Кветкi па сезону (на белорусском языке)

Андрэ Маруа

КВЕТКI ПА СЕЗОНУ

Эцьен Карлю выйшаў з таксi перад галоўнай брамай могiльнiка Манпарнас, несучы букет хрызантэм, у якiм палалi ўсе колеры восенi - ад цёмна-аранжавага да светла-жоўтага. Калi ён мiнаў двух вартаўнiкоў, што стаялi пры ўваходзе, адзiн з iх яму пакланiўся. Заняты сваiмi кветкамi, ён ледзь кiўнуў у адказ.

- Вы яго ведаеце, шэф?

- Ведаю... трошкi... Гэта настаўнiк... Яго жонку пахавалi на сёмай дзялянцы ў канцы верасня... Ён прыходзiць у чацвер... У гэты дзень у яго няма заняткаў... Ён мне тады сам гаварыў.

- Занадта малады для ўдаўца... Доўга хадзiць не будзе.

- Хто яго ведае... Нiхто не можа ведаць... Гледзячы якiя людзi.

Каб яны пра гэта запыталi чалавека ў чорным, з коратка падстрыжанай барадой, што так нязграбна нёс хрызантэмы - то як дзiця на руках, то за спiной, - ён бы адказаў, што будзе прыходзiць сюды кожны чацвер аж да самай смерцi i жадае, каб гэта здарылася з iм як найхутчэй. Раптоўная страта Люсiлi была для яго непапраўным няшчасцем, i розум яго нiяк не мог да гэтага прывыкнуць. Яны пражылi разам толькi пяць гадоў, але ўсё ў iм змянiлася. Да жанiцьбы ён быў чалавек сур'ёзны (крыху нудны, як адзначалi жанчыны) i нiчога не прызнаваў, апроч сваёй працы. Ён любiў выкладаць свой прадмет, правiў напiсанае i рыхтаваў доктарскую дысертацыю. Па-за межамi навукi свет для яго быццам i не iснаваў.

Нечакана, у адным з горных гатэляў, дзе ён праводзiў вакацыi, ён сустрэў Люсiль, дзяўчыну такой рэдкай красы - блакiтныя вочы, залацiсты волас, грацыёзная шыя, гiбкiя плечы, - што ўсе гэтыя пяць гадоў дзiвiўся i захапляўся, не верачы ў яе рэальнасць. Нават калi ён трымаў яе раздзетую ў ложку i яна глядзела на яго знiзу, ласкавая i пакорная, ён уяўляў яе iстотай з чарадзейнай казкi. Яна нагадвала яму вобразы Шэкспiра i Мюсэ; i ён папракаў сябе за гэтыя кнiжныя аналогii, за тое, што нават i ў каханнi застаецца вучоным педантам. Не, Люсiль не паўтарала сабою выдуманых гераiнь, а была жанчынай сапраўднай - вясёлая, пяшчотная, юная целам i душой. Часам яна дражнiла мужа сваiм мiлым какецтвам i трошкi крыўдзiла, але ў яго памяцi засталася навек увасабленнем абаяльнасцi i непаўторнага хараства.

- Я страцiў сваё шчасце, - са смуткам шаптаў ён, iдучы да магiлы, для яго свяшчэннай.

"Паўднёвая трэцяя", "Заходняя другая"... У першыя тыднi ён карыстаўся надпiсамi, каб знайсцi дарогу. Цяпер ён iшоў проста да плiты з шэрага мармуру, на якой было выбiта: "Люсiль Карлю, уроджаная Абан (1901-1928)" i нiчога больш. Спачатку ён збiраўся дадаць лацiнскi надпiс: "conjugi, amicае" (жонцы i другу), але палiчыў гэта нясцiплым. Дабiраючыся да яе магiлы, ён абыходзiў пышныя фамiльныя склепы з брыдкiмi помнiкамi ў гатычным альбо егiпецкiм стылi, крыклiвымi сведкамi багацця якiх-небудзь сталёвых цi бакалейных магнатаў. Наколькi лепшай здавалася яму звычайная гладкая плiта, без аздабленняў, апошнi падарунак, выбраны iм з любоўю для сваёй жонкi! Апошнi? Не, зусiм не апошнi. Ён прынёс сягоння хрызантэмы, палымяныя колеры якiх ёй так падабалiся калiсьцi. Быць не можа, каб яна ляжала пад гэтай плiтой! Ён жа выразна чуе яе голас:

- Ты iзноў прыносiш мне кветкi... Як гэта мiла, дарагi мой!

