыні і вішаннікі бульдозерам згрэблі. Адно хацішчы пазнаеш ды старыя дрэвы тырчаць. Ліпа ці бяроза — не яблыня, яе бульдозерам не звернеш...

Ён зноў памаўчаў, а пасля загаварыў неяк дзіўна, быццам не мне казаў тое, а самому сабе:

— Цяжка ездзіць туды. Вусцішна, як на могліцах. Як не ездзіш, дык быццам усё і добра. Быццам так і трэба: ну было некалі, але — даўно, адбалела ўсё, забылася... А прыедзеш, паходзіш, паглядзіш, дык так душа заные... Проста сэрца баліць!.. Вы заходзілі да нас, помніце, ля варот злева ліпа расла, а справа — клён? Клёна ўжо няма, яго маланка расшчапіла, а пасля вецер зламаў. А ліпа — стаіць, толькі нейкая яна... Мусіць, не толькі садовае, але і любое, пасаджанае чалавекам, дрэва любіць расці пры чалавеку. Нейкая яна, ліпа наша, як хворая. Пасядзеў я пад ёй, прыхінуўшыся спінаю да камля, паслухаў, як невясёла шуміць яна, і самому мне так невясёла, журботна зрабілася, што не вытрываў, падняўся і пайшоў да гравійкі, хоць да аўтобуса было яшчэ далёка...

Ад гэтых яго слоў мне зноў зрабілася непамысна. Ажно крыўдна стала нібы. Я ж таксама толькі што адтуль, са свайго роднага котлішча, і мяне там, на ўтравелым падворку, таксама апаноўвалі такія ж пачуцці, і думалася, што гэта ў мяне ў аднаго ные і маркоціцца душа, а тут во, аказваецца, брат майго колішняга няўдаліцы-аднакласніка думае і адчувае тое ж самае, кажа мне пра ўсё так, быццам паўтарае, падслухаўшы, мас ўласныя думкі і мроі...

— А от Косця — той не перажывае. Прыйшоў быў неяк, як мама злягла. Я на работу яму пазваніў, перадаў, што маме пагорала, дык прыйшоў. Я і кажу, што ездзіў у Селішча па ваду і што журботна, горка хадзіць па знікшых сцежках маленства... А ён — хоць бы хны! А чаго іх шкадаваць, кажа. Што ты на тых сцежках добрага бачыў? І пайшоў — пра голад пасляваенны, пра бульбу гнілую, пра парэпаныя да крыві ногі, пра газнічку-смаркачку, што вочы нам сляпіла, пра гразь непралазную... І са злосцю такою пра ўсё гэта!.. А я слухаю, галавой ківаю, а сам думаю, што не ўсё так і блага было там. Бульбу тую самую перамерзлую сонечным вясновым ранкам было збіраць лёгка, хораша. Ходзіш услед за трактарам, разам з гракамі, і, як грак той, дзюбаеш выараную, трошкі падшэрхлую бульбіну за бульбінай, потым нясеш поўны кошык дадому і слухаеш у небе жаўранка, і думаеш, як вечарам мама стаўчэ тую бульбу і папячэ пульхных, пакуль гарачыя, аладак і як будзеш есці іх, апякаючыся, з малаком... Добра было і ў полі з Аўтарэняй, хоць уставаць рана і не хацелася. Калі цяпер убачу я, як узыходзіць сонца, як яго праменні падымаюць над лугам, над полем мройны і духмяны туманок пары? А калі пасяджу, як тады, на падсохлым ужо ад расы пагорку пад альховым кустом і, гледзячы на зыркае і ўжо цёплае па-летняму сонца, паслухаю, як Аўтарэня скубе расяную, мяккую, салодкую дзяцеліну?.. А рэчка наша, Сліжанка? Летам жа мы там днямі прападалі! А паходы ў грыбы, у ягады, у арэхі? А гойсанне на лыжах па нашых узгорках? Як можна пра ўсё гэта са злосцю? Не, я тут Косцю нашага не разумею! Праўда ж?

— Праўда,— кажу я і пачынаю сам прыгадваць сёе-тое са свайго дзяцінства, і гэтаксама, як і мой сусед, расчульваюся.

У гамонцы і не прыкмецілі, як прыехалі ў Мінск.

Выйшлі з аўтобуса, хвіліну пастаялі перад тым, як развітацца.

— Дзякую, Віктар,— паціснуўшы яго руку, сказаў я.— Перадавайце прывітанне маці. Хай усё ж цётка Пранця папраўляецца.

— Перадам. Каб жа тое...

Ён пабег на тралейбусны прыпынак. Я паглядзеў яму ў спіну і спахапіўся, што не перадаў прывітання Косцю Цадзілку. Трэба было сказаць — як-ніяк, усё ж аднакласнік. Але нешта быццам замінала мне зрабіць гэта. Што? Напэўна, тое, што так нечакана згадалася ў дарозе і што так шчымліва пацвяліла, расчуліла душу. Хацелася думаць пра нешта лепшае, чым Цадзілка. Як ні ашчаджаў яго, як ні абараняў Віктар, малодшы брат, а ўсё ж, мусіць, Цадзілка застаўся Цадзілкам.

Людскі натоўп павёў мяне дадому. Ішоў я, і ўсё не выходзіла з галавы Міхалкава крыніца, з якой Віктар вязе хворай маці слоік вады. Мусіць, з ёй вельмі кепска, з цёткай Пранцяй, калі папрасіла сына з'ездзіць у Селішча і прывезці вады. Грэх мо так думаць, але гэта няйначай перад канцом. Ды — хай адбудзецца цуд! Хай тая родная вада абернецца жывою вадою і паставіць яе на ногі! Мусіць жа, і казачная жывая вада была піякаю не жывою, а вадою з роднай крыніцы, смак якое чалавек памятае да самай магілы.

І бруяцца яны, пэўна, з зямелькі роднай датуль, пакуль жывуць у душы: чалавечай. Але, але, так і не іначай. Высахне, ачарсцвее душа — і разам з ёю высахне, заплыве глеем і тванню родная крыніца, крыніца маленства, што выцякала недзе з надрэчнага схілу і паіла чалавека ў яго малыя і юныя гады.

Чаму ж мы змушаем іх марнець і чэзнуць?

Няўжо толькі пасля ростані з маці (ці ў жахлівыя дні чакання яе) даходзіць да нас, што трэба шанаваць родныя крыніцы, што, шануючы іх, мы аберагаем ад спусташэння ўласную душу і заадно аберагаем красу і моц дадзенай нам у спадчыну зямлі бацькоў і дзядоў нашых?

Няўжо так позна?..


ПРАМЕНЬЧЫК СВЯТЛА


Цяпер, згадваючы дзядзьку Змітрака, я са здзіўленнем адчуваю, што магу расказаць пра яго не надта і шмат. Гэтая акалічнасць мяне нават ці не бянтэжыць. Як жа так? Чаму? Ведаў чалавека, бадай, столькі ж, колькі і самога сябе, а не маю што сказаць? Ну, а і праўда — што?

Калі б давялося запаўняць за яго (колькі часу назад, вядома) лісток па ўліку кадраў, што б я напісаў? Прозвішча, імя і імя па бацьку — гэта проста: Даманскі Зміцер Адамавіч (хоць тое, што ён Адамавіч, успомніў бы не адразу, мне ён усё жыццё быў проста дзядзькам Змітраком). Год нараджэння — памятаю: адна тысяча дзевяцьсот шосты. Месца нараджэння — таксама няма замінкі: наш Падгай, вёска не вялікая, але і не малая, цэлая саўгасная брыгада. Сямейнае становішча — гэтае пытанне таксама сумненняў не выклікала б: жанаты дзядзька Змітрок, мае жонку Марылю Ігнатаўну і пяцёра дзяцей — трох хлопцаў і дзвюх дачок (сын ягоны, Алёшка — мой равеснік, мы разам бегалі ў нашу Падгайскую сямігодку, а за Нінкай, малодшай Алёшкавай сястрой, я трохі ці не ўлягаў). Партыйнасць — беспартыйны быў дзядзька Змітрок. Адукацыя — няпоўная пачатковая, калі дакладна, дык паўтары зімы пахадзіў, яшчэ за старым часам, у Падгайскую царкоўнапрыходскую. Званняў — няма. Узнагарод — таксама не мае. Пасада — правільней за ўсё было б напісаць: хлебароб, хоць работу рабіў самую розную. Ягоныя «перамяшчэнні па службе» можна было б занатаваць так: араты, касец, малатабоец, жняяр, пастух, «куды пашлюць», лазеншчык, вартаўнік, падвозчык і яшчэ сёе-тое. Апошняя графа — веданне моў. Тут таксама ўсё адны толькі прочыркі: аніякае, акрамя роднае мовы...

Зрэшты, досыць. Гэта ўжо змахвае трошкі на гумар, а мне зусім не да гумару. Дзядзька Змітрок, зямляк, сусед, амаль сваяк — памёр, і мне, нягледзячы на шматлікія анкетныя мінусы, вельмі, да болю шкада яго. Дзядзька Змітрок з тых, пры кім я прыйшоў і пакрысе асвойтваўся ў гэтым свеце, хто быў на пачатку маіх пачаткаў значнаю часткаю гэтага абжываемага мною свету, хто і пасля, да апошніх сваіх дзён, быў у кругабегу маіх чалавечых (як былога, ды, зрэшты, не толькі былога, падгайца) інтарэсаў. Скажу нават больш: пакуль жывуць у маім родным Падгаі тыя, што прыходзілі да мяне ў маленстве дзядзькамі і цёткамі, дзядамі і бабулямі, неяк весялей, спакайней, утульней жывецца на гэтым свеце і мне, і еду я туды, у Падгай, усё яшчэ як у родную вёску нават і зараз, праз восем гадоў пасля смерці маці. І шкада, што з кожным годам іх, дзядзькоў і цётак майго дзяцінства, застаецца ўсё менш і менш.

Сёлета не стала і дзядзькі Змітрака...

Памятаю яго з сорак пятага. Недзе восенню ці на пачатку зімы ён вярнуўся дадому. Вярнуўся не з фронту, а з «трударміі». Што гэта такое, я тады не ведаў, але адчуваў, што ў гэтым не надта звычным нам слове ёсць нешта ці не абразлівае. Прынамсі, Алёшка, мой сябрук і аднагодак, радуючыся звароту бацькі, не хваліўся, як іншыя, яго ўзнагародамі ці подзвігамі. Узнагарод, мы бачылі, не было. Не было, пэўна, і подзвігаў. Рукі і ногі ў дзядзькі Змітрака былі на месцы, і на целе, бачылі ў лазні, ніякіх шрамаў ці рубцоў, як у іншых мужчын і хлопцаў, што прыйшлі з фронту. А шрамы ж — адзнакі подзвігаў. Ну, значыць, і подзвігаў не было. Пытацца ж у самога дзядзькі Змітрака пра тое, як ён ваяваў у сваёй «трударміі», было марна: ён быў не з гаваркіх. Без патрэбы слова не прамовіць. Пры мне, памятаю, Алёшка папытаўся быў у бацькі, што ён рабіў у «трударміі». Дзядзька Змітрок адказаў: «Усё рабіў, што загадвалі: зямлю капаў, будаваў, з канём рабіў...» Алёшка пакрыўдзіўся: «Дык ты зусім не ваяваў, га, тата?» Дзядзька Змітрок адказаў няпэўна: «Як табе сказаць, сынку. Ваяваў і не ваяваў. Другім памагаў ваяваць...»

