Кліч Ктулху (зборнік)

Музыка Эрыха Цана

Я надзвычай рупліва вывучаў мапы горада, аднак так і не адшукаў на іх вуліцу д’Асэй. Ведаючы, што назвы могуць мяняцца, я даследаваў не толькі сучасныя, але і старажытныя карты. Занурыўшыся ў даўніну, я наведаў кожны стары квартал, незалежна ад ягонай назвы, у спадзяванні выявіць штосьці хаця б аддалена падобнае да вуліцы д’Асэй. Але нягледзячы на ўсе высілкі, не без сораму мушу прызнаць, што так і не здолеў знайсці ні дом, ні вуліцу, ні нават мясцовасць, дзе апошнія месяцы бяздольнага свайго жыцця я, студэнт факультэта метафізікі, слухаў музыку Эрыха Цана.

Гэткі разлад памяці мяне зусім не здзіўляе, бо за час, што я пражыў на вуліцы д’Асэй, маё здароўе, як фізічнае, так і душэўнае, было сур’ёзна падарванае, і цяпер я не ў стане ўспомніць амаль нікога са сваіх нешматлікіх знаёмых, якія ў мяне там з’явіліся. Значна больш мяне бянтэжыць тое, што я не магу знайсці саму вуліцу, хаця была яна ўсяго за паўгадзіны хады ад універсітэта і вылучалася шэрагам асаблівасцяў, якія, аднойчы пабачыўшы, наўрад ці забудзеш. І ўсё ж, здаецца, пра яе не ведае ніводная жывая душа.

Вуліца д’Асэй размяшчалася па той бок масіўнага, складзенага з чорнага каменю моста, што ўзвышаўся па-над цёмнай ракой, акаймаванай складскімі будынкамі са стромымі цаглянымі сценамі і памутнелымі вокнамі. Набярэжная ўвесь час была ахутаная змрокам, быццам дым прылеглых фабрык назаўсёды зрабіў яе недасягальнай для сонечнага святла. Ад самой ракі ішоў асаблівы, ні на што не падобны смурод, які, дарэчы, таксама мог бы зрабіцца падказкай у маіх пошуках, бо гэты пах я пазнаў бы імгненна. За мостам ляжалі вузкія брукаваныя вулачкі з агароджамі, а над імі падымаўся ўзгорак – спадзісты ў пачатку, ён паступова ператвараўся ў стромую скалу, ля вяршыні якой месцілася вуліца д’Асэй.

Мне ніколі яшчэ не страчалася такая вузкая і стромкая вуліца. Гэта быў сапраўдны ўцёс, недасягальны для ўсіх відаў транспарту: ходнікі на ёй час ад часу ператвараліся ў стромыя лесвіцы, а ў самым канцы ўздымалася велічэзная сцяна, аплеценая плюшчом. Дарожнае пакрыццё тут было даволі няроўным – то каменныя пліты, то брук, а часам проста голая зямля, дзе там-сям прабівалася зелянява-шэрая расліннасць. Высокія, са спічастымі дахамі дамы былі неймаверна старыя і небяспечна касіліся назад, наперад ці ўбок. Дзе-нідзе будынкі, што стаялі на супрацьлеглых баках вуліцы, ледзь не валіліся адзін на адзін, амаль сутыкаючыся сценамі і ўтвараючы нешта падобнае да арак, пад якімі панавалі вечныя прыцемкі. Некаторыя дамы злучаліся паміж сабой масткамі, перакінутымі па-над вуліцай.

Аднак найбольш мяне ўражвалі жыхары д’Асэй. Спачатку я думаў, што такія адчуванні ўва мне выклікала іх надзвычайная маўклівасць і стрыманасць, але пазней прыйшоў да іншай высновы: рэч у тым, што ўсе яны былі вельмі старыя. Не магу растлумачыць, чаму я вырашыў пасяліцца менавіта на гэтай вуліцы, але здаецца, я быў крыху не ў сабе, калі пераехаў сюды. Праз недахоп грошай мне давялося змяніць безліч пакойчыкаў у жабрацкіх кварталах, пакуль нарэшце я не натрапіў на хісткі, струхлелы дом на вуліцы д’Асэй, якім валодаў разбіты паралюшам стары на імя Бландо. Дом гэты быў трэцім з канца вуліцы і самым высокім з тутэйшых будынкаў.