Ён успомнiў, як не хацеў верыць, як адмаўляўся прызнаць, калi лекар, нахiлiўшыся над сэрцам Люсiлi, сказаў: "Усё скончана". Як магла яна яго пакiнуць? Гэта так не падобна на Люсiль, уважлiвую, далiкатную, якая нiколi не адчайвалася.

Ён паклаў хрызантэмы наўскасяк пад яе прозвiшчам i стаяў перад магiлай, глыбока задумаўшыся. Кожны тыдзень ён прымушаў сябе яшчэ раз прыгадваць хвiлiны былога шчасця: сватанне, шлюбнае падарожжа, доўгiя ночы любвi, цудоўную блiзкасць, калi, седзячы за рабочым сталом, ён падымаў вочы i сустракаў яе таямнiчую, спагадлiвую ўсмешку; потым яны з хваляваннем чакалi нараджэння дзiцяцi. Мiж iмi была поўная згода ва ўсiм: i як абсталяваць кватэру, i ў якi тэатр пайсцi, на якiя спектаклi. Яна чытала яго думкi i наперад ведала, чаго ён хоча. I вось няма нi жонкi, нi сына.

- Бедная Люсiль! Твае апошнiя словы былi, каб мяне супакоiць. I не дагаварыўшы фразы...

Усю зiму ён прыходзiў акуратна ў чацвер. Заўсёды прыносiў ёй розныя кветкi, стараючыся дагадзiць ёй мёртвай, як некалi дагаджаў жывой. На каляды ён успомнiў, як па-дзiцячаму радавалася Люсiль маленькай ёлачцы ў агеньчыках i падарункам, раскладзеным пад зялёнымi галiнкамi. Тады ён убраў яе магiлу хвойнымi лапкамi, верасам i вастралiстам. Потым, тыдзень за тыднем, днi рабiлiся даўжэйшымi, i ў продажы з'явiлiся новыя кветкi.

Аднойчы ў сакавiку ён прынёс ёй букет фiялак i прымул. Неба было сiняе, паветра цёплае, сонечныя блiкi клалiся на мармур. Чамусьцi яму стала прыемна,| i ён адразу ж упiкнуў сябе за гэта.

Як заўсёды, ён увайшоў задуменны. "Ты любiла вясну. Кожны год у той дзень, калi ўжо можна было выйсцi без палiто, прышпiлiўшы да плацця жывую кветку, у цябе быў такi ўрачысты выгляд! Ты была, як багiня! I гэтага я ўжо нiколi не пабачу..." Мiжвольна ён павярнуў галаву. Маладая жанчына, апранутая ў чорнае, iшла па дарожцы i спынiлася метраў за дзесяць ад яго перад магiлай. Яна прынесла кветкi i з любоўю паклала iх на камень, укленчыўшы на прыступку.

Яе твар быў часткова прыкрыты капелюшом. Эцьен чакаў моманту, калi яна паверне галаву. Нарэшце яна паднялася, i вiдаць было, што яна плакала. Сур'ёзная, з правiльнымi рысамi твару. Чорныя валасы абрамлялi высокi лоб. Плашч i доўгая жакетка падкрэслiвалi тонкi стан. Яна пайшла не аглядаючыся i, мiнаючы магiлы i помнiкi, выбралася на цэнтральную алею. Калi крокi зацiхлi, ён падышоў да таго каменя, перад якiм на каленях стаяла жанчына, i прачытаў: "Антуан Канстан. 1891-1928". Значыць, яна плакала не па сыне, не па бацьку, а па мужу. Потым падумаў: "А можа, каханак?" Але ў гэта не верылася.

У наступны чацвер, без усякiх намераў, проста так, ён з'явiўся дакладна а той жа гадзiне. Яна не прыйшла. Ён заставаўся доўга, нечага чакаў, i настрой у яго быў куды больш маркотны, чым звычайна. Яму стала шкада сябе. Жыццё пустое. Сяброў няма. Люсiль i ён трымалiся далей ад раднi, не жадаючы, каб нехта трэцi ўмешваўся ў iх iнтымныя справы.