І яшчэ памятаю. Аднойчы ў лазні да дзядзькі Змітрака прыляпіўся, як ліст да спіны, Юрка Чмель: маўляў, раскажы, Змітрок, як ты Гітлера па Берліне шукаў. Раскажы ды раскажы. Дзядзька Змітрок адмоўчваўся, а ўрэшце не стрываў, адмахнуўся: «Што гаварыць з табой, пустынёй? Лепш сам раскажы, як задніцу фрыцу падставіў, ваяка...» Мужчыны зарагаталі, а Юрку Чмялю як заняло. Вядома, зойме, калі быў Юрка палахлівец — несусветны. Са страху, казалі, і ў партызаны пайшоў — вясною сорак чацвёртага. Ужо і браць не хацелі, але ўрэшце ўзялі, у гаспадарчы ўзвод. Са страху і паранены быў — не ў баі, а па дарозе на фронт. Трапіў нібыта іхні батальён пад артабстрэл на маршы. І трэба ж было такому здарыцца, што асколкам снарада Чмялю пеканула якраз у мяккае месца. Здорава пеканула, вышматала паўсцягна, ці не з паўгода ў шпіталі праваляўся. А прыйшоў дадому і патрапіў мужчынам на язык. Ледзь што, дык і прыплятуць: «Нашаму Юрку Фрыц зрабіў запасную дзюрку...»

Зрэшты, дзядзькі Змітракова «трудармія» мною і Алёшкам хутка была забыта. Іншы інтарэс паявіўся. Мы вучыліся ў дзядзькі Змітрака клеіць бахілы.

Ён клеіў бахілы адмысловыя. Мужчынам — з чорнай гумы, з тупымі мыскамі, шырокія і глыбокія, каб і на валёнкі, і на ватовыя буркі. Жанкам, дзеўкам, калі здабываў чырвоную аўтамабільную камеру, рабіў бахілкі чырвоненькія, з завужанымі, а то і зусім вузкімі, вострымі мыскамі, мяльчэйшыя, падобныя на бліскучыя куплёныя галёшы, на падэшву наклейваў з таўсцейшай гумы нешта накшталт абцасіка.

Гэтае сваё ўмельства дзядзька Змітрок прынёс з «трударміі». Прынёс не толькі ўмельства. У рэчавым мяшку больш месца, чым сціплыя падарункі і пачастункі жонцы і дзецям, займалі бутэлечкі з клеем, драўляныя калодкі, дзесятак розных — ад буйных, дзіркаватых, да драбнюсенькіх, ледзь-ледзь шурпатых — бляшаных, набітых; на драўляныя дзяржальнікі тарачак-шчотак для зачысткі гумы, пэндзлікі, спецыяльныя з вострымі лёзамі, з тронкамі, абкручанымі скурай, ножыкі, каб рэзаць гуму і абразаць пасля прыклейвання падэшву. Дзядзькава ўмельства аказалася вельмі дарэчы.

У хаце ў дзядзькі Змітрака паявілася ці не сапраўдная майстэрня па вырабу гэтых самых бахілаў. Заказы сыпаліся адусюль, нават з далейшых вёсак, ажно з суседняга сельсавета. Спрыту ў дзядзькі Змітрака хапіла б на ўсіх, не хапала галоўнага — гумы. Тым не менш, невядома адкуль і як, яна знаходзілася, і бахілы клеіліся, і мы з Алёшкам былі ў майстра першымі памочнікамі і вучнямі. Ды такімі, што ў хуткім часе ўжо і самі маглі склеіць бахілы, адно дзядзька Змітрок вырэзваў нам загатоўкі. Тут ён не рызыкаваў: сапсаваць дэфіцытную, як цяпер мы сказалі б, гуму — гэтага ён не мог дапусціць.

Бахілы клеіліся зімою, трохі — вясною. А ўлетку дзядзька Змітрок навучыў Алёшку і мяне плесці кошыкі. З ракітавых дубцоў і сасновага карэння. Найцяжэй было зрабіць аснову, каркас будучага кошыка. Як ні стараешся, а, глядзіш, то аднабокі нейкі выходзіць, то крываваты, то вузкі і доўгі, як чаўнок, то, наадварот, пузаты і круглы, як гарбуз. Дзядзька Змітрок, пакручваючы ў руках маю ці Алёшкаву работу, павучаў: «Ты ж прыкінь спачатку, дзе заплёт зрабіць, каб і не мелкі быў і не глыбокі... І скабіны тыя самыя. Навошта адразу пазарэзваў? Прымерай, а пасля ўжо абрэж...»

У мяне кошыкі атрымліваліся лепшыя, чым у Алёшкі: круглейшыя, раўнейшыя, наогул больш адмысловыя. Адзін кошык, на ягады, я ўмудраваўся сплесці нават з вечкам, прымацаваўшы яго да абруча алюмініевым дротам. Дзядька Змітрок пахваліў мяне і, быццам сам сабе, зазначыў: «От жа ёсць спрыт у пальцах. І галава больш, чым у майго, варыць, і ў руках спрыту больш...» Меў дзядзька Змітрок на ўвазе тое, пэўна, што і ў школе мае поспехі былі большыя, чым Алёшкавы: сын вучыўся слабавата, быў «троечнікам»...

Праз год, а мо праз два дзядзька Змітрок стаў малатабойцам у кузні. Памагаў ён кавалю дзядзьку Андрэю вясну і лета. І мы з Алёшкам тым часам прападалі ў кузні. Рабілі сабе ножыкі-складанчыкі. І тут у мяне, зноў пахвалюся, выходзіла лацвей, чым у Алёшкі. Зрабіў я сабе такі сцізорык, што сам дзядзька Андрэй, які выштукоўваў з жалеза ўсё, што толькі можна было выштукаваць, здзіўляўся і не даваў веры, што нож зрабіў я. «Калі б не бачыў, дык і не паверыў бы»,— казаў. Лязо я зрабіў з кавалка сярпа. Выпілаваў рашпілем і напілкамі, прабіў у вушку дзірачку, пасля адшліфаваў і завастрыў на тачыле. Спружыну выкаваў з кавалка стальнога дроту. Тронкі высек з таўставатай алюмініевай бляхі, старанна абпілаваў, зачысціў да бляску суконкай, пасля дзюбкай нажа павырэзваў удоўж і ўпоперак розных узораў-малюнкаў. Больш за ўсё намучыўся з заклёпкамі. Мяккі алюмініевы дрот добра кляпаўся, але быў нетрывалы, стальны ж не хацеў кляпацца наогул. Пакуль закляпаў ды пасля апрацаваў заклёпкі напілкам, падсапсаваў трошкі тронкі. Ды такой бяды. Затое нож быў — як ні ў кога. Лязо прутка шчоўкала пад спружынай і не завальвалася назад, як у Алёшкавым ножыку-аскабалку. І дзядзька Змітрок круціў галавой і зноў казаў: «Я ж гаварыў, ёсць у хлопца спрыт у пальцах...»

Пасля дзядзька Змітрок пачаў рабіць на парцы коней. Гэта былі дзве кабылкі — маленькія, грывастыя, буланыя, з белымі мецінкамі на лбах, спакойныя, рахманыя. «Пад бруха падлезь — не зачэпіць ні тая, ні другая»,— казаў дзядзька. А цётка Марыля жартавала: «Які сам, такія і коні. Сам спіць на хаду, то і коні спяць у баразне». Дзядзька Змітрок і праўда быў не толькі маўклівы, але і марудлівы, хоць і не настолькі, каб спаць на хаду. Так што цётка Марыля казала лішняе. І кабылкі, Маруська і Мурка, былі такія ж рахманыя і да яго.

Алёшку і мне ўсё гэта было, па-цяперашняму, да лямпачкі. Галоўнае — былі ў нас коні. У мяне — Маруська, у Алёшкі — Мурка. Штовечар мы, асядлаўшы іх, вадзілі ў Залужжа на начлег, а ранічкаю, калі не залежваліся, прыводзілі з начлегу. Дзядзька Змітрок даваў нам Маруську і Мурку і ў рабоце: напераменку мы з Алёшкам і аралі, і баранавалі, удоўж і ўпоперак. Асабліва ж ганарыліся, калі ў час жніва нам дазвалялася пасядзець на гарачым, як патэльня, мулкім і дрогкім жалезным седале жняяркі. І не проста пасядзець, а зрабіць адзін, другі, трэці круг вакол жытневага палетка. Ух, колькі гонару было ў нас з Алёшкам! Здавалася, што не на жняярцы-стракаталцы сядзіш ты, а на нейкай нябачанай цуда-машыне, што над галавою тваёю махаюць не граблі, зграбаючы, скідваючы са стала чарговы ахапак зжтага жыта, а магутныя, дзівосныя крылы-прапелеры, якія вось-вось адарвуць цябе ад зямлі, падымуць высока-высока і панясуць далёка-далёка.

З коньмі дзядзька Змітрок не разлучаўся шмат гадоў. На змену Мурцы і Марусічцы прыйшлі да яго, памятаю, Сіўка і Цэзар: першы — сівенькі сапраўды, амаль беленькі конік, брыклівы і куслівы спачатку, пакуль пры дзядзьку Змітраку не абрахманіўся, а другі, наадварот, чорненькі, як варанё, абуты ў белыя «шкарпэткі». Цэзара апекаваў я, Сіўку — Алёшка. Тады мы, ужо ці не сямікласнікі, не забаўляліся з імі, а працавалі па-сапраўднаму, як сталыя, падмяняючы дзядзьку Змітрака, калі яму нядужылася ці трэба было куды-небудзь адлучыцца.

Нейкі час дзядзька Змітрок грэў калгасную лазню. Гэта было зімою, ён тады нечага хварэў, Сіўку і Цэзара перадаў іншаму, а сам падахвоціўся рабіць лягчэйшую работу — грэць лазню. Мы з Алёшкам, вядома ж, і тут былі яго найпершымі памочнікамі. Наносілі паўнюткую бочку — велізарную, стовёдзерную — вады, рэзалі дровы. Увогуле, ваду павінны былі насіць па чарзе вяскоўцы, гэтаксама, як па чарзе, па радоўцы, пасвілі статак, і дровы рэзаць павінны былі таксама ўсе, хто прыходзіць мыцца, аднак мы не чакалі, пакуль падыдуць тыя чаргоўцы, самі насілі ваду і пілавалі дровы, і дзядзька Змітрок ухваляў гэты наш імпэт. Зрэшты, такім чынам нагрэлі мы тры ці чатыры лазні, а пасля прылаўчыліся пампаваць ваду ў бочку проста з крыніцы пры дапамозе ручной пажарнай помпы, а дровы пакрысе пілавалі і калолі загадзя, на працягу тыдня, а то і двух, бо лазню грэлі звычайна двойчы на месяц.

Дзядзька Змітрок і гэтую справу — грэць лазню — умеў рабіць. Марудлівы, маўклівы, ён, здавалася, не надта і стараўся-завіхаўся. Аднак жа ўсе былі задаволеныя. «Вось гэта лазня! — казалі мужчыны, выскокваючы перавесці дух у прылазнік.— Сам чорт спячэцца і не агледзіцца!» Дзядзька Змітрок на гэта адмоўчваўся, але відаць было, што чуць такое яму даспадобы. Ён і праўда, грэючы лазню, найперш дбаў аб тым, каб быў дух. «Вада калі і не закіпіць, дык ліха з ёю. Будзе дух, дык вады тае шмат не трэба. Абы адпарыцца чалавеку. А спаласнуцца можна і з крыніцы».

Вось так спакваля, неўпрыкмет, разам з Алёшкам праходзіў я пры дзядзьку Змітраку школу вясковай, сялянскай, працоўнай навукі. Сталася так, што праходзіў менавіта пры ім, а не пры бацьку. Бацька, хоць і жыў у вёсцы, быў адарваны (не цалкам, вядома) ад зямлі, хадзіў часцей з партфелем, чым з касой, віламі, рыдлёўкай, сякерай...

