Krzyżacy — Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, założony w czasie krucjat (ok. 1191), po upadku Królestwa Jerozolimskiego usiłował stworzyć sobie państwo w Europie na ziemiach pogańskich Prusów i na terenie Litwy.

luty (daw.) — groźny, srogi.

tur — wymarły dziki ssak z rzędu parzystokopytnych.

kord — krótki miecz.

ziemianin — właściciel majątku ziemskiego, obszarnik, dziedzic.

konew (daw.) — duże naczynie.

sytny (daw.) — sycący, pożywny.

stągiewka (daw.) — mała stągiew; stągiew — wysokie naczynie o szerokim dnie.

Władysław I Łokietek — (ok. 1260–1333), król Polski od 1320, przedtem długo walczył o zjednoczenie kraju po okresie rozbicia dzielnicowego. Walcząc o władzę, musiał zbrojnie stłumić bunt mieszczaństwa krakowskiego pod wodzą wójta Alberta (1311–1312), stąd wzmianka o napięciach między mieszczaństwem a stanem rycerskim.

ad concessionem pecuniarum (łac.) — do wydawania pieniędzy.

gotowy grosz (daw.) — gotówka.

gody — święto.

prawić (daw.) — mówić, opowiadać.

gonitwy w szrankach — konkurencje konne na turnieju rycerskim; szranki — ogrodzenie placu, na którym odbywał się turniej.

kmotr, kumotr — dawne określenie grzecznościowe, gdzie indziej także: kum, ojciec chrzestny.

rad (daw.) — chętnie.

gad (daw.) — małe zwierzęta, robactwo bądź szkodniki.

rad (daw.) — chętnie.

szranki — ogrodzenie placu, na którym odbywał się turniej, przen. sam turniej.

zowią (daw.) — dziś popr.: nazywają.

rodzonego — brata.

Tępa Podkowa — autentyczny herb: złoty krzyż pod białą podkową na niebieskim polu.

zawołanie — hasło służące do zwoływania rodu, np. w czasie bitwy, umieszczane w górnej części herbu; nie występuje w heraldyce innych krajów.

wojna Grzymalitów z Nałęczami — wojna domowa w Wielkopolsce, toczona w latach 1382–1385 między przedstawicielami dwóch rodów możnowładców. Konflikt wynikał z różnych koncepcji obsadzenia tronu polskiego po wygaśnięciu linii Piastów.

zasie — dziś popr.: zaś.

kmieć — zamożny chłop, posiadający własne gospodarstwo.

Jan z Oleśnicy — (zm. 1413), wielkorządca Litwy, starosta krakowski.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

opatrzyłem się — dziś: zaopatrzyłem się.

podjezdek — koń mniejszej wartości, słaby a. młody.

pawęż (daw.) — wysoka, czworokątna tarcza z drewna obitego skórą lub blachą.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

siedziało książę — w dawnej polszczyźnie wyraz ”książę” miał rodzaj nijaki.

najprzedniejszy (daw.) — najlepszy, najwyższej jakości.

Burgund — mieszkaniec Burgundii, regionu w centralnej Francji.

dzieci Beliala — przen. poganie; Belial a. Baal — bożek pogański wspominany w Starym Testamencie.

Mikołaj z Moskorzowa — dowódca obrony górnego zamku w Wilnie w r. 1390.

zamkuście nie dali — gdy Krzyżacy zaatakowali Wilno w jesieni 1390, górny zamek obroniła załoga dowodzona przez Mikołaja Moskarzewskiego; w obronie zamku dolnego dowodził i zginął wówczas brat Jagiełły, Korygiełło.

tedy (daw.) — więc, zatem.

służały — mający za sobą długą służbę (w domyśle: w wojsku), doświadczony.

potykać się — walczyć.

chrobry — dzielny, odważny.

któren — dziś popr.: który.

przedziać (daw.) — przeszyć, przebić; por. „nadziać”.

brzeszczot — ostrze, tu: miecz.

przymawiać — czynić zarzuty a. wymówki.

Saraceni — Arabowie, muzułmanie, przen. poganie; w czasie opisywanym w powieści w Hiszpanii trwała rekonkwista, to jest odbijanie ziem zajętych przez Saracenów. Tu ogólnie o poganach.

sąd boży — w średniowieczu pojedynek sądowy, mający dowieść racji jednej ze stron i uważany za dowód.

zrok (daw.) — umówione miejsce i czas spotkania.

Wacław IV Luksemburski (1361–1419) — król niemiecki 1378–1400 i czeski 1378–1419, nazywany tu „rzymskim” przez wzgląd na tradycję Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego.

kasztelan — średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla.

chrobry — dzielny, odważny.

zali (daw.) — czy.

Saraceni — Arabowie, muzułmanie, przen. poganie; w czasie opisywanym w powieści w Hiszpanii trwała rekonkwista, to jest odbijanie ziem zajętych przez Saracenów. Tu ogólnie o poganach.

każden — dziś popr.: każdy.

gdy diabła w katedrze w Płocku na ziem zrzucono, kazał mu ogarek postawić — anegdota dotyczy udziału Jagiełły w misterium wielkanocnym, w trakcie którego zrzucano na ziemię postać pokonanego diabła. Wzięło się stąd przysłowie „Stawiać Panu Bogu świeczkę, a diabłu ogarek”.

kniaź — książę.

sparszeć — nabawić się grzybicy głowy, zwanej parchem.

drzewiej (daw.) — dawniej.

numa — litewska chata z ziemi i nieociosanych bierwion.

ninie (daw.) — teraz.

tęskności — dziś popr.: tęsknoty.

mecher — pęcherz.

jarzębowym — jarzębinowym.

przedaż — dziś popr.: sprzedaż.

skojec — średniowieczna moneta, 1/24 grzywny.

trefić — układać w loki.

jedle — dziś: jadle, jedzeniu.

człeku — dziś popr.: człowiekowi.

jafer — borówka (wzięte z gwary podhalańskiej, za pomocą której Sienkiewicz naśladował język staropolski).

żywot (daw.) — brzuch.

Ryngałła — (ok. 1367–ok.1430), córka księcia trockiego Kiejstuta oraz Biruty, siostra Witolda.

pochutnica — kobieta lekkich obyczajów.

Witoldowa — dziś popr.: Witolda.

Henryk — najmłodszy syn księcia mazowieckiego Ziemowita III, miał niższe święcenia kapłańskie. Dla małżeństwa z Ryngałłą zrezygnował z godności biskupa płockiego.

książę mazowieckie — w dawnej polszczyźnie wyraz ”książę” był rodzaju nijakiego.

dyspensa — wydawane w szczególnych przypadkach zwolnienie z obowiązku przestrzegania któregoś z przepisów prawa kościelnego.

pierwej (daw.) — dawniej.

postępkiem swoim — tj. rezygnacją ze święceń kapłańskich.

krwie — dziś popr.: krwi; z tej krwie oznacza: tego rodu.

clerici (łac.) — klerycy.

awinioński — w latach 1378–1417 na skutek tarć politycznych wśród kardynałów oraz działań królów Francji wielokrotnie wybierano dwóch, a nawet trzech papieży jednocześnie. Obóz związany z Francją stworzył drugą siedzibę papieską w mieście Avingon. Obecnie papieże awiniońscy uznawani są za antypapieży (osoby nieprawnie sprawujące ten urząd), a okres ten określany jest mianem „wielkiej schizmy zachodniej”. W czasie przedstawianym w powieści papieżem awiniońskim był Benedykt XIII, a rzymskim - Bonifacy IX.

zlisić się (daw.) — zrazić się, zniechęcić.

być za elektem — być żoną biskupa-elekta.

śpik — dziś popr.: szpik.

Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

Jan Farurej z Garbowa — rycerz, brat Zawiszy Czarnego.

Mikołaj Powała z Taczewa — (ok. 1380 – ok. 1415), rycerz i dyplomata, powołany do rady wojennej przed bitwą pod Grunwaldem.

Paweł (Paszko) zwany Złodziej z Biskupic — rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.

Abdank a. Awdaniec— średniowieczny ród rycerski.

Krystyn z Ostrowa — (1352–-1430), marszałek dworu królowej Jadwigi, w bitwie pod Grunwaldem wystawił własną chorągiew.

Jakub z Kobylan — (zm. 1454), rycerz i dowódca, w latach 1425–1430 marszałek dworu wielkiego księcia litewskiego Witolda.

knykcie — stawy w palcach u rąk bądź odcinki między tymi stawami.

komes — dostojnik dworski bądź zarządca okręgu.

nieprzyjaciel z Awinionu — antypapież.

zgoda między królem a kniaziem Witoldem na Niemcach skrupiła — sens: skutki tej zgody spadły na Niemców.

siła (daw.) — wiele.

Świdrygiełło — (ok. 1370-1452), najmłodszy brat Jagiełły, przeciwnik unii polsko-litewskiej, często spiskujący z Krzyżakami.

Konrad von Jungingen — (1355–1407) wielki mistrz zakonu krzyżackiego w latach 1393–1407, zręczny polityk, umiejętnie rozgrywający konflikty między książętami litewskimi.

Ulrich von Jungingen — 1360–1410, wielki mistrz zakonu krzyżackiego, zginął w bitwie pod Grunwaldem. W momencie przedstawianym w książce wielkim mistrzem zakonu był jego brat, Konrad.

kniaź — książę.

żelezie — dziś popr.: żelazie.

nadmiar — ponad zwykłą miarę, nadmiernie.

praw — znaczenie: ma rację.

naniecić, rozniecić — rozpalić.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

czeladź — służba.

Kiejstutówna — córka Kiejstuta; Kiejstut — (ok. 1310–1382), książę trocki, wielki książę litewski w ostatnich latach życia, skonfliktowany z Władysławem Jagiełłą i uwięziony przez niego w Krewie, gdzie zmarł.

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

niedziela (daw.) — tydzień.

jeno (daw.) — tylko.

ninie (daw.) — teraz.

siła (daw.) — wiele.

księżna Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

lutnia (muz.) — dawny instrument strunowy szarpany.

pacholik — chłopiec.

rybałt — wędrowny muzyk lub śpiewak.

gęśle (muz.) — ludowy instrument smyczkowy, podobny do skrzypiec.

młódka (daw.) — młoda dziewczyna.

z dworzany — dziś popr.: z dworzanami.

przygodzić się (daw.) — przydarzyć się.

siestra — błąd w stylizacji, taka wymowa możliwa była na wschodzie Polski, a z tekstu wynika, że Bogdaniec leżał w Wielkopolsce.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

bojarzyn a. bojar — rycerz, szlachcic ruski, wołoski lub litewski.

Witold Kiejstutowicz, zwany wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

gotuje (daw.) — przygotowuje.

ziścić się — spełnić się.

przeciw którym nikomu niesporo — sens: nikt nie ma ochoty na potyczkę z nimi.

roków — dziś popr.: lat.

blach — tj. zbroi.

Spytko z Melsztyna — (1364–1399), wojewoda krakowski, poległ w bitwie z Tatarami nad Worsklą.

pokrewnych — krewnych.

kur (daw.) — kogut.

jutrznia — pierwsza część katolickiej liturgii godzin (siedmiu codziennych modlitw, do których zobowiązane są osoby ze święceniami duchownymi), odmawiana o wschodzie słońca.

rybałt — wędrowny muzyk lub śpiewak.

lutnia (muz.) — dawny instrument strunowy szarpany.

jasełka — widowiska teatralne na temat Bożego Narodzenia, wzorowane na średniowiecznych misteriach franciszkańskich.

pomieszanie — zmieszanie, zakłopotanie.

Za Jasiem do Śląska — pieśń ludowa spotykana w Wielkopolsce, Małopolsce, na Mazowszu i na Śląsku.

chciwie — chętnie.

komes — tu raczej w znaczeniu „możny rycerz” niż jako urząd.

przedchorągiewny — rycerz walczący w pierwszym szeregu, przed sztandarem chorągwi (dawnej jednostki wojskowej), do której należy.

któren — dziś popr.: który.

dyć (gw.)— przecież.

miesiąc (daw.) — księżyc.

szyba kościelna — chodzi o witraż.

grabia — hrabia; Sienkiewicz nadaje Jurandowi ze Spychowa już trzeci nie odpowiadający sytuacji tytuł.

gładka — tu: piękna.

siła (daw.) — wielu.

pomorzył (daw.) — zabił.

nabrały — napęczniały.

długo książę w niewoli u nich siedział — w 1393 r.; Sienkiewicz prawdopodobnie przesadza na temat czasu trwania niewoli.

troczyć — przywiązać.

halebarda — dziś popr.: halabarda.

rubież — granica, pogranicze.

przetowłosy (daw.) — jasnowłosy.

pawęż (daw.) — wysoka, czworokątna tarcza z drewna obitego skórą lub blachą.

bydlić (daw.) — mieszkać, przebywać.

radziej (daw.) — chętniej.

któren — dziś popr.: który.

luty (daw.) — groźny, srogi.

frasować się (daw.) — martwić się.

przygodzić się (daw.) — przydarzyć się.

nie cudna temu chłopcu wojna — sens: wojna nie jest dla niego niczym nowym.

roków — dziś popr.: lat.

nowotny (daw.) — nowy.

wiskać — prawdopodobnie od iskać, drapać.

otrok (daw.) — chłopak.

nie idzie (daw.) — nie uchodzi, nie wypada.

gorze (ze starop. gorzeć: palić się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.

łagiew (daw.) — naczynie podróżne.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

łuby — kosze, bagaże.

pątlik — siatka do podtrzymywania włosów.

jaka (daw.) — rodzaj okrycia wierzchniego.

kord — krótki miecz.

fryzyjski — pochodzący z Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.