"Якая вялiкая рознiца, - разважаў ён, - памiж тымi нашымi вечарамi i цяперашняй маёй адзiнотай! Як сумна абедаць наспех, без апетыту, потым садзiцца ў крэсла чытаць вячэрнiя газеты, прымушаць сябе зацiкавiцца якой-небудзь кнiгай, лажыцца спаць i пакутаваць ад бяссоннiцы".

Праца захапляла яго толькi тады, калi ў гэтым прымала ўдзел i жонка. Ён чытаў ёй усё, што пiсаў, i ахвотна слухаў яе заўвагi, заўсёды трапныя i разумныя. Але прыходзiў час, i яны замыкалiся ў пакоi. Якой чароўнай была яна ў начным туалеце, распусцiўшы залацiстыя валасы! Няўжо ён нiколi не будзе мець такога шчасця?

Нiколi, нiколi! Ён павiнен навекi адмовiцца ад ласкi. Жанiцца яшчэ раз, заляцацца да другой жанчыны? Нават думка аб гэтым здавалася блюзнерскай. Як ён можа паўтарыць другой тыя самыя словы, якiя шаптаў незабыўнай Люсiлi? Хiба можна ўпускаць чужую жанчыну ў жыллё, поўнае ўспамiнаў аб любай Люсiлi? Мэбля была застаўлена яе партрэтамi. У шафах па-ранейшаму вiселi яе плаццi. Мадам Абан, яе мачыха, прыехаўшы на пахаванне з правiнцыi, параiла яму здаць усё ў прытулак для бедных.

- Так, так... А то як жа... Што вы будзеце з iмi рабiць, галубок?.. Яны толькi смутку дабавяць.

Згадзiцца з такой прапановай ён палiчыў злачынствам.

Паблiзу пратупала нейкая бабуля. Яна трымала ў руках бляшанку з вадой i, мабыць, збiралася палiваць кветкi. Хмара праплыла перад сонцам. Эцьен здрыгануўся, зiрнуў апошнi раз на шэрую мармуровую плiту i накiраваўся да выхаду. Але замест таго, каб выбрацца на цэнтральную алею, ён мiжвольна павярнуў убок i прайшоў каля магiлы Антуана Канстана. Там ляжаў букет свежых касачоў. Невядомая, вiдаць, прыходзiла нядаўна, можа, нават сёння ранiцай.

Два чацвяргi ён яе не бачыў. На трэцi, з'явiўшыся, застаў яе каля магiлы. У Эцьена склалася ўражанне, што яна зiрнула тайком на прынесеныя iм кветкi. Гэта былi цюльпаны, чырвоныя i жоўтыя. "Нiчога ў iх няма жалобнага, - падумаў ён. - Абсалютна... Але ты iх любiла. Ты казала: трэба ажывiць, упрыгожыць пiсьмовы стол... Ах!.. Я хацеў бы цябе ажывiць, твае цёплыя шчокi, твой чысты лоб!" Потым, у сваю чаргу, кiнуўшы позiрк на даму ў чорным, ён разгледзеў яе кветкi. Як i ён, яна выбрала на гэты раз яркiя колеры, толькi не цюльпаны, а гваздзiкi.

З таго часу ён бачыў яе кожны чацвер. Яна прыходзiла то раней за яго, то пазней, не мяняючы дня. "Вядома, я тут нi пры чым", - тлумачыў ён сабе. Аднак заўсёды чакаў яе прыходу з лёгкiм хваляваннем. Кожны з iх вельмi старанна выбiраў кветкi i цяпер смялей разглядаў, а што ж прынёс сёння другi свайму блiзкаму. Мiж iмi пачалося як бы спаборнiцтва: хто праявiць большую пашану да нябожчыка, бо якасць букетаў увесь час паляпшалася. У адзiн i той жа дзень яны прынеслi першыя ружы, дама - пунсовыя, Эцьен - светлыя чайныя, потым запалалi гладыёлусы ў самых дзiвосных спалучэннях.

