Przypisy
1
Krzyżacy — Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, założony w czasie krucjat (ok. 1191), po upadku Królestwa Jerozolimskiego usiłował stworzyć sobie państwo w Europie na ziemiach pogańskich Prusów i na terenie Litwy.
2
luty (daw.) — groźny, srogi.
3
tur — wymarły dziki ssak z rzędu parzystokopytnych.
4
kord — krótki miecz.
5
ziemianin — właściciel majątku ziemskiego, obszarnik, dziedzic.
6
konew (daw.) — duże naczynie.
7
sytny (daw.) — sycący, pożywny.
8
stągiewka (daw.) — mała stągiew; stągiew — wysokie naczynie o szerokim dnie.
9
Władysław I Łokietek — (ok. 1260–1333), król Polski od 1320, przedtem długo walczył o zjednoczenie kraju po okresie rozbicia dzielnicowego. Walcząc o władzę, musiał zbrojnie stłumić bunt mieszczaństwa krakowskiego pod wodzą wójta Alberta (1311–1312), stąd wzmianka o napięciach między mieszczaństwem a stanem rycerskim.
10
ad concessionem pecuniarum (łac.) — do wydawania pieniędzy.
11
gotowy grosz (daw.) — gotówka.
12
gody — święto.
13
prawić (daw.) — mówić, opowiadać.
14
gonitwy w szrankach — konkurencje konne na turnieju rycerskim; szranki — ogrodzenie placu, na którym odbywał się turniej.
15
kmotr, kumotr — dawne określenie grzecznościowe, gdzie indziej także: kum, ojciec chrzestny.
16
rad (daw.) — chętnie.
17
gad (daw.) — małe zwierzęta, robactwo bądź szkodniki.
18
rad (daw.) — chętnie.
19
szranki — ogrodzenie placu, na którym odbywał się turniej, przen. sam turniej.
20
zowią (daw.) — dziś popr.: nazywają.
21
rodzonego — brata.
22
Tępa Podkowa — autentyczny herb: złoty krzyż pod białą podkową na niebieskim polu.
23
zawołanie — hasło służące do zwoływania rodu, np. w czasie bitwy, umieszczane w górnej części herbu; nie występuje w heraldyce innych krajów.
24
wojna Grzymalitów z Nałęczami — wojna domowa w Wielkopolsce, toczona w latach 1382–1385 między przedstawicielami dwóch rodów możnowładców. Konflikt wynikał z różnych koncepcji obsadzenia tronu polskiego po wygaśnięciu linii Piastów.
25
zasie — dziś popr.: zaś.
26
kmieć — zamożny chłop, posiadający własne gospodarstwo.
27
Jan z Oleśnicy — (zm. 1413), wielkorządca Litwy, starosta krakowski.
28
opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.
29
opatrzyłem się — dziś: zaopatrzyłem się.
30
podjezdek — koń mniejszej wartości, słaby a. młody.
31
pawęż (daw.) — wysoka, czworokątna tarcza z drewna obitego skórą lub blachą.
32
Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.
33
siedziało książę — w dawnej polszczyźnie wyraz ”książę” miał rodzaj nijaki.
34
najprzedniejszy (daw.) — najlepszy, najwyższej jakości.
35
Burgund — mieszkaniec Burgundii, regionu w centralnej Francji.
36
dzieci Beliala — przen. poganie; Belial a. Baal — bożek pogański wspominany w Starym Testamencie.
37
Mikołaj z Moskorzowa — dowódca obrony górnego zamku w Wilnie w r. 1390.
38
zamkuście nie dali — gdy Krzyżacy zaatakowali Wilno w jesieni 1390, górny zamek obroniła załoga dowodzona przez Mikołaja Moskarzewskiego; w obronie zamku dolnego dowodził i zginął wówczas brat Jagiełły, Korygiełło.
39
tedy (daw.) — więc, zatem.
40
służały — mający za sobą długą służbę (w domyśle: w wojsku), doświadczony.
41
potykać się — walczyć.
42
chrobry — dzielny, odważny.
43
któren — dziś popr.: który.
44
przedziać (daw.) — przeszyć, przebić; por. „nadziać”.
45
brzeszczot — ostrze, tu: miecz.
46
przymawiać — czynić zarzuty a. wymówki.
47
Saraceni — Arabowie, muzułmanie, przen. poganie; w czasie opisywanym w powieści w Hiszpanii trwała rekonkwista, to jest odbijanie ziem zajętych przez Saracenów. Tu ogólnie o poganach.
48
sąd boży — w średniowieczu pojedynek sądowy, mający dowieść racji jednej ze stron i uważany za dowód.
49
zrok (daw.) — umówione miejsce i czas spotkania.
50
Wacław IV Luksemburski (1361–1419) — król niemiecki 1378–1400 i czeski 1378–1419, nazywany tu „rzymskim” przez wzgląd na tradycję Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego.
51
kasztelan — średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla.
52
chrobry — dzielny, odważny.
53
zali (daw.) — czy.
54
Saraceni — Arabowie, muzułmanie, przen. poganie; w czasie opisywanym w powieści w Hiszpanii trwała rekonkwista, to jest odbijanie ziem zajętych przez Saracenów. Tu ogólnie o poganach.
55
każden — dziś popr.: każdy.
56
gdy diabła w katedrze w Płocku na ziem zrzucono, kazał mu ogarek postawić — anegdota dotyczy udziału Jagiełły w misterium wielkanocnym, w trakcie którego zrzucano na ziemię postać pokonanego diabła. Wzięło się stąd przysłowie „Stawiać Panu Bogu świeczkę, a diabłu ogarek”.
57
kniaź — książę.
58
sparszeć — nabawić się grzybicy głowy, zwanej parchem.
59
drzewiej (daw.) — dawniej.
60
numa — litewska chata z ziemi i nieociosanych bierwion.
61
ninie (daw.) — teraz.
62
tęskności — dziś popr.: tęsknoty.
63
mecher — pęcherz.
64
jarzębowym — jarzębinowym.
65
przedaż — dziś popr.: sprzedaż.
66
skojec — średniowieczna moneta, 1/24 grzywny.
67
trefić — układać w loki.
68
jedle — dziś: jadle, jedzeniu.
69
człeku — dziś popr.: człowiekowi.
70
jafer — borówka (wzięte z gwary podhalańskiej, za pomocą której Sienkiewicz naśladował język staropolski).
71
żywot (daw.) — brzuch.
72
Ryngałła — (ok. 1367–ok.1430), córka księcia trockiego Kiejstuta oraz Biruty, siostra Witolda.
73
pochutnica — kobieta lekkich obyczajów.
74
Witoldowa — dziś popr.: Witolda.
75
Henryk — najmłodszy syn księcia mazowieckiego Ziemowita III, miał niższe święcenia kapłańskie. Dla małżeństwa z Ryngałłą zrezygnował z godności biskupa płockiego.
76
książę mazowieckie — w dawnej polszczyźnie wyraz ”książę” był rodzaju nijakiego.
77
dyspensa — wydawane w szczególnych przypadkach zwolnienie z obowiązku przestrzegania któregoś z przepisów prawa kościelnego.
78
pierwej (daw.) — dawniej.
79
postępkiem swoim — tj. rezygnacją ze święceń kapłańskich.
80
krwie — dziś popr.: krwi; z tej krwie oznacza: tego rodu.
81
clerici (łac.) — klerycy.
82
awinioński — w latach 1378–1417 na skutek tarć politycznych wśród kardynałów oraz działań królów Francji wielokrotnie wybierano dwóch, a nawet trzech papieży jednocześnie. Obóz związany z Francją stworzył drugą siedzibę papieską w mieście Avingon. Obecnie papieże awiniońscy uznawani są za antypapieży (osoby nieprawnie sprawujące ten urząd), a okres ten określany jest mianem „wielkiej schizmy zachodniej”. W czasie przedstawianym w powieści papieżem awiniońskim był Benedykt XIII, a rzymskim - Bonifacy IX.
83
zlisić się (daw.) — zrazić się, zniechęcić.
84
być za elektem — być żoną biskupa-elekta.
85
śpik — dziś popr.: szpik.
86
Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.
87
Jan Farurej z Garbowa — rycerz, brat Zawiszy Czarnego.
88
Mikołaj Powała z Taczewa — (ok. 1380 – ok. 1415), rycerz i dyplomata, powołany do rady wojennej przed bitwą pod Grunwaldem.
89
Paweł (Paszko) zwany Złodziej z Biskupic — rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.
90
Abdank a. Awdaniec— średniowieczny ród rycerski.
91
Krystyn z Ostrowa — (1352–-1430), marszałek dworu królowej Jadwigi, w bitwie pod Grunwaldem wystawił własną chorągiew.
92
Jakub z Kobylan — (zm. 1454), rycerz i dowódca, w latach 1425–1430 marszałek dworu wielkiego księcia litewskiego Witolda.
93
knykcie — stawy w palcach u rąk bądź odcinki między tymi stawami.
94
komes — dostojnik dworski bądź zarządca okręgu.
95
nieprzyjaciel z Awinionu — antypapież.
96
zgoda między królem a kniaziem Witoldem na Niemcach skrupiła — sens: skutki tej zgody spadły na Niemców.
97
siła (daw.) — wiele.
98
Świdrygiełło — (ok. 1370-1452), najmłodszy brat Jagiełły, przeciwnik unii polsko-litewskiej, często spiskujący z Krzyżakami.
99
Konrad von Jungingen — (1355–1407) wielki mistrz zakonu krzyżackiego w latach 1393–1407, zręczny polityk, umiejętnie rozgrywający konflikty między książętami litewskimi.
100
Ulrich von Jungingen — 1360–1410, wielki mistrz zakonu krzyżackiego, zginął w bitwie pod Grunwaldem. W momencie przedstawianym w książce wielkim mistrzem zakonu był jego brat, Konrad.
101
kniaź — książę.
102
żelezie — dziś popr.: żelazie.
103
nadmiar — ponad zwykłą miarę, nadmiernie.
104
praw — znaczenie: ma rację.
105
naniecić, rozniecić — rozpalić.
106
Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).
107
czeladź — służba.
108
Kiejstutówna — córka Kiejstuta; Kiejstut — (ok. 1310–1382), książę trocki, wielki książę litewski w ostatnich latach życia, skonfliktowany z Władysławem Jagiełłą i uwięziony przez niego w Krewie, gdzie zmarł.
109
Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.
110
niedziela (daw.) — tydzień.
111
jeno (daw.) — tylko.
112
ninie (daw.) — teraz.
113
siła (daw.) — wiele.
114
księżna Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).
115
lutnia (muz.) — dawny instrument strunowy szarpany.
116
pacholik — chłopiec.
117
rybałt — wędrowny muzyk lub śpiewak.
118
gęśle (muz.) — ludowy instrument smyczkowy, podobny do skrzypiec.
119
młódka (daw.) — młoda dziewczyna.
120
z dworzany — dziś popr.: z dworzanami.
121
przygodzić się (daw.) — przydarzyć się.
122
siestra — błąd w stylizacji, taka wymowa możliwa była na wschodzie Polski, a z tekstu wynika, że Bogdaniec leżał w Wielkopolsce.
123
Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.
124
bojarzyn a. bojar — rycerz, szlachcic ruski, wołoski lub litewski.
125
Witold Kiejstutowicz, zwany wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.
126
gotuje (daw.) — przygotowuje.
127
ziścić się — spełnić się.
128
przeciw którym nikomu niesporo — sens: nikt nie ma ochoty na potyczkę z nimi.
129
roków — dziś popr.: lat.
130
blach — tj. zbroi.