ślachcic — dziś popr.: szlachcic.

jen (daw.) — który.

kasztelan — średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla.

niedziela (daw.) — tydzień.

wartki (daw.) — prędki (tu: do bójki).

samoczwart (daw.) — we czterech.

podjezdek — koń mniejszej wartości, słaby a. młody.

kowany (daw.) — kuty, wykuty.

doźrzeć — dziś popr.: dojrzeć.

garncówka — właśc.: półgarncówka, naczynie o objętości pół garnca.

nieruchomie — dziś popr.: nieruchomo.

kur (daw.) — kogut.

połóg — około sześciotygodniowy okres po porodzie.

prawić (daw.) — mówić, opowiadać.

samoczwart (daw.) — we czterech.

alibo — dziś popr.: albo.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

miarkuj, co ci rzekę — zwracaj uwagę na to, co ci mówię.

połóg — około sześciotygodniowy okres po porodzie.

otrąbić (daw.) — ogłosić uroczyście.

sprawić się (daw.) — spełnić powinności a. obowiązki.

kopa (daw.) — 60.

padło — padlina.

roli niezwyczajnych — nieprzyzwyczajonych do pracy na roli.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

jen (daw.) — który.

więcej zbójem niźli zakonnikiem patrzył — bardziej wyglądał na zbójcę niż na zakonnika.

knecht — żołnierz piechoty niemieckiej, pachołek; tu użyte w chrakterze obelgi.

sokolnik — treser ptaków drapieżnych używanych do polowania na mniejsze zwierzęta.

zabaczyć (daw.) — zapomnieć.

Rusin — dziś: Ukrainiec, względnie Białorusin.

onych — tych.

olsnąć (daw.) — oślepnąć.

knecht — żołnierz piechoty niemieckiej.

bartnik — osoba zajmująca się hodowlą pszczół w barci, to jest w wydrążonym pniu drzewa w lesie.

mąt — zamęt.

wsiów — dziś popr.: wsi.

Nałęcze — śrdw. ród wielkopolskich możnowładców, który dał początek herbowi Nałęcz.

grzywna — śrdw. jednostka płatnicza, o wartości pół funta złota lub srebra.

kaczy kłapak — kołpak z kaczymi piórami.

wolej (daw.) — lepiej.

sparcieją — tu: osłabną; parcieć (o tkaninach): rozpadać się ze starości.

blanki — zwieńczenie muru obronnego.

benedyktyni — zakon założony w 529 r. przez Benedykta z Nursji, w średniowieczu bardzo aktywny w Polsce; jego motto brzmi po łac. Ora et labora, czyli: Módl się i pracuj.

między dworzany (daw.) — między dworzanami.

legenda o Walgierzu Wdałym (tj. pięknym) — wzięta przez Sienkiewicza z Kroniki Wielkopolskiej (XIV/XV w.), oparta na zachodnioeuropejskim eposie o Walterze i Helgundzie.

zali (daw.) — czy.

terminy (daw.) — sytuacje, okoliczności, przeważnie stanowiące zagrożenie.

światowy (daw.) — świecki.

grzech pierworodny — według doktryny chrześcijańskiej ludzie rodzą się grzeszni, a dopiero chrzest zmywa ten grzech.

gorzeć (daw.) — płonąć.

kopijnicy — ciężka jazda uzbrojona w kopie i miecze.

włodyka (daw.) — tu: pan, władca.

wasal — rycerz bądź szlachcic, który złożył komuś hołd i przysięgę na wierność, obiecując mu pomoc i wsparcie, a w zamian otrzymując lenno (posiadłość ziemską).

Popiel — legendarny władca, po raz pierwszy wspomniany w kronice Galla Anonima jako przedstawiciel dynastii poprzedzającej Piastów. Pod wpływem modyfikacji legendy w kronice mistrza Wincentego zwanego Kadłubkiem stał się symbolem złego króla.

grabstwo — hrabstwo, okręg.

Rynga — w wersji z Kroniki Wielkopolskiej siostra Wisława nazywała się Marzanna.

wasal — rycerz bądź szlachcic, który złożył komuś hołd i przysięgę na wierność, obiecując mu pomoc i wsparcie, a w zamian otrzymując lenno (posiadłość ziemską).

suzeren — zwierzchnik wasala, ofiarowujący mu ochronę i ziemię (lenno) w zamian za przysięgę wierności. Jak widać z tego fragmentu, w roli suzerena mógł występować również dostojnik kościelny, w tym wypadku opat tyniecki.

abbas centum villarum (łac.) — opat stu wiosek; ma to oznaczać potęgę i bogactwo opata klasztoru w Tyńcu.

głowa wygolona na wierzchu — mowa o tzw. tonsurze; tonsura, stosowana od roku 633 do 1972, była kręgiem wygolonym na głowie zakonnika, oznaczającym jego przynależność do stanu duchownego.

sadzony — tu: wysadzany.

po kądzieli — w linii żeńskiej; kądziel — pęk włókien przygotowanych do przędzenia.

św. Benedykt z Nursji — (ok. 480–547) założyciel zakonu benedyktynów.

błogosławiony Hraban Maur — (ok. 780–856) mnich benedyktyński, kronikarz i poeta z czasów dynastii Karolingów.

św. Bonifacy — prawdopodobnie chodzi o Bonifacego-Winfrida (ok. 675–754), biskupa, benedyktyna, misjonarza, męczennika i świętego określanego jako „apostoł Niemiec”.

św. Benedykt z Aniane — (747–821), francuski benedyktyn, doradca Ludwika Pobożnego, zapoczątkował istnienie benedyktyńskich klasztorów w dzisiejszej Francji.

Jan z Tolomei — właśc. Jan Tolomei (1272–1348), bardziej znany pod zakonnym imieniem Bernard, włoski teolog i założyciel kongregacji oliwetanów, stanowiącej odłam zakonu benedyktynów. Tolomei to nazwisko, nie jak w przypadku wymienionych wcześniej nazwa miasta.

patronowie nasi — wszyscy wymienieni byli benedyktynami.

ucałował po rycersku — scena podkreśla rolę opata jako dostojnika świeckiego.

rzadkie jeszcze wówczas po kościołach organy — pierwsza wzmianka o kościelnych organach w Polsce pochodzi z roku 1340 i dotyczy kościoła św. Jakuba w Toruniu.

Kiejstut — (ok. 1310–1382), książę trocki, wielki książę litewski w ostatnich latach życia, skonfliktowany z Władysławem Jagiełłą i uwięziony przez niego w Krewie, gdzie zmarł.

stalle — zdobione ławki w prezbiterium, blisko ołtarza, przeznaczone głównie dla duchownych.

męt — zamęt, zamieszanie.

graf — tytuł szlachecki używany w Niemczech i w krajach niegdyś zależnych od cesarstwa niemieckiego.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

pasowany — na rycerza.

knecht — żołnierz piechoty niemieckiej.

któren — dziś popr.: który

piąci (daw.) — pięciu.

obiecował — dziś popr.: obiecywał.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

Jadwiga — (ok. 1374–1399), córka Ludwika Węgierskiego, w 1384 koronowana na króla Polski (prawo nie przewidywało wówczas koronacji królowej), w 1386 poślubiła Władysława Jagiełłę, co dało początek unii polsko-litewskiej.

księcia — historia uprowadzenia księcia mazowieckiego Janusza ze Złotoryi została opisana w poprzednich rozdziałach; przy tej okazji miała zginąć żona powieściowego Juranda ze Spychowa.

komtur Lichtenstein — postać literacka.

św. Brygida Szwedzka — (1303-1373), święta, wizjonerka, pisarka i teolog, założycielka zakonu brygidek.

osiem roków temu — w r. 1391.

Piotr z Alwastra — spowiednik św. Brygidy i tłumacz jej objawień na łacinę.

Maciej z Linköping — kanonik, tłumacz objawień św. Brygidy na łacinę.

siła (daw.) — wiele.

najprzedniejszy (daw.) — najlepszy, najwyższej jakości.

krajka — skrawek tkaniny bądź jej pas przyszyty na brzegu sukni, także: chustka.

głownia — palący się lub spalony kawałek drewna.

kierz (daw.) — krzak.

św. Liberiusz — święty z II w. n.e.

św. Brygida Szwedzka — (1303-1373), święta, wizjonerka, pisarka i teolog, założycielka zakonu brygidek.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

uważał się — tu: był uważany.

gwoli (daw.) — z powodu.

fryzyjski — pochodzący z Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.

kowany (daw.) — kuty, wykuty.

kulbaka — wysokie siodło, przeważnie wojskowe.

łakomy — tu: budzący zainteresowanie i chęć posiadania, por. „łakomy kąsek”.

jeno (daw.) — tylko.

na pował — tak, że będą leżeć pokotem.

dalekość — odległość.

olszyniec — zagajnik olchowy.

Kazimierzowe — aluzja do panowania Kazimierza Wielkiego (1310–1370) i poprawy standardów cywilizacyjnych w Polsce za jego czasów.

gdzie siedem razy na dzień dzwony biją — sens: gdzie odprawiana jest liturgia godzin, to jest modlitwa obowiązkowo domawiana siedem razy na dzień przez osoby ze święceniami duchownymi.

wdały (daw.) — piękny.

jędzon — potwór, upiór.

przechodzić (daw.) — przekraczać.

lutnia (muz.) — dawny instrument strunowy szarpany.

rysią — kłusem.

miary ludzkiej nie przechodził — nie przekraczał wzrostu wysokiego człowieka, nie był olbrzymem.

staje, stajanie — dawna miara odległości (etymologicznie: dystans, po przebiegnięciu którego koń musi się zatrzymać i odpocząć).

kulbaka — wysokie siodło, przeważnie wojskowe.

glewia — broń drzewcowa z grotem w formie jednosiecznego noża; tu: kopia.

cugle — wodze, lejce.

w posła godzisz — posła atakujesz.

Mikołaj Powała z Taczewa — (ok. 1380 – ok. 1415), rycerz i dyplomata, powołany do rady wojennej przed bitwą pod Grunwaldem.

Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

Jan Farurej z Garbowa — rycerz, brat Zawiszy Czarnego.

Mikołaj z Moskorzowa — wspomniany w rozdz. 1 dowódca obrony górnego zamku w Wilnie w r. 1390.

Zyndram z Maszkowic — (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

dań (daw.) — danina, dar.

płochość (daw.) — lekkomyślność.

wolej (daw.) — lepiej.

samowtór (daw.) — we dwóch.

włodyka — rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych.

lubo (daw.) — chociaż.

rakuski (daw.) — austriacki.

Burgundia — region w centralnej Francji.

gorze chłopcu (daw.) — źle z chłopcem.

wypiastować — wychować.

prawy (daw.) — prawdziwy.

nie skończy on własną śmiercią — sens: umrze śmiercią gwałtowną, zapewne na skutek wyroku sądu.

dzierżyć — trzymać.

gorze (ze starop. gorzeć: palić się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.

przystojny (daw.) — odpowiedni, właściwy.

krotofilny (daw.) — skłonny do żartów; krotochwila — farsa, żartobliwy utwór sceniczny bądź żart, dowcip.

tuszyć (daw.) — mieć nadzieję.

zmóc — pokonać.

przygodzić się (daw.) — przydarzyć się.

chycić — dziś popr.: chwycić.

roków (gw.) — lat.

Aleksandra Olgierdówna — (ok. 1370–1434), córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV.

liszka — tu: futro ze skór lisich.

koleśno (daw.) — w kolasach; kolasa to odkryty powóz konny bez resorów.

którym nie wolno było omijać Krakowa, by nie pozbawić miasta licznych opłat — niektóre miasta posiadały w średniowieczu przywilej, określany jako „prawo składu”, zgodnie z którym kupcy nie mogli ich omijać, lecz przez określony czas musieli wystawiać tam swój towar na sprzedaż.

skrzęt (daw.) — krzątanina, ruch.

Władysław II Jagiełło — (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.

wagować się (daw.) — wahać się, zastanawiać się.

z dworzany — dziś popr.: z dworzanami.

przezpiecznie — dziś popr.: bezpiecznie.

lubo (daw.) — chociaż.

gomółka — niewielka, okrągła szybka.

dworzyszcze (daw.) — gmach, okazały budynek.

zgoła (daw.) — nawet.

krzyżowanie — dekoracja architektoniczna w postaci krzyżujących się belek na fasadzie budynku.

łokieć — dawna miara długości, w przybliżeniu odległość od stawu łokciowego do dłoni, ok. 55-77 cm.

skład — tu: sklep.

sowity (daw.) — obfity, bogaty.

najprzedniejszy (daw.) — najlepszy, najwyższej jakości.

mercatorium (z łac.) — dom kupców.

Schrotamt — urząd przeładunku beczek winnych.

sprawa gardłowa — sprawa, w której grozi kara śmierci.

wszelako (daw.) — jednak.

Mikołaj Powała z Taczewa — (ok. 1380 – ok. 1415), rycerz i dyplomata, powołany do rady wojennej przed bitwą pod Grunwaldem.

Wojciech Jastrzębiec — (1362–1436), biskup krakowski (1412–1423) i poznański (1399–1412), kanclerz koronny, przed osiągnięciem godności biskupiej czynny na dworze Władysława Jagiełły.

Bonifacy IX — Pietro Tomacelli (ok. 1350–1404), papież od 1389, poparł Polskę, gdy walczyła z krzyżakami.

gonitwy — tu: turniej rycerski.

Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

bojarzyn a. bojar — rycerz, szlachcic ruski, wołoski lub litewski.

Władysław II Jagiełło — (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.

Aral — Jezioro Aralskie, dawniej określane jako morze, leżące w dzisiejszym Kazachstanie i Uzbekistanie.

wschody (daw.) — schody.

wyprawa krzyżowa — tu: wyprawa wojenna przeciw poganom, mająca zmusić ich siłą do chrztu. Określenie to stosowano w szczególności wobec krucjat, mających na celu zdobycie na muzułmanach miejsca narodzin Chrystusa. W szerszym sensie odnosiło się także do innych walk z niechrześcijanami.

Tochtamysz — (zm. 1406) chan tatarskiej Złotej Ordy w latach 1380–1395, pokonany przez Timura zbiegł na Litwę, skąd bezskutecznie starał się odzyskać władzę.

tron kapczacki — władza nad Ordą Kipczacką, szerzej znaną jako Złota Orda. Było to dawne państwo mongolsko-tatarskie w okolicach gór Kaukazu i dorzecza Wołgi. Orda stanowiła coś pośredniego między zmilitaryzowanym państwem a formą organizacji wojskowej.

Złota Orda — dawne państwo mongolsko–tatarskie w okolicach gór Kaukazu i dorzecza Wołgi. Orda była czymś pośrednim między zmilitaryzowanym państwem a formą organizacji wojskowej.

Timur Chromy — znany też jako Tamerlan, (1336–1405), chan Złotej Ordy i twórca wielkiego mongolsko–tatarskiego imperium, które rozpadło się po jego śmierci.

władca Rusi Moskiewskiej — tereny dzisiejszej Rosji (Ruś Moskiewska) i Ukrainy (Ruś Kijowska) były w średniowieczu pod władzą Tatarów.