Вяртаючыся дадому, ён чакаў, пакуль яна адыдзе далей, каб не было ўражання, што ён ходзiць за ёю следам i набiваецца на знаёмства. Яна гэтага яўна не жадала, бо крочыла шпарка, не аглядаючыся.

Аднойчы ў майскi дзень, калi Эцьен, iдучы да Люсiлi, мiнаў надмагiльныя збудаваннi багацеяў, ён пачуў сярдзiты голас i ўбачыў вядомага яму вартаўнiка, якi трымаў за руку тую самую бабулю, што праходзiла тут не раз, носячы ваду. Старая прабавала вырвацца. Вартаўнiк клiкаў у сведкi даму ў чорным, што стаяла паблiзу, але, заўважыўшы Эцьена, звярнуўся да яго:

- Ага... Вас, месье, гэта таксама датычыцца.

Эцьен, з букетам у руках, падышоў да вартаўнiка.

- Што тут такое?

- Ды вось гэтая жанчына крадзе кветкi, i я яе сёння злавiў... Так, так, мадам... Яна брала ў вас i ў вас таксама, месье... Я сачу за ёю некалькi тыдняў, нарэшце злодзей папаўся.

Маладая дама была ўзрушана.

- Адпусцiце яе, - папрасiла яна. - Для мяне гэта не мае нiякага значэння. Кветкi павялi: я ж i прыйшла сюды, каб iх перамянiць.

- Павялi... але ж не ўсе, - сказаў вартаўнiк. - Яна выбiраць умее, з кожнага букета выцягне што лепшае. Вы адно гляньце нумар сто сёмы, восьмая дзялянка, пабачыце яе гаспадарку. Там поўная шклянка ландышаў, i ўсё задарма, паверце. Адусюль напрыносiла.

- Што ж тут дрэннага? - прамовiла дама. - Яна ж iмi не гандлюе.

- Чаму вы гэта робiце? - спытаў, разглядваючы бабулю, Эцьен, i тая апусцiла вочы. Выгляд у яе быў даволi iнтэлiгентны.

- Чаму вы гэта робiце? - паўтарыў ён. - У вас няма грошай купiць кветак? Праўда?

Бабуля падняла галаву:

- Вядома, праўда... А вы як думалi?.. Думаеце, iншая прычына?.. Што б вы, скажам, рабiлi, мадам, каб тут у вас была магiла сына... а ваш муж такi скнара, што шкадуе вам пучка фiялак, калiва ландышаў?.. А? Што б вы рабiлi?

- Тое самае, што i вы, - смела падтрымала бабулю дама ў чорным.

- Яно так, - сказаў вартаўнiк, - але iснуюць правiлы.

Ён зняў шапку i, адпусцiўшы старую, растлумачыў Эцьену:

- Бачыце, месье... Вы, напэўна, служылi ў армii?.. Правiлы ёсць правiлы. Я не горшы за iншых... але мой абавязак...

- Абы нiхто не скардзiўся, - заўважыў Эцьен. - Мадам i я прыходзiм сюды ў чацвер i мяняем кветкi. А калi з таго, што мы прынеслi тыдзень таму назад, можна яшчэ нешта выбраць, тым лепш!

- Ну што ж, - згадзiўся вартаўнiк, - калi вам добра, дык i ўсiм добра...

I, павярнуўшыся да злашчаснай бабулi, прамовiў:

- Iдзiце, я вас не трымаю.

Эцьен даў старой трошкi грошай, дама ў чорным таксама нешта дала. Потым Эцьен пайшоў да магiлы Люсiлi, каб там, як заўсёды, марыць аб мiнулым. Але, усхваляваны здарэннем, на гэты раз не мог сабрацца з думкамi. Дарагiя вобразы, якiя ён прабаваў уявiць, расплывалiся i знiкалi. Калi дама ў чорным выйшла на алею, ён рашуча дагнаў яе.

- Я вельмi вам удзячна, - сказала яна. - Як добра, што вы з'явiлiся! У мужчыны больш аўтарытэту.

- Бедная жанчына! Мы з вамi разумеем, як, можа, нiхто, гэту яе натуральную патрэбу чым-небудзь дагадзiць, прынесцi хоць маленькую ахвяру любiмай iстоце.

- Так, - сказала яна. - Гэта робiцца i для iх i для сябе.

