Krzyżacy, tom drugi

Krzyżacy — Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, założony w czasie krucjat (ok. 1191), po upadku Królestwa Jerozolimskiego usiłował stworzyć sobie państwo w Europie na ziemiach pogańskich Prusów i na terenie Litwy.

zrazu (daw.) — z początku.

knecht (daw.) — żołnierz piechoty niemieckiej.

blanki — zwieńczenie muru obronnego.

wygolona głowa — mowa o tzw. tonsurze; tonsura, stosowana od roku 633 do 1972, była kręgiem wygolonym na głowie zakonnika, oznaczającym jego przynależność do stanu duchownego.

suknia — szata, ubiór.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

Szomberg — nazwisko to, jako zabójcy dzieci księcia Witolda, pojawia się w tekstach pisarza i historyka Karola Szajnochy (1818-1868).

Markwart von Salzbach — komtur krzyżacki, ścięty przez wielkiego księcia Witolda po bitwie pod Grunwaldem, ponoć za krzywdę wyrządzoną Birucie. Pikanterii sprawie dodaje fakt, że Markwart von Salzbach był wieloletnim doradcą Witolda i współuczestnikiem bitwy nad Worsklą.

terminy (daw.) — wydarzenia, zwł. niepomyślne.

łupki — odłupane kawałki drewna, często wykorzystywane jako prowizoryczne usztywnienie złamanej kończyny.

na współkę — dziś popr. wspólnie bądź na spółkę.

zgrzebny — utkany z grubego, szorstkiego płótna.

zapieniony — piana toczona z pyska psa jest objawem wścieklizny.

przeto (daw.) — więc, zatem, toteż.

graf —tytuł szlachecki w dawnych Niemczech i w krajach od nich zależnych.

skomorocha — wędrowny śpiewak a. aktor, zwł. słowiański.

rad (daw.) — zadowolony.

pleczysty (daw.) — o szerokich plecach, silny.

grochowiny (daw.) — słoma z wymłóconego grochu.

jąć (daw.) — zacząć.

tedy (daw.) — więc, zatem.

kęs czasu (daw.) — długo.

lubo (daw.) — chociaż.

niedojda — tu: niedorozwinięta.

nie masz (daw.) — nie ma.

bękart — dziecko poczęte poza małżeństwem.

buhaj — byk.

ciżba (daw.) — tłum.

posoka — krew.

kierz (daw.) — krzak.

odyniec — samiec dzika.

razić (daw.) — uderzać.

między Krzyżaki — dziś popr.: między Krzyżakami.

kuna — tu: obręcz.

ćmić — zaćmiewać, zasłaniać.

nowicjusz — osoba przygotowująca się do wstąpienia do zakonu.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

tu czuć siarkę — zapach siarki symbolizował piekło.

jeno (daw.) — tylko.

knecht (daw.) — żołnierz piechoty niemieckiej.

niepodobna (daw.) — niemożliwe, nie da się.

snadnie (daw.) — łatwo.

rad (daw.) — chętnie.

zali (daw.) — czy.

niski (daw.) — zły, podły, nie zasługujący na szacunek.

walny — mający decydujące znaczenie.

nieodzowny — niezastąpiony.

tedy (daw.) — więc, zatem, wówczas.

zasie — dizś popr.: zaś.

jeno (daw.) — tylko.

żywo (daw.) — szybko.

popoić (daw.) — upić.

niedojda — niedorozwinięta.

wielki szpitalnik — urzędnik zarządzający krzyżackimi szpitalami, a jednocześnie komtur elbląski.

na karb (daw.) — na odpowiedzialność.

kapituła — rada sprawująca władzę w zakonie.

folgować (daw.) — traktować łagodniej.

chuć (daw.) — żądza.

Duch Światłości — być może Sienkiewicz czyni tu aluzję do imienia Lucyfera, pochodzącego od łac. lux ferrens, niosący światło.

wielki szpitalnik — urzędnik zarządzający krzyżackimi szpitalami, a jednocześnie komtur elbląski.

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

warchoł — siejący zamieszanie hulaka a. przestępca.

przechodzić (daw.) — przekraczać.

Ziemowit IV — (ok. 1352–1426) książę płocki, prowadzący samodzielną politykę zagraniczną, długo występował jako przeciwnik Jagiełły, dał się poznać jako dobry administrator.

samosześć (daw.) — w sześciu ludzi.

Ziemowit IV — (ok. 1352–1426) książę płocki, prowadzący samodzielną politykę zagraniczną, długo występował jako przeciwnik Jagiełły, dał się poznać jako dobry administrator.

Władysław II Jagiełło — (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.

rad (daw.) — zadowolony.

jeno (daw.) — tylko.

stropić się — wpaść w zakłopotanie, stracić pewność siebie.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

odjąć (daw.) — zabrać.

knecht (daw.) — żołnierz piechoty niemieckiej.

rozgłośny (daw.) — głośny, znany.

poczytać (daw.) — uznać.

zali (daw.) — czy.

karmia — dziś popr.: karma.

kasztel (daw.) — zameczek, niewielka twierdza.

piędź — dawna miara długości, ok. 18–22 cm.

wżdy (daw.) — przecież.

wiano (daw.) — posag.

tedy (daw.) — zatem.

onego (daw.) — tego.

przeto (daw.) — więc, zatem, toteż.

szranki — ogrodzenie placu na turnieju rycerskim.

rękojmia (daw.) — poręczenie, gwarancja.

szranki — drewniane ogrodzenie placu turniejowego a. miejsca pojedynku.

wprzód (daw.) — wcześniej, dawniej.

możny (daw.) — potężny.

mizerykordia — (od łac. misericordia czyli miłosierdzie), krótki, wąski sztylet do dobijania rannych.

odjąć się — tu: uratować się.

gonić na ostre — pojedynkować się konno na ostre, nie zaś stępione kopie a. włócznie.

Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

ułomek (daw.) — słabeusz.

jakośwa (daw.) — jak żeśmy.

godnie (daw.) — porządnie, solidnie.

w wigilię (daw.) — w przeddzień.

włodyka — rycerz, zwł. biedny lub bez pełni praw stanowych.

chramać (daw.) — kuleć, przen. nie radzić sobie.

boisko — tu: plac boju.

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

chycić — dziś popr.: chwycić.

zali (daw.) — czy.

tedy (daw.) — więc, zatem.

jeno (daw.) — tylko.

uradzać (daw.) — radzić, rozmawiać.

onej (daw.) — tej.

truchła (daw.) — trumna.

kasztel (daw.) — zameczek, niewielka twierdza.

zadżgali — dziś popr.: zadźgali.

wolej (daw.) — lepiej.

pątlik — siatka do podtrzymywania włosów.

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

wedle (daw.) — według.

nie był w możności (daw.) — nie miał władzy.

pierwej (daw.) — wcześniej.

kajać się — tu: wyrażać żal za grzechy.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

krużganek — zadaszenie z kolumnadą obiegające budynek bądź jego wewnętrzny dziedziniec.

czeladź (daw.) — służba.

wykusz — część budynku wystająca z fasady a zaczynająca się na pewnej wysokości nad ziemią.

potnieć — dziś: pocić się.

ozwać się (daw.) — odezwać się.

szranki — ogrodzenie placu, na którym odbywał się turniej rycerski a. pojedynek.

jagody (daw.) — policzki.

szmelcowanie — metoda konserwacji metalu, polega na kilkakrotnym pokryciu go olejem jadalnym i każdorazowo wypaleniu. Powstaje wówczas twarda, szklista powłoka.

Fryz a. Fryzyjczyk — mieszkaniec Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.

skórznie (daw.) — wysokie, skórzane buty.

zadni (daw.) — tylny.

tępa podkowa — autentyczny herb: złoty krzyż pod białą podkową na niebieskim tle.

toporzysko — drewniana rękojeść topora a. siekiery.

następować (daw.) — atakować.

nasamprzód a. najsamprzód (daw.) — najpierw.

paliców — dziś popr.: palców.

zdarzyć — tu: obdarzyć.

chmyz (daw.) — słabeusz (często stosowane do zwierząt).

żywo (daw.) — szybko.

czeladź (daw.) — służba.

puklerz — okrągła, wypukła tarcza.

dosięże — dziś: dosięgnie.

bark — ramię.

trójgrany (daw.) — o trójkątnym przekroju.

mizerykordia — (od łac. misericordia czyli miłosierdzie), krótki, wąski sztylet do dobijania rannych.

krzepkość (daw.) — siła.

fechtunek (z niem.) — szermierka.

sztych — pchnięcie.

lubo (daw.) — chociaż.

zapamiętać się (daw.) — zamyślić się a. zająć jedną rzeczą, nie zwracając uwagi na nic innego.

raz (daw.) — cios.

wraz (daw.) — zaraz, jednocześnie.

pomiarkować (daw.) — zorientować się, zauważyć.

opona (daw.) — zasłona.

tercja — jedna z godzin liturgicznych, sygnalizowanych kościelnymi dzwonami, ok. 9.00 rano.

wota — tu: śluby, ślubowania.

wydążyć (daw.) — zdążyć, nadążyć.

godniej — tu: lepiej.

odjąć (daw.) — zabrać.

szkarłatny — ciemnoczerwony.

łacniej (daw.) — łatwiej.

próżno (daw.) — bezskutecznie.

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

zaprzeć się — zaprzeczyć, nie przyznać się.

rozjuszyć (daw.) — rozwścieczyć.

jeno (daw.) — tylko.

nierad (daw.) — niechętny.

tedy (daw.) — więc, zatem.

odstąpić — odejść od kogoś.

zadżgał — dziś popr.: zadźgał.

pewnikiem (daw.) — na pewno.

onę (daw.) — tę.

nuż (daw.) — szybko i gwałtownie (wykrzyknienie).

bogdaj (daw.) — chociaż.

bez przestanku (daw.) — bez przerwy.

samowtór (daw.) — tylko we dwóch.

tęższy (daw.) — silniejszy.

głową nałożyć — zginąć.

żywie (daw.) — żyje.

wszędy (daw.) — wszędzie.

kasztel (daw.) — zameczek, niewielka twierdza.

wieczerza (daw.) — kolacja.

roków (gw.) — lat.

wedle (daw.) — według.

prawo kanoniczne — prawo kościelne.

starszy (daw.) — tu: przełożony.

dziedzina (daw.) — ziemia, gospodarstwo, dziedzictwo, coś, co się dziedziczy.

po próżnicy — na darmo.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

hoży — zdrowo wyglądający, urodziwy.

rozpatrzyć się (daw.) — rozeznać się.

rad (daw.) — zadowolony.

włość (daw.) — posiadłość.

mozoł — trud, wysiłek.

spłonąć (daw.) — zaczerwienić się.

żeniaty — dziś popr.: żonaty.

wprzód (daw.) — najpierw, wcześniej.

dla — tu: ze względu na.

wprzódy (daw.) — wcześniej.

kaleta — noszony przy pasie skórzany woreczek na pieniądze lub inne drobiazgi.

szelma — osoba sprytna a nieuczciwa.

odrwić (daw.) — oszukać.

maństwo (daw.) — posiadłość, zarząd; od man – lennik, hołdownik.

prawy (daw.) — prawdziwy.

jeno (daw.) — tylko.

kapituła — rada sprawująca władzę w zakonie.

na stronie — obok, tu w sensie: neutralni.

rojny (daw.) — liczny.

niepośledni (daw.) — nie byle jaki.

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

Ziemowit IV — (ok. 1352–1426) książę płocki, prowadzący samodzielną politykę zagraniczną, długo występował jako przeciwnik Jagiełły, dał się poznać jako dobry administrator.

Aleksandra Olgierdówna — (ok. 1370–1434), córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV.

zali (daw). — czy.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

niechybnie (daw.) — na pewno.

odwłoka (daw.) — zwłoka.

wszak (daw.) — przecież.

na współkę — dziś popr. wspólnie bądź na spółkę.

niezwalczony — niepokonany.

Spytko z Melsztyna — (1364–1399), wojewoda krakowski, poległ w bitwie z Tatarami nad Worsklą.

wodzić (daw.) — prowadzić.

knecht (daw.) — żołnierz piechoty niemieckiej.

kociełek — dziś popr.: kociołek.

gorzeć (daw.) — palić się.

wedle (daw.) — obok.

zawdziać (daw.) — przywdziać, ubrać.

prawy (daw.) — prawdziwy.

kabłączasty (daw.) — krzywy, wygięty w kabłąk.

niewyprawny (daw.) — z niewyprawionej skóry.

skończyć — tu: umrzeć.

zmóc (daw.) — pokonać.

sadź a. szadź— biały osad powstały z zamarzniętej mgły.

niemocen (daw.) — słaby, chory, pozbawiony sił.

płowy (daw.) — o włosach: jasny.

gardlany — dziś popr.: gardłowy.

wzwyczaić się (daw.) — przyzwyczaić się.

matactwo — oszustwo, kłamstwo, wybieg.

Jan Luksemburski — (1296-1346), król Czech od 1310, zginął w bitwie pod Crécy. Źródła podają, że był wtedy niewidomy, a walczył przywiązany do dwóch rycerzy.

rad (daw.) — zadowolony.

blanki — zwieńczenie muru obronnego.

cekhauz (z niem.) — arsenał, zbrojownia.

począć (daw.) — zacząć.

halebardą — dziś popr.: halabardą.

mór (daw.) — zaraza.

Herr Jesus! (niem.) — Panie Jezu

bywaj (daw.) — okrzyk żądający przybycia, zwł. w chwili niebezpieczeństwa.

luty (daw.) — groźny, srogi.

któren — dziś popr.: który.

rad (daw.) — zadowolony.

rybitwa (daw.) — rybak.

grobla — wał ziemny przecinający jezioro bądź bagno, usypany w celach komunikacyjnych.

okrąglak — okorowany pień drzewa.

młakach — teren podmokły.

niepodobny (daw.) — niemożliwy.

przeto (daw.) — więc, zatem, toteż.

bawić (daw.) — przebywać.

o ziem — dziś popr.: na ziemię.

prawić (daw.) — mówić, opowiadać.

poczesny — tu: szanowny.

zdrożyć się — zmęczyć się drogą.

cięgiem (daw.) — ciągle.

jąć (daw.) — zacząć.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

dwie połowie — dziś popr.: dwie połowy (pozostałość tzw. liczby podwójnej).

niepośledni (daw.) — nie byle jaki.

Fryz a. Fryzyjczyk — mieszkaniec Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.

udać się (daw.) — spodobać się.

łgać (daw.) — kłamać.

tur — wymarły dziki ssak z rzędu parzystokopytnych.

jeno (daw.) — tylko.

wiano — posag.

komes — tu: wyższy urzędnik.

chudopachołek (daw.) — niezamożny szlachcic.

kasztelan — średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla.

szczebrzuch — słowniki podają znaczenie: wiano panny młodej. Sienkiewicz prawdop. skontaminował to ze słowem ”brzeszczot”.

zali (daw.) — czy.

pofolgować (daw.) — potraktować łagodniej.

nie stanie (daw.) — nie będzie więcej.

bez pochyby (daw.) — niechybnie, na pewno.

krzypota (daw.) — kaszel, u Sienkiewicza konsekwentnie: choroba.

ostali (daw.) — zostali.

wonczas (daw.) — wówczas, w tym czasie.

nad raniem — dziś popr.: nad ranem.

wedle (daw.) — według.

rozjadło (daw.) — rozjuszyło, wprawiło we wściekłość.

kniaź — książę.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

któren — dziś popr.: który.

naleźć — dziś popr.: znaleźć.

by — tu: choćby.

nastawać (daw.) — upierać się przy czymś, domagać sie czegoś.

cnić się (daw.) — tęsknić za czymś, martwić się, nudzić.

tedy (daw.) — więc, zatem.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

Przemysław Oświęcimski — (ok. 1365–1406), książę cieszyński, zginął zamordowany w podróży. Kronika Długosza podaje błędną datę zajścia (1 stycznia 1400) lepiej, bo z dokładnością do miesiąca, dopasowaną do czasu akcji powieści.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

laga — laska, kij.