Я пасяліўся ў пакоі на пятым паверсе, дзе больш ніхто не жыў, дый ва ўсім доме пастаяльцаў было вельмі няшмат. У першую ж ноч пасля пераезду я пачуў дзівосную музыку, якая даносілася з высокай мансарды ў мяне над галавой. Назаўтра я распытаў старога Бландо, і той растлумачыў, што гэта музыка Эрыха Цана – прынамсі, такім імем той падпісаўся. Гэты стары музыка родам з Нямеччыны, нямы і дзівакаваты, працуе ў аркестры аднаго таннага тэатрыка і штоночы, вярнуўшыся дадому, грае на сваёй віёле, сказаў мне Бландо. Менавіта таму ён выбраў гэты ізаляваны пакой у мансардзе з дахавым акенцам – адзінае месца, адкуль можна любавацца краявідам па той бок высачэзнай сцяны, у якую ўпіралася вуліца.

Цяпер я чуў музыку Цана кожную ноч, і хаця яе гукі часам не давалі заснуць, я быў проста зачараваны іх дзіўнаватай прыгажосцю. Даволі слаба цямячы ў мастацтве, я тым не менш гатовы быў прысягнуць, што ніколі раней мне не даводзілася чуць нічога падобнага, і ўрэшце прыйшоў да высновы, што па суседстве са мною жыве выбітны кампазітар, геній вельмі арыгінальнага складу. Чым даўжэй я слухаў яго мелодыі, тым больш зачароўваўся, і праз тыдзень вырашыў пагутарыць са старым музыкам.

Аднойчы ўвечары, калі Эрых Цан вяртаўся з тэатра, я спыніў яго ў калідоры і сказаў, што даўно хачу пазнаёміцца з ім і буду вельмі ўдзячны, калі ён дазволіць мне завітаць да яго і паслухаць музыку. З выгляду гэта быў маленькі, худы, сутулаваты чалавек у патрапанай вопратцы, з блакітнымі вачыма, трохі гратэскавым, як у сатыра, абліччам і амаль лысай галавой. Спачатку ён паставіўся да мяне з яўнай варожасцю і асцярогай, але потым, бачачы маю добразычлівасць, крыху памякчэў. Ён неахвотна махнуў рукой, даючы знак ісці за ім, і мы разам рушылі па цёмнай і хісткай лесвіцы з рыплівымі прыступкамі, што вяла на мансарду. На гарышчы размяшчаліся два пакоі з вастракутнай столлю – стары музыка займаў той, што знаходзіўся з заходняга боку і выходзіў акурат да сцяны, якой завяршалася вуліца. Памяшканне было даволі прасторным і здавалася нават большым праз надзвычайную беднасць і занядбанасць. З мэблі тут стаялі толькі вузкі жалезны ложак, бруднаваты рукамыйнік, маленькі столік, важкая кніжная шафа, металічны пюпітр і тры старасвецкія крэслы. Нотныя сшыткі бязладна валяліся па падлозе. Сцены былі абшытыя голымі дошкамі, якія, пэўна, ніколі не ведалі тынкоўкі, а паўсюдныя пыл і павуцінне прымушалі сумнявацца, што ў гэтым пакоі хтосьці жыве. Пэўна, эстэтычныя пачуцці Эрыха Цана ляжалі далёка за межамі традыцыйных уяўленняў на гэты конт.