- Каб захаваць iх жывымi ў душы.

Яна зiрнула на яго са здзiўленнем i падзякай.

- Вы адчуваеце тое самае, што i я. Мiж iншым, я даўно заўважыла, з якiм замiлаваннем... выбiраеце вы кветкi. Вы вельмi любiлi сваю жонку, месье Карлю?

- Вы ведаеце маё прозвiшча!

- Нейк раз, калi вас не было, я пацiкавiлася глянуць i даведалася, што яна памерла ў дваццаць сем гадоў... Гэта жахлiва.

- Жахлiва! Яна была такая цудоўная... прыгожая, ласкавая, разумная...

- Гэтак жа i ў мяне. Я страцiла мужа найлепшага ў свеце... Сапраўды, я не ведаю, цi была дзе жанчына, якую любiлi б так пяшчотна, так уважлiва ахоўвалi... Парой аж занадта... Антуан рабiў для мяне ўсё, i яго смерць катастрофа, крушэнне маiх надзей.

- Памерцi такiм маладым! Даруйце, не буду таiцца, што... спачуваючы вам, я таксама прачытаў надпiс. Там было: 1891-1928... Як гэта здарылася?

- Аўтамабiльная аварыя... Яго прынеслi да мяне без памяцi вечарам... Ранiцай я была такая шчаслiвая... Яго збiралiся прызначыць начальнiкам праўлення. А вечарам...

- Ён быў служачы?

- Не... Буйны завод хiмiчнай вытворчасцi. У трыццаць сем гадоў ён трэцяя асоба на прадпрыемстве. I хутка стаў бы поўным гаспадаром.

- У вас ёсць дзецi?

- Няма. I гэтай уцехi няма.

Яны падышлi да галоўнай брамы. Старшы вартаўнiк, кланяючыся iм, ухмыльнуўся.

- Бач ты iх! - сказаў ён свайму памочнiку, калi тыя былi ўжо на вулiцы. Справа наладжваецца... Як ты думаеш?

У наступны чацвер, нiбы дамовiўшыся зараней, пасля наведвання магiл яны вярталiся разам па той жа алеi. Эцьен расказваў пра сваё жыццё. Ён старшы выкладчык у адным з парыжскiх лiцэяў, пiсьменнiк. Яму прапанавалi кiраваць крытычным аддзелам у часопiсе.

- Калi памерла мая жонка, я пачаў пiсаць п'есу. Але ў мяне не хапае духу займацца драматургiяй.

- А трэба, - адазвалася дама. - Ваша жонка хацела б гэтага.

Ён ажывiўся:

- О! Бясспрэчна! Яна мяне натхняла: яна верыла, што тэатр - маё прызванне.

Мадам Канстан прызналася, што таксама любiць тэатр. Лiтаратуру вывучала грунтоўна: бакалаўр, i ёсць ужо кандыдацкая па-ангельску.

- Выдатна, выдатна!.. А дзелавое асяроддзе вам не надакучыла?

- Не, пакуль быў жывы Антуан. Каб яму дагадзiць, я прымала абы-каго... Яно мне больш даспадобы сустракацца з паэтамi, крытыкамi, але толькi разам з iм...

Ён запытаў, цi бачыла яна на гэтым могiльнiку помнiкi Сэнт-Бёву, Бадлеру. Яна яшчэ не бачыла, i ён узяўся яе праводзiць. Помнiкi здалiся ёй брыдкiмi.

- О не! - запярэчыў ён. - На кожным адбiтак сваёй эпохi.

Прагулка зацягнулася. Яны з такiм запалам абмяркоўвалi розныя пытаннi, што не заўважылi, як напаўзлi хмары i здалёку загрукатаў гром. Наблiжалася навальнiца. Каля брамы iх захапiў дождж.

- Я вазьму таксi, - сказала яна. - Тут на рагу стаянка.

- I я таксама. Гэта ўжо не лiвень, а патоп.

Яны пайшлi шпарка, потым, калi намокла адзежа, пабеглi. На стаянцы было ўсяго адно таксi.

- Сядайце хутчэй, - прамовiў ён.

- Авы?

- Я пачакаю. Скора пад'едзе другая машына.

- У такi час? Наўрад. Можа б я вас падвезла?