131
Spytko z Melsztyna — (1364–1399), wojewoda krakowski, poległ w bitwie z Tatarami nad Worsklą.
132
pokrewnych — krewnych.
133
kur (daw.) — kogut.
134
jutrznia — pierwsza część katolickiej liturgii godzin (siedmiu codziennych modlitw, do których zobowiązane są osoby ze święceniami duchownymi), odmawiana o wschodzie słońca.
135
rybałt — wędrowny muzyk lub śpiewak.
136
lutnia (muz.) — dawny instrument strunowy szarpany.
137
jasełka — widowiska teatralne na temat Bożego Narodzenia, wzorowane na średniowiecznych misteriach franciszkańskich.
138
pomieszanie — zmieszanie, zakłopotanie.
139
Za Jasiem do Śląska — pieśń ludowa spotykana w Wielkopolsce, Małopolsce, na Mazowszu i na Śląsku.
140
chciwie — chętnie.
141
komes — tu raczej w znaczeniu „możny rycerz” niż jako urząd.
142
przedchorągiewny — rycerz walczący w pierwszym szeregu, przed sztandarem chorągwi (dawnej jednostki wojskowej), do której należy.
143
któren — dziś popr.: który.
144
dyć (gw.)— przecież.
145
miesiąc (daw.) — księżyc.
146
szyba kościelna — chodzi o witraż.
147
grabia — hrabia; Sienkiewicz nadaje Jurandowi ze Spychowa już trzeci nie odpowiadający sytuacji tytuł.
148
gładka — tu: piękna.
149
siła (daw.) — wielu.
150
pomorzył (daw.) — zabił.
151
nabrały — napęczniały.
152
długo książę w niewoli u nich siedział — w 1393 r.; Sienkiewicz prawdopodobnie przesadza na temat czasu trwania niewoli.
153
troczyć — przywiązać.
154
halebarda — dziś popr.: halabarda.
155
rubież — granica, pogranicze.
156
przetowłosy (daw.) — jasnowłosy.
157
pawęż (daw.) — wysoka, czworokątna tarcza z drewna obitego skórą lub blachą.
158
bydlić (daw.) — mieszkać, przebywać.
159
radziej (daw.) — chętniej.
160
któren — dziś popr.: który.
161
luty (daw.) — groźny, srogi.
162
frasować się (daw.) — martwić się.
163
przygodzić się (daw.) — przydarzyć się.
164
nie cudna temu chłopcu wojna — sens: wojna nie jest dla niego niczym nowym.
165
roków — dziś popr.: lat.
166
nowotny (daw.) — nowy.
167
wiskać — prawdopodobnie od iskać, drapać.
168
otrok (daw.) — chłopak.
169
nie idzie (daw.) — nie uchodzi, nie wypada.
170
gorze (ze starop. gorzeć: palić się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.
171
łagiew (daw.) — naczynie podróżne.
172
opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.
173
łuby — kosze, bagaże.
174
pątlik — siatka do podtrzymywania włosów.
175
jaka (daw.) — rodzaj okrycia wierzchniego.
176
kord — krótki miecz.
177
fryzyjski — pochodzący z Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.
178
ślachcic — dziś popr.: szlachcic.
179
jen (daw.) — który.
180
kasztelan — średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla.
181
niedziela (daw.) — tydzień.
182
wartki (daw.) — prędki (tu: do bójki).
183
samoczwart (daw.) — we czterech.
184
podjezdek — koń mniejszej wartości, słaby a. młody.
185
kowany (daw.) — kuty, wykuty.
186
doźrzeć — dziś popr.: dojrzeć.
187
garncówka — właśc.: półgarncówka, naczynie o objętości pół garnca.
188
nieruchomie — dziś popr.: nieruchomo.
189
kur (daw.) — kogut.
190
połóg — około sześciotygodniowy okres po porodzie.
191
prawić (daw.) — mówić, opowiadać.
192
samoczwart (daw.) — we czterech.
193
alibo — dziś popr.: albo.
194
opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.
195
miarkuj, co ci rzekę — zwracaj uwagę na to, co ci mówię.
196
połóg — około sześciotygodniowy okres po porodzie.
197
otrąbić (daw.) — ogłosić uroczyście.
198
sprawić się (daw.) — spełnić powinności a. obowiązki.
199
kopa (daw.) — 60.
200
padło — padlina.
201
roli niezwyczajnych — nieprzyzwyczajonych do pracy na roli.
202
opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.
203
jen (daw.) — który.
204
więcej zbójem niźli zakonnikiem patrzył — bardziej wyglądał na zbójcę niż na zakonnika.
205
knecht — żołnierz piechoty niemieckiej, pachołek; tu użyte w chrakterze obelgi.
206
sokolnik — treser ptaków drapieżnych używanych do polowania na mniejsze zwierzęta.
207
zabaczyć (daw.) — zapomnieć.
208
Rusin — dziś: Ukrainiec, względnie Białorusin.
209
onych — tych.
210
olsnąć (daw.) — oślepnąć.
211
knecht — żołnierz piechoty niemieckiej.
212
bartnik — osoba zajmująca się hodowlą pszczół w barci, to jest w wydrążonym pniu drzewa w lesie.
213
mąt — zamęt.
214
wsiów — dziś popr.: wsi.
215
Nałęcze — śrdw. ród wielkopolskich możnowładców, który dał początek herbowi Nałęcz.
216
grzywna — śrdw. jednostka płatnicza, o wartości pół funta złota lub srebra.
217
kaczy kłapak — kołpak z kaczymi piórami.
218
wolej (daw.) — lepiej.
219
sparcieją — tu: osłabną; parcieć (o tkaninach): rozpadać się ze starości.
220
blanki — zwieńczenie muru obronnego.
221
benedyktyni — zakon założony w 529 r. przez Benedykta z Nursji, w średniowieczu bardzo aktywny w Polsce; jego motto brzmi po łac. Ora et labora, czyli: Módl się i pracuj.
222
między dworzany (daw.) — między dworzanami.
223
legenda o Walgierzu Wdałym (tj. pięknym) — wzięta przez Sienkiewicza z Kroniki Wielkopolskiej (XIV/XV w.), oparta na zachodnioeuropejskim eposie o Walterze i Helgundzie.
224
zali (daw.) — czy.
225
terminy (daw.) — sytuacje, okoliczności, przeważnie stanowiące zagrożenie.
226
światowy (daw.) — świecki.
227
grzech pierworodny — według doktryny chrześcijańskiej ludzie rodzą się grzeszni, a dopiero chrzest zmywa ten grzech.
228
gorzeć (daw.) — płonąć.
229
kopijnicy — ciężka jazda uzbrojona w kopie i miecze.
230
włodyka (daw.) — tu: pan, władca.
231
wasal — rycerz bądź szlachcic, który złożył komuś hołd i przysięgę na wierność, obiecując mu pomoc i wsparcie, a w zamian otrzymując lenno (posiadłość ziemską).
232
Popiel — legendarny władca, po raz pierwszy wspomniany w kronice Galla Anonima jako przedstawiciel dynastii poprzedzającej Piastów. Pod wpływem modyfikacji legendy w kronice mistrza Wincentego zwanego Kadłubkiem stał się symbolem złego króla.
233
grabstwo — hrabstwo, okręg.
234
Rynga — w wersji z Kroniki Wielkopolskiej siostra Wisława nazywała się Marzanna.
235
wasal — rycerz bądź szlachcic, który złożył komuś hołd i przysięgę na wierność, obiecując mu pomoc i wsparcie, a w zamian otrzymując lenno (posiadłość ziemską).
236
suzeren — zwierzchnik wasala, ofiarowujący mu ochronę i ziemię (lenno) w zamian za przysięgę wierności. Jak widać z tego fragmentu, w roli suzerena mógł występować również dostojnik kościelny, w tym wypadku opat tyniecki.
237
abbas centum villarum (łac.) — opat stu wiosek; ma to oznaczać potęgę i bogactwo opata klasztoru w Tyńcu.
238
głowa wygolona na wierzchu — mowa o tzw. tonsurze; tonsura, stosowana od roku 633 do 1972, była kręgiem wygolonym na głowie zakonnika, oznaczającym jego przynależność do stanu duchownego.
239
sadzony — tu: wysadzany.
240
po kądzieli — w linii żeńskiej; kądziel — pęk włókien przygotowanych do przędzenia.
241
św. Benedykt z Nursji — (ok. 480–547) założyciel zakonu benedyktynów.
242
błogosławiony Hraban Maur — (ok. 780–856) mnich benedyktyński, kronikarz i poeta z czasów dynastii Karolingów.
243
św. Bonifacy — prawdopodobnie chodzi o Bonifacego-Winfrida (ok. 675–754), biskupa, benedyktyna, misjonarza, męczennika i świętego określanego jako „apostoł Niemiec”.
244
św. Benedykt z Aniane — (747–821), francuski benedyktyn, doradca Ludwika Pobożnego, zapoczątkował istnienie benedyktyńskich klasztorów w dzisiejszej Francji.
245
Jan z Tolomei — właśc. Jan Tolomei (1272–1348), bardziej znany pod zakonnym imieniem Bernard, włoski teolog i założyciel kongregacji oliwetanów, stanowiącej odłam zakonu benedyktynów. Tolomei to nazwisko, nie jak w przypadku wymienionych wcześniej nazwa miasta.
246
patronowie nasi — wszyscy wymienieni byli benedyktynami.
247
ucałował po rycersku — scena podkreśla rolę opata jako dostojnika świeckiego.
248
rzadkie jeszcze wówczas po kościołach organy — pierwsza wzmianka o kościelnych organach w Polsce pochodzi z roku 1340 i dotyczy kościoła św. Jakuba w Toruniu.
249
Kiejstut — (ok. 1310–1382), książę trocki, wielki książę litewski w ostatnich latach życia, skonfliktowany z Władysławem Jagiełłą i uwięziony przez niego w Krewie, gdzie zmarł.
250
stalle — zdobione ławki w prezbiterium, blisko ołtarza, przeznaczone głównie dla duchownych.
251
męt — zamęt, zamieszanie.
252
graf — tytuł szlachecki używany w Niemczech i w krajach niegdyś zależnych od cesarstwa niemieckiego.
253
komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.
254
pasowany — na rycerza.
255
knecht — żołnierz piechoty niemieckiej.
256
któren — dziś popr.: który
257
piąci (daw.) — pięciu.
258
obiecował — dziś popr.: obiecywał.
259
opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.
260
Jadwiga — (ok. 1374–1399), córka Ludwika Węgierskiego, w 1384 koronowana na króla Polski (prawo nie przewidywało wówczas koronacji królowej), w 1386 poślubiła Władysława Jagiełłę, co dało początek unii polsko-litewskiej.
261
księcia — historia uprowadzenia księcia mazowieckiego Janusza ze Złotoryi została opisana w poprzednich rozdziałach; przy tej okazji miała zginąć żona powieściowego Juranda ze Spychowa.
262
komtur Lichtenstein — postać literacka.
263
św. Brygida Szwedzka — (1303-1373), święta, wizjonerka, pisarka i teolog, założycielka zakonu brygidek.
264
osiem roków temu — w r. 1391.
265
Piotr z Alwastra — spowiednik św. Brygidy i tłumacz jej objawień na łacinę.
266
Maciej z Linköping — kanonik, tłumacz objawień św. Brygidy na łacinę.
267
siła (daw.) — wiele.
268
najprzedniejszy (daw.) — najlepszy, najwyższej jakości.
269
krajka — skrawek tkaniny bądź jej pas przyszyty na brzegu sukni, także: chustka.