Жэстам запрасіўшы мяне сесці, нямы музыка замкнуў дзверы на цяжкую драўляную засаўку і запаліў яшчэ адну свечку ў дадатак да той, што прынёс з сабою. Затым выцягнуў віёлу з пабітага моллю футляра і ўладкаваўся на адным з крэслаў, якое выглядала найменш расхістаным з усіх. Пюпітрам ён не карыстаўся і граў па памяці, больш чым на гадзіну заваражыўшы мяне мелодыямі, падобных да якіх я не чуў ніколі ў жыцці і якія, відаць, былі яго ўласнымі. Мне, чалавеку, не абазнанаму ў музыцы, апісаць іх даволі складана. Гэта былі свайго роду фугі з паўтаральнымі пасажамі, поўныя чароўнай прыгажосці, аднак яны не мелі нічога агульнага з той дзівотнай музыкай, што начамі даносілася з мансарды.

Мелодыі, якія мне штоночы даводзілася чуць, неадчэпна круціліся ў памяці, я нават часам няўмела напяваў альбо насвістваў іх самому сабе, і калі музыка адклаў нарэшце смык, я папрасіў яго сыграць яшчэ, гэтым разам які-небудзь з тых матываў, што запомніліся мне. Але варта мне было загаварыць аб гэтым, як яго маршчакаваты, завостраны, нібы ў сатыра, твар страціў выраз ціхамірнага спакою, з якім ён граў дагэтуль, і на абліччы старога музыкі зноў адлюстравалася дзіўнаватая сумесь гневу і страху, якую я заўважыў, калі мы толькі сустрэліся. Палічыўшы гэта звычайным старэчым дзівацтвам, я пачаў яго ўгаворваць і, спадзеючыся залагодзіць, паспрабаваў нават насвістаць некаторыя мелодыі, пачутыя напярэдадні ноччу. Аднак доўжылася гэта ўсяго некалькі імгненняў, бо калі нямы музыка расчуў знаёмыя матывы, ягоны твар раптам пакутліва скрывіўся, і стары рэзка выцягнуў да мяне руку, каб заціснуць мне рот сваёй халоднай кашчавай далонню. Гэты эксцэнтрычны ўчынак пацягнуў за сабой наступныя. Прымусіўшы мяне замаўчаць, музыка кінуў спалоханы позірк у бок завешанага дахавага акенца, быццам баючыся чыйгосьці ўварвання звонку, што было больш чым абсурдна: мансарда размяшчалася так высока, што прабрацца туды з даху якогасьці з прылеглых дамоў было папросту немагчыма, а да таго ж ягонае акенца было адзіным на ўсю вуліцу, з якога можна было ўбачыць панараму горада паўзверх сцяны, што вянчала вяршыню ўзгорка. Прынамсі, так мне гаварыў гаспадар дома.

Прасачыўшы за позіркам старога, я згадаў словы Бландо і раптам адчуў безразважнае жаданне вызірнуць у акенца і палюбавацца з галавакружнай вышыні морам гарадскіх агнёў і залітых месячным святлом дахаў на схіле ўзгорка – краявідам, схаваным ад вачэй усіх, хто жыў на вуліцы д’Асэй, акрамя гэтага дзівакаватага музыкі. Я падышоў да акна і хацеў быў адхінуць несамавітага выгляду фіранкі, але нямы старац раптам кінуўся да мяне і з неўтаймаванай лютасцю, якая перасягала ўсе яго папярэднія ўспышкі гневу, аберуч учапіўся мне ў вопратку і пацягнуў да выхаду, шматзначна ківаючы галавой у бок дзвярэй. Такі выбрык мяне абурыў, і я загадаў яму неадкладна адпусціць мяне, дадаўшы, што я і без таго збіраюся сыходзіць. Ён паслабіў хватку і, бачачы маю прыкрасць і крыўду, трохі ўтаймаваў свой гнеў. Ягоныя пальцы зноў сціснуліся вакол маёй рукі, але гэтым разам неяк больш па-сяброўску, і ён пацягнуў мяне да крэсла. Прымусіўшы мяне сесці, ён з нейкім тужлівым выглядам схіліўся над загрувашчаным сталом і алоўкам накрэмзаў запіску на дрэннай французскай.