Ужо больш за тры дзесяткі гадоў я рэдка калі лавіў на лузе якога-небудзь Буланага ці Гнядога, распутваў яго, заводзіў у аглоблі, запрагаў у калёсы ці ставіў з плугам у баразну; зрэдзь часу за гэтыя гады браўся я і плесці кошык, кляпаць касу, пілаваць дровы, грэць лазню, што-небудзь клеіць, стругаць, майстраваць. Але ўменне тое заўсёды са мной, і, як некалі дзядзька Змітрок казаў свайму Алёшку і мне, кажу сваім сынам: «Умець — не за плячамі насіць». Ці: «Не абавязкова рабіць, абы ўмець...»

Дзядзька Змітрок, мне здаецца, умеў усё. Прынамсі, я не магу прыпомніць ніводнага выпадку, каб ён адмовіўся нешта рабіць, спаслаўшыся на тое, што не ўмее. Як не ведаю і выпадку, каб ён зрабіў што-небудзь блага, кепска, абы-як. Не ведаю, ці быў у нашым Падгаі яшчэ хто-небудзь, хто б гэтак дасканала мог завяршыць стог, як дзядзька Змітрок. Ні ў кога з падгайцаў не было такога багатага і дагледжанага саду, як у дзядзькі Змітрака. Ніхто не меў, бадай, і такога шчодрага медазбору, які меў дзядзька Змітрок са сваіх шасці вулляў. І калодзеж, выкапаны ім у двары пры вуліцы, быў адметны ад іншых: прыкрыты акуратным, пафарбаваным дашкам, з акаваным па-гаспадарску вядром, з лаўкай, на якую можна было, дастаўшы, паставіць тое вядро і пераліць ваду ў сваё.

А тым не менш падгайскія мужчыны не, не ды і пасміхваліся з дзядзькі Змітрака. Падстава для такіх насмешак, часам досыць крыўдных, пагардлівых, была адна: дзядзька Змітрок, маўляў, пад абцасам у цёткі Марылі. У маленстве, бываючы ў іх у хаце, я не прыкмячаў анічога, што гаварыла б пра яго такое падпарадкаванне цётцы Марылі. Было, вядома, што цётка сварылася, крычала на дзядзьку Змітрака, дык — а хто не крычаў, хто не сварыўся? Сварыліся, здаралася, і мае бацькі, і маці часта папікала бацьку, што ён не зрабіў таго ці другога. Бываў я ў Даманскіх і пасля, ужо будучы студэнтам: заходзіў, каб, спасылаючыся на тое, што хацеў пачуць што-небудзь пра Алёшку — ён служыў у арміі, пабачыць іхнюю Нінку, якая ўсё яшчэ мне падабалася. І зноў жа — не сказаў бы, гледзячы на ўсё ўжо і сталей тым вокам, што дзядзька Змітрок трымцеў перад цёткай Марыляй тонкай асінай.

Разгадка прыйшла пазней, калі цётка Марыля неўспадзеўкі памерла. Дзядзька Змітрок, думалі падгайцы, не перажыве гэтага свайго гора. Галасіў ён па жонцы, не саромеючыся ні мужчынскіх слёз, ні людскіх абгавораў. І аказалася, што дзядзька Змітрок вельмі любіў і шанаваў цётку Марылю, дагаджаў ёй, як малому дзіцяці.

Пра гэта мне казала пасля і Нінка. Пакуль я вучыўся, яна выйшла замуж за трактарыста Валерыка Карповіча, з нашага ж Падгая, хутка, аднаго за адным, нарадзіла трох сыноў, і я, прыязджаючы ў родную вёску і сустракаючыся з Нінкай, ужо не бянтэжыўся, не чырванеў і нічым не выдаваў, што некалі млеў перад ёю. Дык Нінка, калі мы неяк спаткаліся з ёю на вуліцы неўзабаве пасля цёткі Марылінай смерці, гаварыла мне: «Тата ж так любіў маму, так любіў! Як маладзен! Нават і маладзен не кожны дакажа. Мой Валерык хоць бы... І гаварыць не хочацца!.. А тата ссівеў, а да мамы — як да дзяўчынкі: Марылька і Марылька... Ні разу іначай не назваў... Так ужо любіў, так любіў...»

І вось дзядзькі Змітрака таксама няма. Не магу з гэтым змірыцца. Апошнім часам я зноў неяк зблізіўся быў з ім, як і ў дзяцінстве. Пасля смерці маці я не прадаў у Падгаі нашай хаты і не кінуў яе на волю лёсу. Наадварот: даў новы подруб, перакрыў, пафарбаваў. І родная хата зноў служыць мне — стала дачай, ці што. Штолета я з сям'ёй жыву ў Падгаі. І дзядзька Змітрок зноў быў маім найбліжэйшым суседам, дарадцам і, бадай, ужо і таварышам. Дзе і пад што зрабіць якую граду, як абрэзаць, абкапаць і пабяліць яблыню, адкуль прывезці колькі вёдзер гліны, каб перакласці на гарышчы дымнік-ляжак — пра ўсё гэта перамовішся найперш з дзядзькам Змітраком. А колькі паперасядзеў я з ім, ужо амаль па-старэчы, на лавачцы — ранічкаю, сустракаючы ўсход сонца, і ўвечары, праводзячы тое ж сонца на спачын! Сядзім, гамонім пакрысе, больш, бадай, я, чым дзядзька Змітрок,— і сыходзіць на душу ціхамірнасць, суладная з гэтым велічным і вечным вечаровым (ці ранішнім) спакоем прыроды, і хочацца верыць у добрае, чыстае і святое на гэтай зямлі, і ціхая, безгалосая крыўда ад таго, што сам ты, на жаль, не такі добры, не такі чысты і ўжо зусім не святы, падточвае, смокча цябе казытліва і тужліва...

У канцы ліпеня ён прыдыбаў да маёй хаты, прыпыніўся, абапёршыся грудзямі і рукамі на штыкетнік. Выглядаў нішто сабе, толькі дыхаў часта і неглыбока. «Як мы сёння маемся, дзядзька?» — гукнуў я з гарода, з драбіны: абіраў ліпавы цвет. «А малайцом,— адказаў ён.— Нічога не баліць, а хадзіць не магу — задыхаюся...»

Праз тыдзень Нінка завезла яго ў Янавічы ў бальніцу. Там яму палепшала. Памятаю, Нінка казала: «Ачуняў тата. Пакалолі яго, падкармілі вітамінамі — і ачуняў. Задышкі як і не было. Казаў: яшчэ пажыву...»

Паехаў я ў горад, там неспадзявана затрымаўся ажно на паўмесяца, а калі на схіле лета зноў прыехаў у Падгай, дзядзька Змітрок пераехаў ужо на пагорак пад бярэзнік і сасоннік. Развітаўся я з ім ужо там, на пагорку. Развітаўся моўчкі, ля свежай магілы — пачуць што-небудзь ён ужо не мог.

Стрэў на вуліцы Нінку, пабедаваў разам з ёю, паспачуваў. Яна пастаяла са мной, паплакала, расказала: «Ужо і лепей стала яму, на вуліцу выходзіў, і доктарка пахваліла яго, сказала, што выпіша скора... А тут прыязджаю да яго, у чацвер гэта было, а ён мне: «Забяры мяне, дачушка, дамоў. Чую — памру. Не хачу, каб на чужых падушках, на чужым ложку...» Я на яго пасварылася. Ці ты, кажу, тата, здурнеў? Паміраць сабраўся! Доктарка вунь выпісвае цябе... А ён зноў: «Забяры, дачушка...» Пайшла я да доктаркі, кажу ёй, а яна мне; «Мо правільна зробіце, калі забераце... Тут мо маркотна яму, а дома весялей будзе, ён жа ў вас не хворы, можна сказаць, а старэнькі...» От і забрала. Назаўтра ж узяла машыну і забрала. У пятніцу. Пажыў ён дома пятніцу, суботку. Усё добра было. Ну, паляжыць трошкі, трошкі патупае, нават венік у рукі браў, на падворку каля ганка спрабаваў падмятаць... У нядзельку паснедаў яшчэ. Нармальна паснедаў, як заўсёды... А ў абед адмовіўся есці. Мо, кажу, тата, забеленага табе чаго зварыць? «Звары»,— кажа. Ну, я малочнага супіку зварыла, пакарміла яго — самому нешта цяжкавата было яму есці. Паеў, чысценька з'еў, праўда, маленькую, унуччыну місачку. «Я,— кажа,— пасплю, дачушка...» Ну, паспі, тата, паспі, адказваю. Падушку яму паправіла, ногі прыкрыла. Ён тут жа і заснуў. Як дзіця... Пайшла я ў гарод, там пакорпалася. У хату вярнулася праз гадзіну, мо пазней трохі. Чую — як усхрапнуў ён. Я да яго. А ён глядзіць на мяне, толькі дзіўна неяк глядзіць, нерухома. А потым і кажа: «Цёмна як...» А вочы расплюшчаны, а ў хаце відна — сонца, на заходзе, у вокны смаліць... Я да яго: тата, тата, кажу, што з табою? А ён маўчыць, а пасля адкінуў раптам галаву і захроп. Цюкнула мне: памірае!.. Кінулася з хаты, паклікала Верку, каб пры ім пабыла, а сама да фельчаркі, да Сцяпанаўны. Пакуль прыбеглі назад — тата ўжо ўсё, сканаў... Аказваецца, гэта яму перад смерцю, перад канцом у вачах пацямнела... «Цёмна як...» — сказаў... Я ўжо давольна хоць, што забрала яго дахаты, што дома, на сваёй пасцелі памёр. Надта ж не хацеў памерці там, у бальніцы, на казённым ложку...»

Слухаючы Нінку, успомніў я і свайго бацьку. Ён перад смерцю таксама папытаў: «Навошта святло выключылі?..» Папытаў і памёр. А святло ж ніхто не выключаў. У хаце гарэла пад столлю вялікая, на сто пяцьдзесят свечак, лямпка. Зырка гарэла, ярка...

Што гэта — супадзенне, выпадковасць? Смерць — гэта цемра. Змрок. Нішто. Чорная бездань. І няйначай гэта яна падступілася да іх, да дзядзькі Змітрака і да бацькі, гэта яе ў апошняе сваё зямное імгненне ўбачылі і той, і другі і паспелі зрэагаваць, кожны па-свойму...

І ў тое ж імгненне іх пакінуў апошні праменьчык святла...

Праменьчык святла... Мусібыць, гэта добра, што чалавек, паміраючы, не забірае святло, якое было ў ім, з сабою. Ён пакідае яго на зямлі. Нам. З гэтае прычыны мы, людзі, не бяднеем, а багацеем. Душэўна і духоўна. Нa колькасць святла, якое пакідаюць нам добрыя людзі. Гэта не надта вялікае суцяшэнне, але ж усё-такі суцяшэнне.


ПЯЦЬ НАРЗАННЫХ ВАННАЎ


Прачнуўся Паўлюк, як заўсёды, а пятай гадзіне. Расплюшчыў вочы і не адразу ўцяміў, дзе ён: позірк не спаймаў звычнай бэлькі і жаўтлявых, сучкаватых дошак — столь была белая і роўная, як зімовае поле. Упёрліся вочы ў гэтую белую роўнядзь, і тут жа ўспомніў: у санаторыі ён, прачнуўся не ў сваёй хаце, а ў санаторнай палаце.

Павярнуў галаву набок і павёў вачамі па гэтай самай палаце. Пры акне — шырокім, бязрамным — стаяў стол і ля яго тры крэслы, па той бок стала, пры сцяне, спаў, агаліўшыся, вылузаўшыся з-над коўдры, бы малое дзіця, адзін яго супалатнік, а ля сцяны, процілеглай ад акна, спаў у ложку другі — гэты, наадварот, цяжка соп пад коўдрай, акрыўшыся ёю з галавой.