- Вам куды?

- Дадому. Праспект Моцарта.

- Якое супадзенне! Я жыву па суседству, вулiца Помп. Так што, дазвольце, я вас завязу.

Яны заспрачалiся, кожны хацеў услужыць другому. Нарэшце яна згадзiлася i дала свой адрас. Сеўшы разам у машыну, яны адчулi няёмкасць, пасунулiся ў розныя бакi i доўга маўчалi. Яму прыпомнiўся выпадак, калi аднойчы вечарам ён праводзiў пяшком знаёмую настаўнiцу з лiцэя i Люсiль iх бачыла. Яна вельмi злавалася:

"Каб я вас не сустрэла, ты б мне прызнаўся?"

Ён адказаў: "Вядома. Ёй стала нядобра, i яна прычапiлася. Я ж не мог яе пакiнуць... Мiж iншым, яна на дваццаць гадоў старэйшая за цябе".

"Гэта нiчога не даказвае. Яна яшчэ мае выгляд".

"Што б ты сказала зараз, - маўклiва запытаў ён у думках. - Мне здаецца, што гэта ты сядзiш каля мяне i грудзi твае аблягае чорная кофтачка... Брыдка! Сорамна!.. Такое адчуванне, нiбы я ўваскрасаю!.. Ах, як ты мне патрэбна!" - I ён уздыхнуў.

Дама зiрнула на яго спагадлiва i журботна:

- Вы няшчасны, - сказала яна. - Мы абое няшчасныя.

- Вы адна жывяце?

- Адна... Ёсць яшчэ старая служанка Амелiя. О! Цудоўная жанчына! Яна ўзгадавала майго мужа. Гаспадыня ў доме... А вы?

- Таксама адзiн. Ранiцай прыходзiць работнiца i ў пяць гадзiн канчае, пакiнуўшы халодны абед.

Яму цяжка было гаварыць, хаваючы свае сапраўдныя думкi i стрымлiваючы пачуццi, абуджаныя яе прысутнасцю. Выглянула сонца, i заблiшчаў пазалотаю Дом Iнвалiдаў.

- Якое хараство! - прашаптаў ён. - Мабыць, вам, як i мне, балюча i крыўдна, што свет па-ранейшаму прыгожы нават тады...

Яна яго падтрымала з запалам:

- Якраз гэта я i адчуваю.

Ён запытаў, цi кожны тыдзень яна прыязджае на таксi.

- Так... у мяне ж кветкi. Калi быў жывы мой чуж, у нас была свая машына, але толькi ён адзiн умеў яе вадзiць.

- Я таксама бяру таксi, i па той жа прычыне...

Ён доўга не адважваўся, нарэшце прамовiў цiха i асцярожна:

- Яно, можа... нарэшце... Гэта здасца вам дзiўным, але ж у нас аднолькавы маршрут i той самы дзень... цi не маглi б мы браць таксi адно на дваiх? Я б заязджаў па вас.

- Вельмi далiкатна з вашага боку... Але я не хачу, каб Амелiя... Бог ведае, што яна падумае, убачыўшы, што я еду разам з вамi.

- А мы зробiм наадварот. Таксi возьмеце вы каля свайго дома i заедзеце па мяне. Я вас буду чакаць.

- Гэта ўжо лепш. Але нябожчыкi... Цi згодзяцца яны, цi дазволяць нам?

- А чаму не? Мы ж гэта, каб выканаць наш агульны абавязак. Мы ж iх любiм, шануем...

- Я падумаю. Ва ўсякiм разе я не дазволю, каб вы плацiлi за таксi.

- Ну, гэта можна ўладзiць. Мы падзелiм выдаткi, калi нельга iначай.

- Пабачым, - сказала яна. - Вось я i прыехала.

Яна скiнула пальчатку i працягнула яму руку, белую, тонкую, з пярсцёнкам на пальцы.

У наступны чацвер яны прыйшлi на могiлкi кожны са свайго боку, потым, не дамаўляючыся, сустрэлiся на вулiцы, разам дайшлi да стаянкi i селi ў адно таксi. Па дарозе яна сказала: "Я абдумала вашу шчырую прапанову. Мне здаецца, яе можна прыняць. Яно сапраўды неразумна кожны раз плацiць за два таксi. I мне з вамi добра. Праз тыдзень я заеду па вас".