Przemysław I Noszak — (ok. 1336–1410), książę cieszyński, bytomski i siewierski.

Jan II Raciborski, zwany Żelaznym — (ok. 1365–1424), książę raciborski od ok. 1380.

Jerzy Chrzan — morderca księcia Przemysława Oświęcimskiego, stracony w publicznej egzekucji.

nasadzić (daw.) — nasłać.

niedziela (daw.) — tydzień.

nieprzezpieczno (daw.) — niebezpiecznie.

godnie (daw.) — porządnie, solidnie.

kasztel (daw.) — zameczek, niewielka twierdza.

następować (daw.) — atakować.

zatraceny (z czes.) — zatraceni, skazani na potępienie (przekleństwo).

proga — dziś popr.: progu.

ćwiek — gwóźdź.

wadzić (daw.) — przeszkadzać.

łacniej (daw.) — łatwiej.

zlisić (daw.) — zrazić, zniechęcić.

w rzeczy (daw.) — w rzeczywistości.

inak (daw.) — inaczej.

jagody (daw.) — policzki.

nierad (daw.) — niechętnie.

światami chodzić (daw.) — daleko podróżować.

tyny (daw.) — ogrodzenie, tu: mur.

powsinoga (daw.) — włóczęga.

jucha (daw.) — krew, tu jako przekleństwo.

zyszczeć (daw.) — zyskać.

siła (daw.) — wielu.

chwacki (daw.) — śmiały, dzielny.

bogdaj — oby (od: Boże, daj).

widny (daw.) — tu: widoczny.

razić (daw.) — uderzać.

mowny (daw.) — gadatliwy.

zabaczyć (daw.) — zapomnieć.

krzynę (daw.) — trochę.

ugwarzyć (daw.) — porozmawiać.

gotować się (daw.) — przygotowywać się.

drzewiej (daw.) — dawniej.

statut — dokument spisujący prawa.

wżdy (daw.) — przecież.

następować (daw.) — atakować.

przygodzić się (daw.) — przydarzyć się.

buława (daw.) — broń o kulistej głowicy.

czeladź (daw.) — służba.

starunek (daw.) — staranie, opieka.

przezpiecznie (daw.) — bezpiecznie.

zahaczyć — tu: skreślić, zrezygnować z niego.

szpylman (z niem.) — grajek.

pewnikiem (daw.) — na pewno.

dziać (daw.) — strzelać z łuku bądź z kuszy.

pątlik — siatka do podtrzymywania włosów.

kordzik a. kord— krótki miecz.

okulbaczyć (daw.) — osiodłać.

przodowa izba (daw.) — pomieszczenie od frontu.

kord — krótki miecz.

somsiedzkum — dziś popr.: po sąsiedzkum.

mir (daw.) — pokój.

rychło (daw.) — wkrótce.

pierwej (daw.) — najpierw.

drzewiej (daw.) — dawniej.

chudoba — skromny dobytek.

odmówić (daw.) — namówić do porzucenia dotychczasowego miejsca pracy a. przebywania.

niepomiernie (daw.) — bardzo.

wiano (daw.) — posag.

somsiedzi — dziś popr.: sąsiedzi.

paliwoda (daw.) — człowiek gwałtowny i/lub lekkomyślny.

krzynę (daw.) — trochę.

każden — dziś popr.: każdy.

zdzierżyć (daw.) — dotrzymać.

zmóc (daw.) — pokonać.

kamień — dawna jednostka wagi, nazwa pochodzi od kamieni będących częścią żaren.

obora — dawniej także: dziedziniec.

rzechoczesz — dziś popr.: rechoczesz.

czysty — prawdziwy (por. „czysty zysk”).

zapusty (daw.) — karnawał, przebierańce.

opatrzyć się (daw.) — zorientować się.

począć (daw.) — zacząć.

śwarny (daw.) — ładny.

przychówek — potomstwo.

warować się (daw.) — strzec się, chronić się, pilnować się.

przygrażać — dziś popr.: wygrażać.

pątlik — siatka do podtrzymywania włosów.

buchasty (daw.) — bufiasty, szeroki.

k'sobie (daw.) — do siebie.

na hak przywieść (daw.) — złapać, poskromić, jak psa łańcuchowego.

miarkować (daw.) — myśleć.

modry (daw.) — niebieski.

boćkać (daw.) — całować.

do dnia (daw.) — rano.

alkierz (daw.) — izba narożna, często reprezentacyjna.

pożoga (daw.) — pożar.

wyprawić (daw.) — urządzić.

Kazimierz Wielki — (1310–1370), ostatni król Polski z dynastii Piastów (od 1333), znacząco poprawił sytuację gospodarczą kraju i standardy cywilizacyjne.

rezolutny (daw.) — śmiały, zaradny.

głownia — palący się lub spalony kawałek drewna, tu: pochodnia.

przeor — przełożony domu zakonnego lub wyższy duchowny.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

Jan II Raciborski, zwany Żelaznym — (ok. 1365–1424), książę raciborski od ok. 1380.

wagant — śrdw. kleryk lub żak, żyjący w sposób prowokacyjnie swobodny, często zajmujący się twórczością poetycką bądź aktorstwem.

mdły (daw.) — słaby.

szpylman (z niem.) — grajek, aktor.

przygodzić się (daw.) — przydarzyć się.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

zali (daw.) — czy.

rozsierdzić się (daw.) — rozzłościć się, rozgniewać.

terminy (daw.) — sytuacje a. wydarzenia niepomyślne.

Aleksandra Olgierdówna — (ok. 1370–1434), córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV.

siła (daw.) — wiele.

rodzona — siostra.

osobliwy (daw.) — szczególny.

zachowanie (daw.) — poważanie, cześć, szacunek.

przezpiecznie (daw.) — bezpiecznie.

zapłonić się (daw.) — zaczerwienić się.

po pytaniu (daw.) — po prośbie, na żebry.

Maćków (daw.) — Maćka, Maćkowy.

pielesze (daw.) — dom, strony rodzinne.

Boruta — diabeł z polskich legend, związany z Łęczycą.

rad (daw.) — chętnie.

alkierz (daw.) — izba narożna, często reprezentacyjna.

polepa (daw.) — gliniana podłoga.

tur — wymarły dziki ssak z rzędu parzystokopytnych.

mechera (daw.) — pęcherz.

zawalidroga — osoba sprawiająca kłopoty.

dżdże (daw.) — deszcze.

któren — dziś popr.: który.

puszyć — tu: pokazywać.

kostur — kij podróżny, laska.

czeladź (daw.) — służba.

gorze (ze starop. gorzeć: palić się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.

kosołapy (daw.) — o krótkich rękach.

bezera (daw.) — łąjdak, niegodziwiec.

smolarz — człowiek wytwarzający smołę i dziegieć, a przy okazji węgiel drzewny.

duchem (daw.) — szybko.

radzi (daw.) — chętnie.

cóżeś zacz? (daw.) — kim jesteś?

budnik — człowiek mieszkający w „budzie”, tj. w szałasie.

stajanie a. staje— dawna miara długości (odległość, po przebiegnięciu której koń musiał się zatrzymać).

wszędy (daw.) — wszędzie.

wądół — rozpadlina, niewielki wąwóz.

skojec — średniowieczna moneta, 1/24 grzywny.

napity — pijany.

chycić — dziś popr.: chwycić.

poczytać (daw.) — uznać.

ślepia — oczy.

jeno (daw.) — tylko.

płowy (daw.) — o włosach: jasny.

pątlik — siatka do podtrzymywania włosów.

utoczony — wykonany na tokarce, tu: krągły.

wrony — o koniu: kary, czarny.

podjezdek — koń mniejszej wartości, słaby a. młody.

wedle (daw.) — obok.

spłonąć a. spłonić się (daw.) — zaczerwienić się.

dworować (daw.) — żartować.

górny — tu: wzniosły.

alkierz (daw.) — izba narożna, często reprezentacyjna.

nawidzieć (daw.) — lubić, kochać.

tabor — wozy konne w podróży.

wszędy (daw.) — wszędzie.

łuby (daw.) — kosze; tu: bagaż podróżny.

mitręga — męcząca i niedająca się szybko wykonać praca; zwlekanie.

smolarz — człowiek wytwarzający smołę i dziegieć, a przy okazji węgiel drzewny.

niepodszyty — pozbawiony podszycia, bez krzewów.

chojar (daw.) — wysokie drzewo iglaste.

śmigi (daw.) — części śmigła.

dżdże (daw.) — deszcze.

przodek — tu: przednia część wozu.

stajanie a. staje — dawna miara długości (odległość, po przebiegnięciu której koń musiał się zatrzymać).

piskorz — ryba o brązowym, wydłużonym ciele, żyjąca w słabo natlenionych wodach.

przeor — przełożony domu zakonnego lub wyższy duchowny.

równie (daw.) — (daw.) tak samo.

wraży — dziś: wrogi.

bitwa pod Płowcami — rozegrana 27 września 1331 r. między wojskami Władysława Łokietka a oddziałami krzyżackimi, przerwała krzyżacką kampanię przeciw Polsce.

gmina kmieca — jednostka dawnego samorządu chłopskiego.

Władysław I Łokietek — (ok. 1260–1333), król Polski od 1320, przedtem długo walczył o zjednoczenie kraju po okresie rozbicia dzielnicowego.

rzezać (daw.) — zabijać.

ono (daw.) — to.

tera — dziś popr.: teraz.

młaka — teren podmokły.

rżysko — pole po skoszeniu zboża.

niewielgie — dziś popr.: niewielkie.

chruśniak — krzaki, zarośla.

jeno (daw.) — tylko.

pokrzepić się (daw.) — wzmocnić się.

pożoga (daw.) — pożar.

napsować (daw.) — zniszczyć.

żywięcy (daw.) — żywotny.

niepożyty (daw.) — niedający się pokonać.

chycić — dziś popr.: chwycić.

grdyka — tu: gardło.

podolić (daw.) — zdołać.

zjazd — tu: zebranie szlachty z danego regionu, mające na celu uchwalenie praw.

odprawować się (daw.) — odbywać się.

przygodzić się (daw.) — przydarzyć się.

prawić (daw.) — mówić.

niedziela (daw.) — tydzień.

każden — dziś popr.: każdy.

ziem — dziś popr.: ziemia.

nikiej (gw.) — niby, tak jak.

przegwarzyć (daw.) — przegadać.

wądół — rozpadlina, mały wąwóz.

bronny (daw.) — tu: broniony, wzmocniony.

któren — dziś popr.: który.

opatrzyć (daw.) — zaopatrzyć.

wigilią (daw.) — w przeddzień.

dżdże (daw.) — deszcze.

piegża — mały ptak wędrowny.

wedle (daw.) — według.

frasunek (daw.) — smutek, zmartwienie.

Aleksandra Olgierdówna — (ok. 1370–1434), córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

wadzić (daw.) — przeszkadzać.

ciągoty — tu: pożądanie.

wiano — posag.

wartki (daw.) — szybki.

zydel — mebel do siedzenia, podobny do taboretu.

czeladnik — rzemieślnik po egzaminie, pracujący pod okiem mistrza.

jutrznia — pierwsza z godzin liturgicznych, ogłaszanych biciem w dzwony.

pomer — dziś popr.: umarł.

jąć (daw.) — zacząć.

Jakub z Kurdwanowa — biskup płocki w latach 1396-1425.

konwent — zakon.

chętliwie — dziś popr.: chętnie.

modre (daw.) — niebieskie.

Aleksandra Olgierdówna — (ok. 1370–1434), córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV.

minstrel (daw.) — dworski śpiewak lub recytator poezji.

gądek — śpiewak, grajek; od „gędźba” — muzyka.

w tym razie (daw.) — w tym wypadku.

rzewliwy (daw.) — smutny, pobudzający do płaczu.

wskróś tej przyczyny (daw.) — z tego powodu.

najtęższy (daw.) — najsilniejszy.

przezpiecznie (daw.) — bezpiecznie.

krzywdować się (daw.) — czuć się pokrzywdzonym.

żywie — dziś popr.: żyje.

pewnikiem (daw.) — na pewno.

siła (daw.) — wielu.

któren — dziś popr.: który.

szranki — ogrodzenie placu turniejowego a. miejsca pojedynku, przenośnie: sam turniej rycerski.

zgoła (daw.) — całkiem.

pacholę (daw.) — dziecko.

posędzieleć (daw.) — posiwieć.

Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

Mikołaj Powała z Taczewa — (ok. 1380–ok. 1415), rycerz i dyplomata, powołany do rady wojennej przed bitwą pod Grunwaldem.

Paszko (Paweł) z Biskupic, zwany Złodziej — rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.

pouchwałość — właśc. poufałość: zażyłość, przyjaźń.

przezpiecznie (daw.) — bezpiecznie.

zali (daw.) — czy.

na hak (…) przywieść (daw.) — złapać, poskromić, jak psa łańcuchowego.

zasromać (daw.) — zawstydzić.

zachowanie (daw.) — poważanie, cześć, szacunek.

uręczać — dziś popr.: ręczyć, zaręczać.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

zafrasować się (daw.) — zmartwić się.

Żmudź — historyczna nazwa tzw. Dolnej Litwy, nizinna kraina geograficzna i region administracyjny.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

tedy (daw.) — więc.

wielki szpitalnik — u krzyżaków zwierzchnik nad szpitalami zakonnymi, a zarazem komtur elbląski.

pochopny — działający szybko i w nieprzemyślany sposób.

przez (daw.) — bez.

jąć (daw.) — zacząć.

sporzej (daw.) — tu: łatwiej, lepiej.

ostać — dziś popr.: zostać.

nawidzieć (daw.) — lubić, kochać.

rania — dziś popr.: rana.

jagody (daw.) — policzki.

tyla — dziś popr.: tyle.

k'sobie (daw.) — do siebie.

pątlik — siatka do podtrzymywania włosów.

łacniej (daw.) — łatwiej.

wedle (daw.) — według.

list żelazny a. glejt — dokument wystawiony przez władze, dający posiadaczowi prawo do swobodnego poruszania się po danym terenie.

wielki szpitalnik — urzędnik zarządzający krzyżackimi szpitalami, a jednocześnie komtur elbląski.

komturia — jednostka administracyjna w zakonie krzyżackim.

Kazimierz Wielki — (1310–1370), ostatni król Polski z dynastii Piastów (od 1333), znacząco poprawił sytuację gospodarczą kraju i standardy cywilizacyjne.

czerstwość (daw.) — zdrowie, siła.

bisior — cienka i kosztowna tkanina, jedwab morski.

zachowanie (daw.) — poważanie, cześć, szacunek.

krzywdować się — czuć się krzywdzonym.

nie żywie — dziś popr.: nie żyje.

nieprzezpieczny (daw.) — niebezpieczny.

toporzysko — rękojeść od topora a. siekiery.

chycić — dziś popr.: chwycić.

w rzeczy (daw.) — w rzeczywistości, naprawdę.

wielgolud — dziś popr.: wielkolud.

stępak — silny i powolny koń, także: koń idący stępa.

staje, stajanie — dawna miara długości (odległość, po przebiegnięciu której koń musiał się zatrzymać).

legenda o Walgierzu Wdałym — (tj. pięknym) wzięta przez Sienkiewicza z Kroniki Wielkopolskiej (XIV/XV w.), oparta na zachodnioeuropejskim eposie o Walterze i Helgundzie, opowiedziana przez Sienkiewicza w rozdz. 3 tomu I.

Mikołaj Powała z Taczewa — (ok. 1380–ok. 1415), rycerz i dyplomata, powołany do rady wojennej przed bitwą pod Grunwaldem.

piechtą — dziś popr.: piechotą.

chudzina — biedak.