270
głownia — palący się lub spalony kawałek drewna.
271
kierz (daw.) — krzak.
272
św. Liberiusz — święty z II w. n.e.
273
św. Brygida Szwedzka — (1303-1373), święta, wizjonerka, pisarka i teolog, założycielka zakonu brygidek.
274
Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).
275
uważał się — tu: był uważany.
276
gwoli (daw.) — z powodu.
277
fryzyjski — pochodzący z Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.
278
kowany (daw.) — kuty, wykuty.
279
kulbaka — wysokie siodło, przeważnie wojskowe.
280
łakomy — tu: budzący zainteresowanie i chęć posiadania, por. „łakomy kąsek”.
281
jeno (daw.) — tylko.
282
na pował — tak, że będą leżeć pokotem.
283
dalekość — odległość.
284
olszyniec — zagajnik olchowy.
285
Kazimierzowe — aluzja do panowania Kazimierza Wielkiego (1310–1370) i poprawy standardów cywilizacyjnych w Polsce za jego czasów.
286
gdzie siedem razy na dzień dzwony biją — sens: gdzie odprawiana jest liturgia godzin, to jest modlitwa obowiązkowo domawiana siedem razy na dzień przez osoby ze święceniami duchownymi.
287
wdały (daw.) — piękny.
288
jędzon — potwór, upiór.
289
przechodzić (daw.) — przekraczać.
290
lutnia (muz.) — dawny instrument strunowy szarpany.
291
rysią — kłusem.
292
miary ludzkiej nie przechodził — nie przekraczał wzrostu wysokiego człowieka, nie był olbrzymem.
293
staje, stajanie — dawna miara odległości (etymologicznie: dystans, po przebiegnięciu którego koń musi się zatrzymać i odpocząć).
294
kulbaka — wysokie siodło, przeważnie wojskowe.
295
glewia — broń drzewcowa z grotem w formie jednosiecznego noża; tu: kopia.
296
cugle — wodze, lejce.
297
w posła godzisz — posła atakujesz.
298
Mikołaj Powała z Taczewa — (ok. 1380 – ok. 1415), rycerz i dyplomata, powołany do rady wojennej przed bitwą pod Grunwaldem.
299
Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.
300
Jan Farurej z Garbowa — rycerz, brat Zawiszy Czarnego.
301
Mikołaj z Moskorzowa — wspomniany w rozdz. 1 dowódca obrony górnego zamku w Wilnie w r. 1390.
302
Zyndram z Maszkowic — (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.
303
Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.
304
dań (daw.) — danina, dar.
305
płochość (daw.) — lekkomyślność.
306
wolej (daw.) — lepiej.
307
samowtór (daw.) — we dwóch.
308
włodyka — rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych.
309
lubo (daw.) — chociaż.
310
rakuski (daw.) — austriacki.
311
Burgundia — region w centralnej Francji.
312
gorze chłopcu (daw.) — źle z chłopcem.
313
wypiastować — wychować.
314
prawy (daw.) — prawdziwy.
315
nie skończy on własną śmiercią — sens: umrze śmiercią gwałtowną, zapewne na skutek wyroku sądu.
316
dzierżyć — trzymać.
317
gorze (ze starop. gorzeć: palić się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.
318
przystojny (daw.) — odpowiedni, właściwy.
319
krotofilny (daw.) — skłonny do żartów; krotochwila — farsa, żartobliwy utwór sceniczny bądź żart, dowcip.
320
tuszyć (daw.) — mieć nadzieję.
321
zmóc — pokonać.
322
przygodzić się (daw.) — przydarzyć się.
323
chycić — dziś popr.: chwycić.
324
roków (gw.) — lat.
325
Aleksandra Olgierdówna — (ok. 1370–1434), córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV.
326
liszka — tu: futro ze skór lisich.
327
koleśno (daw.) — w kolasach; kolasa to odkryty powóz konny bez resorów.
328
którym nie wolno było omijać Krakowa, by nie pozbawić miasta licznych opłat — niektóre miasta posiadały w średniowieczu przywilej, określany jako „prawo składu”, zgodnie z którym kupcy nie mogli ich omijać, lecz przez określony czas musieli wystawiać tam swój towar na sprzedaż.
329
skrzęt (daw.) — krzątanina, ruch.
330
Władysław II Jagiełło — (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.
331
wagować się (daw.) — wahać się, zastanawiać się.
332
z dworzany — dziś popr.: z dworzanami.
333
przezpiecznie — dziś popr.: bezpiecznie.
334
lubo (daw.) — chociaż.
335
gomółka — niewielka, okrągła szybka.
336
dworzyszcze (daw.) — gmach, okazały budynek.
337
zgoła (daw.) — nawet.
338
krzyżowanie — dekoracja architektoniczna w postaci krzyżujących się belek na fasadzie budynku.
339
łokieć — dawna miara długości, w przybliżeniu odległość od stawu łokciowego do dłoni, ok. 55-77 cm.
340
skład — tu: sklep.
341
sowity (daw.) — obfity, bogaty.
342
najprzedniejszy (daw.) — najlepszy, najwyższej jakości.
343
mercatorium (z łac.) — dom kupców.
344
Schrotamt — urząd przeładunku beczek winnych.
345
sprawa gardłowa — sprawa, w której grozi kara śmierci.
346
wszelako (daw.) — jednak.
347
Mikołaj Powała z Taczewa — (ok. 1380 – ok. 1415), rycerz i dyplomata, powołany do rady wojennej przed bitwą pod Grunwaldem.
348
Wojciech Jastrzębiec — (1362–1436), biskup krakowski (1412–1423) i poznański (1399–1412), kanclerz koronny, przed osiągnięciem godności biskupiej czynny na dworze Władysława Jagiełły.
349
Bonifacy IX — Pietro Tomacelli (ok. 1350–1404), papież od 1389, poparł Polskę, gdy walczyła z krzyżakami.
350
gonitwy — tu: turniej rycerski.
351
Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.
352
Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.
353
bojarzyn a. bojar — rycerz, szlachcic ruski, wołoski lub litewski.
354
Władysław II Jagiełło — (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.
355
Aral — Jezioro Aralskie, dawniej określane jako morze, leżące w dzisiejszym Kazachstanie i Uzbekistanie.
356
wschody (daw.) — schody.
357
wyprawa krzyżowa — tu: wyprawa wojenna przeciw poganom, mająca zmusić ich siłą do chrztu. Określenie to stosowano w szczególności wobec krucjat, mających na celu zdobycie na muzułmanach miejsca narodzin Chrystusa. W szerszym sensie odnosiło się także do innych walk z niechrześcijanami.
358
Tochtamysz — (zm. 1406) chan tatarskiej Złotej Ordy w latach 1380–1395, pokonany przez Timura zbiegł na Litwę, skąd bezskutecznie starał się odzyskać władzę.
359
tron kapczacki — władza nad Ordą Kipczacką, szerzej znaną jako Złota Orda. Było to dawne państwo mongolsko-tatarskie w okolicach gór Kaukazu i dorzecza Wołgi. Orda stanowiła coś pośredniego między zmilitaryzowanym państwem a formą organizacji wojskowej.
360
Złota Orda — dawne państwo mongolsko–tatarskie w okolicach gór Kaukazu i dorzecza Wołgi. Orda była czymś pośrednim między zmilitaryzowanym państwem a formą organizacji wojskowej.
361
Timur Chromy — znany też jako Tamerlan, (1336–1405), chan Złotej Ordy i twórca wielkiego mongolsko–tatarskiego imperium, które rozpadło się po jego śmierci.
362
władca Rusi Moskiewskiej — tereny dzisiejszej Rosji (Ruś Moskiewska) i Ukrainy (Ruś Kijowska) były w średniowieczu pod władzą Tatarów.
363
Aleppo — miasto na skraju Pustyni Syryjskiej.
364
Damaszek — stolica Syrii.
365
synowie Beliala — przen. poganie; Belial a. Baal — bożek pogański wspominany w Starym Testamencie.
366
Spytko z Melsztyna — (1364–1399), wojewoda krakowski, poległ w bitwie z Tatarami nad Worsklą.
367
odpust — w religii katolickiej darowanie bądź zmniejszenie kary za grzechy, które zostały już odpuszczone.
368
kopijnicy — ciężka jazda uzbrojona w kopie i miecze.
369
Chromy — przydomek Timura (Tamerlana) (1336-1405), chana Złotej Ordy i twórcy wielkiego mongolsko–tatarskiego imperium, które rozpadło się po jego śmierci.
370
wizerunek Chrystusów (daw.) — wizerunek Chrystusowy, wizerunek Chrystusa.
371
jużem się obaczył — już sobie przypomniałem.
372
ćma (daw.) — mrowie, tłum.
373
prawić (daw.) — mówić, opowiadać.
374
dworscy — ludzie należący do dworu.
375
dalibóg (daw.) — naprawdę, słowo daję.
376
bawić (daw.) — przebywać.
377
do dnia — rano.
378
ozwać się (daw.) — odezwać się.
379
więcej — bardziej.
380
królową polską — mowa o królowej Jadwidze.
381
Jaśko z Tęczyna — syn Jędrzeja z Tęczyna, wojewody krakowskiego i sandomierskiego, kasztelan krakowski.
382
rajca (daw.) — radny.
383
rakuski (daw.) — austriacki.
384
kniaź — książę.
385
bojarzyn a. bojar — rycerz, szlachcic litewski, ruski lub wołoski.
386
szuba (daw.) — szerokie okrycie wierzchnie.
387
obrazy bizantyjskie — malarstwo religijne w prawosławnym Bizancjum cechowało się surowością i dostojeństwem.
388
stalle — zdobione ławki w prezbiterium, blisko ołtarza, przeznaczone głównie dla duchownych.
389
królestwo — tu: król i królowa.
390
smagły — o ciemnej, oliwkowej cerze.
391
ustawicznie (daw.) — ciągle.
392
przygana (daw.) — krytyka, zarzut.
393
Podniesienie — część mszy św., gdy kapłan ukazuje wiernym Ciało i Krtw Chrystusa.
394
Jadwiga — (ok. 1374–1399), córka Ludwika Węgierskiego, w 1384 koronowana na króla Polski (prawo nie przewidywało wówczas koronacji królowej), w 1386 poślubiła Władysława Jagiełłę, co dało początek unii polsko-litewskiej.
395
Ludwik Węgierski — węg. Lajos I Nagy, Ludwik I Wielki (1326–1382), król Węgier w latach 1342–1382, król Polski w latach 1370–1382, ojciec Jadwigi.
396
zrzekła się pierwszej dziewiczej miłości — mowa o Wilhelmie Habsburgu zwanym Uprzejmym (ok. 1370–1406).
397
minstrel (daw.) — śpiewak, poeta.
398
Te Deum — hymn znany od czasów wczesnochrześcijańskich, głoszący chwałę Boga (Ciebie, Boże, wysławiamy).
399
kośba (daw.) — żniwa.
400
Piotr Wysz Radoliński — (ok. 1354–1414), biskup krakowski od 1392, poznański od 1412, przeniesiony na to drugie stanowisko na skutek intryg dworskich, wykonawca testamentu królowej Jadwigi.
401
połóg — około sześciotygodniowy okres po porodzie.
402
lubo (daw.) — chociaż, mimo że.
403
podana nieco naprzód — nieznacznie pochylona do przodu.
404
manela (daw.) — złota bransoleta.
405
światowy (daw.) — świecki.
406
złotogłów — kosztowna tkanina ze złotą nicią.
407
bisior — cienka i kosztowna tkanina, jedwab morski.