Паўлюк не надта добра запомніў, як іх зваць, хоць учора, уладкоўваючыся, атабарваючыся тут, яны і пазнаёміліся. Падалі мужчыны яму руку, прамямлілі свае імёны і імёны бацькоў сваіх, ды хіба так адразу іх запомніш? Пакуль што ён запомніў толькі, што адзін з іх, ніжэйшы і таўсцейшы, каторы адразу ж заняў ложак ля акна, быў з Палтавы, а другі, худзейшы і вышэйшы, які самохаць прагаласаваў за ложак «далей ад акна і бліжэй да дзвярэй», прыехаў у Кіславодск з Чарнігава.

Палтавец і чарнігавец спалі, і Паўлюк не ведаў, што рабіць яму. Учора, лягаючы, ён папытаўся, на ўсялякі выпадак, якой парою тут прынята ўставаць, але з адказу палтаўца, здаецца, нічога не зразумеў. Выходзіла, што нібыта пад'ём тут, як у салдат, у сем гадзін, але, калі хто лянуецца, можа спаць і даўжэй, абы не спазняўся на сняданак ці на працэдуры. «А раней?» — перапытаў Паўлюк. Палтавец на тое не сказаў нічога, толькі ўсміхнуўся паблажліва, як дзіцяці, а чарнігавец, накрываючыся з галавой, ужо з-пад коўдры прагудзеў: «Як хто хоча, бацька...»

Ложак быў мяккі, зручны, прасціна і падкоўдранік бялюткія, ад іх яшчэ і цяпер, праз ноч, зыходзіў пах нядаўняга мыцця, і пах гэты быў прыемны, хоць і не такі, як дома, калі ён, Паўлюк, пасля лазні лягаў у свежую пасцелю. Чысцінёю і свежасцю пахлі і падушкі, але яны Паўлюку не спадабаліся — дзве, але ж надта маленечкія, як дзіцячыя ясікі, і на дзвюх спаць кепска, няма на што галаву палажыць.

Прачнуўшыся ў гэтым санаторным ложку, згадаўшы, дзе ён і што за людзі смачна пасапваюць у адной палаце з ім, Паўлюк ляжаў і не ведаў, што рабіць. Найперш мучыла пытанне: уставаць ці не ўставаць? Ведаў, што больш не засне, што ніколі, бадай, не было такога, каб ён, прачнуўшыся, пераварочваўся на другі бок і засыпаў зноў. Значыць, трэба было падымацца. Але штосьці быццам і не дазваляла яму рабіць гэта. А раптам знячэўку разбудзіць суседзяў? Не малыя дзеці, аднак жа — вунь як дружна дзьмуць у чатыры дзюркі! Навошта ж псаваць людзям музыку?

Парашыў паляжаць. Маўляў, такой бяды, бакі не адлежыць, калі ўспомніць і маленства і паваляецца гадзінку ў пасцелі. Калісьці, і не так даўно, як сяму-таму здаецца, калі ганяў пастушком карову на ранкі, надта ж не хацелася ўставаць, упрошваў маці, каб дазволіла паспаць-паляжаць хоць хвілінку... Успомніў і ажно пачырванеў, здаецца — так засаромеўся, і падумаў, што не такое яно і доўгае, жыццё чалавечае, і што ніхто не хоча без пары туды, і больш таго — ніхто не хоча туды нават і тады, калі нібы тая пара прыходзіць. Не хоча, вядома, і ён, Паўлюк. Але каб не сын, дык наўрад ці паехаў бы сюды, за свет. Ліха яго ведае чаму, але раптам заныла ў яго сэрца. Ніколі, колькі жыў, не чуў, ёсць яно ў грудзях ці няма. А тут — пачуў. Быццам цяжар нейкі ў грудзях паявіўся — нібы камень там ляжыць і ўсё цісне, цісне... Нараіў доктар санаторый. І сын таго доктара падтрымаў. Едзь, бацька, і едзь, падлячыся. Вось і прыехаў. Хоць, калі разабрацца, дык мо і без патрэбы. Бо пакуль абследаваўся, пакуль тую санаторную карту афармляў ды пуцёўкі чакаў, падлячыўся ён. Зваліўся камень з грудзей. Сяды-тады сэрца трошкі абзавецца, быццам напомніць: «Тут я, тут», а пасля сцішыцца і не чуе яго Паўлюк, ходзіць і робіць усё, як і да хваробы. Ды, як той казаў, шкадаваць, што прыехаў, не будзем. Мо і сынава праўда: «Ці ж ты, бацька, не заслужыў? Нават калі там асабліва і не падлечаць цябе, дык адпачнеш...»

Успомніў Паўлюк сына, і лёгка, хораша зрабілася яму на душы, па ўсім целе, а найперш па грудзях, цяпло разлілося. Разумны, адзін на ўвесь сельсавет, нават на раён, вырас у яго сын. Гэта ж скажы катораму, дык і не паверыць: яго, Паўлюкоў, сын — пісьменнік! Сам сябе сын так не называе, кажа: «Які я, тата, пісьменнік? Літаратар я, журналіст, калі на тое пайшло», але ж Паўлюк ведае, што не так гэта. Па-першае, і кніжкі ў сына ёсць, і білет спецыяльны, дзе напісана, што не літаратар ён ці журналіст, а пісьменнік. Сынавы кніжкі ён чытаў. Усе да адной, ад пачатку да канца, нават і тыя дробненькія радочкі прачытваў, дзе напісана, колькі такіх кніжак выпушчана. Чытаў ці не з большай цікавасцю, чым кніжкі іншых пісьменнікаў. Адны падабаліся больш, другія — менш. Менш падабаліся тыя, дзе ён, Паўлюк, ніяк не мог даперці, пра каго гэта сын расказвае, калі і дзе тое было. І гэтак прыкіне, і так, і да таго чалавека прыложыць, і да гэтага, а — не атрымліваецца, не здаралася такога ў іхніх Родзевічах і чалавека такога — ні мужчыны, ні бабы — таксама не было. А тыя кніжкі, дзе людзі і тое, што яны робяць, пазнаюцца, Паўлюк па тры разы перачытаў. Чытае і думае: ну і мастак яго Алесь, ну і штукар, ну і выдумшчык! Усё быццам і так было, і не так. У жыцці, папраўдзе, было неяк прасцей, рабілася ўсё быццам неўпрыкмет, будзённа, не аб адным дні, а месяцамі, гадамі, і людзі між сабою неяк не так адкрыта лбамі сутыкаліся, някідка, здавалася б, жылі, працавалі, жаніліся, паміралі, а як напіша — дык, аказваецца, усё было куды цікавей, чым яны, дурні родзевіцкія, бачылі...

Не, сын у яго — пашукаць! Дока! Не адзін раз быў Паўлюк у яго ў Мінску. Быў не толькі на кватэры, але і на рабоце. І бачыў, што любяць там сына, паважаюць, толькі па бацьку ўсе завуць. Дык і яму, наслухаўшыся таго, хочацца сына Алесем Паўлавічам зваць. Скажа пра гэта старой, а яна смяецца. Ты, кажа, зусім здзяцініўся, Паўлюк, бо мне Алеська як быў дзіцем, так і ёсць, так бы і паляцела да яго, каб прытуліць, пашкадаваць.

Што і казаць — сын маладзец. Ну, а сам ён, Паўлюк Лапатка? Хто ён такі? Аніхто. Прышый кабыле хвост. Адстаўной казы барабаншчык. Перад сынам Паўлюк сябе толькі так і называе. Бо і праўда — хто ён такі? Саўгасны пенсіянер. Пенсіянер-піянер, заўсёды гатоў! Без такіх піянераў што б рабіла іхняя брыгадзірка? Сапраўдных піянераў, спраўных яшчэ баб ды мужчын, хлопцаў ды дзевак — пальцаў на руцэ зашмат, каб пералічыць.

Калісьці, вядома, ён не быў казіным барабаншчыкам. У маладосці хлопцам дужым быў. У сорак чацвёртым, як на фронт трапіў, адзін мінамётную пліту на спіне валачыў. А ў партызанах? Адзін, узяўшыся за канец дышля, выцягваў з багны задок калёсаў з параненымі, як у блакаду апынуліся ў непралазным балоце за рэчкай Гайнай. Пасля вайны з коньмі ў калгасе рабіў. Зноў жа — хто за яго больш за дзень узорваў? Аніхто! Нават сам Вінцук Сяліцкі, хоць у яго і коні былі нераўня ягоным, Паўлюковым, а не дапінаўся да яго. І выкошваў за дзень па гектару. Была ў плячах сіла, хоць і душыла бясхлебіца ды нішчымніца... Пасля конюхам быў — і ў калгасе, і ў саўгасе па першым часе, пакуль тых коней на нет не пазводзілі. Ну, а перад самай пенсіяй падвозчыкам на ферме рабіў. І нідзе — усе людзі пацвердзяць — не ленаваўся, рабіў не за пострах, а за сумленне. З маладых гадоў прывык рабіць на поўніцу: калі браць, дык аберуч, а калі падстаўляць, дык увесь карак, а не плячо. Нават і ў сталым веку, як сын неўспадзеўкі ў пісьменнікі выйшаў, ён, Паўлюк, бы другое дыханне набыў і высільваўся, як і ў маладосці. Убілася яму ў галаву, што не можа ён падводзіць свайго пісьменніка: сыну не павінна быць сорамна за бацьку. Жонка часам і набурчыць: «Ці табе ўжо болей за іншых трэба? Чаго ты, як запрэжаны, штодня ў саўгас? Ты ж пенсіянер! Пуню лепш бы перакрыў, каторы год латаеш...» Ён не зважаў, ішоў на саўгасную работу. Бо ці дакажаш бабе, што чалавека можна пусціць на пенсію, а зямлю — не, не пусціш? А калі чалавек жыве на зямлі, дык і яго — як пусціш?! Наадпускаліся, дзякаваць богу! Чатыры дзесяткі гадкоў, лічы, усё адпускаем і адпускаем — маладых у горад, старых на пенсію, а хлеб і мяса ўсім трэба...

Зірнуў Паўлюк на гадзіннік — палова на шостую. Не, дудкі, палтавец з чарнігаўцам як сабе хочуць, а ён устае. Колькі ж можна ляжаць? Грэшна, прачнуўшыся, ляжаць, бы пан, у мяккай пасцелі. Яно, праўда, невядома, што рабіць будзе, падняўшыся, але ж і ляжаць лежнем, калі сонца высока, не выпадае, сам сабе збрыдзеш.

Падняўся ён, ціхенька апрануўся і выйшаў на калідор. Знайшоўшы ўстанову, куды і цар пешкі хадзіў, нясмела зайшоў туды. Пасля спаласнуў рукі і твар у мыцельніку і спусціўся са свайго трэцяга паверха на першы. Тыцнуўся ў дзверы, каб выйсці на двор, ды яны не паддаліся — аказаліся замкнёныя. Затаптаўся Паўлюк, не ведаючы, дзе шукаць рады, ажно на крокі яго выйшла заспаная медсястра, пазяхнула:

— Куды так раненька?

Ён збянтэжыўся, што не даў ёй даспаць, перабіў салодкі, пэўна ж, ранішні сон, сказануў няўцямна:

— Дык яно... Раніца ўжо. Мне, старому, не спіцца...

Дзяўчына адчыніла дзверы і моўчкі пасунулася ў свой пакойчык — няйначай дасыпаць. А Паўлюк, стараючыся не бразгнуць вялікімі шклянымі дзвярамі, выпхнуўся ў двор, а там і на вуліцу.