żywo (daw.) — szybko.

kaleta — skórzany woreczek na pieniądze bądź drobiazgi.

skórznie (daw.) — wysokie, skórzane buty.

jąć (daw.) — zacząć.

krzepki — mocny.

starunrk (daw.) — staranie, opieka.

siła (daw.) — wiele.

wezwyczaić się — przyzwyczaić się.

tur — wymarły dziki ssak z rzędu parzystokopytnych.

Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

iście (daw.) — całkiem, rzeczywiście, naprawdę.

obrzezać — tu: uciąć.

uznać — tu: poznać.

wyprzeć się — zaprzeczyć, nie przyznać się.

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

kniaź — książę.

zmóc (daw.) — pokonać.

zbożny (daw.) — pobożny, dobry, szlachetny.

okiełznać (daw.) — pohamować, powstrzymać.

przemoc — tu: sroga i niechciana władza.

rodzony — brat.

nogawice (daw.) — spodnie.

Żmudź — historyczna nazwa tzw. Dolnej Litwy, nizinna kraina geograficzna i region administracyjny.

możną — tu: potężną.

któren — dziś popr.: który.

Sambia — kraina historyczna w Prusach, obecnie obwód kaliningradzki.

szranki — ogrodzenie placu turniejowego, przen. sam turniej.

popręg — rzemień podtrzymujący siodło.

łacno (daw.) — łatwo.

glewia — broń drzewcowa z grotem w formie jednosiecznego noża.

surowie — dziś popr.: surowo.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

duchem (daw.) — szybko.

nie wyjmując (daw.) — nie wykluczając.

niedojda (daw.) — tu: niedorozwinięta.

prawy (daw.) — prawdziwy.

iście (daw.) — rzeczywiście.

jeno (daw.) — tylko.

odjąć (daw.) — zabrać.

sklep (daw.) — piwnica.

congressus (łac.) — zjazd.

wprzód (daw.) — najpierw.

gardło wziąć — zabić.

śluzy, ślozy (daw.) — łzy.

mniemać — sądzić, uważać.

zamorzyć (daw.) — zabić.

nie omieszkać (daw.) — nie zrezygnować z czegoś, nie przepuścić okazji.

nie przystoi (daw.) — nie wypada.

upamiętać się — dziś popr.: opamiętać się.

synod — zebranie duchowieństwa i świeckich radzące w sprawach kościelnych.

przezpiecznie (daw.) — bezpiecznie.

congressus (łac.) — zjazd.

podufałość (daw.) — poufałość, zaufanie, przyjaźń.

wygotować (daw.) — przygotować.

zbożny (daw.) — pobożny, dobry, szlachetny.

jąć (daw.) — zacząć.

krucyfiks — krzyż z przybitą postacią Chrystusa, od łac. crucifixus: ukrzyżowany.

wywieść (daw.) — wyprowadzić.

karbowy (daw.) — osoba pilnująca pracy chłopów.

kmieć — zamożny chłop, posiadający własne gospodarstwo.

drzewiej (daw.) — dawniej.

wraz (daw.) — naraz, nagle, jednocześnie.

krucyfiks — krzyż z przybitą postacią Chrystusa, od łac. crucifixus: ukrzyżowany.

Zostawować — dziś popr.: zostawiać.

na hak przywieść (daw.) — złapać, poskromić, jak psa łańcuchowego.

siła (daw.) — wiele.

jeno (daw.) — tylko.

rozkulbaczyć (daw.) — zdjąć siodło i uprząż.

zali (daw.) — czy.

wżdy (daw.) — zawsze, przecież.

pono (daw.) — ponoć, podobno.

dufać — tu: ufać.

źrzały (daw.) — dojrzały, dorosły.

wskróś tej przyczyny (daw.) — z tego powodu.

katówka — córka kata.

prawić (daw.) — mówić, opowiadać.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

strzyga — upiór.

strawa (daw.) — pożywienie.

przenieść — tu: tolerować, wytrzymać.

zasadzić się (daw.) — zaczaić się.

w rzeczy (daw.) — w rzeczywistości, naprawdę.

wyrównać — tu: dorównać.

tedy (daw.) — więc, zatem.

dychanie (daw.) — oddech.

ślepia — oczy.

śpik — szpik, tu: rdzeń kręgowy.

co ducha (daw.) — co tchu, jak najszybciej.

na hak przywieść — schwytać, jak psa łańcuchowego.

cnić się (daw.) — tęsknić za czymś, martwić się, nudzić.

w niebiesiech — dziś popr.: w niebie.

rybałt — wędrowny muzyk lub śpiewak.

lutnia (muz.) — dawny instrument strunowy szarpany.

znojny (daw.) — pełęn trudu, męczący.

miesiąc (daw.) — księżyc.

głownia — palący się lub spalony kawałek drewna.

jadzie — dziś popr.: jedzie.

jąć (daw.) — zacząć.

kniaź — książę.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

jeno (daw.) — tylko.

Kyrie elejson (gr.) — Panie, zmiłuj się nad nami.

chowana (daw.) — oswojona, udomowiona.

chrobry (daw.) — dzielny, odważny, śmiały.

służbisty — posłuszny rozkazom.

prawy (daw.) — prawdziwy.

toń — tu przenośnie: zagrożenie.

tur — wymarły dziki ssak z rzędu parzystokopytnych.

Żmudź — historyczna nazwa tzw. Dolnej Litwy, nizinna kraina geograficzna i region administracyjny.

w pole — na pole bitwy, do walki.

do dnia (daw.) — rano.

łacniej (daw.) — łatwiej.

kord — krótki miecz.

dawać baczenie (daw.) — uważać.

któren — dziś popr.: który.

objechać — tu: oszukać.

wydać — tu: ujawnić.

sromocić (daw.) — hańbić.

skroś tej przyczyny (daw.) — z tego powodu.

frasunek (daw.) — smutek.

w rzeczy (daw.) — w rzeczywistości, naprawdę.

radzi (daw.) — chętnie.

przeto (daw.) — więc, zatem, toteż.

Władysław II Jagiełło — (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.

pono (daw.) — podobno.

gorzeć (daw.) — palić się, płonąć.

przezpieczność (daw.) — bezpieczeństwo.

przygodzć się (daw.) — przydarzyć się.

wspominek (daw.) — dar, pozwalający wspominać osobę obdarowującą.

kośba (daw.) — żniwo, tu przenośnie: wojna, walka.

w ociągu (daw.) — z tyłu.

krajka — pasek tkaniny przyszyty u dołu sukni, także: chustka.

zdolić (daw.) — zdołać.

komysze — legowiska zwierzęce w zaroślach.

wartką krew — gorąca krew.

łuby (daw.) — kosze, tu: bagaż podróżny.

pątlik — siatka do podtrzymywania włosów.

któren — dziś popr.: który.

przetowłosa — daw. jasnowłosa.

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

baczyć — uważać, zwracać uwagę.

ochwiara — dziś popr.: ofiara.

niepróżny — rzeczywisty, nie fałszywy.

stradać (daw.) — stracić.

niepodobny (daw.) — nieprawdopodobny, niemożliwy.

widzi — tu: wydaje.

lelija — dziś popr.: lilia.

Piotrowin — według legendy rycerz wskrzeszony przez św. Stanisława, by świadczyć w sądzie przed królem Bolesławem Śmiałym.

piastować (daw.) — opiekować się.

przytwarty (daw.) — uchylony.

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

najprzedniejszy (daw.) — najlepszy.

Żmudź — historyczna nazwa tzw. Dolnej Litwy, nizinna kraina geograficzna i region administracyjny.

kniaź — książę.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

ścigły (daw.) — szybki.

krzeczot — ptak drapieżny podobny do sokoła.

kapituła — rada sprawująca władzę w zakonie.

Władysław II Jagiełło — (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

gotować się (daw.) — przygotowywać się.

krzesać — tu: wykonywać z kamienia.

knecht (daw.) — żołnierz piechoty niemieckiej.

Ragneta — obecnie Nieman w obwodzie kaliningradzkim; w r. 1289 krzyżacy zbudowali tam zamek.

przymknąć daw. — potajemnie sprowadzić.

opatrzyć (daw.) — wyposażyć, przygotować.

przybieżać (daw.) — przybyć.

bojarzyn a. bojar — szlachcic ruski, wołoski lub litewski.

kord (daw.) — krótki miecz.

jeno (daw.) — tylko.

ciemiężyć — pozbawiać swobody, obciążać, wykorzystując władzę.

drzewiej (daw.) — dawniej.

dokazać (daw.) — dokonać.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

przyrodzony (daw.) — wrodzony, naturalny.

sromota (daw.) — wstyd, hańba.

stropić się — stracić pewność siebie.

żywie — dziś popr.: żyje.

zali (daw.) — czy.

przeto (daw.) — więc, zatem.

rad (daw.) — zadowolony.

ujma — coś, co kogoś obraża bądź poniża.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

dyć (gw.) — przecież.

naprzeć się (daw.) — uprzeć się.

wskórać (daw.) — zdziałać, osiągnąć.

kniaź — książę.

strona — tu: kraj, okolica.

jeno (daw.) — tylko.

krzepki (daw.) — silny, mocny.

Zyndram z Maszkowic — (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.

pałąkowaty — (o nogach) wykrzywiony; częsta przypadłość ludzi spędzających dużo czasu na koniu.

po rusińsku — język ruski jeszcze długie wieki potem był urzędowym językiem Wielkiego Księstwa Litewskiego.

komturia — jednostka administracyjna w państwie krzyżackim.

czeladź — służba.

stągiewka (daw.) — mała stągiew; stągiew — wysokie naczynie o szerokim dnie.

okurzyć — tu: wywołać pożar w okolicy.

któren — dziś popr.: który.

Ragneta — obecnie Nieman w obwodzie kaliningradzkim; w r. 1289 krzyżacy zbudowali tam zamek.

onegdaj (daw.) — dawniej, jakiś czas temu.

wypadkiem — przypadkiem.

spyża (daw.) — żywność, prowiant.

od przyrodzenia (daw.) — z natury.

walny (daw.) — mający decydujące znaczenie.

prawić (daw.) — mówić, opowiadać.

przywodzić — dziś popr.: przewodzić, dowodzić.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

nakrzesać — tu: naciąć.

dżdże (daw.) — deszcze.

susz — drobne, suche gałązki.

watra — ognisko.

kiścień — rodzaj broni obuchowej składającej się z drzewca, łańcucha i umieszczonej na jego końcu kuli; często (jak w tym przypadku) błędne określenie broni podobnej do maczugi z nabijaną czymś twardym główką.

oksza (daw.) — rodzaj topora bojowego.

berdysz — szeroki topór na długim drzewcu.

bojar a. bojarzyn — szlachcic ruski, wołoski a. litewski.

przeto (daw.) — wiec, zatem.

jednorożec — mityczne zwierzę, często pojawiające się w legendach średniowiecznych, podobne do konia, z jednym wyrastającym z czoła rogiem.

młaka — podmokła łąka.

chmyz — mały, niepozorny koń.

dostać (daw.) — dotrzymać pola w walce, wytrzymać.

zgonić (daw.) — dogonić.

ścigły (daw.) — szybki.

Kawalerowie Mieczowi — niemiecki zakon rycerski założony w Rydze przez biskupa Alberta von Buxhövdena w 1202 r., w. 1237 połączył się z krzyżakami, zachowując pewną odrębność administracyjną.

kniaź — książę.

przedać — dziś popr.: sprzedać.

szumny (daw.) — patetyczny bądź hałaśliwy i energiczny.

numa — litewska chata z ziemi i nieociosanych bierwion.

wedle (daw.) — obok.

ług a. łęg — podmokła łąka.

mdleć (daw.) — słabnąć.

przywodzić — dziś popr.: dowodzić, przewodzić.

Połock — wczesnośredniowieczny gród słowiański, obecnie miasto na Białorusi.

rad (daw.) — zadowolony.

onegdaj (daw.) — dawniej, kiedyś, tu prawdop. „wczoraj”.

miarkować (daw.) — zorientować się.

chrobry (daw.) — odważny, śmiały.

jeno (daw.) — tylko.

trafunek (daw.) — przypadek.

czeladź — służba.

Ragneta — obecnie Nieman w obwodzie kaliningradzkim; w r. 1289 krzyżacy zbudowali tam zamek.

niewiasta — tu: żona.

jąć (daw.) — zacząć.

orężny (daw.) — uzbrojony.

knecht — żołnierz piechoty niemieckiej.

zmóc (daw.) — pokonać.

zabaczyć (daw.) — zapomnieć.

niesporo (daw.) — niechętnie, niewygodnie.

gonić (daw.) — pojedynkować się konno.

wszystek (daw.) — cały.

piędź — dawna miara długości, ok. 18–22 cm.

wolej (daw.) — lepiej.

chojar (daw.) — duże drzewo iglaste.

godnie (daw.) — mocno, solidnie.

obuch — tępa część siekiery a. topora, przeciwległa do ostrza.

przygodzić się (daw.) — przydarzyć się.

mistrzów (daw.) — mistrzowy, mistrza.

popręg — rzemień podtrzymujący siodło.

siedle — dziś popr.: siodle.

widzęcy (daw.) — widząc.

frasunek (daw.) — smutek.

strona — tu: kraj, okolica.

głownia — palący się lub spalony kawałek drewna.

zabaczyć (daw.) — zapomnieć.

onym (daw.) — tym.

glejt (daw.) — list żelazny, dokument wystawiany przez władzę, zapewniający swobodę poruszania się po podlegającym jej terenie.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

Gierdawy — obecnie miasteczko w obwodzie kaliningradzkim, 3 km od granicy z Polską.

wyżenąć (daw.) — wygnać.

wszędy — dziś popr.: wszędzie.

ogarnąć — tu: oblec, zdobyć.

żywo (daw.) — szybko.

knecht — żołnierz piechoty niemieckiej.

spyża (daw.) — żywność, prowiant.

zaskoczym im (daw.) — przetniemy im drogę.

wiedzieć (daw.) — znać.

zasadzić się (daw.) — zaczaić się, zorganizować zasadzkę.

kwapić się (daw.) — spieszyć się.

setnik — przełożony nad setką ludzi.

wedle (daw.) — obok.

Niewiaża — prawy dopływ Niemna.

łozy — zarośla wierzbowe.

wilczura — okrycie wierzchnie ze skóry wilczej.

jeno (daw.) — tylko.

stajanie a. staje— dawna miara odległości, etymologicznie: dystans, po przebiegnięciu którego koń musi się zatrzymać.

rychło (daw.) — szybko.

zaskoczyć — tu: przeciąć drogę.