У запісцы, якую ён падаў мне, была просьба дараваць яму і праявіць памяркоўнасць. Цан пісаў, што ён вельмі стары і самотны, пакутуе на прыступы страху і нервовы разлад, звязаны з музыкай і некаторымі іншымі рэчамі. Яго вельмі ўсцешыла, што я завітаў сюды, каб паслухаць ягоную музыку, і ён спадзяецца, што я буду наведвацца і надалей, нягледзячы на яго дзівацтвы. Што ж да тых дзіўных мелодый, то ён не ў стане граць іх на публіцы і не можа трываць, калі гэта робіць хтосьці іншы; апроч гэтага, ён не дазваляе нікому дакранацца да рэчаў у ягоным пакоі. Да нашай сённяшняй сустрэчы ён нават не падазраваў, што я мог пачуць яго музыку, і цяпер ён просіць мяне звярнуцца да Бландо, каб той даў мне жыллё паверхам ніжэй, дзе гукі віёлы не будуць мне замінаць. Розніцу ў арэнднай плаце ён гатовы кампенсаваць.

Расшыфраваўшчы гэтую жахлівую французскую, я пачаў больш паблажліва ставіцца да старога дзівака. Ён, як і я сам, пакутаваў на фізічныя і нервовыя хваробы, а мае заняткі метафізікай навучылі мяне добраму стаўленню да людзей. У цішыні, якая запанавала ў пакоі, з боку дахавага акенца раптам пачуўся слабы гук – пэўна, на начным ветры аканіца зарыпела, і я невядома ад чаго скалануўся, гэтак жа, як і стары Цан. Дачытаўшы запіску, я паціснуў руку гаспадару пакоя, і мы развіталіся амаль сябрамі. На наступны дзень Бландо даў мне даражэйшы пакой на трэцім паверсе паміж апартаментамі састарэлага ліхвяра і паважнага драпіроўшчыка. На чацвёртым паверсе жыльцоў наогул не было.

Неўзабаве я зразумеў, што памыліўся ў той вечар, калі Эрых Цан угаворваў мяне з’ехаць з пятага паверха: ён не надта даражыў маёй кампаніяй і ніколі не запрашаў да сябе, а калі я ўсё ж прыходзіў, Цан выглядаў знерваваным і граў без натхнення. Я заўсёды наведваўся да яго ў начны час, бо ўдзень ён спаў і нікому не адчыняў. Мая сімпатыя да яго не вырасла, аднак пакой на мансардзе і дзівотная музыка па-ранейшаму вабілі. Мне чамусьці карцела вызірнуць з дахавага акенца і убачыць паўзверх сцяны бліскучыя дахі дамоў ды спічакі храмаў, што месціліся на схіле ўзгорка. Аднойчы я падняўся на мансарду, калі Цан быў у тэатры, але дзверы былі замкнутыя.

Тым не менш я па-ранейшаму ўпотайкі слухаў начную музыку нямога старца. Спачатку я на дыбачках падымаўся на пяты паверх, дзе калісьці жыў, а пасля зусім асмялеў і пачаў узбірацца па рыплівай лесвіцы да самага гарышча пад вастракутным дахам. Стоячы ў вузенькім калідоры перад наглуха замкнутымі дзвярыма, я нярэдка чуў гукі музыкі, якія абуджалі ўва мне невытлумачальны, амаль містычны жах, нібы цьмянае прадчуванне цуду і вусцішнай таямніцы. Нельга сказаць, што тая музыка была агіднай – якраз не, але ў ёй былі нейкія незямныя, нечуваныя ў свеце вібрацыі, якія праз пэўныя прамежкі часу набывалі шматгалосае сімфанічнае гучанне, і тады мне з цяжкасцю верылася, што гэта грае адзін-адзіны чалавек. Відавочна, Эрых Цан быў геніем неймавернай моцы. Міналі тыдні, музыка рабілася ўсё больш неўтаймаванай, а стары марнеў на вачах і далей замыкаўся ў сабе. Ён ужо не адчыняў дзверы, у які б час я ні наведаўся да яго, і адкрыта пазбягаў мяне, калі мы выпадкова сутыкаліся на лесвіцы.