Aleppo — miasto na skraju Pustyni Syryjskiej.

Damaszek — stolica Syrii.

synowie Beliala — przen. poganie; Belial a. Baal — bożek pogański wspominany w Starym Testamencie.

Spytko z Melsztyna — (1364–1399), wojewoda krakowski, poległ w bitwie z Tatarami nad Worsklą.

odpust — w religii katolickiej darowanie bądź zmniejszenie kary za grzechy, które zostały już odpuszczone.

kopijnicy — ciężka jazda uzbrojona w kopie i miecze.

Chromy — przydomek Timura (Tamerlana) (1336-1405), chana Złotej Ordy i twórcy wielkiego mongolsko–tatarskiego imperium, które rozpadło się po jego śmierci.

wizerunek Chrystusów (daw.) — wizerunek Chrystusowy, wizerunek Chrystusa.

jużem się obaczył — już sobie przypomniałem.

ćma (daw.) — mrowie, tłum.

prawić (daw.) — mówić, opowiadać.

dworscy — ludzie należący do dworu.

dalibóg (daw.) — naprawdę, słowo daję.

bawić (daw.) — przebywać.

do dnia — rano.

ozwać się (daw.) — odezwać się.

więcej — bardziej.

królową polską — mowa o królowej Jadwidze.

Jaśko z Tęczyna — syn Jędrzeja z Tęczyna, wojewody krakowskiego i sandomierskiego, kasztelan krakowski.

rajca (daw.) — radny.

rakuski (daw.) — austriacki.

kniaź — książę.

bojarzyn a. bojar — rycerz, szlachcic litewski, ruski lub wołoski.

szuba (daw.) — szerokie okrycie wierzchnie.

obrazy bizantyjskie — malarstwo religijne w prawosławnym Bizancjum cechowało się surowością i dostojeństwem.

stalle — zdobione ławki w prezbiterium, blisko ołtarza, przeznaczone głównie dla duchownych.

królestwo — tu: król i królowa.

smagły — o ciemnej, oliwkowej cerze.

ustawicznie (daw.) — ciągle.

przygana (daw.) — krytyka, zarzut.

Podniesienie — część mszy św., gdy kapłan ukazuje wiernym Ciało i Krtw Chrystusa.

Jadwiga — (ok. 1374–1399), córka Ludwika Węgierskiego, w 1384 koronowana na króla Polski (prawo nie przewidywało wówczas koronacji królowej), w 1386 poślubiła Władysława Jagiełłę, co dało początek unii polsko-litewskiej.

Ludwik Węgierski — węg. Lajos I Nagy, Ludwik I Wielki (1326–1382), król Węgier w latach 1342–1382, król Polski w latach 1370–1382, ojciec Jadwigi.

zrzekła się pierwszej dziewiczej miłości — mowa o Wilhelmie Habsburgu zwanym Uprzejmym (ok. 1370–1406).

minstrel (daw.) — śpiewak, poeta.

Te Deum — hymn znany od czasów wczesnochrześcijańskich, głoszący chwałę Boga (Ciebie, Boże, wysławiamy).

kośba (daw.) — żniwa.

Piotr Wysz Radoliński — (ok. 1354–1414), biskup krakowski od 1392, poznański od 1412, przeniesiony na to drugie stanowisko na skutek intryg dworskich, wykonawca testamentu królowej Jadwigi.

połóg — około sześciotygodniowy okres po porodzie.

lubo (daw.) — chociaż, mimo że.

podana nieco naprzód — nieznacznie pochylona do przodu.

manela (daw.) — złota bransoleta.

światowy (daw.) — świecki.

złotogłów — kosztowna tkanina ze złotą nicią.

bisior — cienka i kosztowna tkanina, jedwab morski.

złogi — tu: poród.

Akademia Krakowska — założona w 1364 w Kazimierzu z fundacji Kazimierza III Wielkiego, odnowiona w 1400 w Krakowie przez Władysława II Jagiełłę z fundacji Jadwigi Andegaweńskiej, od 1817 funkcjonuje pod nazwą Uniwersytet Jagielloński.

pozór (daw.) — wygląd zewnętrzny.

liliowa — tu: biała jak lilia.

popłatać — pociąć mieczem, posiekać.

rohatyna (z ukr.) — włócznia z grotem zaopatrzonym w hak, aby po wbiciu trudniej ją było wyciągnąć.

Pater noster, qui es in coelis, sanctificetur nomen Tuum (łac.) — Ojcze nasz, któryś jest w niebie, święć się imię Twoje.

suszyć (daw.) — pościć.

trefniś (daw.) — błazen.

krotochwilny (daw.) — śmieszny, dowcipny.

tedy (daw.) — więc, zatem.

nowotny (daw.) — nowy.

któren — dziś popr.: który.

warować się (daw.) — strzec się.

roków (gw.) — lat.

wolej (daw.) — lepiej.

chybaj sobie — idź sobie.

doletni (daw.) — taki, który „doszedł do lat”, we właściwym wieku, dorosły.

pierwej (daw.) — wcześniej.

Wojciech Jastrzębiec — (1362–1436), biskup krakowski (1412–1423) i poznański (1399–1412), kanclerz koronny, przed osiągnięciem godności biskupiej czynny na dworze Władysława Jagiełły.

infułat — wyższy dostojnik kościelny, od infuły, czyli nakrycia głowy takich osób.

Jan Kropidło — (ok. 1364–1421), syn księcia strzelnickiego Bolka III, sprawował kolejno urzędy biskupie w wielu diecezjach.

paliusz — szata liturgiczna przysługująca biskupowi metropolicie (zwierzchnikowi kościelnej metropolii, czyli archidiecezji z zależnymi od niej diecezjami).

płowy — (o włosach) jasny.

wymiarkować (daw.) — zorientować się.

Paszko (Paweł) z Biskupic, zwany Złodziej — rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.

Sulimczyk — człowiek herbu Sulima, tu o Zawiszy Czarnym i jego bratu Farureju.

gwoździki — popr.: goździki.

trefniś (daw.) — błazen.

zydel — mebel do siedzenia, podobny do taboretu.

ronić (daw.) — strącać.

kaleta — woreczek na pieniądze, zawieszany u pasa.

skojec — średniowieczna moneta, 1/24 grzywny.

ziemia dobrzyńska — obszar na wschód od Torunia, zagarnięty przez Krzyżaków wskutek bezprawnej umowy z księciem Władysławem Opolczykiem.

naści (daw.) — masz.

leziwo — przyrząd pomagający w chodzeniu po drzewach.

Zyndram z Maszkowic — (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.

Paszko (Paweł) z Biskupic, zwany Złodziej — rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.

bitwa pod Płowcami — rozegrana 27 września 1331 r. między wojskami Władysława Łokietka a oddziałami krzyżackimi, przerwała krzyżacką kampanię przeciw Polsce.

Pax vobiscum! (łac.) — pokój z wami.

ops (daw.) — rozpusta.

Zawisza z Kurozwęk — (zm. 1382), regent Królestwa Polskiego, biskup krakowski, kanclerz koronny, podkanclerzy koronny. Niechętny mu kronikarz Janko z Czarnkowa pisze, że po jego śmieci w Kościele Mariackim w Krakowie było słychać diabelskie krzyki „Pojedziemy na ops!”, tj. na rozpustę.

zali (daw.) — czy.

Marcin (Marcisz) z Wrocimowic — (zm. 1442), polski rycerz niemieckiego pochodzenia, starosta łowicki.

Florian z Korytnicy — średniowieczny rycerz polski, kasztelan wiślicki, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.

Domarat z Kobylan — (1380–1440), uczestnik bitwy pod Grunwaldem, od r. 1428 marszałek nadworny koronny.

Paszko (Paweł) z Biskupic, zwany Złodziej — rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.

Zyndram z Maszkowic — (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.

gorze (ze starop. gorzeć: palić się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.

Saraceni — Arabowie, muzułmanie, przen. poganie; w czasie opisywanym w powieści w Hiszpanii trwała rekonkwista, to jest odbijanie ziem zajętych przez Saracenów.

gorze (ze starop. gorzeć: palić się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.

wartko (daw.) — szybko.

przygodzić się (daw.) — przydarzyć się.

łacnie (daw.) — łatwo.

abych (daw., reg.) — abym.

wyrostek (daw.) — młody chłopak.

źrzały (daw.) — dojrzały, dorosły.

pacholę (daw.) — dziecko.

korol (z ros.) — król.

rozsierdzić się (daw.) — rozgniewać się.

bojarzyn a. bojar — rycerz, szlachcic ruski, wołoski lub litewski.

nie stanie (daw.) — nie starczy.

jeno (daw.) — tylko.

Jadwiga — (ok. 1374–1399), córka Ludwika Węgierskiego, w 1384 koronowana na króla Polski (prawo nie przewidywało wówczas koronacji królowej), w 1386 poślubiła Władysława Jagiełłę, co dało początek unii polsko-litewskiej.

Konrad von Jungingen — (1355–1407) wielki mistrz zakonu krzyżackiego w latach 1393-1407, zręczny polityk, umiejętnie rozgrywający konflikty między książętami litewskimi.

turbacja (daw.) — trudna sytuacja bądź zmartwienie nią.

niemoc (daw.) — choroba.

turbować (daw.) — martwić.

zapędliwość — popędliwość.

zaciąć się (daw.) — uprzeć się, zawziąć się.

w szranki powołan być nie może — nie można go wyzwać na pojedynek.

szczeznąć (daw.) — zginąć.

dokazać (daw.) — dokonać.

roków (gw.) — lat.

stryk (daw.) — stryj.

ostać (się) (daw.) — zostać.

ostawić (daw.) — zostawić.

pomiarkować (daw.) — zastanowić się.

przystać na coś (daw.) — zgodzić się na coś.

zaprzeć się czegoś (daw.) — zaprzeczyć czemuś.

niepodobna (daw.) — niemożliwa.

kapituła — rada sprawująca władzę w zakonie.

odkazać — (z ros.) odpowiedzieć.

krucyfiks — krzyż z przybitą postacią Chrystusa, od łac. crucifixus: ukrzyżowany.

rychło (daw.) — szybko.

Piotr Wysz Radoliński — (ok. 1354–1414), biskup krakowski od 1392, poznański od 1412, przeniesiony na to drugie stanowisko na skutek intryg dworskich, wykonawca testamentu królowej Jadwigi.

turbacja (daw.) — trudna sytuacja bądź zmartwienie nią.

wolej (daw.) — lepiej.

otrąbić (daw.) — ogłosić uroczyście.

bez (daw.) — przez.

jąć (daw.) — zacząć.

frasować się (daw.) — martwić się.

ścierciałka — skartabella, szlachcic bez pełni praw stanowych.

mieszczanów — dziś popr.: mieszczan.

aże (daw.) — aż.

zabawiać się (daw.) — zajmować się.

w dół Węgrów — na południe Węgier.

Aleksandra Olgierdówna — (ok. 1370–1434), córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV.

Aleksandra Olgierdówna — (ok. 1370–1434), córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV.

polerowany — tu: obyczajny, wyrafinowany.

szyi niepewny — niepewny, czy nie wykonają na nim wyroku śmierci.

mdły (daw.) — słaby.

kaganek — lampka oliwna.

zapędliwy (daw.) — popędliwy, skłonny do szybkiego a nieprzemyślanego działania.

Za Jasiem do Śląska — pieśń ludowa spotykana w Wielkopolsce, Małopolsce, na Mazowszu i na Śląsku.

rzęsów — dziś popr.: rzęs.

Jadwiga — (ok. 1374–1399), córka Ludwika Węgierskiego, w 1384 koronowana na króla Polski (prawo nie przewidywało wówczas koronacji królowej), w 1386 poślubiła Władysława Jagiełłę, co dało początek unii polsko-litewskiej.

Piotr Wysz Radoliński — (ok. 1354–1414), biskup krakowski od 1392, poznański od 1412, przeniesiony na to drugie stanowisko na skutek intryg dworskich, wykonawca testamentu królowej Jadwigi.

deputacja (daw.) — delegacja.

cech — samorządna organizacja rzemieślników, skupiająca przedstawicieli określonego zawodu.

bractwo — organizacja religijna, zrzeszająca ludzi o podobnych formach pobożności (np. bractwo różańcowe).

kasztelan — średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla.

kanonik — w średniowieczu duchowny żyjący przy katedrze według reguł kanonicznych.

rajcy — tu: doradcy.

nie masz (daw.) — nie ma.

widomy (daw.) — widoczny.

Ludwik Węgierski — węg. Lajos I Nagy, Ludwik I Wielki (1326–1382), król Węgier w latach 1342–1382, król Polski w latach 1370–1382, ojciec Jadwigi.

kmieć — zamożny chłop, posiadający własne gospodarstwo.

rajcować (daw.) — radzić.

wnosić z czegoś — wnioskować z czegoś.

leciech — dziś popr.: latach.

wotum — symboliczny dar wieszany na ołtarzu, na świętym obrazie bądź na posągu religijnym jako prośba o wstawiennictwo lub podziękowanie za nie.

krobia (daw.) — kosz.

cech — samorządna organizacja rzemieślników, skupiająca przedstawicieli określonego zawodu.

bractwo — organizacja religijna, zrzeszająca ludzi o podobnych formach pobożności (np. bractwo różańcowe).

ustawiczny (daw.) — ciągły.

Akademia Krakowska — założona w 1364 w Kazimierzu z fundacji Kazimierza III Wielkiego, odnowiona w 1400 w Krakowie przez Władysława II Jagiełłę z fundacji Jadwigi Andegaweńskiej, od 1817 funkcjonuje pod nazwą Uniwersytet Jagielloński.

statysta (daw.) — mąż stanu, polityk, strateg.

Stanisław ze Skarbimierza — (ok. 1365–1431), pierwszy rektor Akademii Krakowskiej, wybitny kaznodzieja.

siedem nauk wyzwolonych — stanowiło program średniowiecznej edukacji uniwersyteckiej: gramatyka, dialektyka, retoryka, geometria, arytmetyka, astronomia, muzyka.

krzepić się (daw.) — wzmacniać się.

przecz (daw.) — dlaczego.

kanonizacja — uznanie przez Kościół danej osoby za świętą.