łęg a. ług — podmokła łąka.

kierz (daw.) — krzak.

rad (daw.) — zadowolony.

pierwej (daw.) — najpierw, wcześniej.

tuman — mgła, opar.

setnik — przełożony nad setką ludzi.

wszędy — dziś popr.: wszędzie.

przypaść (daw.) — zaczaić się.

knecht — żołnierz piechoty niemieckiej.

tedy (daw.) — więc, zatem.

prawy (daw.) — prawdziwy.

wymędrować — tu: zaplanować.

skrzęt (daw.) — tumult, zamieszanie.

siła (daw.) — wielu.

tuszyć (daw.) — mieć nadzieję.

niewiastka — tu: żona.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

ubiec — tu: zdobyć.

kierz (daw.) — krzak.

kulbaka — wysokie siodło, przeważnie wojskowe.

kobiałka — koszyk, tu: kołczan.

matecznik — legowiska dzikich zwierząt bądź trudno dostępne miejsce w puszczy.

wyraj (daw.) — odlot ptaków na zimę bądź „ciepłe kraje”.

gomon — bajkowy pochód zwierząt, roślin i kamieni.

włodyka (daw.) — rycerz, zwłaszcza niemajętny lub pozbawiony pełni praw stanowych.

dyć (gw.) — przecież.

jucha — krew.

dżdże (daw.) — deszcze.

w ociągu (daw.) — z tyłu.

wymiarkować (daw.) — zorientować się.

godniejszy (daw.) — solidniejszy.

kulbaka — wysokie siodło, zazwyczaj wojskowe.

kord — krótki miecz.

knecht — żołnierz piechoty niemieckiej.

przypaść (daw.) — zaczaić się.

wykrot — dziura po wyrwanym z korzeniami drzewie.

kierz (daw.) — krzak.

krokiew — ukośna belka podtrzymująca dach.

jąć (daw.) — zacząć.

knecht — żołnierz piechoty niemieckiej.

przenosić — przekraczać (wielkością).

gąszcza — dziś popr.: gąszcze.

rad (daw.) — zadowolony.

sforny — tu: walczący w szyku.

odyniec — samiec dzika.

wymiarkować — tu: wywnioskować.

czata (daw.) — straż.

wykrot — dziura w ziemi po wyrwanym z korzeniami drzewie.

kowanie — dziś popr.: kucie.

wieść (daw.) — prowadzić.

włodyka — rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych.

bojar a. bojarzyn — szlachcic ruski, wołoski a. litewski.

wedle (daw.) — obok.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

Bi den rôsen er wol mac tandaradei!/ merken wa mir'z houbet lac… — pieśń autorstwa Walthera von der Vogelweide, (1170–1230). W przekładzie Leopolda Staffa powyższy fragment brzmi: [Śmiałby się może/ Ktoby czasem/ Przechodził i przystanął tam]/ Zaraz by po różach zgadł/ Tandaradei!/ Mej leżącej głowy ślad.

berdysz — szeroki topór na długim drzewcu.

krzepko (daw.) — mocno.

mierzyn a. mierzynek — koń niewielkiego wzrostu.

krzeczot — ptak drapieżny podobny do sokoła.

dziryt — włócznia.

jąć a. imać(daw.) — chwycić.

włodyka — rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych.

chojar (daw.) — wysokie drzewo iglaste.

berdysz — szeroki topór na długim drzewcu.

przyjść do sprawy (daw.) — sprawić, czyli wyrównać szyk.

sforny (daw.) — uporządkowany.

przeważną — dziś popr.: przeważającą.

kropierz — długa kapa osłaniająca konia.

dzierżyć (daw.) — trzymać, tu: sprawować.

olsnąć (daw.) — oślepnąć.

związać się (daw.) — chwycić, jak w walce zapaśniczej.

mizerykordia — (od łac. misericordia czyli miłosierdzie), krótki, wąski sztylet do dobijania rannych.

ścigły (daw.) — szybki.

staje a. stajanie — dawna miara odległości, etymologicznie: dystans, po przebiegnięciu którego koń musi się zatrzymać.

rajtar (z niem. Ritter — jeździec), żołnierz konny.

jeno (daw.) — tylko.

ulgnąć (daw.) — ugrzęznąć.

ruczaj (daw.) — strumyk.

knecht — żołnierz piechoty niemieckiej.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

grześć — dziś popr.: grzebać.

włodyka — rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych.

pierzchać (daw.) — uciekać.

kniaź — książę.

szczuka — szczupak.

zali (daw.) — czy.

mycka — mała, okrągła czapka.

Saracenów — tu ogólnie: pogan. Saraceni — Arabowie, muzułmanie, przen. poganie; w czasie opisywanym w powieści w Hiszpanii trwała rekonkwista, to jest odbijanie ziem zajętych przez Saracenów.

mizerykordia — (od łac. misericordia czyli miłosierdzie), krótki, wąski sztylet do dobijania rannych.

bronić — tu: zabraniać.

w lot — szybko.

Geldria — prowincja Holandii położona pomiędzy rzekami IJssel, Moza i Ren.

św. Jerzy — męczennik z III–IV w., patron rycerzy.

wraz — tu: zaraz.

starościc (daw.) — syn starosty.

upowszechnion — dziś popr.: rozpowszechniony.

niepomiernie (daw.) — bardzo.

któren — dziś popr.: który.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

glejt (daw.) — list żelazny, dokument wystawiany przez władzę, zapewniający swobodę poruszania się po podlegającym jej terenie.

łyko — włóknista tkanka roślinna przewodząca wodę.

jąć (daw.) — zacząć.

członki — kończyny.

folga (daw.) — tu: ulga.

pokrzepić — wzmocnić.

synowie Beliala — przen. poganie; Belial a. Baal — bożek pogański wspominany w Starym Testamencie.

na leśne jabłko — dziś: na kwaśne jabłko.

powsinoga (daw.) — włóczęga.

baczyć (daw.) — patrzeć, uważać, zwracać uwagę.

łgać (daw.) — kłamać.

bukłak — skórzany worek do przewożenia płynów.

kwarta — dawna miara objętości, zwykle ok. 1 litra.

oddziele — dziś popr.: oddziale.

kumys — napój alkoholowy ze sfermentowanego mleka, najczęściej mleka klaczy.

skomoroch (daw.) — wędrowny śpiewak, zwł. słowiański.

żywo (daw.) — szybko.

komturia — jednostka administracyjna w zakonie krzyżackim.

bez przestanku (daw.) — bez przerwy.

zali (daw.) — czy.

jeno (daw.) — tylko.

branka (daw.) — porwana kobieta.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

siła (daw.) — wiele.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

nie stawać (daw.) — nie starczyć.

gorze (ze starop. gorzeć: palić się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.

prawić (daw.) — mówić.

prawy (daw.) — prawdziwy.

przezpieczny (daw.) — bezpieczny.

chycić — dziś popr.: chwycić.

wył — domyślnie: w piekle.

świętokupstwo — symonia, sprzedaż godności i sakramentów kościelnych; tu mowa o sprzedaży relikwii.

wskróś tej przyczyny (daw.) — dlatego, z tej przyczyny.

onej (daw.) — tej.

pewnikiem (daw.) — na pewno.

wymiarkować (daw.) — wywnioskować.

przeto (daw.) — więc, zatem.

Geldria — prowincja Holandii położona pomiędzy rzekami IJssel, Moza i Ren.

któren — dziś popr.: który.

opatrzyć (daw.) — przygotować, zaopatrzyć.

kolczuga — zbroja wykonana z metalowych kółek.

nie pogrzebione — dziś popr.: niepogrzebane.

jąć (daw.) — zacząć.

wyciski — odciski, ślady.

baczyć (daw.) — patrzeć, uważać, zwracać uwagę.

jeno (daw.) — tylko.

Arnoldów (daw.) — Arnoldowy, Arnolda.

łacno (daw.) — łatwo.

któren — dziś popr.: który.

wyszlakować (daw.) — wytropić.

godnie (daw.) — porządnie, solidnie.

nie masz (daw.) — nie ma.

zatajony (daw.) — przyczajony, ukryty.

kiścień — rodzaj broni obuchowej składającej się z drzewca, łańcucha i umieszczonej na jego końcu kuli; często (jak w tym przypadku) błędne określenie broni podobnej do maczugi z nabijaną czymś twardym główką.

nie lza im (daw.) — nie mogą.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

żywie — dziś popr.: żyje.

dufać (daw.) — ufać, zwł. nadmiernie.

zabaczyć (daw.) — zapomnieć.

Mikołaj Powała z Taczewa — (ok. 1380–ok. 1415), rycerz i dyplomata, powołany do rady wojennej przed bitwą pod Grunwaldem.

Paszko (Paweł) z Biskupic, zwany Złodziej — rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.

Zyndram z Maszkowic — (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.

ułomek (daw.) — słabeusz.

przezpieczny (daw.) — bezpieczny.

miast (daw.) — zamiast.

powsinoga (daw.) — włóczęga.

tedy (daw.) — więc, zatem.

łacno (daw.) — łatwo.

zataić (daw.) — przyczaić, ukryć.

frasobliwie (daw.) — smutno.

duchem (daw.) — szybko.

sprawić się (daw.) — wywiązać sie z zadania.

miesiąc (daw.) — księżyc.

pokrzepić — wzmocnić.

zbożny (daw.) — pobożny, szlachetny.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

bartodziej a. bartnik — pszczelarz hodujący pszczoły leśne.

leziwo — urządzenie pomagające wspinać się po drzewach.

niepodobny (daw.) — niemożliwy.

płonny (daw.) — jałowy.

żywo (daw.) — szybko.

hacel — hak wkręcany w tylną część podkowy, by zapobiec ślizganiu się konia.

perć — ścieżka (zgwary góralskiej, którą Sienkiewicz wykorzystywał do naśladowania staropolszczyzny).

braniec — jeniec.

klimkiem rzucać (daw.) — kłamać.

masztalerz — tu: człowiek opiekujący się końmi.

któren — dziś popr.: który.

piędź — dawna miara długości, ok. 18–22 cm.

stajanie a. staje— dawna miara odległości, etymologicznie: dystans, po przebiegnięciu którego koń musi się zatrzymać.

obuch — tępa część siekiery a. topora, przeciwległa do ostrza.

jąć (daw.) — zacząć.

mizerykordia — (od łac. misericordia czyli miłosierdzie), krótki, wąski sztylet do dobijania rannych.

majdan (daw.) — plac, dziedziniec.

numa — litewska chata z ziemi i nieokorowanych bali.

dzierżyć (daw.) — trzymać.

spyża (daw.) — pożywienie, prowiant.

wolej (daw.) — lepiej.

obacz się! — sens: zobacz, co robisz!

jeno (daw.) — tylko.

przygodzić się (daw.) — przydarzyć się.

wygodzić (daw.) — dogodzić komuś, spełnić czyjeś życzenia.

byłby praw (daw.) — miałby rację.

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

łamanie kołem — forma średniowiecznej egzekucji.

starunek (daw.) — staranie, opieka.

ninie (daw.) — teraz.

ryży — rudy.

biesagi (daw.) — podwójny worek przewieszany przez ramię albo przywiązywany do siodła.

w rzeczy (daw.) — w rzeczywistości.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

zali (daw.) — czy.

prawić (daw.) — mówić, opowiadać.

gorze (ze starop. gorzeć: palić się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.

mizerykordia — (od łac. misericordia czyli miłosierdzie), krótki, wąski sztylet do dobijania rannych.

szlakować — tropić, śledzić.

przywieść (daw.) — doprowadzić.

knykieć — staw palca u ręki bądź odcinek między takimi stawami.

wóz — gwiazdozbiór Wielkiego bądź Małego Wozu.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

gdy opata nie stało — sens: po śmierci opata.

nalazła — dziś popr.: znalazła.

doma (daw.) — do domu.

piastować (daw.) — opiekować się, tu przen. „żywić zamiary”.

łatwie — dziś popr.: łatwo.

przezpiecznie (daw.) — bezpiecznie.

dufać (daw.) — ufać, zwł. nadmiernie.

żywie — dziś popr.: żyje.

jeno (daw.) — tylko.

godziłoby się (daw.) — wypadałoby.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

warchlak — młody dzik.

skapieć (daw.) — umrzeć.

uronić (daw.) — zgubić.

żywięcy (daw.) — żywy.

wadzić (daw.) — zawadzać, przeszkadzać.

Kurki — Plejady (gwiazdozbiór).

markotno (daw.) — smutno.

głownia — palący się lub spalony kawałek drewna.

zabaczyć (daw.) — zapomnieć.

poburzyli się — tu: zbuntowali się.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

odjąć (daw.) — zabrać.

lutnia (muz.) — instrument strunowy szarpany.

pałać — być rozpalonym, rozgrzanym.

gorątwa (daw.) — gorączka.

kulbaka — wysokie siodło przeważnie wojskowe.

berdysz — szeroki topór na długim drzewcu.

wartki (daw.) — szybki.

lichszy (daw.) — gorszy.

przywara — wada.

drzewo — tu: kopia.

kord — krótki miecz.

mizerykordia — (od łac. misericordia czyli miłosierdzie), krótki, wąski sztylet do dobijania rannych.

Arnoldów (daw.) — Arnoldowy, Arnolda.

komturia — jednostka administracyjna w państwie krzyżackim.

wiera (daw.) — wierzę.

prawy (daw.) — prawdziwy.

wżdy (daw.) — jednak, przecież.

ułomek (daw.) — słabeusz.

dowcip (daw.) — rozum.

św. Liboriusz — zm. IV w., biskup Le Mans.

parać się czymś (daw.) — praktykować (np. jakieś rzemiosło).

św. Jerzy — męczennik z III–IV w., patron rycerzy.

wskórać coś — zdziałać coś.

suto — obficie.

przybytek — tu: zysk.

grzywna — śrdw. jednostka płatnicza, o wartości pół funta złota lub srebra.

zawarować (daw.) — zastrzec.

wartko (daw.) — szybko.

jadący — dziś popr.: jadąc.

zgonić (daw.) — dogonić.

przezpiecznie (daw.) — bezpiecznie.

włodyka — rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych.

starunek (daw.) — staranie, opieka.

Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

leżący — dziś popr.: leżąc.

któren — dziś popr.: który.

w rzeczy (daw.) — w rzeczywistości, rzeczywiście.

markotno (daw.) — smutno.

chudoba (daw.) — dobytek.

zgonić (daw.) — dogonić.

mdły (daw.) — słaby.

osobny — tu: dodatkowy.

jedło a. jadło — jedzenie.

żywięcy — dzis popr.: żyjący, żywy.

jeno (daw.) — tylko.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

zresztą — tu: poza tym.

łechtać (daw.) — łaskotać, tu przen.: kłuć.

tur — wymarły dziki ssak z rzędu parzystokopytnych.

odyniec — samiec dzika.

przedziać (daw.) — przebić, por.: nadziać.

warchlak — młody dzik.

grzęzawa — dziś popr.: grzęzawisko.

parów — wąwóz.

dżdże (daw.) — deszcze.

kiścień — rodzaj broni obuchowej składającej się z drzewca, łańcucha i umieszczonej na jego końcu kuli; często (jak w tym przypadku) błędne określenie broni podobnej do maczugi z nabijaną czymś twardym główką.

kołtun — splątane włosy, często zaatakowane przez robactwo.

co duchu (daw.) — co tchu.

osacznik — człowiek idący w obławie podczas polowania.

sprawić — tu: zamęczyć, oprawić jak zwierzę.

wszędy — dziś popr.: wszędzie.

żywo (daw.) — szybko.

rychło (daw.) — szybko.

obaczyć się — tu: odzyskać zmysły, odzyskać rozum.

wraz (daw.) — zaraz, wkrótce.

alkierz (daw.) — izba narożna, często reprezentacyjna.

krzepki (daw.) — silny.

w niebiesiech — dziś popr.: w niebie.

widomy (daw.) — widoczny.

jutrznia — pierwsza część katolickiej liturgii godzin (cyklu codziennych modlitw obowiązkowych dla osób ze święceniami duchownymi) odmawiana o wschodzie słońca.

kościej (daw.) — szkielet.

krucyfiks — krzyż z przybitą postacią Chrystusa, od łac. crucifixus: ukrzyżowany.

mizerykordia — (od łac. misericordia czyli miłosierdzie), krótki, wąski sztylet do dobijania rannych.

włosiennica — szorstkie ubranie, noszone na gołe ciało w celach pokutnych.

powrósło (daw.) — powróz, gruby sznur.

podać się w tył (daw.) — pochylić się w tył.

znać — poznać, widać.

jąć (daw.) — zacząć.

rzezać (daw.) — zabijać, zarżnąć.

dżdżu (daw.) — deszczu.

czatownik (daw.) — wartownik lub zwiadowca.

czeladź — służba.

wądół — wąwóz.

przezpiecznie (daw.) — bezpiecznie.

zali (daw.) — czy.

oksza (daw.) — rodzaj topora bojowego.

duszny — tu: dotyczący duszy.

tężeć — zastygać.

zawieść (daw.) — zaprowadzić.

brzemię — ciężar.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

zaprzeć się — zaprzeczyć czemuś, nie przyznać się do czegoś.

borowy — gajowy, leśnik.

pogrześć — pogrzebać, pochować.

wybrać — tu: wykopać.

folgować (daw.) — traktować łagodniej.

nie masz (daw.) — nie ma.

kmieć — zamożny chłop, posiadający własne gospodarstwo.

gądek (daw.) — grajek, muzyk, od „gędźba”: muzyka.

widomie (daw.) — widocznie.

martwica — tu: śmierć, upiór.

oboje księstwo — Janusz I Mazowiecki i Anna Danuta.