Гэта стала ў iх як абрад. Яна прыязджала на вулiцу Помп з кветкамi на каленях, ён стаяў на ганку з букетам у руцэ. Таксi спынялася, Эцьен садзiўся. Яны вырашылi не даязджаць да брамы могiльнiка, а выходзiць на рагу, дзе iх не маглi бачыць вартаўнiкi. Яны iшлi паасобку, на пэўнай адлегласцi, перад гэтым па-змоўнiцку шапнуўшы адно аднаму "да скорага пабачэння".

Пасля некалькiх сумесных падарожжаў яны гаварылi ўжо аб усiм. Спачатку тэмай для размовы былi кветкi. Абое любiлi летнiя, асаблiва набор палявых васiлькi са сцяблiнкамi зялёнага аўса. Цяпер яны складалi букеты для сваiх нябожчыкаў, вядома, i, мабыць, крыху для самiх сябе.

Эцьен, якi, займаючыся крытыкай, павiнен быў многа чытаць, памагаў маладой жанчыне павышаць адукацыю, даставаў i прыносiў ёй патрэбныя кнiгi. Калi яна iх аддавала, ён дзiвiўся дакладнасцi яе тлумачэнняў. Яна была больш сур'ёзная, чым Люсiль. Але, злавiўшы ў сабе гэту думку, ён тут жа папракнуў сябе.

Па ўзаемнай згодзе яны ўсё лета заставалiся ў Парыжы, калi не лiчыць кароткатэрмiновых паездак да сваякоў у правiнцыю. Гадавiна смерцi Люсiлi прыпадала на лiпень. Яго глыбока кранула, калi на жалобнай iмшы ў касцёле ён убачыў у куточку ў апошнiм радзе Габрыелу Канстан. Цяпер ён ужо ведаў iмя дамы ў чорным.

- Мне не падабаецца гэта iмя, - сказала яму Габрыела, - але ў нашай сям'i яно традыцыйнае.

У жнiўнi, калi стала асаблiва горача, яна змянiла колер на чорна-белы.

- Антуан не любiў бачыць мяне ў чорным, - растлумачыла яна, крыху саромеючыся.

Аднаго разу вечарам ён запрасiў яе паабедаць за горадам на вольным паветры.

- Антуан з прыемнасцю абедаў у Булонскiм Лесе, там сапраўды цудоўна. Парыж, перамешаны з дрэвамi... Часта, вярнуўшыся з канторы, ён раптоўна прапаноўваў: "Слухай... Хадзем у Лес..." Слаўны быў муж!

- Гэта не вельмi цяжка з такой жанчынай, як вы.

- Чаму?

- А таму, што ў вас ёсць усё: прыгажосць, розум, лагодны характар.

- Не спяшайцеся з вывадамi. Вы мяне не знаеце. Беднаму Антуану я калiсьцi рабiла жудасныя сцэны.

- Няўжо? Нешта не магу вас уявiць у такой ролi.

Яна засмяялася, але, схамянуўшыся, зноў напусцiла на сябе смутак.

- Так, так! Бедны Антуан... Ён быў надзвычай раўнiвы... Упэўненая ў сваёй вернасцi, часам я жартавала з агнём. Мой муж злаваўся; я гэтак жа не давала спуску. Шкадую, што парой крыўдзiла яго... Але часта ён сам быў вiнаваты.

Раптам, у парыве раскаяння, зiрнула на Эцьена са страхам, спадзяваннем i любоўю.

- Божа мой, нашто я вам гэта гавару? Забудзьце... Гэты дзiвосны вечар абуджае давер'е, нават рызыкоўнае... Мне так быў патрэбен, - прамовiла яна з адчаем, - гэтакi вечар, каб ён быў тут... са мною...

У цемнаце пацяклi слёзы. Яна адвярнулася i выцерла вочы.

- Урэшце я маладая, зусiм маладая, i жыццё маё скончана... Я самая няшчасная з жанчын.