Awinion — w latach 1378–1417 na skutek tarć politycznych wśród kardynałów oraz działań królów Francji wielokrotnie wybierano dwóch, a nawet trzech papieży jednocześnie. Obóz związany z Francją stworzył drugą siedzibę papieską w mieście Avingon. Obecnie papieże awiniońscy uznawani są za antypapieży (osoby nieprawnie sprawujące ten urząd), a okres ten określany jest mianem ”wielkiej schizmy zachodniej”.

wzmóc się (daw.) — wzmocnić się, urosnąć w siły.

Burgundia — region w centralnej Francji.

Jadwiga — (ok. 1374–1399), córka Ludwika Węgierskiego, w 1384 koronowana na króla Polski (prawo nie przewidywało wówczas koronacji królowej), w 1386 poślubiła Władysława Jagiełłę, co dało początek unii polsko-litewskiej.

kapituła — rada sprawująca władzę w zakonie.

rakuski (daw.) — austriacki.

Władysław II Jagiełło — (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.

Piotr Wysz Radoliński — (ok. 1354–1414), biskup krakowski od 1392, poznański od 1412, przeniesiony na to drugie stanowisko na skutek intryg dworskich, wykonawca testamentu królowej Jadwigi.

przedkładać (daw.) — wyjaśniać, tłumaczyć.

wedle (daw.) — według.

kajać się (daw.) — przyznawać się do winy i jej żałować.

pacholę (daw.) — dziecko.

nie stało (daw.) — zabrakło.

niedziela (daw.) — tydzień.

stróża (daw.) — straż.

spyża (daw.) — pożywienie.

tapczana — dziś popr.: tapczanu.

niedziela (daw.) — tydzień.

do cna (daw.) — całkiem, zupełnie.

zgonić (daw.) — dogonić.

plwać — dziś: pluć.

piędź — dawna miara długości, ok. 18-22 cm.

ninie (daw.) — teraz.

pilno — tu: w pośpiechu.

Aleksandra Olgierdówna — (ok. 1370–1434), córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV.

zdybać — spotkać.

prawić (daw.) — mówić, opowiadać.

kuszcze (daw.) — krzaki, chaszcze, zarośla.

kasztelan — średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla.

pofolgować (daw.) — potraktować łagodniej.

któren — dziś popr.: który.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

urzec — tu: rzucić na kogoś zły urok.

zabaczyć (daw.) — zapomnieć.

niedziela (daw.) — tydzień.

zara — dziś popr.: zaraz.

przepomnieć (daw.) — zapomnieć.

słowo zdzierży (daw.) — dotrzyma słowa.

driakiew (daw.) — roślina lecznicza, lekarstwo.

frasować się (daw.) — martwić się.

pasowany — rycerz.

samowtór (daw.) — we dwóch.

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

sierdzić się — złościć się, gniewać się.

pan krakowski — zwyczajowe określenie kasztelana krakowskiego.

statek (daw.) — majątek, zwł. ruchomy.

folgować (daw.) — traktować łagodniej.

zgoła (daw.) — nawet.

zali (daw.) — czy.

cudny (daw.) — dziwny.

Stanisław ze Skarbimierza — (ok. 1365–1431), pierwszy rektor Akademii Krakowskiej, wybitny kaznodzieja.

doma (daw.) — w domu.

do dnia — rano.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

drzewiej (daw.) — dawniej.

Krewo — śrdw. miasto na Litwie, obecnie wieś w powiecie grodzieńskim na Białorusi.

kniaź — książę.

warować się od czegoś — powstrzymywać się od czegoś, strzec się czegoś.

kować (daw.) — kuć.

Wojciech Jastrzębiec — (1362–1436), biskup krakowski 1412–1423 i poznański 1399–1412, kanclerz koronny, przed osiągnięciem godności biskupiej czynny na dworze Władysława Jagiełły.

przetowłosy (daw.) — jasnowłosy.

rajca (daw.) — radny.

żak (daw.) — uczeń, student.

Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

pałączasty — (o nogach) wygięty w pałąk, krzywy (częsta przypadłość u osób dużo jeżdżących konno).

Zyndram z Maszkowic — (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.

Paszko (Paweł) z Biskupic, zwany Złodziej — rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.

Marcin (Marcisz) z Wrocimowic — (zm. 1442), polski rycerz niemieckiego pochodzenia, starosta łowicki.

Mikołaj Powała z Taczewa — (ok. 1380 – ok. 1415), rycerz i dyplomata, powołany do rady wojennej przed bitwą pod Grunwaldem.

halebardnik — dziś popr.: halabardnik.

halebarda — dziś popr.: halabarda.

krucyfiks — krzyż z przybitą postacią Chrystusa, od łac. crucifixus: ukrzyżowany.

jaka (daw.) — rodzaj okrycia wierzchniego.

krucyfiks — krzyż z przybitą postacią Chrystusa, od łac. crucifixus: ukrzyżowany.

gwoli (daw.) — z powodu.

wełny (daw.) — tu: fale.

pątlik — siatka do podtrzymywania włosów.

Wojciech Jastrzębiec — (1362–1436), biskup krakowski (1412–1423) i poznański (1399–1412), kanclerz koronny, przed osiągnięciem godności biskupiej czynny na dworze Władysława Jagiełły.

pan krakowski — zwyczajowe określenie kasztelana krakowskiego.

podhalski — dziś popr.: podhalański.

zakon (daw.) — prawo.

żywie (daw.) — żyje.

zrękowiny (daw.) — zaręczyny.

pokładziny — położenie się małżonków w jednym łożu w obecności świadków.

wedle — tu: obok.

mienić się (daw.) — podawać się za.

bitwa pod Płowcami — rozegrana 27 września 1331 r. między wojskami Władysława Łokietka a oddziałami krzyżackimi, przerwała krzyżacką kampanię przeciw Polsce.

Władysław I Łokietek — (ok. 1260–1333), król Polski od 1320, przedtem długo walczył o zjednoczenie kraju po okresie rozbicia dzielnicowego.

gniazdo (przen.) — siedziba rodu.

dojść do lat (daw.) — osiągnąć odpowiedni wiek.

wojna Grzymalitów z Nałęczami — wojna domowa w Wielkopolsce, toczona w latach 1382–1385 między przedstawicielami dwóch rodów możnowładców. Konflikt wynikał z różnych koncepcji obsadzenia tronu polskiego po wygaśnięciu linii Piastów.

kmieć — zamożny chłop, posiadający własne gospodarstwo.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

fryzyjski — pochodzący z Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.

Flandria — region rozciągający się wzdłuż wybrzeży Morza Północnego na terenie Belgii, Francji i Holandii.

płatnerz — rzemieślnik wytwarzający zbroje płytowe, później także broń białą.

Marcin (Marcisz) z Wrocimowic — (zm. 1442), polski rycerz niemieckiego pochodzenia, starosta łowicki.

żeleźce (daw.) — grot.

szczebrzuch — słowniki podają znaczenie: wiano panny młodej. Sienkiewicz prawdop. skontaminował to ze słowem „brzeszczot”.

barć — wydrążony w drzewie ul dla leśnych pszczół.

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

zaprzeć się (daw.) — zaprzeczyć czemuś.

wymiarkować (daw.) — zastanowić się.

na porządek (daw.) — porządnie.

wprzód, wprzódy (daw.) — najpierw.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

glejt (daw.) — „list żelazny”, wystawiona przez władze przepustka, pozwalająca podróżować przez dane terytorium.

pacholę (daw.) — dziecko.

zrękowiny (daw.) — zaręczyny.

krymka — mała, okrągła czapka tatarska, podobna do mycki.

hajdawery — szerokie, bufiaste spodnie.

Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

Zygmunt Luksemburski — (1368–1437) król węgierski od 1387, niemiecki od 1411, książę Luksemburga od 1419, król włoski od 1431, cesarz rzymski od 1433. Sienkiewicz tytułuje go cesarzem o 30 lat za wcześnie.

Brussa — dziś: Bursa, miasto w północno-zachodniej Turcji.

Paszko (Paweł) z Biskupic, zwany Złodziej — rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.

kropierz — długa kapa osłaniająca konia.

grzywna — śrdw. jednostka płatnicza, o wartości pół funta złota lub srebra.

Jan Farurej z Garbowa — rycerz, brat Zawiszy Czarnego.

Marcin (Marcisz) z Wrocimowic — (zm. 1442), polski rycerz niemieckiego pochodzenia, starosta łowicki.

Zyndram z Maszkowic — (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.

driakiew (daw.) — roślina lecznicza, lekarstwo.

jeno (daw.) — tylko.

piędź — dawna miara długości, ok. 18-22 cm.

puszczanie krwi — dawniej bezpodstawnie uważane za zabieg medyczny.

zrękowiny (daw.) — zaręczyny.

jeno (daw.) — tylko.

pojedyncza walka — pojedynek.

Timur Chromy — znany też jako Tamerlan, (1336–1405), chan Złotej Ordy i twórca wielkiego mongolsko–tatarskiego imperium, które rozpadło się po jego śmierci.

Edygej — (1352–1419) dowódca tatarski, podwładny Timura, potem chan Złotej Ordy.

siła (daw.) — wielu.

bitwa nad Worsklą — stoczona w połowie sierpnia 1399 między wojskami rusko–litewskimi dowodzonymi przez wlk. księcia Witolda, wspierającymi starającego się odzyskać władzę Tochtamysza a Tatarami pod wodzą Edygeja. Litwini ponieśli klęskę.

bojar a. bojarzyn — rycerz, szlachcic ruski, wołoski lub litewski.

Spytko z Melsztyna — (1364–1399), wojewoda krakowski, poległ w bitwie z Tatarami nad Worsklą.

kołpak — czapka tatarska obrzeżona futrem.

wódz tatarski Edyga tyle ludzi w bitwie utracił — właśc. Edygej; straty tatarskie szacuje się na 3.500–6.000 ludzi.

opatrzyć (daw.) — zaopatrzyć, zabezpieczyć.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

miecznik — dostojnik, pierwotnie urzędnik dworski zarządzający zbrojownią.

przestawał — poprzestawał.

lenno — posiadłość nadawana wasalowi przez suzerena w zamian za służbę.

niezbrojny — nieopancerzony.

w niebiesiech — dziś popr.: w niebie a. w niebiosach.

częstokół — palisada.

zrękowiny (daw.) — zaręczyny.

podjąć pod nogi — dawny sposób wyrażania szacunku.

nieskładnie (daw.) — niezręcznie.

mać (daw.) — matka.

być o coś krzywym (daw.) — mieć o coś żal.

nałęczka (daw.) — chusta służąca jako przepaska na głowę.

młaka — bagno.

klękajęcy — dziś popr.: klękając.

piekielny starosta — Lucyfer, przywódca wszystkich diabłów.

udać się (daw.) — (o osobie) spodobać się.

źrzały (daw.) — dojrzały.

zrękowiny (daw.) — zaręczyny.

będem — dziś popr.: będę.

nie lza (daw.) — nie można.

włodyka — rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

pewnikiem (daw.) — zapewne.

niedźwiedziowi w dole — istniała metoda polowania na niedźwiedzie przez zastawianie na nie pułapek w postaci dołów.

Tawań — wyspa na Dniestrze.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

dzierżyć — trzymać.

dać dęba — uciec.

ostrogi dostaniesz — sens: zostaniesz pasowany na rycerza.

wola Boża (daw.) — pożądanie.

przyzostać (daw.) — zostać przy nim.

jeno (daw.) — tylko.

Ostatnie Sakramenta — spowiedź, komunia święta (wiatyk) oraz namaszczenie chorych, przyjmowane łącznie w przypadku zagrożenia życia.

kwarta — dawna miara objętości, ok. 1 litra.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

olbor (daw.) — opłata za prawo eksploatacji kopalni kruszcu, wnoszona do skarbca królewskiego.

fara, kościół farny — miejski kościół parafialny.

skórznie — skórzane buty z wysokimi cholewami.

szwargotać — mówić w niezrozumiałym i/lub nielubianym języku, zwł. po niemiecku.

pażerny — dziś popr.: pazerny.

bez (daw.) — przez.

żeleźce (daw.) — grot.

drzewiej (daw.) — dawniej.

gwarek (daw.) — górnik.

Władysław I Łokietek — (ok. 1260–1333), król Polski od 1320, przedtem długo walczył o zjednoczenie kraju po okresie rozbicia dzielnicowego.

fara, kościół farny — miejski kościół parafialny.

tur — wymarły dziki ssak z rzędu parzystokopytnych.

Władysław II Opolczyk (Ruski, Naderspan) — (ok. 1330-1401) książę opolski, znakomity administrator, prowadzący politykę prowęgierską. W roku 1391 skonfliktowany z Władysławem Jagiełłą, który pozbawił go lenn na terytorium Polski,

synowiec — syn brata.

odkazywać (z ros.) — odpowiadać.

somsiad — dziś popr.: sąsiad.

żeleźce (daw.) — grot.

raić (daw.) — zalecać.

barć — wydrążony w drzewie ul dla leśnych pszczół.

na księżej grudzi — nie żyje (dosł.: leży w ziemi koło kościoła).

zadzierzysty — charakterny.

jeno (daw.) — tylko.

roków (gw.) — lat.

ułomić (gw.) — złamać.

frasunek (daw.) — smutek.

toporzysko — drewniany uchwyt siekiery bądź topora.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

bitwa nad Worsklą — stoczona w połowie sierpnia 1399 między wojskami rusko–litewskimi dowodzonymi przez wlk. księcia Witolda, wspierającymi starającego się odzyskać władzę Tochtamysza a Tatarami pod wodzą Edygeja. Litwini ponieśli klęskę.

Edygej — (1352–1419) dowódca tatarski, podwładny Timura, potem chan Złotej Ordy.

obces — tu: dążąc do bezpośredniego starcia.

bojarzyn a. bojar — rycerz, szlachcic ruski, wołoski lub litewski.

otrok (daw.) — chłopak.

siła (daw.) — wielu.

Spytko z Melsztyna — (1364–1399), wojewoda krakowski, poległ w bitwie z Tatarami nad Worsklą.

cześnik (daw.) — dostojnik dworski, pierwotnie urzędnik dbający o zapas wina na dworze.

wielki kniaź — Witold Kiejstutowicz, zwany wielkim (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

kierz (daw.) — krzak.

ćma (daw.) — mrowie, tłum.

Tawań — wyspa na Dniestrze.