І вось аднойчы ноччу, калі я па сваім звычаі слухаў віёлу, стоячы ля дзвярэй, яе дзівосная музыка раптам ператварыліся ў бязладны гармідар гукаў. Гэтая какафонія гучала так пачварна, што я б усумніўся ў сваім розуме, калі б не сумнае пацверджанне, што тое быў не падман слыху: з-за замкнутых дзвярэй даносіліся жахлівыя невыразныя енкі, якія можа выдаваць толькі нямы ў імгненні гранічнага жаху і адчаю. Я некалькі разоў грукнуў у дзверы, але адказу не атрымаў. Пэўны час я проста стаяў у цёмным калідоры, дрыжучы ад холаду і страху, пакуль за дзвярыма не пачуўся шоргат – я здагадаўся, што няшчасны стары спрабуе падняцца з падлогі, абапіраючыся на крэсла. Палічыўшы, што ён толькі што ачуняў пасля кароткай страты прытомнасці, я зноў пачаў стукаць у дзверы, адначасова называючы сваё імя, каб хоць крыху падбадзёрыць музыку. Я чуў, як Цан падышоў, накульгваючы, да акна і шчыльна зачыніў не толькі створкі, але і аканіцы, затым няпэўнай хадой наблізіўся да дзвярэй і, доўга праваждаўшыся з замкамі і засаўкамі, адчыніў іх. Гэтым разам ён быў па-сапраўднаму рады бачыць мяне, і на яго збялелым твары чыталася палёгка, калі ён чапляўся за маю вопратку, як дзіця чапляецца за спадніцу маці.

Калоцячыся ўсім целам, стары прымусіў мяне сесці на адно з крэслаў і сам усеўся побач. Віёла і смык, нядбайна кінутыя на падлогу, ляжалі каля яго ног. Некаторы час ён сядзеў амаль нерухома, дзіўна ківаючы галавой і пры гэтым напружана і насцярожана да чагосьці прыслухваючыся. Нарэшце, быццам трохі супакоіўшыся, падняўся, прайшоў да стала, накрэмзаў кароткую запіску і падаў яе мне, а потым, уладкаваўшыся на крэсле, пачаў таропка і бесперапынна пісаць. У запісцы нямы старац заклікаў мяне быць міласэрным і, калі я хачу задаволіць сваю цікаўнасць, крыху пачакаць, пакуль ён не скончыць ліст, дзе, ужо на роднай яму нямецкай, падрабязна раскажа пра ўсе цуды і жахі, што атачалі яго ў апошні час. Я цярпліва чакаў, назіраючы, як яго аловак лётае па паперы.

Мінула, пэўна, добрая гадзіна, а стары музыка яшчэ не скончыў сваю споведзь, і стос ліхаманкава спісаных аркушаў на стале ўсё большаў. Раптам Цан скалануўся, нібы ў моцным спалоху, і, прасачыўшы за яго позіркам, я ўбачыў, што ён пільна глядзіць на завешанае акно, пры гэтым трывожна прыслухваючыся. У той момант мне самому прычуўся нейкі гук – не застрашлівы, а хутчэй вытанчана нізкі, які даносіўся аднекуль здалёк. Больш за ўсё гэта нагадвала дзіўную мелодыю, якую выконваў невядомы музыка ці то ў адным з суседніх дамоў, ці то па той бок высачэзнай сцяны, зазірнуць за якую мне так і не пашчасціла. На самога Цана гэта зрабіла жахлівае ўражанне. Кінуўшы аловак, ён рэзка ўстаў і падхапіў з падлогі сваю віёлу. Мелодыі, што вывергнуліся з-пад яго смыка, раздзіраючы цішыню ночы, былі самымі дзікімі, самымі вар’яцкімі з усіх, што мне калі-небудзь даводзілася чуць, калі не лічыць майго нядаўняга падслухоўвання за замкнутымі дзвярыма.