408
złogi — tu: poród.
409
Akademia Krakowska — założona w 1364 w Kazimierzu z fundacji Kazimierza III Wielkiego, odnowiona w 1400 w Krakowie przez Władysława II Jagiełłę z fundacji Jadwigi Andegaweńskiej, od 1817 funkcjonuje pod nazwą Uniwersytet Jagielloński.
410
pozór (daw.) — wygląd zewnętrzny.
411
liliowa — tu: biała jak lilia.
412
popłatać — pociąć mieczem, posiekać.
413
rohatyna (z ukr.) — włócznia z grotem zaopatrzonym w hak, aby po wbiciu trudniej ją było wyciągnąć.
414
Pater noster, qui es in coelis, sanctificetur nomen Tuum (łac.) — Ojcze nasz, któryś jest w niebie, święć się imię Twoje.
415
suszyć (daw.) — pościć.
416
trefniś (daw.) — błazen.
417
krotochwilny (daw.) — śmieszny, dowcipny.
418
tedy (daw.) — więc, zatem.
419
nowotny (daw.) — nowy.
420
któren — dziś popr.: który.
421
warować się (daw.) — strzec się.
422
roków (gw.) — lat.
423
wolej (daw.) — lepiej.
424
chybaj sobie — idź sobie.
425
doletni (daw.) — taki, który „doszedł do lat”, we właściwym wieku, dorosły.
426
pierwej (daw.) — wcześniej.
427
Wojciech Jastrzębiec — (1362–1436), biskup krakowski (1412–1423) i poznański (1399–1412), kanclerz koronny, przed osiągnięciem godności biskupiej czynny na dworze Władysława Jagiełły.
428
infułat — wyższy dostojnik kościelny, od infuły, czyli nakrycia głowy takich osób.
429
Jan Kropidło — (ok. 1364–1421), syn księcia strzelnickiego Bolka III, sprawował kolejno urzędy biskupie w wielu diecezjach.
430
paliusz — szata liturgiczna przysługująca biskupowi metropolicie (zwierzchnikowi kościelnej metropolii, czyli archidiecezji z zależnymi od niej diecezjami).
431
płowy — (o włosach) jasny.
432
wymiarkować (daw.) — zorientować się.
433
Paszko (Paweł) z Biskupic, zwany Złodziej — rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.
434
Sulimczyk — człowiek herbu Sulima, tu o Zawiszy Czarnym i jego bratu Farureju.
435
gwoździki — popr.: goździki.
436
trefniś (daw.) — błazen.
437
zydel — mebel do siedzenia, podobny do taboretu.
438
ronić (daw.) — strącać.
439
kaleta — woreczek na pieniądze, zawieszany u pasa.
440
skojec — średniowieczna moneta, 1/24 grzywny.
441
ziemia dobrzyńska — obszar na wschód od Torunia, zagarnięty przez Krzyżaków wskutek bezprawnej umowy z księciem Władysławem Opolczykiem.
442
naści (daw.) — masz.
443
leziwo — przyrząd pomagający w chodzeniu po drzewach.
444
Zyndram z Maszkowic — (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.
445
Paszko (Paweł) z Biskupic, zwany Złodziej — rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.
446
bitwa pod Płowcami — rozegrana 27 września 1331 r. między wojskami Władysława Łokietka a oddziałami krzyżackimi, przerwała krzyżacką kampanię przeciw Polsce.
447
Pax vobiscum! (łac.) — pokój z wami.
448
ops (daw.) — rozpusta.
449
Zawisza z Kurozwęk — (zm. 1382), regent Królestwa Polskiego, biskup krakowski, kanclerz koronny, podkanclerzy koronny. Niechętny mu kronikarz Janko z Czarnkowa pisze, że po jego śmieci w Kościele Mariackim w Krakowie było słychać diabelskie krzyki „Pojedziemy na ops!”, tj. na rozpustę.
450
zali (daw.) — czy.
451
Marcin (Marcisz) z Wrocimowic — (zm. 1442), polski rycerz niemieckiego pochodzenia, starosta łowicki.
452
Florian z Korytnicy — średniowieczny rycerz polski, kasztelan wiślicki, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.
453
Domarat z Kobylan — (1380–1440), uczestnik bitwy pod Grunwaldem, od r. 1428 marszałek nadworny koronny.
454
Paszko (Paweł) z Biskupic, zwany Złodziej — rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.
455
Zyndram z Maszkowic — (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.
456
gorze (ze starop. gorzeć: palić się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.
457
Saraceni — Arabowie, muzułmanie, przen. poganie; w czasie opisywanym w powieści w Hiszpanii trwała rekonkwista, to jest odbijanie ziem zajętych przez Saracenów.
458
gorze (ze starop. gorzeć: palić się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.
459
wartko (daw.) — szybko.
460
przygodzić się (daw.) — przydarzyć się.
461
łacnie (daw.) — łatwo.
462
abych (daw., reg.) — abym.
463
wyrostek (daw.) — młody chłopak.
464
źrzały (daw.) — dojrzały, dorosły.
465
pacholę (daw.) — dziecko.
466
korol (z ros.) — król.
467
rozsierdzić się (daw.) — rozgniewać się.
468
bojarzyn a. bojar — rycerz, szlachcic ruski, wołoski lub litewski.
469
nie stanie (daw.) — nie starczy.
470
jeno (daw.) — tylko.
471
Jadwiga — (ok. 1374–1399), córka Ludwika Węgierskiego, w 1384 koronowana na króla Polski (prawo nie przewidywało wówczas koronacji królowej), w 1386 poślubiła Władysława Jagiełłę, co dało początek unii polsko-litewskiej.
472
Konrad von Jungingen — (1355–1407) wielki mistrz zakonu krzyżackiego w latach 1393-1407, zręczny polityk, umiejętnie rozgrywający konflikty między książętami litewskimi.
473
turbacja (daw.) — trudna sytuacja bądź zmartwienie nią.
474
niemoc (daw.) — choroba.
475
turbować (daw.) — martwić.
476
zapędliwość — popędliwość.
477
zaciąć się (daw.) — uprzeć się, zawziąć się.
478
w szranki powołan być nie może — nie można go wyzwać na pojedynek.
479
szczeznąć (daw.) — zginąć.
480
dokazać (daw.) — dokonać.
481
roków (gw.) — lat.
482
stryk (daw.) — stryj.
483
ostać (się) (daw.) — zostać.
484
ostawić (daw.) — zostawić.
485
pomiarkować (daw.) — zastanowić się.
486
przystać na coś (daw.) — zgodzić się na coś.
487
zaprzeć się czegoś (daw.) — zaprzeczyć czemuś.
488
niepodobna (daw.) — niemożliwa.
489
kapituła — rada sprawująca władzę w zakonie.
490
odkazać — (z ros.) odpowiedzieć.
491
krucyfiks — krzyż z przybitą postacią Chrystusa, od łac. crucifixus: ukrzyżowany.
492
rychło (daw.) — szybko.
493
Piotr Wysz Radoliński — (ok. 1354–1414), biskup krakowski od 1392, poznański od 1412, przeniesiony na to drugie stanowisko na skutek intryg dworskich, wykonawca testamentu królowej Jadwigi.
494
turbacja (daw.) — trudna sytuacja bądź zmartwienie nią.
495
wolej (daw.) — lepiej.
496
otrąbić (daw.) — ogłosić uroczyście.
497
bez (daw.) — przez.
498
jąć (daw.) — zacząć.
499
frasować się (daw.) — martwić się.
500
ścierciałka — skartabella, szlachcic bez pełni praw stanowych.
501
mieszczanów — dziś popr.: mieszczan.
502
aże (daw.) — aż.
503
zabawiać się (daw.) — zajmować się.
504
w dół Węgrów — na południe Węgier.
505
Aleksandra Olgierdówna — (ok. 1370–1434), córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV.
506
Aleksandra Olgierdówna — (ok. 1370–1434), córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV.
507
polerowany — tu: obyczajny, wyrafinowany.
508
szyi niepewny — niepewny, czy nie wykonają na nim wyroku śmierci.
509
mdły (daw.) — słaby.
510
kaganek — lampka oliwna.
511
zapędliwy (daw.) — popędliwy, skłonny do szybkiego a nieprzemyślanego działania.
512
Za Jasiem do Śląska — pieśń ludowa spotykana w Wielkopolsce, Małopolsce, na Mazowszu i na Śląsku.
513
rzęsów — dziś popr.: rzęs.
514
Jadwiga — (ok. 1374–1399), córka Ludwika Węgierskiego, w 1384 koronowana na króla Polski (prawo nie przewidywało wówczas koronacji królowej), w 1386 poślubiła Władysława Jagiełłę, co dało początek unii polsko-litewskiej.
515
Piotr Wysz Radoliński — (ok. 1354–1414), biskup krakowski od 1392, poznański od 1412, przeniesiony na to drugie stanowisko na skutek intryg dworskich, wykonawca testamentu królowej Jadwigi.
516
deputacja (daw.) — delegacja.
517
cech — samorządna organizacja rzemieślników, skupiająca przedstawicieli określonego zawodu.
518
bractwo — organizacja religijna, zrzeszająca ludzi o podobnych formach pobożności (np. bractwo różańcowe).
519
kasztelan — średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla.
520
kanonik — w średniowieczu duchowny żyjący przy katedrze według reguł kanonicznych.
521
rajcy — tu: doradcy.
522
nie masz (daw.) — nie ma.
523
widomy (daw.) — widoczny.
524
Ludwik Węgierski — węg. Lajos I Nagy, Ludwik I Wielki (1326–1382), król Węgier w latach 1342–1382, król Polski w latach 1370–1382, ojciec Jadwigi.
525
kmieć — zamożny chłop, posiadający własne gospodarstwo.
526
rajcować (daw.) — radzić.
527
wnosić z czegoś — wnioskować z czegoś.
528
leciech — dziś popr.: latach.
529
wotum — symboliczny dar wieszany na ołtarzu, na świętym obrazie bądź na posągu religijnym jako prośba o wstawiennictwo lub podziękowanie za nie.
530
krobia (daw.) — kosz.
531
cech — samorządna organizacja rzemieślników, skupiająca przedstawicieli określonego zawodu.
532
bractwo — organizacja religijna, zrzeszająca ludzi o podobnych formach pobożności (np. bractwo różańcowe).
533
ustawiczny (daw.) — ciągły.
534
Akademia Krakowska — założona w 1364 w Kazimierzu z fundacji Kazimierza III Wielkiego, odnowiona w 1400 w Krakowie przez Władysława II Jagiełłę z fundacji Jadwigi Andegaweńskiej, od 1817 funkcjonuje pod nazwą Uniwersytet Jagielloński.
535
statysta (daw.) — mąż stanu, polityk, strateg.
536
Stanisław ze Skarbimierza — (ok. 1365–1431), pierwszy rektor Akademii Krakowskiej, wybitny kaznodzieja.
537
siedem nauk wyzwolonych — stanowiło program średniowiecznej edukacji uniwersyteckiej: gramatyka, dialektyka, retoryka, geometria, arytmetyka, astronomia, muzyka.
538
krzepić się (daw.) — wzmacniać się.
539
przecz (daw.) — dlaczego.
540
kanonizacja — uznanie przez Kościół danej osoby za świętą.
541
Awinion — w latach 1378–1417 na skutek tarć politycznych wśród kardynałów oraz działań królów Francji wielokrotnie wybierano dwóch, a nawet trzech papieży jednocześnie. Obóz związany z Francją stworzył drugą siedzibę papieską w mieście Avingon. Obecnie papieże awiniońscy uznawani są za antypapieży (osoby nieprawnie sprawujące ten urząd), a okres ten określany jest mianem ”wielkiej schizmy zachodniej”.