łęg — podmokła łąka.

jucha — krew; tu: określenie osoby krewkiej, tj. energicznej i skłonnej do gniewu.

niewód — sieć rybacka złożona ze stożkowatego worka i dwóch skrzydeł służących do zagarniania ryb.

osęka (daw.) — bosak.

rybitwa (daw.) — rybak.

strona (daw.) — okolica.

krzcił — dziś popr.: chrzcił.

nawidzieć (daw.) — lubić, kochać.

szczebrzuch — słowniki podają znaczenie: wiano panny młodej. Sienkiewicz prawdop. skontaminował to ze słowem „brzeszczot”.

paniątko — tu: dziecko.

Fryz a. Fryzyjczyk — mieszkaniec Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.

wielgi — dziś popr.: wielki.

grochowiny (daw.) — słoma z wymłóconego grochu.

to mi będzie po sercu — sens.: to będzie zgodne z tym, co czuję.

starunek (daw.) — staranie, opieka.

ładzić (daw.) — porządkować.

cnić się (daw.) — tęsknić za czymś, martwić się, nudzić.

ninie(daw.) — teraz.

przesadzić (daw.) — przeskoczyć.

zadni — tylny.

brzechwa — tylna część strzały.

wrony — (o koniu) kary, czarny.

dyć (gw.) — przecież.

podjezdek — koń mniejszej wartości, słaby a. młody.

srokacz — srokaty koń, koń o umaszczeniu w cętki bądź w łaty.

pozwoleństwo (daw.) — pozwolenie.

czeladź (daw.) — służba.

lubo (daw.) — chociaż.

roków (gw.) — lat.

prawować się (daw.) — spierać się o coś.

zgrzebny — prosty, nieozdobny bądź utkany z grubego płótna.

łan — obszar ziemi przeznaczonej do uprawy, wydzierżawiony osadnikowi.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

bitwa pod Płowcami — rozegrana 27 września 1331 r. między wojskami Władysława Łokietka a oddziałami krzyżackimi, przerwała krzyżacką kampanię przeciw Polsce.

do szczętu — dziś: doszczętnie, całkiem.

wojna Grzymalitów z Nałęczami — wojna domowa w Wielkopolsce, toczona w latach 1382–1385 między przedstawicielami dwóch rodów możnowładców. Konflikt wynikał z różnych koncepcji obsadzenia tronu polskiego po wygaśnięciu linii Piastów.

niwy (daw.) — pola.

kmieć — bogaty chłop, posiadający własne gospodarstwo.

odsep — opłata w formie odsypanej mąki.

lech (daw.) — obszar ziemi uprawnej.

skwapliwie (daw.) — chętnie i szybko.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

częstokół (daw.) — palisada.

węgieł — styk pionowych ścian budynku.

komora (daw.) — pomieszczenie magazynowe.

wędlarnia — dziś: wędzarnia.

comber — mięso z kością z grzbietu zwierzęcia.

kropierz — długa kapa osłaniająca konia.

czerw — pasożyt (larwa) żerujący na drewnie.

toporzysko — drewniany uchwyt siekiery bądź topora.

czeladź (daw.) — służba.

statki — majątek, zwł. ruchomy, w znaczeniu węższym: naczynia.

wrony — (o koniu) czarny, kary.

starunek (daw.) — staranie, opieka.

kazalim — dziś popr.: kazaliśmy.

statki (daw.) — majątek, zwł. ruchomy, węziej: naczynia.

wyładzić (daw.) — przygotować.

spyża (daw.) — jedzenie, pokarm, prowiant.

rad (daw.) — zadowolony.

bez (daw.) — przez.

jeno (daw.) — tylko.

udać się komuś — spodobać się.

łosi kubrak — kubrak ze skóry łosia.

pilśniowy — wykonany z gęstego, zbitego materiału produkowanego z włókien wełny.

mycka — mała, okrągła czapka.

pątlik — siatka do podtrzymywania włosów.

hoży — tryskający zdrowiem, urodziwy.

jeno (daw.) — tylko.

Fryz a. Fryzyjczyk — mieszkaniec Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.

jąć (daw.) — zacząć.

Burgund — mieszkaniec Burgundii, regionu w centralnej Francji.

grodziec (daw.) — gród.

bogdaj (daw.) — oby (od: daj Boże, aby).

kraśny (daw.) — piękny.

kalina — roślina o czerwonych owocach; w poezji ludowej porównanie do niej dziewczyny uchodziło za komplement.

kraśny — tu: czerwony.

samodział — tkanina wełniana lub lniana, wyprodukowana na ręcznym warsztacie.

kulbaka — wysokie siodło, przeważnie wojskowe.

somsiedzki — dziś popr.: sąsiedzki.

kierz (daw.) — krzak.

przyszczypny (daw. a. gw.) — zadziorny, ale na sposób humorystyczny.

roków (gw.) — lat.

łęg — podmokła łąka.

świerzopa — kobyła, klacz.

żeremie — konstrukcja z gałęzi, mchu i szlamu, budowana przez bobry, w której rodzą one młode.

zapamiętać się — zamyślić się a. zająć się czymś, zapominając o wszystkim innym.

jaka (daw.) — rodzaj okrycia wierzchniego.

atłas — tkanina z jednej strony gładka, z drugiej szorstka.

łagiewka a. łagiew — naczynie podróżne.

łyżnik — drewniana półeczka z otworami na łyżki.

płowy (o włosach a. futrze) — jasny.

tur — wymarły dziki ssak z rzędu parzystokopytnych.

alkierz — izba narożna, często reprezentacyjna.

sernik — pomieszczenie do przechowywania serów.

bez mała (daw.) — prawie.

drzewiej (daw.) — dawniej.

jeno (daw.) — tylko.

sperka (gw.) — słonina.

pewnikiem (daw.) — na pewno.

włodyczka a. włodycza — rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych.

grzywna — śrdw. jednostka monetarna, wartość określonej wagi kruszcu.

bojać się — dziś popr.: bać się.

bożnica — tu: świątynia.

prawić (daw.) — mówić.

klusków — dziś popr.: klusek.

zydel — mebel do siedzenia, podobny do taboretu.

Za Jasiem do Śląska — pieśń ludowa spotykana w Wielkopolsce, Małopolsce, na Mazowszu i na Śląsku.

siła (daw.) — wiele.

poćciwa — dziś popr.: poczciwa.

ongi (daw.) — kiedyś, dawniej.

ninie (daw.) — teraz.

kamionka — naczynie ceramiczne.

gomółka — okrągła bryła sera.

roków (gw.) — lat.

uwidzieć (daw.) — zobaczyć.

Cztan — skrócona forma imienia Przecław.

sierdzisty (daw.) — śmiały, czupurny.

barć — wydrążony w drzewie ul dla leśnych pszczół.

narocznik — słowo wieloznaczne: chłop płacący roczną daninę bądź przedstawiciel ludności niewolnej zobowiązany do bliżej niesprecyzowanych świadczeń wojskowych.

miesiąc (daw.) — księżyc.

łońskiego roku (gw.) — zeszłego roku.

nieprzezpieczny — dziś popr.: niebezpieczny.

zadni — tylny.

socha — prymitywny, drewniany pług.

kopce — kopcami często oznaczano granicę posiadłości.

ozwać się (daw.) — odezwać się.

barć — wydrążony w drzewie ul dla leśnych pszczół.

podhalski — dziś popr.: podhalański.

łosi — tu: ze skóry łosia.

wdziać, nawdziać — ubrać.

toporzysko — drewniany uchwyt siekiery bądź topora.

zażywać — tu: używać.

udój — dojenie krów.

chojar (daw.) — wysokie drzewo iglaste.

jagodzisko — miejsce, gdzie rosną jagody.

chybki (daw.) — szybki i zwinny.

atoli (daw.) — jednak.

jąć (daw.) — zacząć.

wedle (daw.) — obok.

dżdże (daw.) — deszcze.

używać (daw.) — mieć coś, dysponować czymś, cieszyć się czymś.

przetowłosy (daw.) — jasnowłosy.

k'tobie (daw.) — do ciebie.

skapieć (daw.) — zmarnować się.

bywaj (daw.) — przybywaj.

zjawienie (daw.) — widzenie.

lutnia (muz.) — dawny instrument strunowy szarpany.

obzierać się (daw.) — oglądać się za siebie.

w skok (daw.) — szybko, galopem.

stary — niedźwiedź; istniał przesąd, że wymawianie nazwy tego zwierzęcia jest niebezpieczne, zwłaszcza po zmroku, toteż często zastępowano ją synonimami.

lubo (daw.) — chociaż.

zwietrzyć — wyczuć, wywąchać.

jąć, imać (daw.) — chwycić.

osada — tu: drzewce, na którym osadzone są widły.

wytężyć (daw.) — wysilić.

konwulsje — drgawki.

zatlony (daw.) — podpalony, tlący się.

hubka — materiał łatwopalny wytwarzany z huby (odmiany grzyba rosnącej na pniach drzew).

przygodzić się (daw.) — przydarzyć się.

bojać się — dziś popr.: bać się.

ozdarł (daw.) — rozdarł.

obezwać się — dziś popr.: odezwać się.

paździerze — suche odpady po pozyskiwaniu włókien z lnu bądź konopii.

szczypka — szczapka, kawałek drewna.

wartko (daw.) — szybko.

sucharze — suche badyle.

powiadać (daw.) — mówić.

kwarta — dawna miara objętości, zwykle ok. 1 litra.

w miarę (daw.) — według miary, tyle ile potrzeba.

godnie (daw.) — porządnie, solidnie.

wypsnąć się — tu: wyślizgnąć się.

kwarta — dawna miara objętości, zwykle ok. 1 litra.

przez rozum — z rozsądku.

kolczuga — zbroja z niewielkich, metalowych kółeczek.

jeno (daw.) — tylko.

skrom — tłuszcz zwierzęcy.

żeremie — konstrukcja z gałęzi, mchu i szlamu, budowana przez bobry, w której rodzą one młode.

wadzić (daw.) — przeszkadzać.

św. Jerzy — męczennik z III-IV w., patron rycerzy.

wojennik (daw.) — wojownik, zwł. doświadczony.

wżdy (daw.) — zawsze, przecież.

przydawać (daw.) — dodawać.

rad (daw.) — chętnie.

św. Kosma i Damian — lekarze, męczennicy rzymscy z przełomu III-IV w.

św. Apolonia — męczennica, zm. 249 w Aleksandrii, wg legendy przed spaleniem na stosie wybito jej zęby.

św. Liboriusz — zm. w IV w., biskup Le Mans.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

głowa wygolona — tonsura, znak przynależności do stanu duchownego.

kasztelan — średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla.

pośrzednik — dziś popr.: pośrednik.

przygodzić się (daw.) — przydarzyć się.

nawojka — tu: dziewczyna.

w ostatku (daw.) — w końcu.

żywot (daw.) — brzuch.

wedle (daw.) — obok.

wartko (daw.) — szybko.

szczypka — szczapka, kawałek drewna.

pazdury — dziś popr.: pazury.

zbyrczeć (gw.) — brzęczeć (z gwary góralskiej, za pomocą której Sienkiewicz naśladował staropolszczyznę).

chycić — dziś popr.: chwycić.

tkać (daw.) — wpychać.

może — tu: możliwe.

chorość (daw.) — choroba.

jąć (daw.) — zacząć.

przywieść (daw.) — przyprowadzić.

Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

wartki (daw.) — szybki.

kasztelan — średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla.

pokrętka — tu: korba.

wszelako (daw.) — jednak.

radzi (daw.) — chętnie.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

ochwiarować — dziś popr.: ofiarować.

po kądzieli — w linii żeńskiej; kądziel — pęk włókien przygotowanych do przędzenia.

Zbyszków (daw.) — Zbyszkowy, należący do Zbyszka.

odmówić — tu: przekonać do odejścia.

źreb — dawna miara powierzchni ziemi.

Wilkowi — poddani Wilka.

na Boże Narodzenie — Boże Narodzenie stanowiło zwyczajowy termin, do którego obowiązywały umowy.

ninie (daw.) — teraz.

polowiczko — polowanie.

wezwyczaić się — przyzwyczaić się.

uradzić (daw.) — ustalić.

ciągoty — pożądanie.

zmiarkować (daw.) — zauważyć, zorientować się.

radzi (daw.) — chętnie.

przestawać (daw.) — przebywać.

gonitwy — turnieje rycerskie.

czerstwy (daw.) — zdrowy.

wykrzesać — wykuć z kamienia.

ciągoty — pożądanie.

wdzięczen — dziś popr.: wdzięczny.

przestawać (daw.) — przebywać.

szczebrzuch — słowniki podają znaczenie: wiano panny młodej. Sienkiewicz prawdop. skontaminował to ze słowem ”brzeszczot”.

skrom — tłuszcz zwierzęcy.

wiano — posag.

jeno (daw.) — tylko.

łacnie a. łacno (daw.) — łatwo.

chycić — dziś popr.: chwycić.

przezpiecznie (daw.) — bezpiecznie.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

św. Jerzy — męczennik z III-IV w., patron rycerzy.

osacznik — człowiek idący w obławie podczas polowania.

zali (daw.) — czy.

kierz (daw.) — krzak.

skórznie — skórzane buty z wysokimi cholewami.

pójdem — dziś popr.: pójdę.

szczerk — ilasta gleba.

łozina (daw.) — zarośla wierzbowe.

oparzelisko — niezamarzające zimą torfowisko, nad którym unoszą się opary (stąd nazwa).

jeno (daw.) — tylko.

mierzyć — tu: celować.

żeremie — konstrukcja z gałęzi, mchu i szlamu, budowana przez bobry, w której rodzą one młode.

zabaczyć (daw.) — zapomnieć.

rozdziewać (daw.) — rozbierać.

niedziela (daw.) — tydzień.

nałęczka (daw.) — chusta służąca jako przepaska na głowę. Przypomnienie momentu uratowania Zbyszka od egzekucji przez Danuśkę.

paniej — dziś popr.: pani.