Гэтай вуліцай ён учора надвячоркам ехаў аўтобусам з вакзала. Але што ён мог бачыць з акна таго аўтобуса? Адно запомніў, што ўсё ўгару ды ўгару ехалі. А мо тое здалося? Цяпер, зірнуўшы ў адзін і ў другі канец вуліцы, зразумеў, што не здалося. Левы канец быў кароткі, зусім недалёка вуліца абрывалася ці, наадварот, упіралася ў стромую сцяну гары, а ўправа яна бегла ўніз і там далёка, было відаць, крута забірала ўлева. Значыць, адтуль, знізу ехаў ён учора ад вакзала, здагадаўся Паўлюк. Парашыў прайсціся вуліцаю сюд-туд, агледзецца, дзе давядзецца яму пражыць ажно дваццаць чатыры дні.

Брыў паціху ўніз. Справа і злева ўзвышаліся дамы — у два, тры, чатыры паверхі. На жылыя, на такія, як у Мінску, у якіх жывуць у кватэрах людзі, дамы былі не падобныя. У двары гэтых дамоў вялі жалезныя каваныя вароты і такія ж узорыстыя каваныя весніцы. І Паўлюк, яшчэ да таго, як прачытаў ля адных варот шыльду, здагадаўся, што дамы гэтыя за высокімі каменнымі сценамі-агароджамі — такія ж санаторыі, як і той, у які ён і сам прыехаў. Здагадаўся і сам сабе паківаў галавой: гэта ж трэба, цэлы горад санаторыяў!

На скрыжаванні сваёй вуліцы з іншай спыніўся. Тут, ля невялічкага дашчанага магазінчыка, стаяў конь, запрэжаны ў звычайныя, амаль такія ж, як і на Беларусі, калёсы. Чалавек у чорным зашмальцаваным халаце браў з калёс скрынкі з бутэлькамі і слоікамі і насіў у магазінчык. Паўлюк узяўся падсабляць. Чалавек зірнуў быў на яго са здзіўленнем, але прамаўчаў, нічога не сказаў.

Занёсшы апошнюю скрынку, ускінуўшы яе на высокі стос выгружаных скрынак, Паўлюк абтросся і паціху пайшоў далей — гэтай, сваёй, вуліцай, баючыся куды-небудзь зварочваць па першым часе, каб пасля не блукаць. Яго дагнаў чалавек у чорным халаце, загаварыў:

— Чаго ўцякаеш? Пайшлі назад! Шклянку соку вып'еш! Нехарашо так!

Паўлюк замахаў рукамі:

— Дзякую, чалавеча! Я ж не дзіця, не люблю таго соку...

Чалавек пастаяў, паглядзеў яму ўслед, пасля ўсміхнуўся, сказаў сам сабе:

— Калгаснік, калі такі добры...

Паўлюк гэтага, вядома, не чуў. Ён, пазіраючы направа і налева, ішоў уніз. Але неўзабаве занепакоіўся. Непакой гэты ўзнік ад таго, што раптам кінулася яму ў вочы адна дзіўная акалічнасць: ніхто, бадай, акрамя яго, не ішоў уніз, а ўсё больш і больш людзей, паяўляючыся невядома адкуль на вуліцы, ішлі — досыць хутка, сёй-той нават уподбежкі — пад гару. Паўлюк спыніўся, агледзеўся. Так і ёсць. Усе джгаюць толькі пад гару. Ён павярнуўся і таксама пабрыў за людзьмі.

«Ягоная» вуліца, аказалася, не ўпіралася там, наверсе, у стромую сцяну гары. Там яна пераходзіла ў вузейшую, няйначай пешаходную сцежку і, звіваючыся, паўзла кудысьці вышэй. Туды кіраваўся і людскі струмень. Пашкробся туды і Паўлюк.

Вузкая пакручастая асфальтоўка, павадзіўшы яго сюд-туд па лесе, вывела ўрэшце на чыстае і роўнае месца. Тут іграла музыка, і чалавек сто, а мо і болей, пад гэтую музыку махалі рукамі, прысядалі, падскоквалі. Ага, здагадаўся Паўлюк, робяць ранішнюю зарадку, як дзеці ў піянерскім лагеры. Стаяў, глядзеў, і чым больш стаяў, тым больш разбіраў яго смех. Нельга было без смеху глядзець, як старыя, з вядзёрнымі жыватамі мужчыны і такія ж разлезлыя рапухі-бабы, бы зайздросцячы маладзейшым і спрытнейшым, таксама стараліся круціць азадкамі і, нагінаючыся, кранацца рукамі зямлі...

— Што, баця, дыхаем у Храме паветра?

Ля яго спынілася маладая кампанія хлопцаў і дзяўчат у стракатых спартыўных касцюмах, у аднолькавых шарсцяных шапачках на галовах і аднолькавых, сіне-белых красоўках на нагах — сын улетку прыязджае ў Родзевічы ў такім жа абутку. Паўлюк схамянуўся. Нехта з кампаніі, здаецца, штосьці ў яго пытаўся, але што — ён не датумкаў і пазіраў на хлопцаў і дзяўчат неўразумела.

— Баця, відаць, язык праглынуў? — засмяяўся адзін з хлопцаў.

— Ён, напэўна, першы раз тут,— выказала здагадку дзяўчына.

— А-а,— хлопец бесцырымонна ўзяў Паўлюка пад локаць.— Точна, баця, першы раз тут?

— Ага,— кіўнуў галавой Паўлюк.

— Увядзём бацю ў курс,— падміргнуў хлопец кампаніі.— Гэтая мясціна, каб вы ведалі, называецца Храмам паветра. Такога паветра, як тут, няма больш нідзе ў Савецкім Саюзе. А вунь там, вышэй, бачыце дамок і шпіль над ім? Там — Чырвонае сонейка. Загар там, баця, крымскі... А яшчэ вышэй, вунь там, дзе станцыя пад'ёмніка,— Сінія скалы. Усёк, баця?

— А чаго туды ўсе людзі ідуць?

— Як гэта чаго, баця? Вы самі — чаго сюды прыехалі? Не ведаеце? Набірацца здароўя. Вось і бягуць людзі па здароўе. Там яго дарма раздаюць, направа і налева, хто колькі ўхопіць.

Хлопцы і дзяўчаты зарагаталі, засмяяўся і Паўлюк.

— Вясёлыя вы, бачу. Але ж мне, старому і дурному, і праўда хацелася б ведаць, чаго туды людзі спяшаюцца... І дарожкі во гэтыя пакручастыя — нашто іх парабілі?

— Усё дзеля таго самага здароўя, баця,— страсянуў Паўлюка ўжо пад абодва локці хлопец.— Тэрэнкурам называецца дарожка гэтая. Каб хадзіць і бегаць па ёй і набірацца здароўя. Гайда з намі на Чырвонае сонейка? Толькі — не адставаць, баця!

Паўлюк, як баючыся, што яны, гэтыя хлопцы і такія ж дрындалястыя дзеўкі, сапраўды падхопяць яго і пацягнуць з сабой на тое Чырвонае сонейка, зрабіў крок назад, пакруціў галавой:

— Дзе ўжо мне... Бяжыце вы...

Кампанія дружна паджгала пад гару, і Паўлюк зноў не пачуў, як той жа хлопец-весялун, што ўсё называў яго бацем, засмяяўся-сказаў:

— Калгаснік! Святая прастата!..

Вярнуўся Паўлюк у санаторый а палове восьмай, вярнуўся радасны, задаволены і прагулкай, і тым, што не заблудзіўся, знайшоў дарогу дадому сам. Палтавец і чарнігавец, па ўсім было відаць, падняліся толькі што, бо не паспелі ні пагаліцца, ні памыцца. Паўлюк, сам таго не хочучы, пахваліўся:

— А я ўжо ў Храме паветра пабыў. Хацеў з дзеўкамі і на Чырвонае сонейка паджгаць, але бабы сваёй пасаромеўся — а раптам уведае?

Яшчэ што-небудзь пра свае ранішнія ўражанні сказаць не паспеў, бо зайшла сястрычка і паклікала яго да ўрача.

Доктарка — маладзенькая, ласкавая і нейкая нясмелая — Паўлюку спадабалася. Яна прызначыла яму нарзанныя ванны, кіслародныя кактэйлі і прагулкі па тэрэнкуры. На гэта ён памяркоўна кіўнуў галавой: маўляў, зразумеў, хоць што такое кіслародныя кактэйлі — паняцця не меў. Пытацца не стаў: пажыве тут, дык і зразумее, што да чаго.

Кактэйль той самы ён пакаштаваў неўзабаве пасля сняданку. У кабінеце, куды яго завяла тая ж сястрычка, яму падалі глыбочанькі сподачак з нечым лёгкім і пульхным, як пена, і сказалі: «Ешце». З пены тырчала лыжачка. Узяў ён у рот той камкаватай, бурбалачнай кашы, хацеў каўтануць, ды папярхнуўся, закашляўся, ажно слёзы з вачэй пасыпаліся. «Каша» падалася нейкай прэснай, нясмачнай. Ён азірнуўся, агледзеўся: паўсюль за столікамі людзі ўпляталі яе з апетытам. Сумеўшыся, Паўлюк таксама пачаў есці. Сяк-так з'еў, але парашыў, што калі можна будзе, дык больш сюды не пойдзе: паветра глытаць можна і без лыжачкі.

А ванну ён прыняў надвячоркам, перад вячэрай. І яна прыйшлася даспадобы. Збянтэжыў толькі нечаканы прыход дзяжурнай сястры. Дзе ж гэта бачана, каб да голага мужчыны ў кабіну заходзіла кабета? Што з таго, што ванна прыкрыта лістом фанеры ці нейкай іншай трасцы? Хіба ж гэта схованка? Адно сорам прыкрыты, а ўсё астатняе... А сястра як і не бачыць, не шманае. Спакойненька гэтак зайшла, узяла яго за руку, пульс палічыла, спыталася, як ён сябе адчувае, і выйшла, бы тая пава. А ён у ванне — ні жывы ні мёртвы. Вядома, ён ёй не раўня, стары ўжо, але ж мужчына ўсё-такі, не баба...

Ляжаць у ванне было прыемна. Чым і як яна лечыць, не даняў. І ці лечыць наогул? Нічога ж ён не адчуў ні тады, як ляжаў у ёй, ні пасля, як вылез.

Гэтымі сваімі сумненнямі падзяліўся Паўлюк з суседзямі па палаце, калі ўсе трое лягалі спаць. Палтавец хмыкнуў штосьці, чаго Паўлюк не зразумеў, а чарнігавец параіў:

— Ты, бацька, рубля ці траяка той кабеціне дай, якая ванну нарзанам напаўняе, от тады і пабачыш, ці лечыць.

— А хіба за гэта трэ было плаціць? Ай-яй-яй, а я, дурань, сораму не маючы, бясплатна паляжаў...

Палтавец з чарнігаўцам пераміргнуліся, і пагляды іх сказалі адно аднаму: «Што з яго ўзяць! Калгаснік! Дзеравеншчына!..»

Назаўтра ранічкою, прачнуўшыся зноў роўненька ў пяць, ён ужо не вагаўся, уставаць ці не ўставаць. Цішком, стараючыся не рыпнуць і не грукнуць, падняўся, апрануўся, выйшаў з палаты. Спусціўшыся ўніз, зноў выявіў, што дзверы зачынены. Ніякавата было ісці і турбаваць сястру, аднак пайшоў.

З пакойчыка, куды ён нясмела пастукаўся, выйшла ці то маладая жанчынка, ці яшчэ незамужняя маладзіца, спытала:

— Што здарылася, хворы?