Ziemowit IV — (ok. 1352–1426) książę płocki, prowadzący samodzielną politykę zagraniczną, długo występował jako przeciwnik Jagiełły, dał się poznać jako dobry administrator.

poniechać czegoś (daw.) — zrezygnować z czegoś.

rozkiełznać — zdjąć uprząż.

łacno (daw.) — łatwo.

smolarz — człowiek trudniący się wytwarzaniem smoły, dziegciu i węgla drzewnego.

chorzeć — dziś popr.: chorować.

zabaczyć (daw.) — zapomnieć.

wezgłowie — część posłania, gdzie kładzie się głowę.

któren — dziś popr.: który.

maić (daw.) — ozdabiać kwiatami.

sen nieprzespany — metafora śmierci, użyta w trenie VII Jana Kochanowskiego.

kosztur — dziś popr.: kostur.

komża — szata liturgiczna krótsza od alby.

nałęczka (daw.) — chusta służąca jako przepaska na głowę.

przetowłosy (daw.) — jasnowłosy.

wezgłowie — część posłania, gdzie kładzie się głowę.

jąć (daw.) — zacząć.

czeladź — służba.

zapaska — rodzaj dekoracyjnego fartucha.

Kościej — szkielet, personifikacja śmierci.

wymawiać (daw.) — czynić wymówki, wypominać.

atoli (daw.) — jednak.

Requiem aeternam (łac.) — wieczne odpoczywanie.

umajony — ozdobiony kwiatami.

jutrznia — jedna z godzin liturgicznych (codziennych modlitw obowiązkowych dla osób ze święceniami duchownymi), przypadająca na świt.

niewiasta — tu: żona.

grzywna — śrdw. jednostka płatnicza, o wartości pół funta złota lub srebra.

Ziemowit IV — (ok. 1352–1426) książę płocki, prowadzący samodzielną politykę zagraniczną, długo występował jako przeciwnik Jagiełły, dał się poznać jako dobry administrator.

glejt (daw.) — list żelazny, dokument wystawiany przez władzę, zapewniający swobodę poruszania się po podlegającym jej terenie.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

wżdy (daw.) — jednak, przecież.

sprawić się (daw.) — postąpić.

tężeć — wzmacniać się.

wartkość (daw.) — szybkośc, gwałtowność.

przeszły w stan folgi — sens: osłabiły się.

przyzba — wał ziemny otaczający podmurówkę domu.

zapamiętać się — zamyślić się bądź zająć się czymś, zapominając o wszystkim innym.

frasunek (daw.) — smutek.

skapieć (daw.) — umrzeć.

Żmudź — historyczna nazwa tzw. Dolnej Litwy, nizinna kraina geograficzna i region administracyjny.

minstrel — dworski śpiewak, recytator i autor poezji.

lutnia (muz.) — instrument strunowy szarpany.

zmorzony — zmęczony.

niewywczas (daw.) — niewygoda.

rzeźwy — tu: energiczny.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

gorze (ze starop. gorzeć: palić się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.

przepomnieć (daw.) — zapomnieć.

glejt (daw.) — list żelazny, dokument wystawiany przez władzę, zapewniający swobodę poruszania się po podlegającym jej terenie.

nie nastają tam na jego szyję? — sens: nie chcą go zabić?

kapituła — rada sprawująca władzę w zakonie.

Flandria — region rozciągający się wzdłuż wybrzeży Morza Północnego na terenie Belgii, Francji i Holandii.

Geldria — prowincja Holandii położona pomiędzy rzekami IJssel, Moza i Ren.

Burgundia — region w centralnej Francji.

przecz (daw.) — dlaczego.

jeno (daw.) — tylko.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

tedy (daw.) — więc, zatem.

św. Jerzy — męczennik z III–IV w., patron rycerzy.

Władysław II Jagiełło — (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.

wymiarkować (daw.) — zorientować się.

Żmudź — historyczna nazwa tzw. Dolnej Litwy, nizinna kraina geograficzna i region administracyjny.

kapituła — rada sprawująca władzę w zakonie.

szranki (daw.) — drewniane ogrodzenie placu, na którym odbywał się turniej rycerski, przen. sam turniej.

ująć — zjednać.

Maurowie — w średniowieczu: określenie muzułmanów zamieszkujących na terenie dzisiejszej Hiszpanii.

przywtarzam (daw.) — wtóruję, zgadzam się.

iść o lepszą (daw.) — starać się wykazać przewagę.

cnić się (daw.) — tęsknić za czymś, martwić się, nudzić.

przeto (daw.) — więc, zatem.

przepomnieć (daw.) — zapomnieć.

do dnia (daw.) — świtem.

wymawiać (daw.) — czynić wymówki, wypominać.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

knecht — żołnierz piechoty niemieckiej.

orężny (daw.) — uzbrojony.

jeno (daw.) — tylko.

wżdy (daw.) — jednak, przecież.

pod wodę (daw.) — pod prąd.

przezpiecznie (daw.) — bezpiecznie.

wedle (daw.) — obok.

starunek (daw.) — staranie, opieka.

zapamiętać się — zamyślić się a. zająć się czymś, zapominając o wszystkim innym.

rada (daw.) — chętnie.

cytra (muz.) — instrument strunowy szarpany z płaskim pudłem rezonansowym.

skroś jakiej przyczyny (daw.) — dlaczego.

siła (daw.) — wiele.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

księstwo — Janusz I Starszy i Anna Danuta.

wedle (daw.) — obok.

uznać — tu: rozpoznać.

zabaczyć (daw.) — zapomnieć.

wskórać — zdziałać.

Aleksandra Olgierdówna — (ok. 1370–1434), córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV.

rodzona — siostra.

kniaź — książę.

Skirgiełło — (ok. 1355–1394), brat i bliski współpracownik Jagiełły, z jego ramienia namiestnik Litwy.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

stolec (daw.) — tron.

nawidzieć (daw.) — lubić, kochać.

Kirgiełły — właśc. Skirgiełły.

utrefić — (o włosach) ułożyć w loki.

przepomnieć (daw.) — zapomnieć.

władnie — dziś popr.: włada.

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

krzyw (daw.) — niechętny, obrażony.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

zali (daw.) — czy.

wicher — tu: wichrzyciel.

frasobliwy (daw.) — smutny.

Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

nie masz (daw.) — nie ma.

Marcin (Marcisz) z Wrocimowic — (zm. 1442), polski rycerz niemieckiego pochodzenia, starosta łowicki.

Mikołaj Powała z Taczewa — (ok. 1380–ok. 1415), rycerz i dyplomata, powołany do rady wojennej przed bitwą pod Grunwaldem.

św. Jerzy — męczennik z III–IV w., patron rycerzy.

nałęczka (daw.) — chusta służąca jako przepaska na głowę.

prawy (daw.) — prawdziwy.

rzewliwy (daw.) — smutny.

rzezać (daw.) — zarzynać, zabijać.

kmieć — zamożny chłop, posiadający własne gospodarstwo.

żywie — dziś popr.: żyje.

dla — tu: z powodu.

Aleksandra Olgierdówna — (ok. 1370–1434), córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV.

któren — dziś popr.: który.

skwapliwie (daw.) — chętnie.

Geldria — prowincja Holandii położona pomiędzy rzekami IJssel, Moza i Ren.

szranki (daw.) — drewniane ogrodzenie placu, na którym odbywał się turniej rycerski, przen. sam turniej.

rad (daw.) — zadowolony.

Pax (łac.) — pokój, tu: Spokój!.

Ziemowit IV — (ok. 1352–1426), książę płocki, prowadzący samodzielną politykę zagraniczną, długo występował jako przeciwnik Jagiełły, dał się poznać jako dobry administrator.

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

przyczyniać się (daw.) — wstawiać się.

Aleksandra Olgierdówna — (ok. 1370–1434), córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV.

śluzy a. ślozy(daw.) — łzy.

prawić (daw.) — mówić, opowiadać.

niewiasta — tu: żona.

mdły (daw.) — słaby.

znajęcy — dziś popr.: znający.

radzi (daw.) — chętnie.

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

wszelako (daw.) — jednak.

Mikołaj Powała z Taczewa — (ok. 1380–ok. 1415), rycerz i dyplomata, powołany do rady wojennej przed bitwą pod Grunwaldem.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

pomiarkować (daw.) — zorientować się, zrozumieć.

templariusze — zakon rycerski, założony ok. 1120 w Jerozolimie, pełna nazwa: Zakon Ubogich Rycerzy Chrystusa i Świątyni Salomona. Upadek zakonu spowodowały oskarżenia króla Francji Filipa IV Pięknego (1268-1314), poważnie zadłużonego u zakonu. Oskarżenia dotyczyły świętokradztwa, herezji, czarów, oraz spisków z poganami. Francuska gałąź zakonu została skasowana w 1311, a wielu spośród zakonników, włącznie z wielkim mistrzem Jakubem de Mollay i 54 najwyższymi dostojnikami, spalono na stosie. Ostatecznie zakon został zawieszony przez papieża w 1317.

bajczarz — dziś popr.: bajarz.

wadzić (daw.) — przeszkadzać.

mierzić (daw.) — wzbudzać odrazę, niechęć.

Władysław II Jagiełło — (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.

Zyndram z Maszkowic — (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.

jagody (daw.) — policzki.

zrazu — najpierw.

osiedzieć się (daw.) — pozostać, przetrwać w danym miejscu a. na danym stanowisku.

przedniejsi (daw.) — ważniejsi, dostojniejsi.

dworscy — dworzanie.

zmiarkować — zrozumieć, zorientować się.

pergamin — specjalnie preparowana skóra zwierzęca, przystosowana do pisania na niej; tu: dokumenty.

jeno (daw.) — tylko.

rad (daw.) — chętnie.

zgoła (daw.) — całkiem.

Ziemowit IV — (ok. 1352–1426) książę płocki, prowadzący samodzielną politykę zagraniczną, długo występował jako przeciwnik Jagiełły, dał się poznać jako dobry administrator.

wywodzić (daw.) — wyprowadzać.

kniaź — książę.

ongi (daw.) — dawniej, wcześniej.

rum (daw.) — rumor, hałas, zamieszanie.

bogdaj — bodaj, nawet.

bramować — obszywać brzegi.

iście (daw.) — naprawdę.

prawy (daw.) — prawdziwy.

Geldria — prowincja Holandii położona pomiędzy rzekami IJssel, Moza i Ren.

baczność — uwaga.

pewnikiem (daw.) — na pewno.

olsnąć (daw.) — oślepnąć.

wiera (daw.) — naprawdę.

spólniczki — dziś popr.: wspólniczki.

gądek (daw.) — grajek, muzyk, od „gędźba”: muzyka.

drzewiej (daw.) — dawniej.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

skroś tej przyczyny (daw.) — dlatego.

godzić (daw.) — tu: celować.

zali (daw.) — czy.

statek (daw.) — stateczność.

wraz (daw.) — zaraz.

powrósło (daw.) — gruby sznur, powróz.

szwank (z niem.) — szkoda.

szranki (daw.) — drewniane ogrodzenie placu, na którym odbywał się turniej rycerski, przen. sam turniej.

wyszlamować — wyjąć (metafora odnosząca się do wyjmowania szlamu z cieku wodnego).

do cna (daw.) — całkiem.

pustota (daw.) — lekkomyślność i skłonność do figlów.

wolej (daw.) — lepiej.

atoli (daw.) — jednak.

wywczas (daw.) — odpoczynek.

przydać (daw.) — dodać.

chycić — dziś popr.: chwycić.

rozsierdzić się (daw.) — zezłościć się.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

mitręga (daw.) — trud bądź zwlekanie.

wygodzić (daw.) — dogodzić.

przeto (daw.) — więc, zatem.

przygodzić się (daw.) — przydarzyć się.

niełacno (daw.) — niełatwo, trudno.

nieszporny — tu: poważny, dostojny; nieszpory — przedostatnia, wieczorna część liturgii godzin, to jest cyklu codziennych modlitw obowiązkowych dla osób ze święceniami duchownymi.

cnić się (daw.) — tęsknić za czymś, martwić się, nudzić.

spłonić się (daw.) — zaczerwienić się.

Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

Jan Farurej z Garbowa — rycerz, brat Zawiszy Czarnego.

Mikołaj Powała z Taczewa — (ok. 1380–ok. 1415), rycerz i dyplomata, powołany do rady wojennej przed bitwą pod Grunwaldem.

Paszko (Paweł) z Biskupic, zwany Złodziej — rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.

Władysław II Jagiełło — (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.

Władysław Opolczyk — (ok. 1330–1401), książę opolski, lennik czeski, stronnik dynastii Andegawenów, zastawił Krzyżakom zamek w Złotoryi, co stało się dla nich uzasadnieniem do zawłaszczania terytoriów Polski.

ziemia dobrzyńska — obszar na wschód od Torunia, zagarnięty przez Krzyżaków wskutek bezprawnej umowy z księciem Władysławem Opolczykiem.

Konrad von Jungingen — 1355–1407, wielki mistrz zakonu krzyżackiego w latach 1393-1407, zręczny polityk, umiejętnie rozgrywający konflikty między książętami litewskimi.

Żmudź — historyczna nazwa tzw. Dolnej Litwy, nizinna kraina geograficzna i region administracyjny.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

obiecnijcie — dziś popr.: obiecajcie.

siła (daw.) — wiele.

rajca — radca, doradca.

zdurzyć (daw.) — oszukać.

stolec (daw.) — tron.

wżdy (daw.) — jednak, przecież.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

kmieć — zamożny chłop, posiadający własne gospodarstwo.

wypierać się czegoś — zaprzeczać czemuś.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

szranki (daw.) — drewniane ogrodzenie placu, na którym odbywał się turniej rycerski, przen. sam turniej.

gładko — tu: łatwo.

nieudałych — dziś popr.: nieudanych.

Mikołaj Powała z Taczewa — (ok. 1380–ok. 1415), rycerz i dyplomata, powołany do rady wojennej przed bitwą pod Grunwaldem.

tęższy (daw.) — silniejszy.

grabia — dziś: hrabia.

grzywna — śrdw. jednostka płatnicza, o wartości pół funta złota lub srebra.

wstrzymać a. strzymać, strzymać (daw.) — tu: wystarczyć.

przydać (daw.) — dodać.

żywie — dziś popr.: żyje.

przezpiecznie (daw.) — bezpiecznie.

zali (daw.) — czy.

Zyndram z Maszkowic — (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.

przyczynić się za kimś — wstawić się za kimś.

kniaź (daw.) — książę.

zajrzeć a. zaźrzeć(daw.) — zazdrościć.

jeno (daw.) — tylko.

podufałość (daw.) — zaufanie, przyjaźń.

bojarzyn a. bojar — rycerz, szlachcic ruski, wołoski lub litewski.

zajrzeć (daw.) — zazdrościć.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

kwaśny — tu: niezadowolony.

pono (daw.) — ponoć, podobno.