Музыку Эрыха Цана, якая гучала ў тую страшную ноч, апісаць немажліва. Гэта было самае жудаснае, што я чуў у жыцці, тым больш жудаснае, што цяпер я мог бачыць ягоны твар, на якім адлюстраваўся бязмежны жах. Ён граў знарок немілагучна, нібы імкнучыся аднадзіць, утапіць у хаосе гукаў штосьці – нейкую існасць, пра якую я не меў ніякага ўяўлення, але падсвядома адчуваў яе пагрозлівую веліч. Музыка набывала ўсё больш фантастычнае, вар’яцкае, амаль істэрычнае гучанне, але ў ёй усё яшчэ адчувалася рука майстра, непераўзыдзенага генія, якім несумненна быў гэты дзіўны чалавек. Я пазнаў мелодыю – тое быў дзікаваты венгерскі танец, які часта гучаў у тэатрах, і я адзначыў у думках, што ўпершыню на маёй памяці Эрых Цан зайграў твор іншага кампазітара.

Музыка віёлы гучала ўсё грамчэй і неўтаймоўней, ужо больш нагадваючы адчайны лямант ды енк. Твар старога музыкі пакрыўся буйнымі кроплямі поту, ён сядзеў, неяк гратэскава скурчыўшыся і не адрываючы застылага позірку ад завешанага акна. У яго дзікіх матывах мне мроіліся постаці сатыраў і вакханак, што скакалі і кружыліся ў шалёным танцы па-над вірлівымі прорвамі ў віхурах хмар, дыму і маланак. А потым мне пачуўся яшчэ адзін гук – больш рэзкі і ўстойлівы, спароджаны, відавочна, не віёлай. Спакойны, спакуслівы, кплівы і поўны схаванага сэнсу, ён даносіўся нібыта здалёк, з заходняга краю неба.

Нібыта ў адказ на гэтую вар’яцкую музыку, звонку завыў і застагнаў вецер, і зачыненыя аканіцы загрукаталі пад яго парывамі. Віёла Цана адгукнулася такім роспачным лямантам, на які, здалося мне, гэты інструмент быў проста не здольны. Аканіцы зноў пачалі трэсціся і грымець, потым з іх сарвала засаўку, і яны гучна запляскалі па створках акна. Наступным ударам ветру выбіла шыбы, і яны са звонам разляцеліся на аскепкі. Халодны павеў уварваўся ў пакой, прымусіўшы затрапятаць агеньчыкі свечак і здзьмухваючы са стала спісаныя аркушы, на якіх Эрых Цан паспрабаваў раскрыць сваю жудасную таямніцу. Зірнуўшы на яго, я ўбачыў, што ягоны позірк страціў усю асэнсаванасць: блакітныя вочы шырока раскрыліся, ашклянелі і быццам зрабіліся невідушчымі, а ўтрапёная музыка ператварылася ў механічную, сляпую і няўцямную вакханалію гукаў, якую немажліва апісаць.

Раптоўны парыў ветру, значна мацнейшы за папярэднія, падхапіў спісаныя аркушы і панёс іх да акна. Я кінуўся быў следам у спадзяванні ўратаваць рукапіс, але аркушы ўжо зніклі ў цемрадзі ночы. Апынуўшыся ля акна з паразбіванымі шыбамі, я нечакана ўспомніў сваё даўняе жаданне вызірнуць з яго – адзінага акна на ўсёй вуліцы д’Асэй, з якога можна было ўбачыць схіл за сцяной і горад, што распасціраўся ўнізе. Час быў позні, але агні вялікага горада ніколі не згасаюць, і я хацеў разгледзець іх у начной непагадзі скрозь завесу дажджу.

Зірнуўшы за акно мансарды, я знерухомеў. У пакоі паміргвалі свечкі, і віёла стагнала ды енчыла, туруючы завыванням ветру, а я ўсё глядзеў, глядзеў і не бачыў ні горада ўнізе, ні россыпу агеньчыкаў над начнымі вуліцамі. Перада мной ляжаў бязмежны чорны абшар, і тое чарноцце было жывое, напоўненае няўяўнымі патаемнымі рухамі і музыкай, што не мела падабенства ні з чым на зямлі. І пакуль я, зледзянелы ад жаху, глядзеў у акно, у мансарду пад вастракутным дахам уварваўся новы парыў ветру і задзьмуў абедзве свечкі, пагрузіўшы мяне ў першабытную непранікальную цемру, у якой не было нічога – толькі жывы ўцялеснены хаос перад вачыма ды енкі звар’яцелай віёлы, нібы выццё дэманаў у мяне за спінай.