Паўлюк, пачуўшы гэтае «хворы», азірнуўся, нікога не ўбачыў, перапытаў:

— Чаму — хворы?

Маладзіца перасмыкнула плячамі, ужо зласнавата сказала:

— Я пытаюся, што здарылася?

Ён сумеўся, адказаў:

— А нічога не здарылася. Мне каб выйсці, гэта самае...

— Чаго так прыспічыла? Малады дык на спатканне, можна было б падумаць, прэцца, а то ж...

— Дык жа... Сонца ўзышло, чаго ж ляжаць? Грэх...

Маладзіца не даслухала, сказала:

— Не замкнёна там, зашчэплена,— і адвярнулася ад яго, пайшла ў пакой.

Ідучы да дзвярэй, Паўлюк пачуў, як яна сказала камусьці ў глыбіні пакоя:

— Калгаснік! Прывык успорвацца разам з сонцам...

Ён не зразумеў, пахваліла яна яго ці зганіла. Вось толькі — пры чым калгаснік? Калгаснікам ён быў даўно, а ўжо шмат гадоў як у саўгасе, у саўгасе і на пенсію выйшаў. Пры чым жа тут — калгаснік?

У двары санаторыя махаў дзеркачом дворнік. Паўлюк пастаяў, паглядзеў на яго, не стрываў, падышоў і папрасіў:

— Мо і мне якая работа знойдзецца?

Дворнік быў прыблізна такога ж веку, як і Паўлюк. Ён перастаў падымаць пыл, сказаў:

— Па Чырвонае сонейка ідзі, там твая работа.

Паўлюк крутнуў галавой:

— Ат, дзіцячыя забаўкі, тыя храмы паветра і сонейкі! Ці ж у нашым веку шукаць гэтак здароўя? Высалапяць язык і бягуць пад гару!

— Дык дзеля гэтага ж і едуць сюды! — усміхнуўся дворнік.— І сам жа во...

— А не кажы, чалавеча!— пагадзіўся Паўлюк.— І сам прыпёрся...

— І здалёку?

— З-пад Мінска ажно.

— Здалёку, праўда. Не быў там. І як у вас?

— А нішто. Не горш, чым тут. Нават, братка, ці не лепш. Гор такіх нямашака, гэта праўда, але затое зеляніны, травы і лесу, болей, і вады ўсякай — рэчак, азёр, балот...

— А кілбаса, мяса ёсць?

— Ну, а як жа! Вядома, ёсцека! Як жа без гэтага?

— Тады ў вас лепш,— заключыў дворнік.

— Там добра, дзе нас няма,— удакладніў Паўлюк і папытаў: — Мо ў цябе каса ёсць? Я каля кветак во абкасіў бы, і там, ля кустоў.

— Кажу ж — на Сонейка ідзі, да Сініх скал!

Паўлюк замаркоціўся. Не разумее яго чалавек, хоць такі ж пенсіянер, як і сам ён. Ты яму пра работу, а ён... Два дні ў цягніку бакі адлежваў, учарашні дзень здоўжыўся, рук ні да чаго не прыклаў, а тут во і другі разгараецца — колькі ж можна, каб ні пальцам аб палец?

Дворнік, раптам як штосьці зразумеўшы, прапанаваў:

— Дык мо дзяркач свой табе перадаць? Махай, калі без работы не можаш.

— У ахвоту, братка!

— То, можа, і заўтра мяне падменіш? У мяне іншы клопат ёсць, я адарваўся б...

— І заўтра, братка, і паслязаўтра, і яшчэ дваццаць дзён,— шырока ўсміхнуўся Паўлюк.— На дваццаць чатыры дні пуцёўка.

— А ты... А ты, выбачай, не жартуеш?

— Якія жарты, чалавеча! Во так ранічкою выйду і памахаю тваім памялом на халадку. Ты мне толькі пакажы, дзе і што, а пасля ідзі, спраўляй свой клопат.

Добрыя дзве гадзіны махаў Паўлюк дзеркачом. Падмёў усё наўкол. Не толькі двор, дарожкі ў двары, прыступкі галоўнага ганка, але і тыльны дворык, і нават тратуар перад галоўным корпусам. Пасля сядзеў у двары і цешыўся са свае работы: гэта ж не толькі яму, а і ўсім, хто выходзіць сюды, прыемна, што паўсюль чысценька, утульна, святочна.

І назаўтра разам з усходам сонца шмараваў Паўлюк дзеркачом двор. І цэлы дзень быў у Паўлюка добры настрой. З добрым настроем ішоў ён і ванну прымаць.

Памятаючы пра тое, што гаварыў яму чарнігавец, не забыўся ўзяць з сабою рубель. І перад тым, як распранацца, падаў яго жанчыне, што спаласквала і пасля напаўняла ванну. Падаў і сказаў выбачліва:

— Вазьміце, калі ласка. Я ж і не ведаў, што вам трэба плаціць.

Жанчына, бы ашпараная, адскочыла ад яго, закрычала:

— Вы што, звар'яцелі? Якія грошы? Хто вам такое наплёў?

Выскачыўшы з кабіны, яна голасна сказала дзяжурнай сястры:

— Ну і вёска! Тыцкае няшчаснага рубля і кажа: я ж і не ведаў, што вам трэба плаціць... Плату знайшоў!

Хацеў Паўлюк пасля ванны падысці да тае кабеціны і растлумачыць, чаму ён тыцкаў, як яна сказала, таго рубля, але пасаромеўся, не падышоў. Ат, парашыў, лепш будзе, калі ён прамаўчыць, не стане напамінаць, хоць, падалося яму, пакрыўдзілася кабета не за тое, што даваў ёй рубля, а за тое, што даваў мала. А на чарнігаўца пакрыўдзіўся: ён жа яму не смаркач які, каб так па-дурному жартаваць...

Пасля гэтага без вялікае ахвоты, як і на кактэйлі, хадзіў Паўлюк і на ванны. Цераз сілу хадзіў. Прыйдзе, сядзе з краёчку і выглядвае, ці дзяжурыць тая кабеціна. Калі дзяжурыць, дык цаляе, каб хаця не яна налівала ў ванну таго цёплага і невядома чым карыснага нарзану. Перажываў, нерваваўся, але хадзіў. Бо як жа не пойдзеш? Толькі ж, бадай, дзеля гэтых самых нарзанных ваннаў і едуць сюды людзі за няблізкі свет. Усе навыперадкі хваляць гэты самы нарзан. Трэба і яму, значыцца, не быць за ўсіх разумнейшым і папрымаць ванны да канца, колькі іх яму прызначана.

Але дванаццаць прызначаных ваннаў ён усё ж не прыняў. Паляжаў у цёплым, ажно гарачым і не надта бурлівым нарзане ўсяго пяць разоў, бо прабыў у санаторыі дзесяць дзён — ванны доктарка прапісала прымаць цераз дзень. На адзінаццаты дзень, пасля гаворкі са сваёй маладзенькай і ласкавай доктаркай, ён паехаў з Кіславодска дадому. Зрэшты, не так пасля гаворкі з доктаркай, як з чарнігаўцам...

Доктарка ранічкою таго дня ўгледзела Паўлюка з дзеркачом. Яна спынілася, паглядзела на яго пільней, пасля, як не верачы сваім вачам, падышла да яго.

— Таварыш хворы, што гэта вы робіце? — спытала яна.

Паўлюк, не адчуваючы перад ёю аніякай сваёй віны, перапыніў работу, кіўнуў на дзяркач:

— А хіба вы не бачыце? Двор падмятаю.

— Бачыць-то бачу,— сказала доктарка,— але хацела б ведаць, чаму вы гэта робіце?

— Захацеў от і раблю,— адказаў, як умеў, як яно і на самой справе было.

— Таварыш хворы, як вас? Павел Іванавіч? — Доктарка чамусьці не ўспрыняла ягонай усмешкі.— Вы ж прыехалі лячыцца!

Паўлюк заківаў галавой:

— Дык я і лячуся, дачушка. Хіба ж гэта не лекі? Хіба зарадка на Храме паветра дакажа? Гадзінку-другую з дзеркачом у руках — лепшай зарадкі і не трэба.

— А дворнік дзе? — запытала яна, ужо чымсьці збянтэжаная.

— А няма. Я адпусціў яго. На ўсе дваццаць чатыры!

— Ой, Павел Іванавіч, Павел Іванавіч, дзіўны вы чалавек! — яна, нарэшце, таксама ўсміхнулася і пайшла.

А пасля яна паклікала яго праз сястрычку да сябе ў кабінет. Там памерала ціск, паслухала сэрца, пасля зняла кардыяграму. Сядзела, глядзела на яго, усміхалася, урэшце сказала:

— Усё добра, Павел Іванавіч, сэрца ваша ў мяне трывогі не выклікае... Але вы ўсё ж вярнулі б мятлу дворніку, га? Вы ж адпачыць прыехалі, падлячыцца. Мне, вашаму ўрачу, няёмка... Хворыя з вас пасміхваюцца, сёстры...

— А чаго? Чаму? Што ж я такое смешнае раблю?

— Ну хоць бы гэтае самае дворніцтва ваша ўзяць...

— І чаму гэта людзям муляе — не датумкаю,— паціснуў плячамі Паўлюк.

На гэтым і разышліся.

Не стрымаўся, расказаў Паўлюк пра гаворку з доктаркай у палаце. Палтавец з чарнігаўцам ад душы парагаталі. А каб што сказаць людскае, дык і не сказалі.

Толькі пасля, калі палтавец пайшоў на нейкую працэдуру, чарнігавец пашкадаваў ці, наадварот, паздзекаваўся з Паўлюка:

— Не крыўдуй, бацька, але ўрач праўду казала. Прыехаў лячыцца, дык лячыўся б. З цябе ж, бацька, усе смяюцца. Увесь санаторый. Калгаснік — ніхто інакш і не заве...

Паўлюк толькі і змог спытаць:

— А калі ж гэтае слова стала абразаю, га? Ды і не калгаснік я, чалавеча!

— Ат, бацька, ці ты прыкідваешся, ці не хочаш разумець,— адвярнуўся да сцяны чарнігавец.

Пасядзеў Паўлюк у палаце, падумаў, разважыў над тым, што пачуў, а пасля падняўся, зноў пайшоў да доктаркі і запатрабаваў неадкладна выпісаць яго з санаторыя па ўласнай ахвоце. Чаму — не стаў тлумачыць. Ёсць у яго гонар, і не дазволіць ён, Павел Іванавіч Лапатка, каб кожны смаркач, каб нейкі аплыўшы тлушчам дурань ці спешчаная альбо разбэшчаная кабетка — а іх уга колькі ў іхнім і ў іншых санаторыях, спешчаных, разбэшчаных, атлусцелых і зусім здаровых! — пагарджалі ім, пасміхваліся з яго...

У той жа дзень вечарам ён сядаў у цягнік. Сядаў і ўжо думаў пра тое, як прыедзе дадому, у Родзевічы, як здзівіць сваю старую, заявіўшыся раней часу. А яшчэ думаў пра тое, што абавязкова зойдзе ў Мінску да сына і раскажа яму, пісьменніку, як ён лячыўся ў Кіславодску ў санаторыі, як прыняў там пяць нарзанных ваннаў. Мо калі-небудзь сын напіша і пра гэта...


АДНОЙЧЫ ЎБАЧЫШ У НАТОЎПЕ...


На пачатак — невялікае, мо не надта і лірычнае адступленне...