542
wzmóc się (daw.) — wzmocnić się, urosnąć w siły.
543
Burgundia — region w centralnej Francji.
544
Jadwiga — (ok. 1374–1399), córka Ludwika Węgierskiego, w 1384 koronowana na króla Polski (prawo nie przewidywało wówczas koronacji królowej), w 1386 poślubiła Władysława Jagiełłę, co dało początek unii polsko-litewskiej.
545
kapituła — rada sprawująca władzę w zakonie.
546
rakuski (daw.) — austriacki.
547
Władysław II Jagiełło — (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.
548
Piotr Wysz Radoliński — (ok. 1354–1414), biskup krakowski od 1392, poznański od 1412, przeniesiony na to drugie stanowisko na skutek intryg dworskich, wykonawca testamentu królowej Jadwigi.
549
przedkładać (daw.) — wyjaśniać, tłumaczyć.
550
wedle (daw.) — według.
551
kajać się (daw.) — przyznawać się do winy i jej żałować.
552
pacholę (daw.) — dziecko.
553
nie stało (daw.) — zabrakło.
554
niedziela (daw.) — tydzień.
555
stróża (daw.) — straż.
556
spyża (daw.) — pożywienie.
557
tapczana — dziś popr.: tapczanu.
558
niedziela (daw.) — tydzień.
559
do cna (daw.) — całkiem, zupełnie.
560
zgonić (daw.) — dogonić.
561
plwać — dziś: pluć.
562
piędź — dawna miara długości, ok. 18-22 cm.
563
ninie (daw.) — teraz.
564
pilno — tu: w pośpiechu.
565
Aleksandra Olgierdówna — (ok. 1370–1434), córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV.
566
zdybać — spotkać.
567
prawić (daw.) — mówić, opowiadać.
568
kuszcze (daw.) — krzaki, chaszcze, zarośla.
569
kasztelan — średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla.
570
pofolgować (daw.) — potraktować łagodniej.
571
któren — dziś popr.: który.
572
Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).
573
urzec — tu: rzucić na kogoś zły urok.
574
zabaczyć (daw.) — zapomnieć.
575
niedziela (daw.) — tydzień.
576
zara — dziś popr.: zaraz.
577
przepomnieć (daw.) — zapomnieć.
578
słowo zdzierży (daw.) — dotrzyma słowa.
579
driakiew (daw.) — roślina lecznicza, lekarstwo.
580
frasować się (daw.) — martwić się.
581
pasowany — rycerz.
582
samowtór (daw.) — we dwóch.
583
Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.
584
sierdzić się — złościć się, gniewać się.
585
pan krakowski — zwyczajowe określenie kasztelana krakowskiego.
586
statek (daw.) — majątek, zwł. ruchomy.
587
folgować (daw.) — traktować łagodniej.
588
zgoła (daw.) — nawet.
589
zali (daw.) — czy.
590
cudny (daw.) — dziwny.
591
Stanisław ze Skarbimierza — (ok. 1365–1431), pierwszy rektor Akademii Krakowskiej, wybitny kaznodzieja.
592
doma (daw.) — w domu.
593
do dnia — rano.
594
Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.
595
drzewiej (daw.) — dawniej.
596
Krewo — śrdw. miasto na Litwie, obecnie wieś w powiecie grodzieńskim na Białorusi.
597
kniaź — książę.
598
warować się od czegoś — powstrzymywać się od czegoś, strzec się czegoś.
599
kować (daw.) — kuć.
600
Wojciech Jastrzębiec — (1362–1436), biskup krakowski 1412–1423 i poznański 1399–1412, kanclerz koronny, przed osiągnięciem godności biskupiej czynny na dworze Władysława Jagiełły.
601
przetowłosy (daw.) — jasnowłosy.
602
rajca (daw.) — radny.
603
żak (daw.) — uczeń, student.
604
Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.
605
pałączasty — (o nogach) wygięty w pałąk, krzywy (częsta przypadłość u osób dużo jeżdżących konno).
606
Zyndram z Maszkowic — (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.
607
Paszko (Paweł) z Biskupic, zwany Złodziej — rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.
608
Marcin (Marcisz) z Wrocimowic — (zm. 1442), polski rycerz niemieckiego pochodzenia, starosta łowicki.
609
Mikołaj Powała z Taczewa — (ok. 1380 – ok. 1415), rycerz i dyplomata, powołany do rady wojennej przed bitwą pod Grunwaldem.
610
halebardnik — dziś popr.: halabardnik.
611
halebarda — dziś popr.: halabarda.
612
krucyfiks — krzyż z przybitą postacią Chrystusa, od łac. crucifixus: ukrzyżowany.
613
jaka (daw.) — rodzaj okrycia wierzchniego.
614
krucyfiks — krzyż z przybitą postacią Chrystusa, od łac. crucifixus: ukrzyżowany.
615
gwoli (daw.) — z powodu.
616
wełny (daw.) — tu: fale.
617
pątlik — siatka do podtrzymywania włosów.
618
Wojciech Jastrzębiec — (1362–1436), biskup krakowski (1412–1423) i poznański (1399–1412), kanclerz koronny, przed osiągnięciem godności biskupiej czynny na dworze Władysława Jagiełły.
619
pan krakowski — zwyczajowe określenie kasztelana krakowskiego.
620
podhalski — dziś popr.: podhalański.
621
zakon (daw.) — prawo.
622
żywie (daw.) — żyje.
623
zrękowiny (daw.) — zaręczyny.
624
pokładziny — położenie się małżonków w jednym łożu w obecności świadków.
625
wedle — tu: obok.
626
mienić się (daw.) — podawać się za.
627
bitwa pod Płowcami — rozegrana 27 września 1331 r. między wojskami Władysława Łokietka a oddziałami krzyżackimi, przerwała krzyżacką kampanię przeciw Polsce.
628
Władysław I Łokietek — (ok. 1260–1333), król Polski od 1320, przedtem długo walczył o zjednoczenie kraju po okresie rozbicia dzielnicowego.
629
gniazdo (przen.) — siedziba rodu.
630
dojść do lat (daw.) — osiągnąć odpowiedni wiek.
631
wojna Grzymalitów z Nałęczami — wojna domowa w Wielkopolsce, toczona w latach 1382–1385 między przedstawicielami dwóch rodów możnowładców. Konflikt wynikał z różnych koncepcji obsadzenia tronu polskiego po wygaśnięciu linii Piastów.
632
kmieć — zamożny chłop, posiadający własne gospodarstwo.
633
opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.
634
Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.
635
fryzyjski — pochodzący z Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.
636
Flandria — region rozciągający się wzdłuż wybrzeży Morza Północnego na terenie Belgii, Francji i Holandii.
637
płatnerz — rzemieślnik wytwarzający zbroje płytowe, później także broń białą.
638
Marcin (Marcisz) z Wrocimowic — (zm. 1442), polski rycerz niemieckiego pochodzenia, starosta łowicki.
639
żeleźce (daw.) — grot.
640
szczebrzuch — słowniki podają znaczenie: wiano panny młodej. Sienkiewicz prawdop. skontaminował to ze słowem „brzeszczot”.
641
barć — wydrążony w drzewie ul dla leśnych pszczół.
642
Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.
643
zaprzeć się (daw.) — zaprzeczyć czemuś.
644
wymiarkować (daw.) — zastanowić się.
645
na porządek (daw.) — porządnie.
646
wprzód, wprzódy (daw.) — najpierw.
647
Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).
648
glejt (daw.) — „list żelazny”, wystawiona przez władze przepustka, pozwalająca podróżować przez dane terytorium.
649
pacholę (daw.) — dziecko.
650
zrękowiny (daw.) — zaręczyny.
651
krymka — mała, okrągła czapka tatarska, podobna do mycki.
652
hajdawery — szerokie, bufiaste spodnie.
653
Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.
654
Zygmunt Luksemburski — (1368–1437) król węgierski od 1387, niemiecki od 1411, książę Luksemburga od 1419, król włoski od 1431, cesarz rzymski od 1433. Sienkiewicz tytułuje go cesarzem o 30 lat za wcześnie.
655
Brussa — dziś: Bursa, miasto w północno-zachodniej Turcji.
656
Paszko (Paweł) z Biskupic, zwany Złodziej — rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.
657
kropierz — długa kapa osłaniająca konia.
658
grzywna — śrdw. jednostka płatnicza, o wartości pół funta złota lub srebra.
659
Jan Farurej z Garbowa — rycerz, brat Zawiszy Czarnego.
660
Marcin (Marcisz) z Wrocimowic — (zm. 1442), polski rycerz niemieckiego pochodzenia, starosta łowicki.
661
Zyndram z Maszkowic — (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.
662
driakiew (daw.) — roślina lecznicza, lekarstwo.
663
jeno (daw.) — tylko.
664
piędź — dawna miara długości, ok. 18-22 cm.
665
puszczanie krwi — dawniej bezpodstawnie uważane za zabieg medyczny.
666
zrękowiny (daw.) — zaręczyny.
667
jeno (daw.) — tylko.
668
pojedyncza walka — pojedynek.
669
Timur Chromy — znany też jako Tamerlan, (1336–1405), chan Złotej Ordy i twórca wielkiego mongolsko–tatarskiego imperium, które rozpadło się po jego śmierci.
670
Edygej — (1352–1419) dowódca tatarski, podwładny Timura, potem chan Złotej Ordy.
671
siła (daw.) — wielu.
672
bitwa nad Worsklą — stoczona w połowie sierpnia 1399 między wojskami rusko–litewskimi dowodzonymi przez wlk. księcia Witolda, wspierającymi starającego się odzyskać władzę Tochtamysza a Tatarami pod wodzą Edygeja. Litwini ponieśli klęskę.
673
bojar a. bojarzyn — rycerz, szlachcic ruski, wołoski lub litewski.
674
Spytko z Melsztyna — (1364–1399), wojewoda krakowski, poległ w bitwie z Tatarami nad Worsklą.
675
kołpak — czapka tatarska obrzeżona futrem.
676
wódz tatarski Edyga tyle ludzi w bitwie utracił — właśc. Edygej; straty tatarskie szacuje się na 3.500–6.000 ludzi.
677
opatrzyć (daw.) — zaopatrzyć, zabezpieczyć.
678
Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).
679
Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).
680
Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.
681
miecznik — dostojnik, pierwotnie urzędnik dworski zarządzający zbrojownią.
682
przestawał — poprzestawał.
683
lenno — posiadłość nadawana wasalowi przez suzerena w zamian za służbę.
684
niezbrojny — nieopancerzony.
685
w niebiesiech — dziś popr.: w niebie a. w niebiosach.
686
częstokół — palisada.
687
zrękowiny (daw.) — zaręczyny.
688
podjąć pod nogi — dawny sposób wyrażania szacunku.
689
nieskładnie (daw.) — niezręcznie.
690
mać (daw.) — matka.
691
być o coś krzywym (daw.) — mieć o coś żal.
692
nałęczka (daw.) — chusta służąca jako przepaska na głowę.
693
młaka — bagno.
694
klękajęcy — dziś popr.: klękając.
695
piekielny starosta — Lucyfer, przywódca wszystkich diabłów.
696
udać się (daw.) — (o osobie) spodobać się.
697
źrzały (daw.) — dojrzały.
698
zrękowiny (daw.) — zaręczyny.
699
będem — dziś popr.: będę.
700
nie lza (daw.) — nie można.
701
włodyka — rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych.
702
Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).