Я мімаволі адхіснуўся і адступіў. Не могучы запаліць святло, я ў цемры наляцеў на стол, перакуліў крэсла і нарэшце навобмацак дабраўся да таго месца, дзе ў цямрэчы хавалася крыніца дэманічнай музыкі. Я не ведаў, з якімі сіламі мне давялося сутыкнуцца, але мог хаця б паспрабаваць выратаваць і сябе, і Эрыха Цана. У нейкі момант мне здалося, быццам штосьці жывое і нябачнае праплыло паўз мяне, – адчуўшы яго халодны дотык, я ўскрыкнуў, але мой вокліч патануў у пранізлівым ляманце віёлы. Раптам аднекуль з цемры вылецеў смык, злёгку мяне зачапіўшы, і я зразумеў, што стаю зусім побач з музыкам. Выцягнуўшы перад сабою рукі, я намацаў спінку крэсла, на якім сядзеў Цан, затым адшукаў самога музыку і патрос яго за плячо, спрабуючы прывесці ў прытомнасць.

Ён ніяк не адрэагаваў на мае дотыкі, а віёла ўсё выла і енчыла, не запавольваючы свайго ашалелага рытму. Тады я працягнуў руку да галавы Цана, спрабуючы спыніць механічнае ківанне, і крыкнуў яму ў вуха, што мы мусім бегчы, бегчы прэч з гэтай цемры, поўнай нябачных кашмараў. Ён не азваўся, з незразумелай упартасцю доўжачы сваё ўтрапёнае гранне, а дзіўныя токі ветру, што гулялі па цёмнай мансардзе, раптам завірылі і быццам пайшлі ў шалёныя скокі ў такт гукам віёлы. Калі мая рука дакранулася да яго вуха, я скалануўся. Яшчэ не ўсвядоміўшы прычыну свайго спалоху, я прабег пальцамі па ягоным твары – той быў застылы і халодны як лёд. Стары музыка ўжо не дыхаў, а яго ашклянелыя вочы невідушча глядзелі ў пустэчу. Нейкім цудам адшукаўшы дзверы, я адкінуў цяжкую засаўку і пабег – усё роўна куды, толькі б далей ад гэтага мерцвяка са шкляным позіркам – і, бегучы, я чуў у сябе за спінай завыванні праклятай віёлы, чыё шаленства мацнела з кожнай хвілінай.

Пераскокваючы цераз прыступкі, я нёсся, ляцеў уніз па бясконцых сходах у цёмным доме, імчаўся нібы апантаны ўсцяж вузкай і стромкай старажытнай вуліцы з яе ўступамі і пахіленымі гмахамі, бег па гулкіх каменных лесвіцах і брукаваных ходніках, потым па цёмнай, нібы цясніна, набярэжнай, ахутанай смуродам, і, з апошніх сіл перабегшы мост з чорнага каменю, апынуўся нарэшце сярод прасторных асветленых вуліц і знаёмых бульвараў. Гэтыя ашалелыя ўцёкі назаўсёды адбіліся ў маёй памяці. Я помню таксама, што ў тую ноч ніякага ветру не было, у нябёсах ярка свяціў месяц, а горад зіхцеў агнямі.

Пазней, нягледзячы на самыя руплівыя пошукі, я так і не здолеў знайсці вуліцу д’Асэй. Шчыра кажучы, мяне гэта нават усцешвае. Як і тое, што спісаныя дробным почыркам аркушы – адзінае, што магло растлумачыць таямніцу музыкі Эрыха Цана, – навечна згінулі ў цемры нябыту.