żeniaty — dziś popr.: żonaty.

statek — dostatek.

na zamry (daw.) — ryzykując zamęczenie konia.

atoli (daw.) — jednak.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

źreb — dawna miara powierzchni ziemi.

wagant — śrdw. kleryk lub żak, żyjący w sposób prowokacyjnie swobodny, często zajmujący się twórczością poetycką bądź aktorstwem.

rybałt — wędrowny muzyk lub śpiewak.

przeprawy — tu: przygody.

przebredzać — tu: wybrzydzać.

zabawiać się kośćmi — grać w kości.

drzewiej (daw.) — dawniej.

gniewliwy (daw.) — skłonny do gniewu.

do pola — na zewnątrz (por. dzisiejsze małopolskie ”na pole”).

jeno (daw.) — tylko.

alkierz — izba narożna, często reprezentacyjna.

jaka (daw.) — rodzaj okrycia wierzchniego.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

żeleźce (daw.) — grot.

przyłap a. przyłapa — płytka podcień ze słupów drewnianych ustawionych bezpośrednio przy ścianie domu.

pocztowy — tu: osoba należąca do pocztu.

pątnik (daw.) — pielgrzym.

obońka — płaska beczułka do przewożenia płynów.

kord — krótki miecz.

żywo (daw.) — szybko.

przyłap a. przyłapa — płytka podcień ze słupów drewnianych ustawionych bezpośrednio przy ścianie domu.

jeno (daw.) — tylko.

wykopyrtnąć się — przewrócić się.

pokrętka — tu: korba.

trzy kwartały — dziewięć miesięcy.

wagant — śrdw. kleryk lub żak, żyjący w sposób prowokacyjnie swobodny, często zajmujący się twórczością poetycką bądź aktorstwem.

stropić się (daw.) — zakłopotać się, stracić pewność siebie.

jagody — tu: policzki.

krotochwila (daw.) — żart.

sromota (daw.) — wstyd.

Fryz a. Fryzyjczyk — mieszkaniec Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.

baczyć (daw.) — uważać.

szpylman a. szpilman (z niem.) — grajek.

goliard (śrdw.) — wędrowny bard.

konew (daw.) — duże naczynie.

słód — skiełkowane i wysuszone ziarna zbóż, jeden z surowców do produkcji piwa.

clerici scholares (łac. forma M. lm.) — klerycy-studenci.

chycić — dziś popr.: chwycić.

lutnia (muz.) — dawny instrument strunowy szarpany.

sierdzity a. sierdzisty — groźny.

frybra (daw.) — febra, gorączka.

kord — krótki miecz.

zaperzyć się — unieść się gniewem.

Omnes leges, omniaque iura vim vi repellere cunctisque sese defensare permittunt! (łac.) — Wszystkie prawa i zwyczaje pozwalają siłę odpierać siłą, oraz się bronić.

cnić się (daw.) — tęsknić za czymś, martwić się, nudzić.

uznać — tu: poznać.

precz — tu chyba: dalej.

garbować skórę — preparować skórę zwierzęcą tak, by była odporniejsza na warunki pogodowe. Tu przen. pobić.

bojać się — dziś popr.: bać się.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

gronostaj — mały ssak z rodziny łasicowatych a. cenne futro z niego.

jałowica — jałówka, młoda krowa.

włodyczka a. włodyka — rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw rycerskich.

ścierciałka — skartabella (od łac.) ex carta belli, prawem wojny, szlachcic bez pełni praw stanowych.

wyrostek (daw.) — chłopak.

buchasty (daw.) — szeroki, worowaty.

kord — krótki miecz.

lutnia (muz.) — dawny instrument strunowy szarpany.

szpylman a. szpilman (z niem.) — muzyk, grajek.

atoli (daw.) — jednak.

synod — zebranie duchowieństwa i świeckich, podejmujące decyzje w sprawach kościelnych.

balista — rodzaj broni miotającej.

szranki — ogrodzenie placu, na którym odbywał się turniej, przenośnie: sam turniej.

fornicaria (łac.) — kobieta lekkich obyczajów; tu B lp. fornicariam: kobietę lekkich obyczajów.

bibula (łac.) — pijaczka; tu B. lp. bibulam: pijaczkę.

mulier (łac.) — kobieta; tu B. lp mulierem: kobietę.

Bacchus — rzymski bóg wina; tu B. lp. Bacchum: Bachusa.

adoro, adorare (łac.) — czcić, szanować; tu 3.os. lp cz.przesz. adorabat: czciła.

adultera (łac.) — cudzołożnica.

uxor (łac.) — żona; tu B.lp. uxorem: żonę.

ochędożny (daw.) — porządny, umiejący utrzymać porządek.

Seneka — Lucjusz Anneusz Seneka Młodszy (ok. 4 p.n.e.–65 n.e.), rzym. filozof stoicki, autor wielu tekstów moralistycznych.

Pomus non cadit absque arbore (łac.) — niedaleko pada jabłko od jabłoni.

fryjowny — chętny do zalotów.

aquam sordidam (łac.) — brudną wodę.

In saecula saeculorum, amen (łac.) — na wieki wieków, amen.

nastąpić na kogoś (daw.) — zaatakować kogoś.

kropielnica — zbiornik na wodę święconą, umieszczany w przedsionku kościoła.

miałki — tu: pozbawiony większej wartości.

pątlik — siatka do podtrzymywania włosów.

jeno (daw.) — tylko.

wyżenąć (daw.) — wygnać.

połomił — dziś popr.: połamał.

zapowiedź — tu: wyzwanie na pojedynek.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

gorze (ze starop. gorzeć: palić się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.

staje, stajanie — dawna miara odległości, etymologicznie: dystans, po przebiegnięciu którego koń musi się zatrzymać i odpocząć.

zabaczyć (daw.) — zapomnieć.

frasobliwy (daw.) — smutny.

przygodzić się (daw.) — przydarzyć się, przytrafić.

skartabella — szlachcic ex carta belli (łac.: prawem wojny), bez pełni praw stanowych.

sowizdrzał — tu: wędrowny błazen.

szczypka — szczapka, drewienko.

pakliby (daw.) — jeśliby.

alibo — dziś popr.: albo.

skojec — średniowieczna moneta, 1/24 grzywny.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

wagant — śrdw. kleryk lub żak, żyjący w sposób prowokacyjnie swobodny, często zajmujący się twórczością poetycką bądź aktorstwem.

kmieć — zamożny chłop, posiadający własne gospodarstwo.

laga — kij, laska.

łagiew (daw.) — naczynie podróżne.

Fryz a. Fryzyjczyk — mieszkaniec Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.

alkierz (daw.) — izba narożna, często reprezentacyjna.

z nawrotem — z powrotem.

grzywna — śrdw. jednostka płatnicza, o wartości pół funta złota lub srebra.

list — tu: kwit potwierdzający zastaw.

jakom znakiem krzyża świętego sam poświadczył — znak krzyża stawiały na dokumentach osoby nieumiejące pisać.

rad (daw.) — zadowolony.

prawić (daw.) — mówić.

chcem — dziś popr.: chcę.

zaperzyć się — zdenerwowac się.

chleb ludzi bodzie — zwrot przysłowiowy mówiący o zuchwałości ludzi sytych.

piechtą (daw.) — na piechotę.

gładki (daw.) — urodziwy.

nałęczka (daw.) — chusta służąca jako przepaska na głowę. Przypomnienie sceny, w której Danusia uratowała Zbyszka przed egzekucją.

pątlik — siatka do podtrzymywania włosów.

stróża (daw.) — straż.

począć (daw.) — zacząć.

poczkaj — dziś popr.: poczekaj.

skomorocha (daw.) — wędrowny śpiewak a. aktor, zwłaszcza słowiański.

wagant — śrdw. kleryk lub żak, żyjący w sposób prowokacyjnie swobodny, często zajmujący się twórczością poetycką bądź aktorstwem.

kulbaczyć — siodłać.

bożyć się (daw.) — zarzekać się, przysięgając na Boga.

tera — dziś popr.: teraz.

kord — krótki miecz.

poswarki a. swary(daw.) — kłótnie.

doma (daw.) — w domu.

cnić się (daw.) — tęsknić za czymś, martwić się, nudzić.

hartowny — zahartowany, twardy.

jeno (daw.) — tylko.

barziej — dziś popr.: bardziej.

sczeznąć (daw.) — zginąć, umrzeć.

ile że (daw.) — ponieważ.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

bez (daw.) — przez.

jej powinien (daw.) — ma wobec niej powinności, jest wobec niej zobowiązany.

krzyw (daw.) — niechętny.

jeno (daw.) — tylko.

godnie — tu: mocno, solidnie.

rad (daw.) — chętnie.

wola Boża (daw.) — pożądanie.

Bogać tam (daw.) — gdzie tam.

w prędkości — w zdenerwowaniu.

ostrogi — tu przen. znak przynależności do stanu rycerskiego.

zyszcze — dziś popr.: zyska.

folgować (daw.) — traktować łagodniej.

frasobliwy (daw.) — smutny.

nieprzezpiecznie (daw.) — niebezpiecznie.

włodyka — rycerz, zwłaszcza niemajętny względnie bez pełni praw stanowych.

przygoda — tu: niebezpieczeństwo.

skomorocha (daw.) — wędrowny śpiewak a. aktor, zwłaszcza słowiański.

przyłap a. przyłapa — płytka podcień ze słupów drewnianych ustawionych bezpośrednio przy ścianie domu.

uwidzieć — zobaczyć.

dowodnie (daw.) — wyraźnie.

zdybać się (daw.) — spotkać się.

odbieżać (daw.) — uciec.

po wtóre (daw.) — po drugie.

cnić się (daw.) — tęsknić za czymś, martwić się, nudzić.

kulbaka — wysokie siodło, przeważnie wojskowe.

borykać się — walczyć.

ciągoty (daw.) — pożądanie.

paniątko — dziecko, zwłaszcza z rodziny magnackiej.

bałamutny (daw.) — wprowadzający w błąd a. zalotny, uwodzicielski.

opończa — płaszcz z kapturem, ubranie podróżne.

burzyć się (daw.) — złościć się.

slowutny (czes.) — sławetny.

Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

mierzyn, mierzynek — koń niewielkiego wzrostu.

włodyczka a. włodyka — rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych.

odtroczyć (daw.) — odwiązać.

połomić — dziś popr.: połamać.

któren — dziś popr.: który.

ratyszcze — drzewce od broni kłującej takiej, jak spisa.

staje, stajanie — dawna miara odległości, etymologicznie: dystans, po przebiegnięciu którego koń musi się zatrzymać i odpocząć.

jeno (daw.) — tylko.

tołub (daw.) — rodzaj futra.

poczciwa z kościami — zwrot przysłowiowy.

przyczyny — tu: powody postępowania.

pomiarkować — tu: zrozumieć.

pozbaść (daw.) — uczynić kogoś uległym.

frasować się (daw.) — smucić się, martwić się.

wilczura — opończa podbita wilczym futrem.

przygodzić się — przytrafić się, przydarzyć się.

luty (daw.) — groźny, srogi.

powsinoga — włóczęga.

jeno (daw.) — tylko.

łubowy (daw.) — wykonany z kory.

powodować (daw.) — kierować, prowadzić.

gąsiorek — pękate naczynie z wąską szyjką.

głowę mam ogoloną — — mowa o tzw. tonsurze; tonsura, stosowana od roku 633 do 1972, była kręgiem wygolonym na głowie zakonnika, oznaczającym jego przynależność do stanu duchownego.

łuby — kosze; tu: bagaż podróżny.

Aleksandra Olgierdówna — (ok. 1370–1434), córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

odpust — w religii katolickiej darowanie bądź zmniejszenie kary za grzechy, które zostały już sakramentalnie odpuszczone.

wyprawa krzyżowa a. krucjata— wyprawa zbrojna przeciw poganom; w średniowieczu przeprowadzono kilka takich wypraw do Palestyny, doprowadzając nawet do założenia Królestwa Jerozolimskiego.

przeor — przełożony domu zakonnego lub wyższy duchowny, niebędący biskupem.

Wiklef — John Wycliffe (ok. 1329–-1384), angielski teolog, profesor teologii w Oksfordzie, głoszący poglądy, jakie później przejęła reformacja.

tedy(daw.) — więc, zatem.

rzezimieszek — złoczyńca, pierwotnie złodziej przecinający ”mieszki” (trzosy) w celu kradzieży pieniędzy.

Aragonia — region w Hiszpanii ze stolicą w Saragossie, w czasach przedstawionych w powieści stanowił samodzielne królestwo (unia personalna z królestwem Kastylii nastąpiła w 1469 r.).

Maria Egipcjanka — święta pustelnica, żyjąca między IV a IV w.

niedziela (daw.) — tydzień.

odwodzić (daw.) — zniechęcać do określonego działania.

zydel — mebel do siedzenia, podobny do taboretu.

Wincenty z Szamotuł — (zm. 1332), wojewoda poznański, brał udział w bitwie pod Płowcami.

roków (gw.) — lat.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

luty (daw.) — groźny, srogi.

któren — dziś popr.: który.

koniowi do ogona przywiązali — włóczenie końmi, śrdw. forma egzekucji.

bitwa pod Płowcami — rozegrana 27 września 1331 r. między wojskami Władysława Łokietka a oddziałami krzyżackimi, przerwała krzyżacką kampanię przeciw Polsce.

Władysław I Łokietek — (ok. 1260–1333), król Polski od 1320, przedtem długo walczył o zjednoczenie kraju po okresie rozbicia dzielnicowego.

zdybać (daw.) — spotkać.

durzyć (daw.) — zwodzić, oszukiwać.

jurysdykcja — prawo sądzenia spraw określonego typu bądź zdarzających się na określonym terytorium.

mitręga — męczący wysiłek, strata czasu.

prawy (daw.) — prawdziwy.

pątnik (daw.) — pielgrzym.

św. Jerzy — męczennik z III-IV w., patron rycerzy.

relikwiów — dziś popr.: relikwii.

niewiasta służebna — służąca.

nieopatrzny — nieostrożny.

pomnieć (daw.) — pamiętać.

młódka (daw.) — młoda dziewczyna.

lutnia (muz.) — dawny instrument strunowy szarpany.

jagody (daw.) — policzki.

płowy (daw.) — (o włosach) jasny.

agat — kamień półszlachetny, przyjmujący różne barwy.

snadnie (daw.) — łatwo.

wartki (daw.) — prędki, szybki.