703
pewnikiem (daw.) — zapewne.
704
niedźwiedziowi w dole — istniała metoda polowania na niedźwiedzie przez zastawianie na nie pułapek w postaci dołów.
705
Tawań — wyspa na Dniestrze.
706
Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.
707
dzierżyć — trzymać.
708
dać dęba — uciec.
709
ostrogi dostaniesz — sens: zostaniesz pasowany na rycerza.
710
wola Boża (daw.) — pożądanie.
711
przyzostać (daw.) — zostać przy nim.
712
jeno (daw.) — tylko.
713
Ostatnie Sakramenta — spowiedź, komunia święta (wiatyk) oraz namaszczenie chorych, przyjmowane łącznie w przypadku zagrożenia życia.
714
kwarta — dawna miara objętości, ok. 1 litra.
715
opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.
716
olbor (daw.) — opłata za prawo eksploatacji kopalni kruszcu, wnoszona do skarbca królewskiego.
717
fara, kościół farny — miejski kościół parafialny.
718
skórznie — skórzane buty z wysokimi cholewami.
719
szwargotać — mówić w niezrozumiałym i/lub nielubianym języku, zwł. po niemiecku.
720
pażerny — dziś popr.: pazerny.
721
bez (daw.) — przez.
722
żeleźce (daw.) — grot.
723
drzewiej (daw.) — dawniej.
724
gwarek (daw.) — górnik.
725
Władysław I Łokietek — (ok. 1260–1333), król Polski od 1320, przedtem długo walczył o zjednoczenie kraju po okresie rozbicia dzielnicowego.
726
fara, kościół farny — miejski kościół parafialny.
727
tur — wymarły dziki ssak z rzędu parzystokopytnych.
728
Władysław II Opolczyk (Ruski, Naderspan) — (ok. 1330-1401) książę opolski, znakomity administrator, prowadzący politykę prowęgierską. W roku 1391 skonfliktowany z Władysławem Jagiełłą, który pozbawił go lenn na terytorium Polski,
729
synowiec — syn brata.
730
odkazywać (z ros.) — odpowiadać.
731
somsiad — dziś popr.: sąsiad.
732
żeleźce (daw.) — grot.
733
raić (daw.) — zalecać.
734
barć — wydrążony w drzewie ul dla leśnych pszczół.
735
na księżej grudzi — nie żyje (dosł.: leży w ziemi koło kościoła).
736
zadzierzysty — charakterny.
737
jeno (daw.) — tylko.
738
roków (gw.) — lat.
739
ułomić (gw.) — złamać.
740
frasunek (daw.) — smutek.
741
toporzysko — drewniany uchwyt siekiery bądź topora.
742
Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.
743
bitwa nad Worsklą — stoczona w połowie sierpnia 1399 między wojskami rusko–litewskimi dowodzonymi przez wlk. księcia Witolda, wspierającymi starającego się odzyskać władzę Tochtamysza a Tatarami pod wodzą Edygeja. Litwini ponieśli klęskę.
744
Edygej — (1352–1419) dowódca tatarski, podwładny Timura, potem chan Złotej Ordy.
745
obces — tu: dążąc do bezpośredniego starcia.
746
bojarzyn a. bojar — rycerz, szlachcic ruski, wołoski lub litewski.
747
otrok (daw.) — chłopak.
748
siła (daw.) — wielu.
749
Spytko z Melsztyna — (1364–1399), wojewoda krakowski, poległ w bitwie z Tatarami nad Worsklą.
750
cześnik (daw.) — dostojnik dworski, pierwotnie urzędnik dbający o zapas wina na dworze.
751
wielki kniaź — Witold Kiejstutowicz, zwany wielkim (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.
752
kierz (daw.) — krzak.
753
ćma (daw.) — mrowie, tłum.
754
Tawań — wyspa na Dniestrze.
755
łęg — podmokła łąka.
756
jucha — krew; tu: określenie osoby krewkiej, tj. energicznej i skłonnej do gniewu.
757
niewód — sieć rybacka złożona ze stożkowatego worka i dwóch skrzydeł służących do zagarniania ryb.
758
osęka (daw.) — bosak.
759
rybitwa (daw.) — rybak.
760
strona (daw.) — okolica.
761
krzcił — dziś popr.: chrzcił.
762
nawidzieć (daw.) — lubić, kochać.
763
szczebrzuch — słowniki podają znaczenie: wiano panny młodej. Sienkiewicz prawdop. skontaminował to ze słowem „brzeszczot”.
764
paniątko — tu: dziecko.
765
Fryz a. Fryzyjczyk — mieszkaniec Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.
766
wielgi — dziś popr.: wielki.
767
grochowiny (daw.) — słoma z wymłóconego grochu.
768
to mi będzie po sercu — sens.: to będzie zgodne z tym, co czuję.
769
starunek (daw.) — staranie, opieka.
770
ładzić (daw.) — porządkować.
771
cnić się (daw.) — tęsknić za czymś, martwić się, nudzić.
772
ninie(daw.) — teraz.
773
przesadzić (daw.) — przeskoczyć.
774
zadni — tylny.
775
brzechwa — tylna część strzały.
776
wrony — (o koniu) kary, czarny.
777
dyć (gw.) — przecież.
778
podjezdek — koń mniejszej wartości, słaby a. młody.
779
srokacz — srokaty koń, koń o umaszczeniu w cętki bądź w łaty.
780
pozwoleństwo (daw.) — pozwolenie.
781
czeladź (daw.) — służba.
782
lubo (daw.) — chociaż.
783
roków (gw.) — lat.
784
prawować się (daw.) — spierać się o coś.
785
zgrzebny — prosty, nieozdobny bądź utkany z grubego płótna.
786
łan — obszar ziemi przeznaczonej do uprawy, wydzierżawiony osadnikowi.
787
opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.
788
bitwa pod Płowcami — rozegrana 27 września 1331 r. między wojskami Władysława Łokietka a oddziałami krzyżackimi, przerwała krzyżacką kampanię przeciw Polsce.
789
do szczętu — dziś: doszczętnie, całkiem.
790
wojna Grzymalitów z Nałęczami — wojna domowa w Wielkopolsce, toczona w latach 1382–1385 między przedstawicielami dwóch rodów możnowładców. Konflikt wynikał z różnych koncepcji obsadzenia tronu polskiego po wygaśnięciu linii Piastów.
791
niwy (daw.) — pola.
792
kmieć — bogaty chłop, posiadający własne gospodarstwo.
793
odsep — opłata w formie odsypanej mąki.
794
lech (daw.) — obszar ziemi uprawnej.
795
skwapliwie (daw.) — chętnie i szybko.
796
opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.
797
częstokół (daw.) — palisada.
798
węgieł — styk pionowych ścian budynku.
799
komora (daw.) — pomieszczenie magazynowe.
800
wędlarnia — dziś: wędzarnia.
801
comber — mięso z kością z grzbietu zwierzęcia.
802
kropierz — długa kapa osłaniająca konia.
803
czerw — pasożyt (larwa) żerujący na drewnie.
804
toporzysko — drewniany uchwyt siekiery bądź topora.
805
czeladź (daw.) — służba.
806
statki — majątek, zwł. ruchomy, w znaczeniu węższym: naczynia.
807
wrony — (o koniu) czarny, kary.
808
starunek (daw.) — staranie, opieka.
809
kazalim — dziś popr.: kazaliśmy.
810
statki (daw.) — majątek, zwł. ruchomy, węziej: naczynia.
811
wyładzić (daw.) — przygotować.
812
spyża (daw.) — jedzenie, pokarm, prowiant.
813
rad (daw.) — zadowolony.
814
bez (daw.) — przez.
815
jeno (daw.) — tylko.
816
udać się komuś — spodobać się.
817
łosi kubrak — kubrak ze skóry łosia.
818
pilśniowy — wykonany z gęstego, zbitego materiału produkowanego z włókien wełny.
819
mycka — mała, okrągła czapka.
820
pątlik — siatka do podtrzymywania włosów.
821
hoży — tryskający zdrowiem, urodziwy.
822
jeno (daw.) — tylko.
823
Fryz a. Fryzyjczyk — mieszkaniec Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.
824
jąć (daw.) — zacząć.
825
Burgund — mieszkaniec Burgundii, regionu w centralnej Francji.
826
grodziec (daw.) — gród.
827
bogdaj (daw.) — oby (od: daj Boże, aby).
828
kraśny (daw.) — piękny.
829
kalina — roślina o czerwonych owocach; w poezji ludowej porównanie do niej dziewczyny uchodziło za komplement.
830
kraśny — tu: czerwony.
831
samodział — tkanina wełniana lub lniana, wyprodukowana na ręcznym warsztacie.
832
kulbaka — wysokie siodło, przeważnie wojskowe.
833
somsiedzki — dziś popr.: sąsiedzki.
834
kierz (daw.) — krzak.
835
przyszczypny (daw. a. gw.) — zadziorny, ale na sposób humorystyczny.
836
roków (gw.) — lat.
837
łęg — podmokła łąka.
838
świerzopa — kobyła, klacz.
839
żeremie — konstrukcja z gałęzi, mchu i szlamu, budowana przez bobry, w której rodzą one młode.
840
zapamiętać się — zamyślić się a. zająć się czymś, zapominając o wszystkim innym.
841
jaka (daw.) — rodzaj okrycia wierzchniego.
842
atłas — tkanina z jednej strony gładka, z drugiej szorstka.
843
łagiewka a. łagiew — naczynie podróżne.
844
łyżnik — drewniana półeczka z otworami na łyżki.
845
płowy (o włosach a. futrze) — jasny.
846
tur — wymarły dziki ssak z rzędu parzystokopytnych.
847
alkierz — izba narożna, często reprezentacyjna.
848
sernik — pomieszczenie do przechowywania serów.
849
bez mała (daw.) — prawie.
850
drzewiej (daw.) — dawniej.
851
jeno (daw.) — tylko.
852
sperka (gw.) — słonina.
853
pewnikiem (daw.) — na pewno.
854
włodyczka a. włodycza — rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych.
855
grzywna — śrdw. jednostka monetarna, wartość określonej wagi kruszcu.
856
bojać się — dziś popr.: bać się.
857
bożnica — tu: świątynia.
858
prawić (daw.) — mówić.
859
klusków — dziś popr.: klusek.
860
zydel — mebel do siedzenia, podobny do taboretu.
861
Za Jasiem do Śląska — pieśń ludowa spotykana w Wielkopolsce, Małopolsce, na Mazowszu i na Śląsku.
862
siła (daw.) — wiele.
863
poćciwa — dziś popr.: poczciwa.
864
ongi (daw.) — kiedyś, dawniej.
865
ninie (daw.) — teraz.
866
kamionka — naczynie ceramiczne.
867
gomółka — okrągła bryła sera.
868
roków (gw.) — lat.
869
uwidzieć (daw.) — zobaczyć.
870
Cztan — skrócona forma imienia Przecław.
871
sierdzisty (daw.) — śmiały, czupurny.
872
barć — wydrążony w drzewie ul dla leśnych pszczół.
873
narocznik — słowo wieloznaczne: chłop płacący roczną daninę bądź przedstawiciel ludności niewolnej zobowiązany do bliżej niesprecyzowanych świadczeń wojskowych.
874
miesiąc (daw.) — księżyc.
875
łońskiego roku (gw.) — zeszłego roku.
876
nieprzezpieczny — dziś popr.: niebezpieczny.
877
zadni — tylny.
878
socha — prymitywny, drewniany pług.
879
kopce — kopcami często oznaczano granicę posiadłości.
880
ozwać się (daw.) — odezwać się.