żywie — dziś popr.: żyje.

przeznać — dziś popr.: poznać.

powściągnąć (daw.) — powstrzymać.

podziwienie — dziś popr.: podziw.

karby (daw.) — dyscyplina.

prawo lenne — prawo regulujące stosunki między suzerenem a wasalem, z reguły oparte na nadawaniu ziemi w zamian za służbę.

kmieć — zamożny chłop, posiadający własne gospodarstwo.

przyrodzony — wrodzony, naturalny.

Konrad von Jungingen — 1355–1407, wielki mistrz zakonu krzyżackiego w latach 1393-1407, zręczny polityk, umiejętnie rozgrywający konflikty między książętami litewskimi.

prorocze słowa — proroctwo św. Brygidy Szwedzkiej (1303-1373), świętej, wizjonerki i pisarki, założycielki zakonu brygidek.

utwierdzić (daw.) — ustanowić.

błąd (daw.) — tu: pogaństwo.

ochromieć (daw.) — okuleć.

racjom — prawdop. winno być: rajcom, czyli doradcom.

Saraceni — Arabowie, muzułmanie, przen. poganie; w czasie opisywanym w powieści w Hiszpanii trwała rekonkwista, to jest odbijanie ziem zajętych przez Saracenów.

zawłóczyć się (daw.) — zasłaniać się.

duszny — tu: dotyczący duszy.

krotofila a. krotochwila — żart.

małmazja — słodkie wino greckie.

ochromieć (daw.) — okuleć.

szkuta — płaskodenny statek rzeczny.

Zyndram z Maszkowic — (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.

Mikołaj Powała z Taczewa — (ok. 1380–ok. 1415), rycerz i dyplomata, powołany do rady wojennej przed bitwą pod Grunwaldem.

Nogat — wschodnie ujście Wisły.

przeźroczy — dziś popr.: przeźroczysty.

mularz — dziś: murarz.

widzi mi się — wydaje mi się.

pałąkowaty — (o nogach) wykrzywiony; częsta przypadłość ludzi spędzających dużo czasu na koniu.

w równi — na równinie.

obstać, stać — wystarczyć.

prezbiterium — część kościoła, w której znajduje się ołtarz.

nierad (daw.) — niezadowolony.

wielki szpitalnik — urzędnik opiekujący się szpitalami w zakonie krzyżackim, jednocześnie komtur elbląski.

wielki szatny — w zakonie krzyżackim urzędnik zajmujący się składami odzieży, a także pancerzami i zbrojownią.

mały komtur — wicekomtur, zastępca komtura.

w Prusiech — dziś popr.: w Prusach.

rycerz rozbójnik (niem. Raubritter )— rycerz utrzymujący się z rabunku.

podmawiać (daw.) — namawiać, podjudzać.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

Ragneta — obecnie Nieman w obwodzie kaliningradzkim; w r. 1289 krzyżacy zbudowali tam zamek.

szranki (daw.) — drewniane ogrodzenie placu, na którym odbywał się turniej rycerski, przen. sam turniej.

wziętość (daw.) — popularność.

mistrzów (daw.) — mistrzowy, mistrza.

krępy — niski i mocno zbudowany.

pałąkowaty — (o nogach) wykrzywiony (częsta przypadłość ludzi spędzających dużo czasu na koniu).

krotofilnik (daw.) — żartowniś.

przymówić — zagadnąć złośliwie.

lamus — budynek gospodarczy, składzik.

pomawiać — posądzać.

Vorburg (niem.) — podzamcze.

utwierdzenie (daw.) — umocnienie.

szychta (daw.) — tu: warstwa, stos.

lazaret — szpital wojskowy bądź przytułek.

wedle (daw.) — obok.

czeladź — służba.

młynówka — potok, przeważnie sztuczny, napędzający młyn wodny.

ludwisarnia (daw.) — warsztat ludwisarski, w którym wytwarzano dzwony, lufy dział i inne duże przedmioty z brązu.

niezmierny — tu: wielki.

puszkarnia (daw., z węg.) — zakład pracy puszkarza, rzemieślnika zajmującego się artylerią.

Nogat — wschodnie ujście Wisły.

krzesać (daw.) — wyciosywać z kamienia.

deptak — maszyna wykorzystująca koło wprawiane w ruch przez ludzi bądź zwierzęta.

jedle — dziś popr.: jadle.

fechtmistrz — wytrawny szermierz.

Fryz a. Fryzyjczyk — mieszkaniec Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.

lubo (daw.) — chociaż.

wezwyczajenie — dziś popr.: przyzwyczajenie.

niebaczny (daw.) — nieostrożny.

książę polski — Władysław Opolczyk (ok. 1330–1401), książę opolski, lennik czeski, stronnik dynastii Andegawenów, zastawił Krzyżakom zamek w Złotoryi, co stało się dla nich uzasadnieniem do zawłaszczania terytoriów Polski.

piędź — dawna miara długości, ok. 18–22 cm.

dzierżyć (daw.) — trzymać.

spyża (daw.) — pożywienie, prowiant.

bitwa pod Płowcami — rozegrana 27 września 1331 r. między wojskami Władysława Łokietka a oddziałami krzyżackimi, przerwała krzyżacką kampanię przeciw Polsce.

Władysław I Łokietek — (ok. 1260–1333), król Polski od 1320, przedtem długo walczył o zjednoczenie kraju po okresie rozbicia dzielnicowego.

Kawalerowie Mieczowi — niemiecki zakon rycerski założony w Rydze przez biskupa Alberta von Buxhövdena w 1202 r., w. 1237 połączył się z krzyżakami, zachowując pewną odrębność administracyjną.

odzierżyć (daw.) — otrzymać.

Władysław II Jagiełło — (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.

w Prusiech — dziś popr.: w Prusach.

pątnik (daw.) — pielgrzym.

żeleźce (daw.) — grot.

niepodobny (daw.) — nieprawdopodobny, niemożliwy.

graf — tytuł arystokratyczny w Niemczech i w krajach niegdyś od nich zależnych.

niepożyty (daw.) — niepokonany.

ex luto (łac.) — z błota.

bramy piekielne nie przemogą — w oryginale (Mt 16, 18) odnosiło się do Kościoła.

jeno (daw.) — tylko.

zali (daw.) — czy.

jąć (daw.) — zacząć.

żywiący — dziś popr.: żyjący.

niedziela (daw.) — tydzień.

Piotrowin — według legendy rycerz wskrzeszony przez św. Stanisława, by świadczyć po jego stronie przed królem Bolesławem Śmiałym.

o szczętu (daw.) — całkiem.

szczebrzuch — słowniki podają znaczenie: wiano panny młodej. Sienkiewicz prawdop. skontaminował to ze słowem „brzeszczot”.

nieradzi (daw.) — niechętnie.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

próżno (daw.) — na darmo.

skapieć (daw.) — umrzeć.

warchoł (daw.) — tu: raban, hałas.

rad (daw.) — chętnie.

kapituła — rada sprawująca władzę w zakonie.

lazaret — szpital wojskowy bądź przytułek.

zali (daw.) — czy.

grzywna — śrdw. jednostka płatnicza, o wartości pół funta złota lub srebra.

żeś ty był praw (daw.) — że miałeś rację.

k'Niemcom (daw.) — do Niemców.

godny (daw.) — mocny, solidny.

tęższy — silniejszy.

pomiarkować (daw.) — zorientować się.

Zyndram z Maszkowic — (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.

nie lza (daw.) — nie można.

Timur Chromy a. Tamerlan — (1336-1405), chan Złotej Ordy i twórca wielkiego mongolsko-tatarskiego imperium, które rozpadło się po jego śmierci.

któren — dziś popr.: który.

płowy — (o włosach) jasny.

wskórać — zdziałać.

upamiętać się — dziś popr.: opamiętać się.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

refektarz — pomieszczenie w klasztorze służące jako jadalnia.

tęgi — tu: silny, mocny.

godnie (daw.) — mocno, solidnie.

stanie (daw.) — starczy.

wydobrzeć — wyzdrowieć.

pogrześć (daw.) — pogrzebać, pochować.

frasunek (daw.) — smutek.

truchełka (daw.) — trumienka.

starunek (daw.) — opieka.

Aleksandra Olgierdówna — (ok. 1370–1434), córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV.

prawić (daw.) — mówić.

wywczasować się (daw.) — odpocząć.

mianować — tu: wyznaczać do uwolnienia.

Saracenowie — muzułmanie w czasie akcji powieści zamieszkujący Hiszpanię.

utwierdzenie (daw.) — umocnienia.

wiera (daw.) — prawda.

w rzeczy (daw.) — w rzeczywistości.

wyżenąć (daw.) — wygnać.

przepomnieć (daw.) — zapomnieć.

driakiew (daw.) — zioło lecznicze, lek.

wedle (daw.) — obok.

kmieć — zamożny chłop, posiadający własne gospodarstwo.

któren — dziś popr.: który.

szranki (daw.) — drewniane ogrodzenie placu, na którym odbywał się turniej rycerski, przen. sam turniej.

popręg — rzemień podtrzymujący siodło.

płatnerz — rzemieślnik wytwarzający zbroje płytowe, później także broń białą.

Zyndram z Maszkowic — (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.

dla — tu: ze względu na.

refektarz — pomieszczenie w klasztorze służące jako jadalnia.

graf — tytuł arystokratyczny w Niemczech i w krajach niegdyś od nich zależnych.

Szwabia — region w południowych Niemczech.

Burgundia — region w centralnej Francji.

lubo (daw.) — chociaż.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

małmazja — słodkie wino greckie.

konwent — klasztor, zakon.

Władysław II Jagiełło — (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.

mieć w głowie — być pod wpływem alkoholu.

wraz (daw.) — zaraz.

pomiarkować (daw.) — zorientować się.

gruby — niewyrafinowany, mało kulturalny.

polerowny (daw.) — wyrafinowany.

szpylman (z niem.) — grajek.

trefniś — błazen.

księżna Witoldowa — Anna Światosławowna, księżniczka smoleńska (zm. 1418)

arcaby — dziś popr.: warcaby.

Konrad von Jungingen — 1355–1407, wielki mistrz zakonu krzyżackiego w latach 1393-1407, zręczny polityk, umiejętnie rozgrywający konflikty między książętami litewskimi.

Skarbek — według legendy był to protoplasta rodu Awdańców.

barziej — dziś popr: bardziej.

Hundsfeld (niem.) — psie pole.

takie pole — bitwa na Psim Polu, według tradycji propagowanej przez sto lat późniejszą kronikę mistrza Wincentego, miała odbyć się w 1109 roku w pobliżu Wrocławia między oddziałami Bolesława Krzywoustego a cesarza niemieckiego Henryka V. Wcześniejszy kronikarz, Gall Anonim, o tej bitwie nie wspomina.

grześć (daw.) — grzebać, chować.

stropić się (daw.) — stracić pewność siebie.

wżdy (daw.) — jednak, przecież.

płatnerz — rzemieślnik wytwarzający zbroje płytowe, później także broń białą.

łokieć — dawna miara długości, ok. 55–77 cm.

piędź — dawna miara długości, ok. 18–22 cm.

pergamin — specjalnie preparowana skóra zwierzęca służąca do pisania.

spłonić się (daw.) — zaczerwienić się.

nabrać — tu: napęcznieć.

znajęcy — dziś popr.: znający.

czerstwy — zdrowy, silny.

tedy (daw.) — więc, zatem.

oboje księstwo — Ziemowit IV i Aleksandra Olgierdówna.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

ochota (daw.) — zabawa.

rad (daw.) — chętnie.

gładki (daw.) — piękny.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

starunek (daw.) — opieka.

przezpiecznie (daw.) — bezpiecznie.

wiera (daw.) — prawda.

wartko (daw.) — szybko.

truchełka (daw.) — trumienka.

mitręga (daw.) — powolny, męczący i mało efektywny wysiłek.

mierzeja — tu: brzegi, wybrzeże.

piastować (daw.) — opiekować się.

żywie — dziś popr.: żyje.

najprzystojniej — najlepiej, najbardziej odpowiednio.

w polu — chodzi o pole bitwy.

jeno (daw.) — tylko.

cięgiem (daw.) — ciągle.

zabawić (daw.) — przebywać.

polepa — gliniana podłoga.

jeno (daw.) — tylko.

zapamiętać się — zamyślić się a. zająć się czymś, zapominając o wszystkim innym.

płużyć (daw.) — opłacać się, służyć, sprzyjać.

nie masz (daw.) — nie ma.

wnątrzu — dziś popr.: wnętrzu.

śluzy, ślozy (daw.) — łzy.

skapieć (daw.) — umrzeć.

łacno (daw.) — łatwo.

przepomnieć (daw.) — zapomnieć.

onej (daw.) — tej.

frasunek (daw.) — smutek.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

spyża (daw.) — pożywienie, prowiant.

toczyć — tu: zżerać od środka.

tedy (daw.) — więc, zatem.

truchłeczka (daw.) — trumienka.

cnić się (daw.) — tęsknić za czymś, martwić się, nudzić.

baczyć (daw.) — patrzeć, uważać, zwracać uwagę.

wszelako (daw.) — jednak.

pod włos — tu: niezgodnie z moimi oczekiwaniami.

praw (daw.) — ma rację.

frasować się (daw.) — smucić się.

gotowy grosz (daw.) — gotówka.

rad (daw.) — chętnie.

patrzyć się — tu: wydawać się na właściwym miejscu.

ściana — tu: granica.

przetowłosy (daw.) — jasnowłosy.

somsiedztwo — dziś popr.: sąsiedztwo.

k'sobie (daw.) — do siebie.

sczeznąć — umrzeć.

miarkować — uważać, orientować się.

cnić się (daw.) — tęsknić za czymś, martwić się, nudzić.

polepa — gliniana podłoga.

wedle (daw.) — obok.

siestrze — dziś popr.: siestrze.

kierz (daw.) — krzak.

czeladź — służba.

rad (daw.) — zadowolony.

rogoża (daw.) — mata upleciona z łyka lub z sitowia.

opat — wyższy przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

jeno (daw.) — tylko.

kasztel (daw.) — zameczek, niewielka twierdza.

szczuka (daw.) — szczupak.

kiełb — ryba słodkowodna z rodziny karpiowatych.

wedle tego — tu: mówiąc o tym.

miarkować — tu: myśleć.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

uładzić — dojść do porządku.

pchnąć — tu: wysłać.

prawy (daw.) — prawdziwy.

któren — dziś popr.: który.

omieszkać — zaniedbać zrobienia czegoś.

kasztel (daw.) — zameczek, niewielka twierdza.

ostatnia para — ostatni dech.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

kmieć — zamożny chłop, posiadający własne gospodarstwo.

gładki (daw.) — piękny.

wodzić (daw.) — prowadzić.

pomiarkować (daw.) — zorientować się.

zawdy (daw.) — zawsze.

świerzopa — klacz.

fryzyjski — pochodzący z Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.

braniec (daw.) — jeniec.

rycerz rozbójnik (niem. Raubritter )— rycerz utrzymujący się z rabunku.

polepa — gliniana podłoga.

ongi (daw.) — dawniej.

dżdże (daw.) — deszcze.

starunek (daw.) — opieka.

karbowy — osoba nadzorująca pracę chłopów.

kasztel (daw.) — zameczek, niewielka twierdza.

kasztel (daw.) — zameczek, nieduża twierdza.

częstokół — palisada, wał z zaostrzonych bali.

czatownia — wartownia.

tedy (daw.) — więc, zatem.

odsep — opłata w formie odsypanej mąki.

Jadwiga — (ok. 1374–1399), córka Ludwika Węgierskiego, w 1384 koronowana na króla Polski (prawo nie przewidywało wówczas koronacji królowej), w 1386 poślubiła Władysława Jagiełłę, co dało początek unii polsko-litewskiej.

zali (daw.) — czy.

czeladź — służba.

wskróś tej przyczyny (daw.) — dlatego.

doma (daw.) — w domu.

jeno (daw.) — tylko.

niepożyty (daw.) — niepokonany, nie do zniszczenia.

jary (daw.) — mocny.

przygodzić się (daw.) — przydarzyć się.

małmazja — słodkie wino greckie.