Kazimierzowe — aluzja do Kazimierza Wielkiego i poprawy standardów cywilizacyjnych w Polsce za jego czasów.

wojna Grzymalitów z Nałęczami — wojna domowa w Wielkopolsce, toczona w latach 1382–1385 między przedstawicielami dwóch rodów możnowładców. Konflikt wynikał z różnych koncepcji obsadzenia tronu polskiego po wygaśnięciu linii Piastów.

zabiegły — od „zabiegać”, czynić starania.

młaka — bagno.

wstręt czynić (daw.) — przeszkadzać.

dziewczyna — tu: panna, osoba niezamężna.

przetowłosy (daw.) — jasnowłosy.

opona (daw.) — zasłona, tu zapewne: opończa.

frasunek (daw.) — smutek.

ziemia dobrzyńska — obszar na wschód od Torunia, zagarnięty przez Krzyżaków wskutek bezprawnej umowy z księciem Władysławem Opolczykiem.

w tym razie (daw.) — w tej sytuacji, w tym momencie.

rohatyna (z ukr.) — włócznia z grotem zaopatrzonym w hak, aby po wbiciu trudniej ją było wyciągnąć.

napierstnik a. napierśnik — część zbroi osłaniająca pierś.

kropierz — długa kapa osłaniająca konia.

alkierz (daw.) — izba narożna, często reprezentacyjna.

grzywna — śred. jednostka płatnicza, o wartości pół funta złota lub srebra.

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

bitwa nad Worsklą — stoczona w połowie sierpnia 1399 między wojskami rusko–litewskimi dowodzonymi przez wlk. księcia Witolda, wspierającymi starającego się odzyskać władzę Tochtamysza a Tatarami pod wodzą Edygeja. Litwini ponieśli klęskę.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

wikt — wyżywienie.

łacno (daw.) — łatwo.

Lotaryngia — kraina historyczna, obecnie region administracyjny w północno-wschodniej Francji.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

Kiejstut — (ok. 1310–1382), książę trocki, wielki książę litewski w ostatnich latach życia, skonfliktowany z Władysławem Jagiełłą i uwięziony przez niego w Krewie, gdzie zmarł.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

Saraceni — Arabowie, muzułmanie, przen. poganie; w czasie opisywanym w powieści w Hiszpanii trwała rekonkwista, to jest odbijanie ziem zajętych przez Saracenów.

żgnąć (daw.) — dźgnąć, ukłuć.

dyć (gw.) — przecież.

młódka (daw.) — młoda dziewczyna.

przechera — osoba przebiegła i/lub kłótliwa.

szwargotać — mówić w niezrozumiałym i/lub nielubianym języku, zwł. po niemiecku.

zaprzeć się — zaprzeczyć czemuś.

nałęczka (daw.) — chusta służąca jako przepaska na głowę.

właśc. ślozy — łzy.

słuchajęcy (daw.) — kiedy słuchał.

jagody (daw.) — policzki.

gładki (daw.) — urodziwy.

kądziel — pęk włókien przygotowanych do przędzenia, daw. symbol płci żeńskiej.

ziemia dobrzyńska — obszar na wschód od Torunia, zagarnięty przez Krzyżaków wskutek bezprawnej umowy z księciem Władysławem Opolczykiem.

pono (daw.) — podobno.

jeno (daw.) — tylko.

jeno (daw.) — tylko.

pierwej (daw.) — najpierw.

mir (daw.) — cześć, szacunek.

żgnąć (daw.) — dźgnąć, ukłuć.

cnić się (daw.) — tęsknić za czymś, martwić się, nudzić.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

Lotaryngia — kraina historyczna, obecnie region administracyjny w północno-wschodniej Francji.

któren — dziś popr.: który.

kurpieski — dziś popr.: kurpiowski.

Saraceni — Arabowie, muzułmanie, przen. poganie; w czasie opisywanym w powieści w Hiszpanii trwała rekonkwista, to jest odbijanie ziem zajętych przez Saracenów.

wyprawa krzyżowa, krucjata — wyprawa zbrojna przeciw poganom; w średniowieczu przeprowadzono kilka takich wypraw do Palestyny, doprowadzając nawet do założenia Królestwa Jerozolimskiego.

pochopny (daw.) — prędki, chętny.

prawić (daw.) — mówić.

tur — wymarły dziki ssak z rzędu parzystokopytnych.

czerw — pasożyt (larwa) żerujący na drewnie.

rad (daw.) — chętny.

zagabnąć (daw.) — zagadnąć.

daleko — tu: znacznie.

gomółka (daw.) — mała, okrągła szybka.

osacznik — naganiacz.

tołub (daw.) — rodzaj futra.

komysze — zarośla, chaszcze.

osacznik — naganiacz.

dworzec (daw.) — dwór (budynek).

kupić się (daw.) — skupiać się, schodzić się.

powerek (daw.) — drążek do noszenia wiader, na którego każdym końcu zawieszano jedno.

rybałt — wędrowny muzyk lub śpiewak.

starka (daw. lub reg.) — babka, przen. również starsza kobieta.

szczerze (daw.) — naprawdę.

mir (daw.) — cześć, szacunek.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

zgoła (daw.) — nawet.

stropić się (daw.) — poczuć się zakłopotanym, zawstydzonym, stracić pewność siebie.

jedło a. jadło— jedzenie.

Brabancja — obecnie część Belgii i Holandii, w czasach opisywanych przez powieść była księstwem.

pax (łac.) — pokój, tu: „Spokój!”.

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

prawić (daw.) — mówić.

sędzielizna (daw.) — szron.

sadź — dziś: szadź, osad lodu powstały ze skroplonej mgły.

Bywały nawet i takie niewiasty w tym rodzie, które wychodząc za obcych książąt, zwijały w palcach przy weselnych ucztach szerokie tasaki żelazne — chodzi prawdopodobnie o Cymbarkę, córkę księcia Ziemowita IV.

krajka — skrawek tkaniny bądź jej pas przyszyty na brzegu sukni, także: chustka.

przecz (daw.) — czemu.

cnić się (daw.) — tęsknić za czymś, martwić się, nudzić.

krzyw (daw.) — niechętny.

zresztą — tu: poza tym.

boćkać (daw.) — całować.

Merlin — czarodziej z legend i romansów o królu Arturze.

zachorzał — dziś popr.: zachorował.

jeno (daw.) — tylko.

łowczy — urzędnik zajmujący się organizacją polowania.

otoka — nagonka, obława.

pomykać (daw.) — uciekać.

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

tur — wymarły dziki ssak z rzędu parzystokopytnych.

lubo (daw.) — chociaż.

kurpieski — kurpiowski.

krzywuła — instrument dęty drewniany o zakrzywionej rurze.

kierz (daw.) — krzak.

barłóg — leże niedźwiedzia.

obierza — sieć myśliwska, tu przen.: obława.

wyboczyć (daw.) — zboczyć, skręcić.

ciżba (daw.) — mrowie, tłum.

bawić (daw.) — przebywać.

dufny — pewny siebie, zwł. nadmiernie.

pustać — pusty, niezalesiony teren.

przenosić (daw.) — przewyższać.

pacierze (daw.) — kręgosłup.

prawy (daw.) — prawdziwy.

łatwie — dziś popr.: łatwo.

Brabancja — obecnie część Belgii i Holandii, w czasach opisywanych przez powieść — księstwo.

Burgundia — region w centralnej Francji.

zawrzeć się (daw.) — zamknąć się.

międzyroże — głowa zwierzęcia między jego rogami.

do szczętu — doszczętnie, całkowicie.

Las Hercyński a. Góry Hercyńskie— górzysty i lesisty region nad rzeką Ren.

warzyć (daw.) — gotować.

driakiew — roślina lecznicza, tu przen. lekarstwo.

lubo (daw.) — chociaż.

włodyka — rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych.

jeno (daw.) — tylko.

radzi (daw.) — chętnie.

nów — faza księżyca, gdy jest on niewidoczny z Ziemi.

stryk (daw.) — stryj.

ostawić (daw.) — zostawić.

Saraceni — Arabowie, muzułmanie, przen. poganie; w czasie opisywanym w powieści w Hiszpanii trwała rekonkwista, to jest odbijanie ziem zajętych przez Saracenów.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

Władysław II Jagiełło — (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.

bawić (daw.) — przebywać.

patrzeć przez szpary — jak „patrzeć przez palce”.

knecht (daw.) — żołnierz piechoty niemieckiej.

lubo (daw.) — chociaż.

nastąpić na kogoś (daw.) — zaatakować kogoś.

zali (daw.) — czy.

w uściech — dziś popr.: w ustach.

czy był praw (daw.) — czy miał prawo, czy miał rację.

Bóg — stylizacja staropolska: mianownik w roli wołacza.

Siedmiogród a. Transylwania — kraina historyczna w centralnej Rumunii, zamieszkała między innymi przez liczną mniejszość węgierską. Król węgierski Andrzej Drugi sprowadził tam krzyżaków w r. 1212 dla obrony pogranicza przed koczownikami, lecz wygnał ich w 1225 za próbę zerwania zależności lennej.

drzewiej (daw.) — dawniej.

ninie (daw.) — teraz.

nasadzać — nasyłać, przygotowywać zasadzki.

następować (daw.) — atakować.

swywolnik a. swawolnik(daw.) — człowiek postępujący według własnej woli, nie podporządkowujący się autorytetom.

stropić się — wpaść w zakłopotanie, stracić pewność siebie.

samotrzeć — we trzech.

przystać (daw.) — zgodzić się.

zasię (daw.) — wara, precz.

cesarz rzymski — tytuł cesarza niemieckiego.

warować się (daw.) — strzec się, pilnować się.

naśli — dziś popr.: naszli.

Pax (łac.) — pokój; tu: Spokój!

tedy (daw.) — więc, zatem.

ziemia dobrzyńska — obszar na wschód od Torunia, zagarnięty przez krzyżaków wskutek bezprawnej umowy z księciem Władysławem Opolczykiem.

Władysław Opolczyk — (ok. 1330–1401), książę opolski, lennik czeski, stronnik dynastii Andegawenów, zastawił Krzyżakom zamek w Złotoryi, co stało się dla nich uzasadnieniem do zawłaszczania terytoriów Polski.

Markwart von Salzbach — komtur krzyżacki, ścięty przez wielkiego księcia Witolda po bitwie pod Grunwaldem, ponoć za krzywdę wyrządzoną Birucie. Pikanterii sprawie dodaje fakt, że Markwart von Salzbach był wieloletnim doradcą Witolda i współuczestnikiem bitwy nad Worsklą.

Szomberg — nazwisko to, jako zabójcy dzieci księcia Witolda, pojawia się w tekstach pisarza i historyka Karola Szajnochy (1818-1868).

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

Jagiełłów — dawna forma, zastępująca przymiotnik odosobowy „Jagiełłowy”.

zali (daw.) — czy.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

Szomberg — nazwisko to, jako zabójcy dzieci księcia Witolda, pojawia się w tekstach pisarza i historyka Karola Szajnochy (1818-1868).

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

Władysław II Jagiełło — (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.

zali (daw.) — czy.

zachorzeć (daw.) — zachorować.

Markwart von Salzbach — komtur krzyżacki, ścięty przez wielkiego księcia Witolda po bitwie pod Grunwaldem, ponoć za krzywdę wyrządzoną Birucie. Pikanterii sprawie dodaje fakt, że Markwart von Salzbach był wieloletnim doradcą Witolda i współuczestnikiem bitwy nad Worsklą.

Szomberg — nazwisko to, jako zabójcy dzieci księcia Witolda, pojawia się w tekstach pisarza i historyka Karola Szajnochy (1818-1868).

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

błam — zszyte skóry zwierząt futerkowych.

grzywna — jako jednostka wagi: pół funta.

jeno (daw.) — tylko.

rakiem (daw.) — tyłem.

hercyński — pochodzący z Gór Hercyńskich.

tur — wymarły dziki ssak z rzędu parzystokopytnych.

zmówiony (daw.) — zaręczony.

jeno (daw.) — tylko.

knecht (daw.) — żołnierz piechoty niemieckiej.

łamanie kołem — forma śrdw. egzekucji.

ochędożny (daw.) — porządny.

prawy (daw.) — prawdziwy.

przygodzić się (daw.) — przydarzyć się.

szelma — osoba sprytna i nieuczciwa.

pójść na haki — forma śrdw. egzekucji.

wisielec — tu: osoba, która zasługuje na śmierć przez powieszenie.

Szomberg — nazwisko to, jako zabójcy dzieci księcia Witolda, pojawia się w tekstach pisarza i historyka Karola Szajnochy (1818-1868).

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

kopny — grząski lub sypki, trudny do przebycia.

okiść — przypominający liście śnieg przyrośnięty do gałęzi.

komandoria, komturia — jednostka administracyjna w zakonach rycerskich.

Ulrich von Jungingen — 1360-1410, wielki mistrz zakonu krzyżackiego, zginął w bitwie pod Grunwaldem. W momencie przedstawianym w książce wielkim mistrzem zakonu był jego brat, Konrad.

zakała — tu: wstyd, hańba.

św. Dionizy — (zm. ok. 250–258) – pierwszy biskup Paryża, męczennik, patron Francji, męczennik. Według legendy po egzekucji przez ścięcie św. Dionizy wstał i przeszedł przez kilka kilometrów z głową pod pachą, by oddać ją jakiejś pobożnej kobiecie.

żgać (daw.) — dźgać, kłuć.

uważcie — tu: patrzcie, zauważcie.

lubo (daw.) — chociaż.

krzyw (daw.) — niechętny, urażony.

krzypota (daw.) — kaszel, u Sienkiewicza konsekwentnie: choroba.

kulbaka — wysokie siodło, przeważnie wojskowe.

pilić — poganiać.

obzierać się — oglądać się za siebie.

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

zmiarkować (daw.) — zorientować się.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

jeno (daw.) — tylko.

któren — dziś popr.: który.

chwacki (daw.) — odważny, śmiały i zaradny.

sierdzity, częściej sierdzisty — zapalczywy, skłonny do gniewu.

tur — wymarły dziki ssak z rzędu parzystokopytnych.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

płochy (daw.) — niestały w uczuciach.