Трыццаць гадоў назад (нават ужо трыццаць з гакам), калі я прыехаў у Мінск, жыло ў нашай сталіцы нешта каля чатырохсот тысяч чалавек, і было ў ёй надта ж вольна, няспешна і ціха. Тралейбусы, аўтобусы і трамваі досыць лёгка спраўляліся адвозіць усіх на работу і з работы, і не трэба было тымчасовым мінчукам ні штурмаваць іх на прыпынках, ні куксіцца пасля між чужых мокрых спін і вострых локцяў, як штурмуем і куксімся мы, цяперашнія мінчукі. Не трэба было нервавацца ў чарзе, каб купіць пляшку малака і кавалак кілбасы на вячэру, бо чаргі той проста, дай сёння гэтаму веры, не было — хапала магазінаў, ларкоў і латкоў. Не было чэргаў і ля кінатэатраў, хоць іх тым часам можна было пералічыць на пальцах — «Першы», «Цэнтральны», «Перамога», «Летні» ды яшчэ два-тры бліжэй да ўскраін. У парк Горкага брама бясплатна не пускала, патрабаваўся білецік, і таму нам, студэнтам, часцей за ўсё даставаўся «ў арэнду» праспект — для праменадаў і спатканняў («балдзенне», «кайф» тады яшчэ не былі ў модзе, яны «ашчаслівілі» нашых наступнікаў).

На праспекце штовечар было людна, аднак жа не тлумна, не вірліва, малады і стары люд шпацыраваў з годнасцю, шануючы адно аднаго, не дазваляючы сабе няўзнак нават штурхануць суседа, а калі такое і надаралася, дык тут жа чулася вымольна-ветлівае: «Прабачайце» ці «Даруйце, калі ласка». І там, на праспекце, вельмі проста і звычна было напаткаць свайго такога ж маладога, як і сам, земляка, бо ўсе мы, дзе б ні жылі, імкнуліся сюды, у цэнтр, які быў на той час у Мінску адзін і межы якога пазначаў адрэзак праспекта ад паштамта да Цэнтральнай (цяпер Кастрычніцкай) плошчы.

З той пары прамінулі тры дзесяткі гадоў. У гістарычным разрэзе — зусім няшмат, а вось жа змены адбыліся велізарныя. Аграмадныя змены! Замест чатырохсот тысяч Мінчукоў стала за паўтара мільёна. Горад, як цеста на дражджах, рос нястрымна: праглынуў неўпрыкмет усе свае колішнія драўляныя ўскраіны, рассунуўся да кальцавой шасейкі, а ўрэшце пераступіў і цераз яе, палез пад Шчомысліцу, Уручча, Красоўшчыну. У розных кутках новага, вялікага Мінска створаны, думкаю архітэктараў і намаганнямі будаўнікоў, новыя, так званыя гандлёва-культурна-адміністрацыйныя цэнтры, але яны, ніводзін з іх, не можа параўнацца па прыцягальнасці з тым, старым і адзіным калісьці цэнтрам, і па-ранейшаму па праспекце ад паштамта да Кастрычніцкай плошчы людна, прытым цяпер не проста людна, а па-мурашынаму мітусліва. Паабапал праспекта шырокія тратуары ледзь утрымліваюць у сваіх берагах-межах людскую стракатую плынь. І плынь гэтая, да ўсяго, не тая колішняя, спакойная і павольная, коласаўска-прыпяцкая, а імклівая і нястрымная. Рос горад, і расла імклівасць хады Мінчукоў. Цесната, дзіўна, быццам падганяла людзей. І чым шчыльней рабілася на мінскіх тратуарах, тым больш выразна спаважная хада людзей мянялася на хаду ўподбежкі. І ўсе мы так хутка прызвычаіліся да новага гарадскога тэмпу, што ўжо асмельваемся і бурчым на якога-небудзь маруду, які, круцячыся-блытаючыся пад нагамі, збівае нас з гэтага самага тэмпу: маўляў, ты, таварышок, не на вясковым прасёлку, а на сталічнай вуліцы, на вуліцы паўтарамільённага горада, і таму, калі ласка, тупай, як усе — борздзенька, таварыш, борздзенька!

Дык вось. Спаткаць, угледзець у гэтым шчыльным і імклівым людскім патоку знаёмае, скажам, зямляцкае, аблічча ўжо і нялёгка. Калі нават часам і ўгледзіш, калі хто-небудзь знаёмы знячэўку і мільгане сярод мноства чалавечых, надта ж застандартызаваных апошнім часам, постацей, пакуль азірнешся ды прыпынішся, дык таго і след прастыў — шукай ветру ў полі, як кажуць, ці іголку ў стозе, што яшчэ больш праблематычна.

Зразумела таму, што калі не так даўно мяне на праспекце хтосьці знячэўку схапіў за руку і грымнуў над вухам: «Куды ківаемся?», я ці не пералякаўся. Прынамсі, здрыгануўся — ажно гарачая хваля пракацілася па спіне. «Хто гэта?» — прашаптаў я сам сабе, злуючыся на незнаёмца і на свае ўласныя разбэрсаныя ўшчэнт нервы. Урэшце збавіў тэмп, азірнуўся і ўбачыў побач з сабою земляка, колішняга аднавяскоўца і аднакласніка (з першага па сёмы клас разам шмаравалі школьныя парты) Мішку Саламянку, а больш правільна — Мішку Жызневіча, бо Саламянкі было іх вулічнаю назоўкаю, а яшчэ больш правільна, на цяперашні выхаваны і модны лад, каб гэта абавязкова яшчэ і па бацьку, дык Міхася Рыгоравіча Жызневіча. Злосці ў мяне як і не было. Мы парукаліся, вылузаліся з нястрымна-імклівага натоўпу на ўзбочыну, пад шаты ліпавых праспектных прысадаў, і прыпыніліся калі не пагаварыць, дык хоць перакінуцца словам-другім.

Я заўсёды рады сустрэць у горадзе земляка. Мільгане на вуліцы, у тралейбусе, у магазіне, а цяпер ужо і ў метро знаёмае, роднае з маленства, хоць, праўда, ужо трошкі і змененае часам аблічча, і адразу ж агорне цябе цёплая радасць, усплыве шчымліва-вабная згадка з колішніх, лепшых і святлейшых, бо маладых, гадоў, і ты памкнешся насустрач земляку, як на спатканне з тым дарагім і незабыўным, што носіш, зберагаеш у душы праз леты і зімы. Памкнешся з салодкім спадзяваннем пабачыць, пачуць, успомніць тое, што табе быццам даўно ўжо карцела пабачыць, пачуць, успомніць.

Так думаецца.

Ды, на жаль, часцей здараецца так, што сустрэнешся, парукаешся, папытаешся пра сёе-тое і... пачынаеш з ніякаватасцю пераступаць з нагі на нагу, муляцца і бянтэжыцца,— бо раптам пабачыш, адчуеш, што зямляк твой некуды спяшаецца, што не вельмі рады ён гэтай нечаканай стрэчы, што там, дома, гэта значыць, у роднай вёсцы, ён даўно не быў, нават не памятае калі, і таму не можа задаволіць тваёй прагнай цікаўнасці, што там і як, і ты, на хаду прыдумаўшы якуюсьці больш-менш прыстойную прычыну, таксама заспяшаешся і развітаешся. Аказваецца, змянілі яго (ды і цябе таксама) гады, павялі зусім па розных дарогах, і ўжо мала чаго засталося з таго, што калісьці яднала, павязвала яго і цябе, і праз гэта яшчэ больш ніякавата зробіцца табе.

Ды ніякаватасць тая хутка мінаецца, забываецца, і неўзабаве ты зноў аднойчы ўбачыш у натоўпе, у вірлівым людскім патоку роднае, дарагое аблічча, і зноў з колішнім, непераходным хваляваннем памкнешся насустрач...

Абрадаваўся я стрэчы і з Мішкам Жызневічам, з Мішкам, вядома, а не з Міхасём Рыгоравічам. Хай недзе там будзе ён Міхасём Рыгоравічам, на здароўе, як кажуць, а для мяне больш звычнае, больш роднае, амаль сваяцкае імя — Мішка. Не бачыліся мы даўнавата, не гаварылі яшчэ даўней, а калісьці ж разам не толькі вучыліся ў нашай Альхоўскай сямігодцы, але і свіней разам пасвілі, і кароў паранкі ганялі, і ў грыбы бегалі, і ў вайну на аселіцы гулялі, і ў пікара на крыжавых дарогах рэзаліся. Сябрук маленства, што ні кажы! На добры лад дык і абняцца б не грэх. Ды толькі адвыклі мы, развучыліся, ужо чамусьці нават саромеемся праяўляць свае натуральныя эмоцыі адкрыта, прызвычаіліся ўсё рабіць неяк быццам з аглядкаю, з прыкідкаю на некага, каб было культурна, як у людзей, а не, крый божа, па-вясковаму! А як жа! Нашы мацяркі і бацькі дзеля гэтага ж і гналі нас у гарады. Ну, можа, не толькі дзеля гэтага, аднак жа з надзеяй, што там мы выйдзем у «людзі», адвыкнем, забудземся на ўсе гэтыя выбрыкі вясковага ідыятызму...

Вось так і мы з Мішкам — не абняліся, не пацалаваліся. Адно, як я ўжо казаў, парукаліся.

— Дык і куды ківаемся? — паўтарыў Мішка сваё ранейшае пытанне.— Куды бяжым-спяшаемся?

— Ехаў дахаты ды ўспомніў, што ў аптэку трэба, вось вылез з тралейбуса і іду,— адказаў я шчыра, нічога не прыдумляючы і праз гэта як чагосьці саромеючыся.

Мішка на гэта нечакана вельмі ж паразумела заківаў галавою:

— Ясненька, ясненька! Калі пасля сарака ты прачнуўся і ў цябе нічога не баліць, значыцца, ты памёр... Дажылі і мы, зямляча, да такога веку, перажылі нават. Што ў цябе?

Я адмахнуўся:

— А ліха яго ведае! Урачы супакойваюць, а рады даць не могуць. Слабасць, галава кружыцца, сэрца б'ецца, як авечы хвосцік у летні жар... Жывеш, быццам падвешаны, усё чакаеш, калі абарвешся...

Мішка перабіў:

— А ты не чакай. У мяне, зямляча, цэлы букет: і гіпертанія, і арытмія, і тромбафлебіт, а цяпер нешта і з вачамі стала, толькі я не шманаю. Бо ўзяць да галавы — канцы! Піць, курыць кінуў? Правільна. Я таксама даўно ўжо святы. Анёл! Глядзіш, яшчэ і паківаемся трохі, га, зямляча? І не трэба пра гэта. Хваліся лепш чым-небудзь.

Я паціснуў плячамі:

— Чым жа хваліцца? Ці ёсць што лепшае за здароўе?

Мішка зарагатаў:

— Грошы, кажуць! Ключы ад раю. Фільм такі быў.

— Фільмы зараз найбольш пра такое глупства... Жыву памалу. На работу, з работы — глядзіш, і няма дня, а там і тыдня, месяца...

— Не кажы! — падхапіў Мішка.— Я таксама заўважаю, што Зямля пачала круціцца хутчэй, што суткі карацейшыя сталі. Не толькі дні ці тыдні, як ты кажаш,— гады мільгаюць. Мы ж з табой пасля вайны ў школу пайшлі, ці даўно тое было, а — па пяцьдзесят грукне вось-вось... О, пахвалюся: я ўжо дзед, зямляча! Двойчы нават. Унука і ўнучку маю. А ты?

Я пакруціў галавой.

— Ясненька,— сказаў Мішка.— Ты ж доўга выбіраў, позна ажаніўся. Але не бядуй. Не агледзішся, як і табе паднясуць пісклю. І скажуць: гадуй, дзед, а нам трэба ў Карпаты!..

— Акрамя дзеда, чым пахвалішся?