881
barć — wydrążony w drzewie ul dla leśnych pszczół.
882
podhalski — dziś popr.: podhalański.
883
łosi — tu: ze skóry łosia.
884
wdziać, nawdziać — ubrać.
885
toporzysko — drewniany uchwyt siekiery bądź topora.
886
zażywać — tu: używać.
887
udój — dojenie krów.
888
chojar (daw.) — wysokie drzewo iglaste.
889
jagodzisko — miejsce, gdzie rosną jagody.
890
chybki (daw.) — szybki i zwinny.
891
atoli (daw.) — jednak.
892
jąć (daw.) — zacząć.
893
wedle (daw.) — obok.
894
dżdże (daw.) — deszcze.
895
używać (daw.) — mieć coś, dysponować czymś, cieszyć się czymś.
896
przetowłosy (daw.) — jasnowłosy.
897
k’tobie (daw.) — do ciebie.
898
skapieć (daw.) — zmarnować się.
899
bywaj (daw.) — przybywaj.
900
zjawienie (daw.) — widzenie.
901
lutnia (muz.) — dawny instrument strunowy szarpany.
902
obzierać się (daw.) — oglądać się za siebie.
903
w skok (daw.) — szybko, galopem.
904
stary — niedźwiedź; istniał przesąd, że wymawianie nazwy tego zwierzęcia jest niebezpieczne, zwłaszcza po zmroku, toteż często zastępowano ją synonimami.
905
lubo (daw.) — chociaż.
906
zwietrzyć — wyczuć, wywąchać.
907
jąć, imać (daw.) — chwycić.
908
osada — tu: drzewce, na którym osadzone są widły.
909
wytężyć (daw.) — wysilić.
910
konwulsje — drgawki.
911
zatlony (daw.) — podpalony, tlący się.
912
hubka — materiał łatwopalny wytwarzany z huby (odmiany grzyba rosnącej na pniach drzew).
913
przygodzić się (daw.) — przydarzyć się.
914
bojać się — dziś popr.: bać się.
915
ozdarł (daw.) — rozdarł.
916
obezwać się — dziś popr.: odezwać się.
917
paździerze — suche odpady po pozyskiwaniu włókien z lnu bądź konopii.
918
szczypka — szczapka, kawałek drewna.
919
wartko (daw.) — szybko.
920
sucharze — suche badyle.
921
powiadać (daw.) — mówić.
922
kwarta — dawna miara objętości, zwykle ok. 1 litra.
923
w miarę (daw.) — według miary, tyle ile potrzeba.
924
godnie (daw.) — porządnie, solidnie.
925
wypsnąć się — tu: wyślizgnąć się.
926
kwarta — dawna miara objętości, zwykle ok. 1 litra.
927
przez rozum — z rozsądku.
928
kolczuga — zbroja z niewielkich, metalowych kółeczek.
929
jeno (daw.) — tylko.
930
skrom — tłuszcz zwierzęcy.
931
żeremie — konstrukcja z gałęzi, mchu i szlamu, budowana przez bobry, w której rodzą one młode.
932
wadzić (daw.) — przeszkadzać.
933
św. Jerzy — męczennik z III-IV w., patron rycerzy.
934
wojennik (daw.) — wojownik, zwł. doświadczony.
935
wżdy (daw.) — zawsze, przecież.
936
przydawać (daw.) — dodawać.
937
rad (daw.) — chętnie.
938
św. Kosma i Damian — lekarze, męczennicy rzymscy z przełomu III-IV w.
939
św. Apolonia — męczennica, zm. 249 w Aleksandrii, wg legendy przed spaleniem na stosie wybito jej zęby.
940
św. Liboriusz — zm. w IV w., biskup Le Mans.
941
opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.
942
głowa wygolona — tonsura, znak przynależności do stanu duchownego.
943
kasztelan — średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla.
944
pośrzednik — dziś popr.: pośrednik.
945
przygodzić się (daw.) — przydarzyć się.
946
nawojka — tu: dziewczyna.
947
w ostatku (daw.) — w końcu.
948
żywot (daw.) — brzuch.
949
wedle (daw.) — obok.
950
wartko (daw.) — szybko.
951
szczypka — szczapka, kawałek drewna.
952
pazdury — dziś popr.: pazury.
953
zbyrczeć (gw.) — brzęczeć (z gwary góralskiej, za pomocą której Sienkiewicz naśladował staropolszczyznę).
954
chycić — dziś popr.: chwycić.
955
tkać (daw.) — wpychać.
956
może — tu: możliwe.
957
chorość (daw.) — choroba.
958
jąć (daw.) — zacząć.
959
przywieść (daw.) — przyprowadzić.
960
Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.
961
wartki (daw.) — szybki.
962
kasztelan — średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla.
963
pokrętka — tu: korba.
964
wszelako (daw.) — jednak.
965
radzi (daw.) — chętnie.
966
opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.
967
ochwiarować — dziś popr.: ofiarować.
968
po kądzieli — w linii żeńskiej; kądziel — pęk włókien przygotowanych do przędzenia.
969
Zbyszków (daw.) — Zbyszkowy, należący do Zbyszka.
970
odmówić — tu: przekonać do odejścia.
971
źreb — dawna miara powierzchni ziemi.
972
Wilkowi — poddani Wilka.
973
na Boże Narodzenie — Boże Narodzenie stanowiło zwyczajowy termin, do którego obowiązywały umowy.
974
ninie (daw.) — teraz.
975
polowiczko — polowanie.
976
wezwyczaić się — przyzwyczaić się.
977
uradzić (daw.) — ustalić.
978
ciągoty — pożądanie.
979
zmiarkować (daw.) — zauważyć, zorientować się.
980
radzi (daw.) — chętnie.
981
przestawać (daw.) — przebywać.
982
gonitwy — turnieje rycerskie.
983
czerstwy (daw.) — zdrowy.
984
wykrzesać — wykuć z kamienia.
985
ciągoty — pożądanie.
986
wdzięczen — dziś popr.: wdzięczny.
987
przestawać (daw.) — przebywać.
988
szczebrzuch — słowniki podają znaczenie: wiano panny młodej. Sienkiewicz prawdop. skontaminował to ze słowem ”brzeszczot”.
989
skrom — tłuszcz zwierzęcy.
990
wiano — posag.
991
jeno (daw.) — tylko.
992
łacnie a. łacno (daw.) — łatwo.
993
chycić — dziś popr.: chwycić.
994
przezpiecznie (daw.) — bezpiecznie.
995
opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.
996
św. Jerzy — męczennik z III-IV w., patron rycerzy.
997
osacznik — człowiek idący w obławie podczas polowania.
998
zali (daw.) — czy.
999
kierz (daw.) — krzak.
1000
skórznie — skórzane buty z wysokimi cholewami.
1001
pójdem — dziś popr.: pójdę.
1002
szczerk — ilasta gleba.
1003
łozina (daw.) — zarośla wierzbowe.
1004
oparzelisko — niezamarzające zimą torfowisko, nad którym unoszą się opary (stąd nazwa).
1005
jeno (daw.) — tylko.
1006
mierzyć — tu: celować.
1007
żeremie — konstrukcja z gałęzi, mchu i szlamu, budowana przez bobry, w której rodzą one młode.
1008
zabaczyć (daw.) — zapomnieć.
1009
rozdziewać (daw.) — rozbierać.
1010
niedziela (daw.) — tydzień.
1011
nałęczka (daw.) — chusta służąca jako przepaska na głowę. Przypomnienie momentu uratowania Zbyszka od egzekucji przez Danuśkę.
1012
paniej — dziś popr.: pani.
1013
żeniaty — dziś popr.: żonaty.
1014
statek — dostatek.
1015
na zamry (daw.) — ryzykując zamęczenie konia.
1016
atoli (daw.) — jednak.
1017
opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.
1018
źreb — dawna miara powierzchni ziemi.
1019
wagant — śrdw. kleryk lub żak, żyjący w sposób prowokacyjnie swobodny, często zajmujący się twórczością poetycką bądź aktorstwem.
1020
rybałt — wędrowny muzyk lub śpiewak.
1021
przeprawy — tu: przygody.
1022
przebredzać — tu: wybrzydzać.
1023
zabawiać się kośćmi — grać w kości.
1024
drzewiej (daw.) — dawniej.
1025
gniewliwy (daw.) — skłonny do gniewu.
1026
do pola — na zewnątrz (por. dzisiejsze małopolskie ”na pole”).
1027
jeno (daw.) — tylko.
1028
alkierz — izba narożna, często reprezentacyjna.
1029
jaka (daw.) — rodzaj okrycia wierzchniego.
1030
opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.
1031
żeleźce (daw.) — grot.
1032
przyłap a. przyłapa — płytka podcień ze słupów drewnianych ustawionych bezpośrednio przy ścianie domu.
1033
pocztowy — tu: osoba należąca do pocztu.
1034
pątnik (daw.) — pielgrzym.
1035
obońka — płaska beczułka do przewożenia płynów.
1036
kord — krótki miecz.
1037
żywo (daw.) — szybko.
1038
przyłap a. przyłapa — płytka podcień ze słupów drewnianych ustawionych bezpośrednio przy ścianie domu.
1039
jeno (daw.) — tylko.
1040
wykopyrtnąć się — przewrócić się.
1041
pokrętka — tu: korba.
1042
trzy kwartały — dziewięć miesięcy.
1043
wagant — śrdw. kleryk lub żak, żyjący w sposób prowokacyjnie swobodny, często zajmujący się twórczością poetycką bądź aktorstwem.
1044
stropić się (daw.) — zakłopotać się, stracić pewność siebie.
1045
jagody — tu: policzki.
1046
krotochwila (daw.) — żart.
1047
sromota (daw.) — wstyd.
1048
Fryz a. Fryzyjczyk — mieszkaniec Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.
1049
baczyć (daw.) — uważać.
1050
szpylman a. szpilman (z niem.) — grajek.
1051
goliard (śrdw.) — wędrowny bard.
1052
konew (daw.) — duże naczynie.
1053
słód — skiełkowane i wysuszone ziarna zbóż, jeden z surowców do produkcji piwa.
1054
clerici scholares (łac. forma M. lm.) — klerycy-studenci.
1055
chycić — dziś popr.: chwycić.
1056
lutnia (muz.) — dawny instrument strunowy szarpany.
1057
sierdzity a. sierdzisty — groźny.
1058
frybra (daw.) — febra, gorączka.
1059
kord — krótki miecz.
1060
zaperzyć się — unieść się gniewem.
1061
Omnes leges, omniaque iura vim vi repellere cunctisque sese defensare permittunt! (łac.) — Wszystkie prawa i zwyczaje pozwalają siłę odpierać siłą, oraz się bronić.
1062
cnić się (daw.) — tęsknić za czymś, martwić się, nudzić.
1063
uznać — tu: poznać.
1064
precz — tu chyba: dalej.
1065
garbować skórę — preparować skórę zwierzęcą tak, by była odporniejsza na warunki pogodowe. Tu przen. pobić.
1066
bojać się — dziś popr.: bać się.
1067
opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.
1068
gronostaj — mały ssak z rodziny łasicowatych a. cenne futro z niego.
1069
jałowica — jałówka, młoda krowa.
1070
włodyczka a. włodyka — rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw rycerskich.
1071
ścierciałka — skartabella (od łac.) ex carta belli, prawem wojny, szlachcic bez pełni praw stanowych.
1072
wyrostek (daw.) — chłopak.
1073
buchasty (daw.) — szeroki, worowaty.
1074
kord — krótki miecz.