Эцьен дакрануўся да яе рукi:

- Не, няпраўда, што для вас усё скончана... Жыццё не такое... Вясна вяртаецца... На кожную пару - свае кветкi... Аддавацца цалкам мiнуламу шкодна для здароўя i неразумна. Гэта значыць, пазбаўляць успамiны iх гуманiстычнай сутнасцi. Толькi так. Бо iх прызначэнне - падтрымлiваць нас у жыццi, а не перашкаджаць нам, умацоўваць наш дух, а не расслабляць яго... Паколькi вы i я, мы абое, былi ў шлюбе шчаслiвыя, мы ведаем добра, што гарманiчны шлюб магчымы... Вы не верыце?

Яна не адымала рукi, глядзела на яго мокрымi ад слёз вачамi, нiбы пыталася, потым закiвала галавой:

- Не, я не веру... Сумна не тое, што адчуваеш сум, а тое, што можна i не сумаваць... Я дала слова быць вернай.

- Я таксама! - адказаў ён жорстка. - Вось таму i боль, што любiм.

Афiцыянт запытаўся, што падаць на дэсерт. Яна заказала трускалкi з цукрам i перавяла размову на тэмы нейтральныя.

Назаўтра яна з'явiлася, як заўсёды, каб разам ехаць на могiлкi. Усю дарогу iм было не па сабе. Шафёр папаўся зласлiвы i гаваркi, увесь час бурчаў на прахожых, на палiцыю, на пагоду. Паглыбленыя ў свой роздум, яны даўжэй, чым звычайна, затрымалiся каля магiл. Выйшаўшы з алеi, яны прайшлi каля кучы камення - мiма разбiтых абелiскаў i плiт, дзе яшчэ можна было прачытаць: "Вечная па...", "Дарагой жон..." Габрыела спынiлася.

- Гэта ўсё з тых участкаў, якiя не даглядаюцца, - сказаў Эцьен. - Калi нябожчыка нiхто не наведвае на працягу пэўнай колькасцi год i магiла разбураецца, яе лiквiдуюць, каб ачысцiць месца для iншых.

- Эцьен, - яна ўпершыню назвала яго па iменi. - Як гэта сумна! Мёртвыя, у якiх нiкога няма, якiх нiхто не шкадуе, памiраюць яшчэ раз.

Ён узяў яе за руку, i яна прытулiлася да яго.

Калi яны вярталiся ў таксi, ён успомнiў пра кнiгу, якую абяцаў ёй даць, i прапанаваў зайсцi да яго. За ўсё iх знаёмства яна толькi цяпер пабачыла яго кватэру. Усюды былi фатаграфii Люсiлi: на сценах, на этажэрцы, на пiсьмовым стале.

- Цi адчуваеце вы, што гэты мёртвы дом ажыў з вашым прыходам? - прамовiў Эцьен.

Яна здагадалася, што ён збiраецца прасiць яе стаць яго жонкай, i падумала, што ў пакоi, дзе яўна прысутнiчае другая, гэта не зусiм зручна.

- Што вы робiце сёння ўвечары? - запытала яна.

- Асаблiвых планаў у мяне няма. Хочаце, паабедаем разам?

Яна кiўнула ў знак згоды, працягнула руку, якую ён пацалаваў, i ў момант знiкла.

Застаўшыся адна, яна доўга блукала па вулiцы, анi не спяшалася дадому. Усхваляваная, шчаслiвая, яна дзiвiлася, што так прагна хапаецца за жыццё.

"Напэўна, - разважала яна, - Антуан не пажадаў бы, каб у мае гады я адмовiлася ад кахання... Ён бы мне параiў выйсцi замуж яшчэ раз... Я сама, калi б памерла..."

Усё гэта было правiльна, але яна ўжо набыла прывычку хадзiць у жалобе, i, пасля такога кароткага ўдаўства, нялёгка было абвясцiць сябрам i раднi рашэнне цалкам процiлеглае. Што скажа Амелiя? Асудзiць, не iначай. Але хiба можна ўвесь век жыць для другiх? Шлюб павiнен быць вельмi сцiплы, без нiякага шуму, толькi самае неабходнае. Яна ўявiла сабе плацце, якое надзене ў гэты ўрачысты дзень: шэрае, з белым адкрытым каўнерыкам i яшчэ трошкi белага ў поясе, каб было прыгажэй.

Пераклад: Юрка Гаўрук