Anna Cylejska — (ok. 1380–1416 w Krakowie), druga żona Władysława Jagiełły, wnuczka Kazimierza Wielkiego.

niedziela (daw.) — tydzień.

napierać się (daw.) — upierać się, usilnie na coś namawiać.

Mikołaj Powała z Taczewa — (ok. 1380 – ok. 1415), rycerz i dyplomata, powołany do rady wojennej przed bitwą pod Grunwaldem.

skwapliwie (daw.) — chętnie.

przeznać (daw.) — poznać.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

Władysław II Jagiełło — (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.

Zyndram z Maszkowic — (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.

jąć (daw.) — zacząć.

czysty — tu: prawdziwy.

ceber (daw.) — duże naczynie, wykonane z drewnianych klepek.

poprąg — rzemień podtrzymujący siodło.

przywieść (daw.) — przyprowadzić, doprowadzić.

wymiarkować (daw.) — zorientować się, zrozumieć.

zabawić (daw.) — przebywać.

Wniebowzięcie Najświętszej Panny — 15 sierpnia.

chudy — tu: skromny, mało obfity.

lech — obszar ziemi uprawnej.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

zapuścić — zaniedbać, pozwolić zarosnąć.

do dnia (daw.) — rano.

kasztel (daw.) — zameczek, nieduża twierdza.

przysposabiać — przygotowywać.

znojny (daw.) — męczący, pracowity.

przebodzion (daw.) — przebity.

zaściągnięty — dziś popr.: zaciągnięty.

ruja — okres godowy u zwierząt.

przygodzić się (daw.) — przydarzyć się.

zali (daw.) — czy.

rychło (daw.) — szybko, wkrótce.

Fryz a. Fryzyjczyk — mieszkaniec Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.

ninie (daw.) — teraz.

nie masz (daw.) — nie ma.

jeno (daw.) — tylko.

berdysz — szeroki topór na długim drzewcu.

piastować (daw.) — opiekować się.

sczeznąć (daw.) — zginąć.

dawać baczenie — uważać, obserwować, opiekować się.

przepomnieć (daw.) — zapomnieć.

nowoć, nowina — świeżo wykarczowany grunt.

nowina — świeżo wykarczowany grunt.

do grodu — do sądu grodzkiego.

zjechać się (daw.) — spotkać się.

swary — spory, kłótnie.

w podle (daw.) — obok.

Żmudź — historyczna nazwa tzw. Dolnej Litwy, nizinna kraina geograficzna i region administracyjny.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

Władysław II Jagiełło — (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.

walny — poważny, zasadniczy, decydujący.

rychło (daw.) — szybko.

przeznać (daw.) — poznać.

Konrad von Jungingen — 1355–1407, wielki mistrz zakonu krzyżackiego w latach 1393-1407, zręczny polityk, umiejętnie rozgrywający konflikty między książętami litewskimi.

żywie — dziś popr.: żyje.

wymiarkować (daw.) — zrozumieć, zorientować się.

poganinem — w rzeczywistości Jagiełło został w dzieciństwie ochrzczony w obrządku wschodnim.

krześcijaństwo dopiero co przyjął — w rzeczywistości Jagiełło został w dzieciństwie ochrzczony w obrządku wschodnim.

któren — dziś popr.: który.

jucha — krew, tu: obelga użyta w pieszczotliwy sposób.

chruściel — ptak wodny.

ruń — wschodząca roślinność.

cyranka — ptak wodny podobny do kaczki.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

wzięt — dziś popr.: wzięty.

kasztel (daw.) — zameczek, niewielka twierdza.

Żmudź — historyczna nazwa tzw. Dolnej Litwy, nizinna kraina geograficzna i region administracyjny.

zawdy a. zawżdy (daw.) — zawsze.

jeno (daw.) — tylko.

poletki — dziś popr.: poletka.

sprzęty — tu: żniwa.

naprzeć się (daw.) — uprzeć się na coś, domagać się czegoś.

oklep — jadąc na koniu bez siodła.

płowy — (o włosach) jasny.

przyłap a. przyłapa— płytka podcień ze słupów drewnianych ustawionych bezpośrednio przy ścianie domu.

zachorzał — dziś popr.: zachorował.

tur (daw.) — wymarły ssak leśny z rodziny parzystokopytnych.

niepożyty (daw.) — niedający się zniszczyć, pokonać.

ziółmi — dziś popr.: ziołami.

krzypota — kaszel, u Sienkiewicza konsekwentnie: choroba.

rad nierad — niezależnie od chęci.

godny (daw.) — porządny, solidny.

ciura (daw.) — pachołek wojskowy.

knecht (daw.) — żołnierz piechoty niemieckiej.

truchełka (daw.) — trumienka.

rad (daw.) — zadowolony.

wymiarkować (daw.) — zrozumieć, zorientować się.

przytwierdzić (daw.) — przytaknąć, potwierdzić.

łagiew a. łagiewka (daw.) — naczynie podróżne.

czaprak — sukienna podkładka pod siodło, mająca chronić konia przed obtarciami.

spłonić się (daw.) — zaczerwienić się.

lutnia (muz.) — instrument strunowy szarpany.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

włodyka — rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych.

wici — wezwanie na wojnę, przysyłane w postaci pęku gałązek (witek) wierzbowych lub powrozów.

płowy — (o włosach) jasny.

pacholę (daw.) — dziecko.

podobien — dziś popr.: podobny.

war — ukrop, wrzątek.

płomię — dziś popr.: płomień.

rad (daw.) — zadowolony.

ciągoty — pożądanie.

zbyć (daw.) — pozbyć się.

skwapliwie (daw.) — szybko i chętnie.

zapamiętać się — zamyślić się bądź zająć się czymś intensywnie, zapominając o wszystkim innym.

jeno (daw.) — tylko.

niesporo (daw.) — trudno, niewygodnie.

niebaczny — nieostrożny.

gwoli czegoś (daw.) — ze względu na coś.

przez pół — na pół, w połowie.

kasztel (daw.) — zameczek, niewielka twierdza.

zarzewie — żar.

płomię — dziś popr.: płomień.

przechera (daw.) — osoba sprytna, przekorna i złośliwa.

dufać (daw.) — ufać, zwłaszcza nadmiernie.

starunek (daw.) — staranie, opieka.

nie zwłócząc — dziś popr.: nie zwlekając.

trefić (daw.) — układać włosy w loki.

pątlik — siatka do podtrzymywania włosów.

Fryz a. Fryzyjczyk — mieszkaniec Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.

zgrzebło — grzebień lub szczotka służąca do czyszczenia sierści zwierząt.

wpodle (daw.) — obok.

wiera (daw.) — prawda.

rada (daw.) — chętnie.

jeno (daw.) — tylko.

źrały — dziś popr.: dojrzały.

zali (daw.) — czy.

nałęczka (daw.) — chusta służąca jako przepaska na głowę.

wadzić — przeszkadzać.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

miarkować się — panować nad emocjami.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

strzymać (daw.) — wystarczyć.

kulbaczyć — siodłać.

jąć (daw.) — zacząć.

łęk — podmokła łąka.

kasztel (daw.) — zameczek, niewielka twierdza.

mozolnie — powoli i pracowicie.

odsada — krawędź wału.

czatownia (daw.) — wartownia.

wądół — wąwóz.

zbytek (daw.) — nadmiar.

częstokół — wał z drewnianych bali, palisada.

polepa — podłoga z gliny.

darnina — warstwa ziemi z korzeniami traw.

a przecie jeszcze nie wieczór — sens: a przecież rodzice jeszcze są młodzi.

wiano — posag.

czeladź (daw.) — służba.

żeniaty — dziś popr.: żonaty.

kmieć — zamożny chłop, posiadający własne gospodarstwo.

miesiąc (daw.) — księżyc.

czerstwość (daw.) — siła i zdrowie.

jeno (daw.) — tylko.

włodyka — rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

Ulrich von Jungingen — 1360–1410, wielki mistrz zakonu krzyżackiego, zginął w bitwie pod Grunwaldem.

Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370-1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

klechdania — klechdy, bajania, przesadzone opowieści.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

pogorzel (daw.) — pożar.

domosko — dziś popr.: domostwo.

kasztel (daw.) — zameczek, niewielka twierdza.

chełpić się — chwalić się.

krzepki — mocny, silny.

war — ukrop, wrzątek.

Władysław II Jagiełło — (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.

wnęki — (gw.) wnuki.

nowoć a. nowina — świeżo wykarczowane pole.

ruń — wschodząca roślinność.

świerzopa — klacz.

godny (daw.) — porządny, solidny.

kasztelania — jednostka urzędowo-terytorialna w dawnej Polsce.

Władysław II Jagiełło — (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.

kasztel (daw.) — zameczek, niewielka twierdza.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

sklep (daw.) — piwnica.

niepożyty (daw.) — niedający się zniszczyć, pokonać.

wojna Grzymalitów z Nałęczami — wojna domowa w Wielkopolsce, toczona w latach 1382–1385 między przedstawicielami dwóch rodów możnowładców. Konflikt wynikał z różnych koncepcji obsadzenia tronu polskiego po wygaśnięciu linii Piastów.

domosko — dziś popr.: domostwo.

gorzeć (daw.) — palić się.

wiera (daw.) — prawda.

aże mi czasem cudnie — aż się czasem dziwię.

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

żywili — dziś popr.: żyli.

siedną — dziś popr.: siądą.

prawy (daw.) — prawdziwy.

karbowy — osoba nadzorująca pracę chłopów.

czeladź (daw.) — służba.

godnie (daw.) — porządnie, solidnie.

jeno (daw.) — tylko.

boćkać — całować.

głownia — palący się lub spalony kawałek drewna.

sczeznąć (daw.) — umrzeć, zginąć.

najtęższy (daw.) — najsilniejszy.

wolej (daw.) — lepiej.

podogonie — część ciała zwierzęcia znajdująca się pod ogonem; zad.

solówka — naczynie na sól.

wygodzić (daw.) — spełnić czyjeś życzenie, zadowolić kogoś.

grzywna — śrdw. jednostka monetarna, wartość określonej wagi kruszcu.

suty (daw.) — wystawny, obfity.

gądek (daw.) — grajek, muzyk, od „gędźba”: muzyka.

książę — w dawnej polszczyźnie rzeczownik rodzaju nijakiego.

czatownia (daw.) — wartownia.

drzewiej (daw.) — dawniej.

Konrad von Jungingen — 1355–1407, wielki mistrz zakonu krzyżackiego w latach 1393-1407, zręczny polityk, umiejętnie rozgrywający konflikty między książętami litewskimi.

książęta na Płocku — Ziemowit IV i Aleksandra Olgierdówna.

zabawić (daw.) — przebywać, pozostawać.

szranki — ogrodzenie placu, na którym odbywał się turniej rycerski bądź pojedynek, przen. sam turniej.

niebytność — nieobecność.

umknąć czci — postąpić niehonorowo.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

odjąć się (daw.) — umknąć a. uniknąć czegoś.

wielki komtur — w zakonie krzyżackim zastępca wielkiego mistrza.

jeno (daw.) — tylko.

Aleksandra Olgierdówna — (ok. 1370–1434), córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV.

Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370-1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

Mikołaj Powała z Taczewa — (ok. 1380–ok. 1415), rycerz i dyplomata, powołany do rady wojennej przed bitwą pod Grunwaldem.

Paweł (Paszko) zwany Złodziej z Biskupic — rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.

odkazać (daw.) — odpowiedzieć.

prawić (daw.) — mówić.

zafrasować się (daw.) — zasmucić się.

tedy (daw.) — więc, zatem.

zrok (daw.) — umówione miejsce i czas spotkania.

wielki szatny — w zakonie krzyżackim zajmował się szatami, a także pancerzami i uzbrojeniem.

spuścić się z tajemnicy — wyznać tajemnicę.

skroś tej przyczyny (daw.) — z tego powodu.

praw był (daw.) — miał rację.

cudować się (daw.) — dziwić się.

jeno (daw.) — tylko.

grzywna — śrdw. jednostka monetarna, wartość określonej wagi kruszcu.

rad (daw.) — zadowolony.

folgować (daw.) — traktować łagodniej.

przygodzić się (daw.) — przydarzyć się.

Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370-1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

zresztą — tu: poza tym.

Ulrich von Jungingen — 1360–1410, wielki mistrz zakonu krzyżackiego, zginął w bitwie pod Grunwaldem.

prawy (daw.) — prawdziwy.

któren — dziś popr.: który.

pono (daw.) — ponoć, podobno.

dybać (daw.) — czyhać.

w rzeczy (daw.) — w rzeczywistości.

Zyndram z Maszkowic — (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.

Konrad von Jungingen — 1355–1407, wielki mistrz zakonu krzyżackiego w latach 1393-1407, zręczny polityk, umiejętnie rozgrywający konflikty między książętami litewskimi.

Ulrich von Jungingen — 1360–1410, wielki mistrz zakonu krzyżackiego, zginął w bitwie pod Grunwaldem.

czeladź (daw.) — służba.

prawo niemieckie a. prawo magdeburskie— wzorowane na prawie miejskim Magdeburga, mogło dotyczyć także lokacji wsi.

włodyka — rycerz, zwłaszcza niemajętny bądź bez pełni praw stanowych.

rad (daw.) — chętnie.

sałhan (z ukr.) — naczynie na sadło.

spyża (daw.) — pożywienie, prowiant.

św. Brygida Szwedzka — (1303-1373), święta, wizjonerka, pisarka i teolog, założycielka zakonu brygidek.

najprzedniejszy (daw.) — najlepszy.

do cna — całkiem, zupełnie.

włodyka — rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych.

chełpliwość — skłonność do chwalenia się.

Władysław II Jagiełło — (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.

zabawić (daw.) — przebywać, pozostawać.

wyjaśniony — tu: rozjaśniony.

Zyndram z Maszkowic — (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.

wraz (daw.) — zaraz, wkrótce.

bogdaj — tu: kto wie, czy.

zgorzeć (daw.) — spalić się.

tedy (daw.) — więc, zatem.

tur (daw.) — wymarły ssak leśny z rodziny parzystokopytnych.

Mazowsze — Mazowsze było wówczas samodzielnym organizmem politycznym, rządzonym przez książąt z dynastii Piastów.

w Prusiech — dziś popr.: w Prusach.

kmieć — zamożny chłop, posiadający własne gospodarstwo.

klecha — pogardl. o księdzu, daw. osoba z niższymi święceniami kapłańskimi.

utwierdzenie (daw.) — umocnienie, fortyfikacje.

rajca — radca, doradca.

dufny (daw.) — cechujący się nadmierną pewnością siebie.

cnić się — tęsknić, nudzić się.

dzierżyć (daw.) — trzymać.

jeno (daw.) — tylko.

Konrad von Jungingen — 1355–1407, wielki mistrz zakonu krzyżackiego w latach 1393-1407, zręczny polityk, umiejętnie rozgrywający konflikty między książętami litewskimi.

przeznać (daw.) — poznać.

Nowa Marchia — (niem. Neumark), zachodniopomorska prowincja Marchii Brandenburskiej, w latach 1402–1454 znajdowała się pod władzą Krzyżaków.

wiera (daw.) — prawda.

rozpłatać — rozciąć na pół.

Ulrich von Jungingen — 1360–1410, wielki mistrz zakonu krzyżackiego, zginął w bitwie pod Grunwaldem.

prawy (daw.) — prawdziwy.

Joannici a. Kawalerowie Maltańscy — zakon rycerski wywodzący się od XII-wiecznego nieformalnego bractwa zawiązanego przy szpitalu św. Jana Chrzciciela w Amalfi (Włochy), aktywny zwłaszcza w basenie Morza Śródziemnego, znany z dobrej floty. Terytorium na Malcie stracił dopiero w trakcie wojen napoleońskich.