1075
lutnia (muz.) — dawny instrument strunowy szarpany.
1076
szpylman a. szpilman (z niem.) — muzyk, grajek.
1077
atoli (daw.) — jednak.
1078
synod — zebranie duchowieństwa i świeckich, podejmujące decyzje w sprawach kościelnych.
1079
balista — rodzaj broni miotającej.
1080
szranki — ogrodzenie placu, na którym odbywał się turniej, przenośnie: sam turniej.
1081
fornicaria (łac.) — kobieta lekkich obyczajów; tu B lp. fornicariam: kobietę lekkich obyczajów.
1082
bibula (łac.) — pijaczka; tu B. lp. bibulam: pijaczkę.
1083
mulier (łac.) — kobieta; tu B. lp mulierem: kobietę.
1084
Bacchus — rzymski bóg wina; tu B. lp. Bacchum: Bachusa.
1085
adoro, adorare (łac.) — czcić, szanować; tu 3.os. lp cz.przesz. adorabat: czciła.
1086
adultera (łac.) — cudzołożnica.
1087
uxor (łac.) — żona; tu B.lp. uxorem: żonę.
1088
ochędożny (daw.) — porządny, umiejący utrzymać porządek.
1089
Seneka — Lucjusz Anneusz Seneka Młodszy (ok. 4 p.n.e.–65 n.e.), rzym. filozof stoicki, autor wielu tekstów moralistycznych.
1090
Pomus non cadit absque arbore (łac.) — niedaleko pada jabłko od jabłoni.
1091
fryjowny — chętny do zalotów.
1092
aquam sordidam (łac.) — brudną wodę.
1093
In saecula saeculorum, amen (łac.) — na wieki wieków, amen.
1094
nastąpić na kogoś (daw.) — zaatakować kogoś.
1095
kropielnica — zbiornik na wodę święconą, umieszczany w przedsionku kościoła.
1096
miałki — tu: pozbawiony większej wartości.
1097
pątlik — siatka do podtrzymywania włosów.
1098
jeno (daw.) — tylko.
1099
wyżenąć (daw.) — wygnać.
1100
połomił — dziś popr.: połamał.
1101
zapowiedź — tu: wyzwanie na pojedynek.
1102
opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.
1103
gorze (ze starop. gorzeć: palić się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.
1104
staje, stajanie — dawna miara odległości, etymologicznie: dystans, po przebiegnięciu którego koń musi się zatrzymać i odpocząć.
1105
zabaczyć (daw.) — zapomnieć.
1106
frasobliwy (daw.) — smutny.
1107
przygodzić się (daw.) — przydarzyć się, przytrafić.
1108
skartabella — szlachcic ex carta belli (łac.: prawem wojny), bez pełni praw stanowych.
1109
sowizdrzał — tu: wędrowny błazen.
1110
szczypka — szczapka, drewienko.
1111
pakliby (daw.) — jeśliby.
1112
alibo — dziś popr.: albo.
1113
skojec — średniowieczna moneta, 1/24 grzywny.
1114
opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.
1115
wagant — śrdw. kleryk lub żak, żyjący w sposób prowokacyjnie swobodny, często zajmujący się twórczością poetycką bądź aktorstwem.
1116
kmieć — zamożny chłop, posiadający własne gospodarstwo.
1117
laga — kij, laska.
1118
łagiew (daw.) — naczynie podróżne.
1119
Fryz a. Fryzyjczyk — mieszkaniec Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.
1120
alkierz (daw.) — izba narożna, często reprezentacyjna.
1121
z nawrotem — z powrotem.
1122
grzywna — śrdw. jednostka płatnicza, o wartości pół funta złota lub srebra.
1123
list — tu: kwit potwierdzający zastaw.
1124
jakom znakiem krzyża świętego sam poświadczył — znak krzyża stawiały na dokumentach osoby nieumiejące pisać.
1125
rad (daw.) — zadowolony.
1126
prawić (daw.) — mówić.
1127
chcem — dziś popr.: chcę.
1128
zaperzyć się — zdenerwowac się.
1129
chleb ludzi bodzie — zwrot przysłowiowy mówiący o zuchwałości ludzi sytych.
1130
piechtą (daw.) — na piechotę.
1131
gładki (daw.) — urodziwy.
1132
nałęczka (daw.) — chusta służąca jako przepaska na głowę. Przypomnienie sceny, w której Danusia uratowała Zbyszka przed egzekucją.
1133
pątlik — siatka do podtrzymywania włosów.
1134
stróża (daw.) — straż.
1135
począć (daw.) — zacząć.
1136
poczkaj — dziś popr.: poczekaj.
1137
skomorocha (daw.) — wędrowny śpiewak a. aktor, zwłaszcza słowiański.
1138
wagant — śrdw. kleryk lub żak, żyjący w sposób prowokacyjnie swobodny, często zajmujący się twórczością poetycką bądź aktorstwem.
1139
kulbaczyć — siodłać.
1140
bożyć się (daw.) — zarzekać się, przysięgając na Boga.
1141
tera — dziś popr.: teraz.
1142
kord — krótki miecz.
1143
poswarki a. swary(daw.) — kłótnie.
1144
doma (daw.) — w domu.
1145
cnić się (daw.) — tęsknić za czymś, martwić się, nudzić.
1146
hartowny — zahartowany, twardy.
1147
jeno (daw.) — tylko.
1148
barziej — dziś popr.: bardziej.
1149
sczeznąć (daw.) — zginąć, umrzeć.
1150
ile że (daw.) — ponieważ.
1151
Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).
1152
bez (daw.) — przez.
1153
jej powinien (daw.) — ma wobec niej powinności, jest wobec niej zobowiązany.
1154
krzyw (daw.) — niechętny.
1155
jeno (daw.) — tylko.
1156
godnie — tu: mocno, solidnie.
1157
rad (daw.) — chętnie.
1158
wola Boża (daw.) — pożądanie.
1159
Bogać tam (daw.) — gdzie tam.
1160
w prędkości — w zdenerwowaniu.
1161
ostrogi — tu przen. znak przynależności do stanu rycerskiego.
1162
zyszcze — dziś popr.: zyska.
1163
folgować (daw.) — traktować łagodniej.
1164
frasobliwy (daw.) — smutny.
1165
nieprzezpiecznie (daw.) — niebezpiecznie.
1166
włodyka — rycerz, zwłaszcza niemajętny względnie bez pełni praw stanowych.
1167
przygoda — tu: niebezpieczeństwo.
1168
skomorocha (daw.) — wędrowny śpiewak a. aktor, zwłaszcza słowiański.
1169
przyłap a. przyłapa — płytka podcień ze słupów drewnianych ustawionych bezpośrednio przy ścianie domu.
1170
uwidzieć — zobaczyć.
1171
dowodnie (daw.) — wyraźnie.
1172
zdybać się (daw.) — spotkać się.
1173
odbieżać (daw.) — uciec.
1174
po wtóre (daw.) — po drugie.
1175
cnić się (daw.) — tęsknić za czymś, martwić się, nudzić.
1176
kulbaka — wysokie siodło, przeważnie wojskowe.
1177
borykać się — walczyć.
1178
ciągoty (daw.) — pożądanie.
1179
paniątko — dziecko, zwłaszcza z rodziny magnackiej.
1180
bałamutny (daw.) — wprowadzający w błąd a. zalotny, uwodzicielski.
1181
opończa — płaszcz z kapturem, ubranie podróżne.
1182
burzyć się (daw.) — złościć się.
1183
slowutny (czes.) — sławetny.
1184
Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.
1185
mierzyn, mierzynek — koń niewielkiego wzrostu.
1186
włodyczka a. włodyka — rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych.
1187
odtroczyć (daw.) — odwiązać.
1188
połomić — dziś popr.: połamać.
1189
któren — dziś popr.: który.
1190
ratyszcze — drzewce od broni kłującej takiej, jak spisa.
1191
staje, stajanie — dawna miara odległości, etymologicznie: dystans, po przebiegnięciu którego koń musi się zatrzymać i odpocząć.
1192
jeno (daw.) — tylko.
1193
tołub (daw.) — rodzaj futra.
1194
poczciwa z kościami — zwrot przysłowiowy.
1195
przyczyny — tu: powody postępowania.
1196
pomiarkować — tu: zrozumieć.
1197
pozbaść (daw.) — uczynić kogoś uległym.
1198
frasować się (daw.) — smucić się, martwić się.
1199
wilczura — opończa podbita wilczym futrem.
1200
przygodzić się — przytrafić się, przydarzyć się.
1201
luty (daw.) — groźny, srogi.
1202
powsinoga — włóczęga.
1203
jeno (daw.) — tylko.
1204
łubowy (daw.) — wykonany z kory.
1205
powodować (daw.) — kierować, prowadzić.
1206
gąsiorek — pękate naczynie z wąską szyjką.
1207
głowę mam ogoloną — — mowa o tzw. tonsurze; tonsura, stosowana od roku 633 do 1972, była kręgiem wygolonym na głowie zakonnika, oznaczającym jego przynależność do stanu duchownego.
1208
łuby — kosze; tu: bagaż podróżny.
1209
Aleksandra Olgierdówna — (ok. 1370–1434), córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV.
1210
Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).
1211
odpust — w religii katolickiej darowanie bądź zmniejszenie kary za grzechy, które zostały już sakramentalnie odpuszczone.
1212
wyprawa krzyżowa a. krucjata— wyprawa zbrojna przeciw poganom; w średniowieczu przeprowadzono kilka takich wypraw do Palestyny, doprowadzając nawet do założenia Królestwa Jerozolimskiego.
1213
przeor — przełożony domu zakonnego lub wyższy duchowny, niebędący biskupem.
1214
Wiklef — John Wycliffe (ok. 1329–-1384), angielski teolog, profesor teologii w Oksfordzie, głoszący poglądy, jakie później przejęła reformacja.
1215
tedy(daw.) — więc, zatem.
1216
rzezimieszek — złoczyńca, pierwotnie złodziej przecinający ”mieszki” (trzosy) w celu kradzieży pieniędzy.
1217
Aragonia — region w Hiszpanii ze stolicą w Saragossie, w czasach przedstawionych w powieści stanowił samodzielne królestwo (unia personalna z królestwem Kastylii nastąpiła w 1469 r.).
1218
Maria Egipcjanka — święta pustelnica, żyjąca między IV a IV w.
1219
niedziela (daw.) — tydzień.
1220
odwodzić (daw.) — zniechęcać do określonego działania.
1221
zydel — mebel do siedzenia, podobny do taboretu.
1222
Wincenty z Szamotuł — (zm. 1332), wojewoda poznański, brał udział w bitwie pod Płowcami.
1223
roków (gw.) — lat.
1224
komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.
1225
luty (daw.) — groźny, srogi.
1226
któren — dziś popr.: który.
1227
koniowi do ogona przywiązali — włóczenie końmi, śrdw. forma egzekucji.
ТЕЛЕГРАМКанал с обзорами, анонсами новинок и книжными подборками
Книжный Вестник
Бот для удобного поиска книг (если не нашлось на сайте)
Поиск книг
Свежие любовные романы в удобных форматах
Любовные романы
О психологии, саморазвитии и личностном росте
Саморазвитие
Детективы и триллеры, все новинки
Детективы
Фантастика и фэнтези, все новинки
Фантастика
Отборные классические книги
Классика
ВКОНТАКТЕБиблиотека с любовными романами, которая наверняка придётся по вкусу женской части аудитории
Любовные романы
Библиотека с фантастикой и фэнтези, а также смежных жанров
Фантастика
Самые популярные книги в формате фб2
Топ фб2
книги