śluzy a. ślozy (daw.) — łzy.

rad (daw.) — chętnie.

krzypota (daw.) — kaszel, u Sienkiewicza konsekwentnie: choroba.

dwojaki — dwa połączone naczynia gliniane.

truchła (gw.) — trumna.

chybać (daw.) — lecieć, pędzić.

przepasan — pasowany na rycerza.

miles cinctus (łac.) — rycerz pasowany.

przeto (daw.) — więc.

one (daw.) — te.

starosta piekielny — Lucyfer jako zwierzchnik wszystkich diabłów.

pomazaniec ziemski — król (od użycia olejów świętych w ceremonii koronacji).

hercyński — pochodzący z Gór Hercyńskich.

jeno (daw.) — tylko.

prawy (daw.) — prawdziwy.

pątniczy (daw.) — pielgrzymi.

tykwa — naczynie wykonane z twardej skorupy rośliny nazywanej również tykwą.

róża jerychońska — roślina pustynna, w czasie suszy zwijająca się w kulkę toczoną przez wiatr po pustyni.

jeno (daw.) — tylko.

roków (gw.) — lat.

znacznie go popuściło — bardzo mu się poprawiło.

frasunek (daw.) — smutek.

przemóc (daw.) — pokonać.

rychło (daw.) — wkrótce.

krzypota (daw.) — kaszel, u Sienkiewicza konsekwentnie: choroba.

folgować (daw.) — traktować łagodniej.

zakon (daw.) — prawo.

sierdzić się (daw.) — złościć się.

opamiętać się — tu: zastanowić się.

krzyw (daw.) — niechętny.

dyspensa — wydawane w szczególnych przypadkach zwolnienie z obowiązku przestrzegania któregoś z przepisów prawa kościelnego.

bene (łac.) — dobrze.

in articulo mortis (łac.) — w obliczu śmierci.

uręczać — tu: zaręczać.

zaciąć się (daw.) — uprzeć się.

któren — dziś popr.: który.

synod — zebranie duchowieństwa i świeckich, podejmujące decyzje w sprawach kościelnych.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

przeto (daw.) — więc.

ochędożnie (daw.) — porządnie.

łuby — kosze; tu: bagaż podróżny.

jaka (daw.) — rodzaj okrycia wierzchniego.

równianka (daw.) — wianek.

czeladna — izba, w której przebywała czeladź (służba).

zasuć (gw.) — zasypać, pokryć.

graba — własc. gruba: palenisko.

malowania na szybach — witraże.

Ecce Agnus Dei (łac.) — Oto Baranek Boży, słowa wypowiadane podczas Podniesienia.

Domine, non sum dignus (łac.) — Panie, nie jestem godzien.

akwizgrański — Akwizgran a. Aachen to miasto koronacyjne cesarzy niemieckich; w tamtejszej kaplicy cesarz Karol Wielki (ok. 747–814) zgromadził wiele ważnych relikwii.

tum (daw.) — świątynia.

graba — własc. gruba: palenisko.

przetowłosy (daw.) — jasnowłosy.

mizerykordia — (od łac. misericordia czyli miłosierdzie), krótki, wąski sztylet do dobijania rannych.

bierwiono — polano.

do rania — dziś popr.: do rana.

lutnia (muz.) — dawny instrument strunowy szarpany.

zabaczyć — zapomnieć.

śluzy a. ślozy (daw.) — łzy.

Za Jasiem do Śląska — pieśń ludowa spotykana w Wielkopolsce, Małopolsce, na Mazowszu i na Śląsku.

Ave Maria, gratia plena (łac.) — Zdrowaś Mario, łaskiś pełna.

zszerszeniały (daw.) — pokryty szronem.

zasuć (gw.) — zasypać.

szuba (daw.) — płaszcz podbity futrem.

popętać — spętać, związać.

ustalić — tu: utwardzić.

jąć (daw.) — zacząć.

dymna a. kurna chata — chata bez komina, w której dym wydostawał się przez dach.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

tuszyć (daw.) — mieć nadzieję.

toporzysko — rękojeść topora lub siekiery.

pokulbaczyć (daw.) — osiodłać.

starunek (daw.) — opieka, staranie.

przeznać (daw.) — tu: poznać, przejrzeć kogoś.

wolej (daw.) — lepiej.

obierza — sieć myśliwska.

Ojcu wszystkiego chrześcijaństwa — papieżowi.

na odprawę — aby je odprawić, tj. pozbyć się ich.

przygodzić się (daw.) — przytrafić się, tu: znaleźć się.

pierwej (daw.) — wcześniej.

naści (daw.) — masz.

chowany (daw.) — udomowiony.

na podorędziu (daw.) — pod ręką.

jeno (daw.) — tylko.

przeciwny (daw.) — niechętny.

Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

Mikołaj Powała z Taczewa — (ok. 1380–ok. 1415), rycerz i dyplomata, powołany do rady wojennej przed bitwą pod Grunwaldem.

na ostre — na broń ostrą, przen.: na śmierć.

pewnikiem (daw.) — na pewno.

rad (daw.) — zadowolony.

wolej (daw.) — lepiej.

kostera (daw.) — gracz w kości, hazardzista.

markotno — smutno.

krzyw (daw.) — niechętny, niezadowolony.

przystać (daw.) — zgodzić się.

Wilia — Wigilia.

kurniawa — zadymka (z gwary góralskiej, którą Sienkiewicz wykorzystywał do naśladowania języka staropolskiego).

tuman — mgła, tu: zawieja.

lubo (daw.) — chociaż.

siła (daw.) — wielu.

niewód — sieć rybacka w formie stożkowatego worka ze skrzydłami do zagarniania ryb.

jasełka — tradycja odgrywania przedstawień w Wigilię Bożego Narodzenia, kolędowanie.

grochowiny — słoma z wymłóconego grochu.

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

blanki — zwieńczenie muru obronnego.

wiera (daw.) — wierzę, że…

gładki (daw.) — piękny.

przyganić (daw.) — skrytykować.

mruczno mi było (daw.) — byłem niezadowolony.

chycić się czegoś — uchwycić się jakiegoś zamiaru, zdecydować się na coś.

zawdy a. zawżdy (daw.) — zawsze.

wieja — zawieja, zadymka.

rękodajny (daw.) — sługa.

wyrostek (daw.) — chłopak.

kasztelan — średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla.

nierad (daw.) — niezadowolony.

odgrześć (daw.) — odgrzebać.

lisiura (daw.) — płaszcz podbity lisim futrem.

z przyrodzenia (daw.) — z natury.

mitręga — tu: marnowanie czasu, zwlekanie.

sprawić (daw.) — przygotować, zorganizować.

kasztelan — średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla.

kopny — zasypany śniegiem, trudny do przejścia.

jąć (daw.) — zacząć.

olszniak (daw.) — zagajnik olchowy.

wedle (daw.) — obok.

wieja — zawieja, zamieć.

skrzepnąć — zamarznąć.

staje a. stajanie — dawna miara odległości (etymologicznie: dystans, po przebiegnięciu którego koń musi się zatrzymać i odpocząć).

jeno (daw.) — tylko.

świeczki — tu: ślepia.

łuby — kosze; tu: bagaż podróżny.

białogłowa (daw.) — kobieta.

staje a. stajanie— dawna miara odległości (etymologicznie: dystans, po przebiegnięciu którego koń musi się zatrzymać i odpocząć).

przyświadczać (daw.) — przyznawać.

wedle (daw.) — obok.

czeladna — izba, w której przebywała czeladź (służba).

ugwarzyć (daw.) — porozmawiać.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

zali (daw.) — czy.

gorze (ze starop. gorzeć: palić się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.

obaczyć się — tu: dojść do zmysłów.

pierwej (daw.) — najpierw.

markotno — smutno.

jąć (daw.) — zacząć.

dur (daw.) — stan odurzenia, obłęd, choroba.

w drugie święto — w drugi dzień świąt Bożego Narodzenia.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

zgoła (daw.) — przecież.

zali (daw.) — czy.

gorze (ze starop. gorzeć: palić się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.

gorze (ze starop. gorzeć: palić się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

Semko — Ziemowit IV (ok. 1352–1426), książę płocki, prowadzący samodzielną politykę zagraniczną, znany jako dobry administrator.

ninie (daw.) — teraz.

obaczyć się (daw.) — zorientować się.

miarkować (daw.) — myśleć.

jeno (daw.) — tylko.

widzi się (daw.) — wydaje się.

Geldria — prowincja Holandii położona pomiędzy rzekami IJssel, Moza i Ren.

mierzeja — piaszczyste przedłużenie półwyspu, przen. wybrzeże.

wolej (daw.) — lepiej.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

wici — wezwanie na wojnę wysyłane w formie pęku powrozów lub gałązek (witek) wierzbowych.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

folga — pobłażanie, łagodniejsze traktowanie.

kapituła — rada sprawująca władzę w zakonie.

złoba (daw.) — zło.

zaprzeć się — zaprzeczyć.

dać pole (daw.) — stanąć do pojedynku.

bywały (daw.) — obyty w świecie, doświadczony.

ninie (daw.) — teraz.

tur — wymarły dziki ssak z rzędu parzystokopytnych.

zmóc (daw.) — pokonać.

wolej (daw.) — lepiej.

przyrzucić — dodać.

nałęczka (daw.) — chusta służąca jako przepaska na głowę.

olsnąć (daw.) — oślepnąć.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

prawić (daw.) — mówić, opowiadać.

wiano — posag.

godny (daw.) — porządny, solidny.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

tur — wymarły dziki ssak z rzędu parzystokopytnych.

luty (daw.) — groźny, srogi.

wyżenąć (daw.) — wypędzić, wygnać.

jeno (daw.) — tylko.

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

wagować się (daw.) — wahać się.

pomiarkować (daw.) — pomyśleć.

zaprzeć się czegoś (daw.) — zaprzeczyć czemuś.

pilić — poganiać.

obrok — pasza dla koni.

miesiąc (daw.) — księżyc.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

skować (daw.) — skuć.

ostać (daw.) — zostać.

wpadlina — rozpadlina, wąwóz.

dżdże (daw.) — deszcze.

oparzelisko — torfowisko, niezamarzające zimą, nad którym unoszą się opary (stąd nazwa).

łęg — podmokła łąka.

siła (daw.) — wiele.

wyszlą — dziś popr.: wyślą.

wiedzą — tu: znają.

Wer da (niem.) — kto tam?

porównać się — zrównać się.

jeno (daw.) — tylko.

ostrokół — palisada.

pątnik (daw.) — pielgrzym.

pątnik (daw.) — pielgrzym.

płowy — (o włosach) jasny.

hercyński — pochodzący z Gór Hercyńskich nad Renem.

zali (daw.) — czy.

Szomberg — nazwisko to, jako zabójcy dzieci księcia Witolda, pojawia się w tekstach pisarza i historyka Karola Szajnochy (1818-1868).

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

Markwart von Salzbach — komtur krzyżacki, ścięty przez wielkiego księcia Witolda po bitwie pod Grunwaldem, ponoć za krzywdę wyrządzoną Birucie. Pikanterii sprawie dodaje fakt, że Markwart von Salzbach był wieloletnim doradcą Witolda i współuczestnikiem bitwy nad Worsklą.

pilny — tu: staranny.

za czym (daw.) — więc, zatem, wobec tego.

kapituła — rada sprawująca władzę w zakonie.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

dokazać (daw.) — dokonać.

odzyszcze — dziś popr.: odzyska.

ług a. łęg — podmokła łąka.

statek (daw.) — mienie, zwł. ruchome.

zdawać (daw.) — oddawać.

radziej (daw.) — chętniej.

przezpiecznie (daw.) — bezpiecznie.

tak mi się widzi — tak mi się wydaje.

imać (daw.) — chwytać.

mizerykordia — (od łac. misericordia czyli miłosierdzie), krótki, wąski sztylet do dobijania rannych.

statecznie — trwale i pewnie.

wywczas (daw.) — odpoczynek.

kierz (daw.) — krzak.

kaleta (daw.) — noszony przy pasie woreczek na pieniądze czy inne drobiazgi.

mlewo (daw.) — zmielone ziarno.

plewa — w przypadku zbóż i traw: osłona ziarna.

żarna — urządzenia do ręcznego mielenia ziarna, rozcieranego na kamiennej płycie.

przednówek — okres przed wiosennymi zasiewami, kiedy chłopom z reguły kończyły się zimowe zapasy żywności.

nie stanie (daw.) — nie będzie.

pustać (daw.) — pustkowie, obszar nie porośnięty lasem.

więcej — bardziej.

opona (daw.) — zasłona.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

z powinną głową (daw.) — posłusznie.

na nice (daw.) — na drugą stronę, podszewką na wierzch.

sromota (daw.) — hańba.

przygodzić się (daw.) — przydarzyć się.

katusze — tortury.

stradać a. postradać (daw.) — stracić.

pątnik (daw.) — pielgrzym.

ukrzepić (daw.) — wzmocnić.

Fryz a. Fryzyjczyk — mieszkaniec Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.

tur — wymarły dziki ssak z rzędu parzystokopytnych.

przecie — dziś popr.: przecież.

roków (gw.) — lat.

radziej (daw.) — chętniej.

skotarz (daw.) — pasterz.

tuman — mgła a. kłęby pary.

mimo (daw.) — obok.

uderzył — tu: zadął.

knecht (daw.) — żołnierz piechoty niemieckiej.

Wer da (niem.) — kto tam?

zali (daw.) — czy.

blanki — zwieńczenie muru obronnego.

czereda (daw.) — gromada.

spozierać (daw.) — spoglądać.

gruby — tu: prymitywny.

kropierz — długa kapa osłaniająca konia.

zmierzić się — sprzykrzyć się, zbrzydzić się.

modry — niebieski.

gorze (ze starop. gorzeć: palić się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.

zgrzebny — wykonany z szorstkiego, grubo tkanego płótna.

dyć (gw.) — przecież.

Za Jasiem do Śląska — pieśń ludowa spotykana w Wielkopolsce, Małopolsce, na Mazowszu i na Śląsku.

ozwać się (daw.) — odezwać się.

ТЕЛЕГРАМ

Канал с обзорами, анонсами новинок и книжными подборками

Книжный Вестник

Бот для удобного поиска книг (если не нашлось на сайте)

Поиск книг

Свежие любовные романы в удобных форматах

Любовные романы

Детективы и триллеры, все новинки

Детективы

Фантастика и фэнтези, все новинки

Фантастика

Отборные классические книги

Классика
ВКОНТАКТЕ

Цитаты, афоризмы, стихи, книжные подборки, обсуждения и многое другое

Книжный Вестник
БИБЛИОТЕКИ

Библиотека с любовными романами, которая наверняка придётся по вкусу женской части аудитории

Любовные романы

Библиотека с фантастикой и фэнтези, а также смежных жанров

Фантастика

Самые популярные книги в формате фб2

Топ фб2 книги