— Нічым, зямляча. Раблю там, дзе і рабіў — казаў жа табе некалі. Начальнікам транспартнага цэха. Дзевятнаццаты год ужо. У мяне там адладжана ўсё, народ надзейны падабраўся, так што... Клопату хапае, не без таго, адны запчасткі душу выматваюць, але жыць можна. Галоўнае — з шэфам пашанцавала. Не тузае, не ўмешваецца. Я сам сабе начальнік.

— Гэта добра, вядома. Трапіўся б які дурань...

— Ведаю, перажыў,— перабіў Мішка.— Двух перажыў, з трэцім, нарэшце, пашанцавала. Да пенсіі дацягну, калі нічога такога...

— Ты, можа, спяшаешся? — спахапіўся я.

— Не, няма куды спяшацца, халасцякую. Усе ў вёску паехалі, да цешчы, а я адмовіўся. Цяжкавата мне ўжо ездзіць. Там збярэцца поўная хата гасцей, ні адпачыць, ні паспаць па-людску... Іх выправіў, а сам адасплюся хоць.

— Ну, але, гэта ж заўтра субота,— быццам успомніў я. І папытаў: — У Альхоўцы даўно быў?

Мішка спахмурнеў, адказаў:

— Даўно. На радаўніцу і то з'ездзіць не выпала. Не надта ўжо ёсць да каго ездзіць, а цягне,— Мішка зірнуў мне ў вочы, нібы шукаючы там падтрымкі таму, што сказаў.— І чым старэеш, тым больш цягне. Пра аднагодкаў сваіх, равеснікаў часцей успамінаеш. Думаеш часам: разбегліся і ўжо як чужыя... Ты пра гэта не думаеш?

— Чаму ж не,— падхапіў я.— Думаю, браце, і часта. І мяркую, што недавяркі мы ўсе. Быццам і праўда чужымі парабіліся, гадамі не бачымся.

— А пабачыцца хочацца. Каб гэта ўсім разам сабрацца, га? — сказаў ці прапанаваў Мішка.

Я падхапіў яшчэ гарачэй:

— Ты ў мяне з зубоў вырваў! Я ўжо каторы год мару: сабрацца б усім разам, аднагодкам альхоўскім, усім-усім, з жонкамі, з дзецьмі... Прызначыць бы дзень загадзя, за месяц, а то і за паўгода наперад, сазваніцца, спісацца, каб кожны мог у той дзень вырвацца, ці адпрасіцца з работы, ці адгул узяць і прыехаць. Можа, на свята якое, на Май ці Дзень Перамогі, вызвалення... Я ўжо і гаварыў з тым-сім, каго сустракаў. Усе быццам «за», а як да дзела, дык і...

Мішка таксама загарэўся:

— Давай з табой возьмемся. Сустрэнемся як-небудзь, у мяне ці ў цябе, прыкінем, дзе хто, з кім сазвонімся, са сваякамі звяжамся, чыйго адраса не ведаем... Колькі нас набярэцца, равеснікаў? Чалавек дваццаць пяць? Адзін вечар пасядзім і ўсіхнія адрасы здабудзем. Давай?

— Давай! Я ўсёй душой — за,— ахвотна згадзіўся я.— Вось табе мой тэлефон, звані. Вечарамі я звычайна дома. Будзе вольны вечар — звані і прыходзь.

— Альбо ты да мяне,— Мішка ляпнуў мяне па плячы.— У мяне тэлефона дома няма, павінны скора паставіць — я ж, зямляча, кватэру новую атрымаў, забыўся пахваліцца,— а на рабоце тэлефон ёсць, на маім стале стаіць, так што таксама звані.

— Згода,— кіўнуў я.

— Ну, то і добра,— сказаў Мішка.— Значыцца, дамовіліся, зямляча. Усё ясненька. А цяпер — давай лапу, будзь здароў і не кашляй! Прывітанне жонцы!

— Будзь і ты,— адказаў я.

І мы разышліся.

Ішоў я і са шчырай, здавалася б, радасцю думаў пра гэтага самага Мішку Жызневіча, па мянушцы Саламянка, пра тое, што вось жа, аказваецца, не толькі я, але і ён думае гэтак жа, што і ў яго душы жыве сум пa Альхоўцы, што цягне і яго туды салодкі, хоць і не надта, бадай, усвядомлены, покліч, што і ён, несумненна, быў рады сустрэчы са мною, як я зусім шчыра быў рады пабачыць яго, што і ўва мне і ў ім, аказваецца, адначасова трымціць думка-мара сабраць там, у Альхоўцы, усіх нашых равеснікаў-аднагодкаў, сабраць іх сённяшніх, разам з жонкамі, дзецьмі і ўнукамі (ужо і з унукамі!)...

Думаў пра ўсё гэта і ўжо ўяўляў, як будзем прыязджаць у прызначаны дзень туды, у Альхоўку, хутчэй за ўсё на паляну ў Баранаўскім лесе, як пасядзім там, пагамонім, успомнім маленства і юнацтва, мо нават паспяваем, паслухаем дзяцей нашых — яны могуць спецыяльна падрыхтаваць нам, татам і мамам, канцэрцік, пасля сходзім на могілкі, у адведкі да бацькоў і дзядоў, да альхоўскіх дзядзькоў і цётак, былых суседзяў і аднавяскоўцаў, якія адышлі ў нябыт, але якія ўсё яшчэ жывуць у нас, у нашай памяці; потым пакажам жонкам і дзецям наваколле, мясціны, дзе мы спазнавалі свет і сябе ў гэтым свеце, пакажам куток роднай зямлі, дзе мы былі юныя, маладыя, а значыць, і лепшыя — чэсныя, даверлівыя, добрыя, незайздросныя, справядлівыя, дзе нашымі настаўнікамі былі не толькі пасляваенная нястача, нішчымніца, голад, але і людская дабрыня, спагада, ласка...

Мы абавязкова, думаў я, збяромся. Збяромся ўсе. Пра Колю Ладуцьку і Віцьку Шапялевіча клопату няма — яны, двое, толькі і засталіся ў Альхоўцы, пажаніліся, пабудаваліся, гадуюць дзяцей, працуюць — адзін шафёрам, другі на ферме, разам з жонкай, каторы ўжо год даглядае цялят. Найбольш нашых, вядома, прыедзе з Мінска — Веня Вайтовіч, інжынер радыёзавода, Іван Лявіцкі — ён ці не трыццаць гадоў токарам на трактарным, Генусь Фурс — ён, хто б мог паверыць, аціраецца недзе ў гандлі, Саша Шалак — інжынер-будаўнік, Толік Тарлецкі — слесар-рамонтнік халадзільнікаў, Слаўка Барэйка — таксіст, Мішка і, само сабой, я. З Ліды прыедзе Лёўка Маркевіч — архітэктар ці то землеўпарадчык, з Ленінграда — дыспетчар аэрапорта Пеця Вершаль...

Прыпамінаў я колішнія не проста знаёмыя, а родныя, можна сказаць, імёны і прозвішчы, і душа радавалася. Аказваецца, не так і складана будзе наладзіць гэтую сустрэчу. Вось, па хаду, за колькі хвілін прыпомніў я ці не ўсіх хлопцаў-аднагодкаў. Трэба, мусіць, не забыцца і на дзяўчат. Але, але, абавязкова запрасіць і дзяўчат. Мо нават і даручыць ім усю арганізацыйную работу. Яны ўхопяцца за такую прапанову ахвотней, бадай, чым мы, мужчыны. Пазвоніць Мішка, дык трэба будзе сказаць яму пра гэта...

Думаў я пра гэта і дома. Нават пахваліўся жонцы, што спаткаў на праспекце земляка, і дамовіліся мы арганізаваць сустрэчу былых альхоўцаў-аднагодкаў. Жонка паблажліва ўсміхнулася: ну-ну, ці першы раз ты гаворыш пра гэта...

Памятаў я пра сустрэчу з Мішкам Жызневічам і назаўтра, у суботу, і паслязаўтра, у нядзелю. Сяды-тады згадвалася тая сустрэча і ў наступныя дні. У мітульзе спраў, клопатаў і турбот раптам успыхвала ў галаве згадка пра тое, што абяцаўся пазваніць — запісаў жа мой тэлефон!— Мішка Жызневіч, ды ўжо чамусьці ад гэтай згадкі твар мой азмрочваўся іншай думкай: хоць бы не сёння, хоць бы не дадумаўся ён напрасіцца да мяне сённяшнім вечарам, бо парушыць усе планы, зноў не зраблю справаздачы ў тэрмін і зноў нарвуся на непрыемнасць...

А яшчэ праз тыдзень-другі забылася тая выпадковая сустрэча на праспекце, і я ўжо не палохаўся Мішкавага званка. Сам жа яму пазваніць я ці то не сабраўся, ці то не рашыўся, хоць напачатку зусім шчыра, здаецца, верыў, што пазваню. Потым жа гэтае жаданне пакрысе пакінула мяне. Знайшлося і апраўданне. Ён жа не пазваніў! Дык чаго ж я буду званіць, прытым не на хатні, а на службовы тэлефон? Пры выпадку можна заўсёды спаслацца на тое, што званіў, ды, на жаль, не заспеў яго ў кабінеце.

І калі напачатку, у першыя дні ці тыдні, мне яшчэ было ніякавата ад усяго гэтага (маўляў, свінтус я ўсё-такі, чэрствы і абыякавы чалавек), дык пасля гэтыя папрокі ўжо адрасаваліся і Мішку, і наогул усім маім колішнім альхоўцам, аднагодкам і неаднагодкам, і ўжо думалася, што, мусіць, гэта дзіцячыя, несур'ёзныя, наіўныя мары і намеры, што наўрад ці хто адгукнуўся б, калі б і сапраўды паспрабаваў гукнуць іх на такі збор, што колішняя еднасць наша была даўно, з таго часу шмат вады сплыло, што наогул ці была тая еднасць (мы не толькі сябравалі, але і варагавалі, часам досыць зацята, так, што даходзіла да боек), што цяпер усе мы розныя, звязаныя па руках і нагах сямейнымі і іншымі абавязкамі і клопатамі, што няма ўжо нам ніякае справы да Альхоўкі (калі не ўсім, дык многім, скажам, тым, хто пахаваў сваіх бацькоў ці забраў з сабой у горад), і таму, калі па шчырасці, наўрад ці звязаны мы між сабою сёння хоць чым-небудзь — хіба толькі ўспамінам, які мяне (і Мішку таго самага) і расчуліў, а не расчуліць ён не мог, бо гэта быў успамін пра маленства, успамін, які заўсёды, да самага апошттяга дня будзе салодзіць душу, прымушаць сэрца біцца хутчэй, зваць туды, у незваротнае...

І ўсё вярталася на кругі свае...

Але аднойчы ты зноў убачыш у вулічным натоўпе знаёмае зямляцкае аблічча, і табе, затурканаму мітуснёй, рытмамі і тэмпамі паўтарамільённага чалавечага мурашніка, захочацца кінуцца яму напярэймы, парукацца, мо нават абняцца, распытаць, як зямляча маецца, ці даўно быў у роднай Бярозаўцы (ці Залессі, скажам, альбо Мачулішчах), што там чуваць, і, расчулены, ты загаворыш аб тым, што добра было б сабрацца там, у Бярозаўцы (ці Залессі), усім разам, бярозаўскім (ці залескім) аднагодкам, сабрацца з жонкамі і дзецьмі, пасядзець, пагаманіць, успомніць, прычасціцца з тае крыніцы, з якое пілі, калі былі лепшымі — чыстымі, добрымі, даверлівымі, чэснымі, калі не ведалі, што ёсць на свеце подласць, несумленнасць, фальш, пошласць, несправядлівасць і звычайная, зусім, нібыта, бяскрыўдная чалавечая абыякавасць...

Загрузка...