Santok — gród u ujścia Noteci, obecnie wieś.

miasto (daw.) — zamiast.

ninie (daw.) — teraz.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

przeto (daw.) — więc, zatem.

jąć (daw.) — zacząć.

kasztel (daw.) — zameczek, niewielka twierdza.

wici — wezwanie na wojnę, przysyłane w postaci pęku gałązek (witek) wierzbowych lub powrozów.

pchnąć (daw.) — wysłać.

czeladź (daw.) — służba.

czatownia (daw.) — wartownia.

duchem (daw.) — szybko.

w leciech — dziś popr.: w latach.

czerstwy (daw.) — silny, zdrowy.

frasować się (daw.) — smucić się.

sulica — broń drzewcowa o cienkim grocie, używana do przebijania zbroi.

liliowy — tu: biały jak lilia.

w trzy kopie — w sile trzech pocztów rycerskich.

ziemia dobrzyńska — obszar na wschód od Torunia, zagarnięty przez Krzyżaków wskutek bezprawnej umowy z księciem Władysławem Opolczykiem.

Wacław IV Luksemburski — (1361–1419), król niemiecki i czeski, książę Luksemburga.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

niepodobny (daw.) — niemożliwy.

Dąbrowna — obecnie Dąbrówno, wieś w powiacie ostródzkim.

walny — poważny, zasadniczy, decydujący.

lubo (daw.) — chociaż.

Władysław II Jagiełło — (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

knecht (daw.) — żołnierz piechoty niemieckiej.

dżdżu (daw.) — deszczu.

miesiąc (daw.) — księżyc.

Jakub z Koniecpola — (zm. 1430), wojewoda sieradzki, starosta kujawski, uczestniczył w radzie królewskiej Władysława Jagiełły.

podwojski — niższy urzędnik.

w przodku (daw.) — w straży przedniej.

wartko (daw.) — szybko.

pożyć — tu: zdobyć.

Żmudź — historyczna nazwa tzw. Dolnej Litwy, nizinna kraina geograficzna i region administracyjny.

Besarabia — kraina historyczna między rzekami Dniestrem a Prutem, obecnie pogranicze Mołdawii i Ukrainy.

Wołoszczyzna — kraina historyczna na Nizinie Wołoskiej, na południu dzisiejszej Rumunii.

przywodzić — dziś popr.: przewodzić.

Zyndram z Maszkowic — (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.

sprawca — tu: ten, co „sprawia”, tzn. ustawia szyk bojowy.

statysta (daw.) — mąż stanu.

Krystyn z Ostrowa — (1352–1430) – ochmistrz na dworze królowej Jadwigi, kasztelan krakowski i sandomierski.

Jan z Tarnowa — (1367–1433), wojewoda krakowski od 1409.

Sędziwój z Ostroroga — (1375–1441), wojewoda poznański w latach 1406– 1441, włączony do sztabu Jagiełły w czasie wojny polsko–krzyżackiej.

sędomierski — dziś popr.: sandomierski.

Mikołaj Trąba — (ok. 1358–1422), duchowny i polityk, podkanclerzy koronny w latach 1403–1412, później arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski.

Zbigniew z Brzezia — (1360–1425), marszałek wielki koronny, przez pewien czas również starosta krakowski.

Piotr Szafraniec — (zm. 1437), w późniejszym okresie wojewoda sandomierski i krakowski.

Ziemowit V — (1389–1442), książę mazowiecki, dziedziczny lennik Polski.

Ziemowit IV — (ok. 1352–1426) książę płocki, prowadzący samodzielną politykę zagraniczną, długo występował jako przeciwnik Jagiełły, dał się poznać jako dobry administrator.

Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

Jan Farurej z Garbowa — rycerz, brat Zawiszy Czarnego.

Abdank — średniowieczny ród możnowładczy.

Paweł (Paszko) zwany Złodziej z Biskupic — rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.

Mikołaj Powała z Taczewa — (ok. 1380–ok. 1415), rycerz i dyplomata, powołany do rady wojennej przed bitwą pod Grunwaldem.

Marcin (Marcisz) z Wrocimowic — (zm. 1442) – polski rycerz niemieckiego pochodzenia, starosta łowicki.

przedchorągiewny (daw.) — rycerz walczący w pierwszej linii, przed sztandarem chorągwi.

rad (daw.) — chętnie.

tuszyć (daw.) — mieć nadzieję.

ninie (daw.) — teraz.

jeno (daw.) — tylko.

mycka — małe, okrągłe nakrycie głowy.

Geldria — prowincja Holandii położona pomiędzy rzekami IJssel, Moza i Ren.

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

służby powinien (daw.) — jest zobowiązany do służby.

niewiasta — tu: żona.

ugwarzyć (daw.) — porozmawiać.

zali (daw.) — czy.

klecha — pomocnik księdza, zwykle z niższymi święceniami.

rohatyna (z ukr.) — włócznia z grotem zaopatrzonym w hak, aby po wbiciu trudniej ją było wyciągnąć.

bawić (daw.) — przebywać.

dworować (daw.) — żartować.

niedziela (daw.) — tydzień.

Jadwiga — (ok. 1374–1399), córka Ludwika Węgierskiego, w 1384 koronowana na króla Polski (prawo nie przewidywało wówczas koronacji królowej), w 1386 poślubiła Władysława Jagiełłę, co dało początek unii polsko-litewskiej.

wyłuszczyć — przedstawić, wyjaśnić.

miesiąc (daw.) — księżyc.

kniaź — książę.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

okryty — tu odnosi się do liczby rycerzy w chorągwi.

sulica — broń drzewcowa o cienkim grocie, używana do przebijania zbroi.

jucha — krew.

wedle (daw.) — obok.

hołdownik — lennik.

Saladyn — właśc. Dżalal ad-Din (1380–1412), lennik księcia Witolda, brał udział w bitwie pod Grunwaldem. Pod koniec życia na krótko został chanem Złotej Ordy.

tułub — futro, zwł. owcze.

ckliwy — tu: mogący spowodować nudności.

surowiec — niewyprawiona skóra.

miast — zamiast.

bałabajka a. bałałajka — instrument strunowy, mniejszy od gitary.

multanki — dudy mołdawskie, instrument dęty.

miesiąc (daw.) — księżyc.

rękodajny (daw.) — szlachcic pozostający na służbie na mocy dobrowolnej umowy.

kować — dziś popr.: kuć.

piędź — dawna miara długości, ok. 18–22 cm.

chmyzowaty — (o zwierzęciu) lichy.

chrobry (daw.) — odważny, śmiały.

śluzy a. ślozy (daw.) — łzy.

krwie — dziś popr.: krwi.

miesiąc (daw.) — księżyc.

szczypki — szczapki, małe kawałki drewna.

niepodobna (daw.) — niemożliwe.

Władysław II Jagiełło — (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

Marcin (Marcisz) z Wrocimowic — (zm. 1442) – polski rycerz niemieckiego pochodzenia, starosta łowicki.

berdysz — szeroki topór na długim drzewcu.

w pobok — obok.

rohatyna (z ukr.) — włócznia z grotem zaopatrzonym w hak, aby po wbiciu trudniej ją było wyciągnąć.

Ziemowit IV — (ok. 1352–1426) książę płocki, prowadzący samodzielną politykę zagraniczną, długo występował jako przeciwnik Jagiełły, dał się poznać jako dobry administrator.

Jan z Tarnowa — (1367–1433), wojewoda krakowski od 1409.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

Pogoń — herb Litwy, przedstawiający rycerza na koniu z wzniesionym mieczem.

Tannenberg — (obecnie Stębark), wieś w pobliżu Grunwaldu.

łęg — podmokła łąka.

Zyndram z Maszkowic — (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.

ścigły (daw.) — szybki.

Władysław II Jagiełło — (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.

ustawicznie — ciągle.

dufność (daw.) — pycha, nadmierne zaufanie we własne siły.

Ulrich von Jungingen — 1360–1410, wielki mistrz zakonu krzyżackiego, zginął w bitwie pod Grunwaldem.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

szyderstwy — dziś popr.: szyderstwami.

ongi (daw.) — dawniej.

relikwiarz — ozdoby pojemnik na relikwie, to jest na szczątki świętych.

Władysław II Jagiełło — (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

Zyndram z Maszkowic — (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.

Tannenberg — (obecnie Stębark), wieś w pobliżu Grunwaldu.

Zyndram z Maszkowic — (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.

Ziemowit V — (1389–1442), książę mazowiecki, dziedziczny lennik Polski.

Paszko (Paweł) z Biskupic, zwany Złodziej — rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.

Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370-1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

rakuski (daw.) — austriacki.

bojarzyn a. bojar — rycerz, szlachcic ruski, wołoski lub litewski.

zresztą — tu: poza tym.

Zbigniew z Oleśnicy — (1389–1455), biskup krakowski (1423-1455), w 1449 został pierwszym kardynałem polskiego pochodzenia. Jego karierę wydatnie przyspieszyło uratowanie życia Władysława Jagiełły podczas bitwy pod Grunwaldem.

sajdak — kołczan.

dworscy — ludzie z dworu a. zależni od dworu.

ścigły (daw.) — szybki.

biegun — tu: koń.

cisawy — o koniu; maści (barwy) czerwonobrunatnej.

gryf — mityczne zwierzę o ciele lwa, mające głowę i skrzydła orła, często pojawiające się jako element herbów.

jeno (daw.) — tylko.

Rakusy (daw.) — Austria.

Burgundia — region w centralnej Francji.

Flandria — region rozciągający się wzdłuż wybrzeży Morza Północnego na terenie Belgii, Francji i Holandii.

ongi (daw.) — dawniej.

związać się — tu: rozpocząć walkę.

atoli (daw.) — lecz, jednak.

myśliwe — dziś popr.: myśliwskie.

toporzysko (daw.) — drewniana rękojeść topora a. siekiery.

płonić się (daw.) — czerwienić się.

kuszcze (daw.) — krzaki, chaszcze, zarośla.

sulica — broń drzewcowa o cienkim grocie, używana do przebijania zbroi.

Gilgenburg — obecnie Dąbrówno.

Ulrich von Jungingen — 1360–1410, wielki mistrz zakonu krzyżackiego, zginął w bitwie pod Grunwaldem.

walny — poważny, zasadniczy, decydujący.

dufny (daw.) — cechujący się nadmierną pewnością siebie.

wywiady — tu: zwiady.

pośledni — gorszy.

św. Jerzy — męczennik z III–IV w., patron rycerzy.

Werner von Tettingen — wielki szpitalnik zakonu krzyżackiego, uciekając spod Grunwaldu, ocalił życie.

wżdy (daw.) — przecież, jednak.

azali (daw.) — czy.

przyczynić (daw.) — dodać.

nuże — a nuż, być może.

kropierz — długa kapa osłaniająca konia.

gnuśnieć (daw.) — lenić się, pozostawać w bezczynności.

ninie (daw.) — teraz.

ogorzały (daw.) — opalony.

hufiec czelny — w śrdw. strategii zgrupowanie uderzające jako pierwsze, aby wprowadzić zamęt w szeregi wroga.

hufiec walny — zasadnicze siły używane w bitwie.

naganiać — ganić, krytykować.

przystoi (daw.) — należy, wypada.

krzywuła — drewniany instrument dęty o zakrzywionej rurze.

ćma (daw.) — mrowie, tłum.

Gott mit uns (niem.) — Bóg z nami!

krokiem, rysią, cwałem — określenia opisują chód/bieg konia od najwolniejszego do najszybszego.

Bogurodzica — najstarsza znana polska pieśń religijna, często (jak w tej scenie) pełniąca rolę zbliżoną do hymnu narodowego. Tekst zachował się w rękopisie z 1407 roku.

Bogiem — tu: przez Boga.

sławiena (z czes.) — wysławiana.

gospodzin (daw.) — pan.

zwolena (daw.) — wybrana.

zyszczy (daw.) — pozyskaj (archaiczna forma trybu rozkazującego z końcówką -i/-y)

spuści (daw.) — ześlij (archaiczna forma trybu rozkazującego z końcówką na -i/-y).

Kiryjelejzon (z gr.) — Kyrie eleison: Panie, zmiłuj się.

dzieła (daw.) — dla.

bożyc — syn Boży. Sens całej linijki: ze względu na tego, który cię ochrzcił, Synu Boży.

jąż (daw.) — którą.

jegoż (daw.) — którego.

przebyt (daw.) — przebywanie.

Adamie… — ta strofa pieśni została dopisana później.

domieściż (daw.) — doprowadź do miejsca.

Twórca — tu: Stwórcy.

bojar a. bojarzyn — rycerz, szlachcic rosyjski, wołoski lub litewski.

mostem — pokotem.

berdysz — szeroki topór na długim drzewcu.

kniaź — książę.

przywodził — dziś popr.: przewodził, dowodził.

drzewa — kopie.

witeź (daw.) — rycerz.

nowak (daw.) — człowiek „nowy”, niedoświadczony.

oksza — rodzaj topora bojowego.

kierz (daw.) — krzak.

któren — dziś popr.: który.

odwalić (daw.) — odciąć.

Paszko (Paweł) z Biskupic, zwany Złodziej — rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.

tedy (daw.) — więc, zatem.

przedchorągiewny (daw.) — rycerz walczący w pierwszej linii, przed sztandarem chorągwi.

Zyndram z Maszkowic — (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.

Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

bitny — waleczny.

przesadzać — starać się przewyższyć.

rozgorzały — rozpalony, przen. ogarnięty entuzjazmem a. szałem bojowym.

Christ ist erstanden (niem.) — Chrystus zmartwychwstał.

Marcin (Marcisz) z Wrocimowic — (zm. 1442) – polski rycerz niemieckiego pochodzenia, starosta łowicki.

skrzęt (daw.) — zamęt.

składały — tu: stanowiły.

włodyka — rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych.

rohatyna (z ukr.) — włócznia z grotem zaopatrzonym w hak, aby po wbiciu trudniej ją było wyciągnąć.

kmieć — zamożny chłop, posiadający własne gospodarstwo.

jąć (daw.) — zacząć.

cugle — wodze.

wraz (daw.) — zaraz.

w obieży (daw.) — w niebezpieczeństwie.

zali (daw.) — czy.

W tej chwili sam król uderzył go ostrzem w odkryte czoło i własną ręką zabić go raczył — niedokładny cytat z Kroniki Jana Długosza, z której Sienkiewicz korzystał, opisując bitwę pod Grunwaldem.

jaka (daw.) — rodzaj okrycia wierzchniego.

Herum (niem.) — zawracać!

kopnąć się — szybko podążyć.

zapamiętanie — intensywne skupienie na czymś.

ścigły (daw.) — szybki.

koło — tu: okrążenie.

zawrzeć się (daw.) — zamknąć się.

pierzchać — uciekać.

Attyla — (406–453), wódz Hunów, twórca rozległego imperium, wielokrotnie najeżdżał Rzymian. Ze względu na okrucieństwo zyskał przydomek „bicza Bożego”.

Karol Młot — (686–741) majordom (odpowiednik marszałka dworu, a w istocie faktyczny władca) państwa Franków. Zwyciężył Saracenów w bitwie pod Poitiers (732), co powstrzymało ich ekspansję na Galię.

mizerykordia — (od łac. misericordia czyli miłosierdzie), krótki, wąski sztylet do dobijania rannych.

naszyjnik — tu: osłaniający szyję element zbroi.

odjąć się (daw.) — umknąć a. uniknąć czegoś.

wielki komtur — w zakonie krzyżackim zastępca wielkiego mistrza.

onym (daw.) — tym.

boisko — środkowa część stodoły, gdzie młócono zboże.

uznojony (daw.) — zmęczony, strudzony.