Лісце каштанаў

Я нібы адразу пасталеў, нібы ў адну хвіліну стаў дарослы. I я зразумеў усё, да самага дна, у гэтай дзяўчыне. Я зразумеў: адным ударам яна памірыла ворагаў, аднавіла кампанію і сваё месца ў ёй, месца нашай атаманшы і каралевы, уваскрэсіла план, якім мы жылі, ды яшчэ адначасна, за адным разам, ашчаслівіла мяне, здаровага боўдзілу, даўгалыгага дылду. Яно ўмела разлічваць, гэтае дзяўчо, і яно выбрала аптымальны варыянт, пакінуўшы дрэннае толькі адной сабе.

I хаця я ўсё гэта зразумеў і пагарджаў сабою і ёй — я ў глыбіні душы сапраўды быў шчаслівы і нават заспакоены.

...Абмеркавалі план заўтрашняга паходу. I таму, што ўрэшце рашыліся, неяк пуставата і трывожна было на душы. Нібы смактала нешта. Збіраліся ўжо і разыходзіцца, але тут здарылася прыкрая, брыдкая гісторыя, якая канчаткова сапсавала гэтую нашу апошнюю «мірную» бяседу.

Вогнішча дагарала ў сутонні. Цягнуўся над закінутым, нікому не патрэбным велатрэкам шызы дым. Вечарніца загарэлася, пачала пералівацца над епаленым кутнім домам.

— Старажытныя лічылі, што гэта не адна зорка, а дзве,— сказаў, як заўсёды, не да месца, інтэлігентны Жэнька.— Тая, што раніцой — гэта Венера, ранішняя зорка, а гэта, вось там,— гэта Веспер.

— Ой,— сказаў Раланд,— адкасніся ты, Яўген, са сваім Весперам. Тут іншае мучыць.

Цёмныя вочы ягоныя ад шырокіх зрэнак яшчэ больш пацямнелі. Хмурыя, нейкія пакутліва-нядобрыя і... вінаватыя.

— Вельмі я вам непрыемную рэч сказаць хачу. Прабачце хлопцы, але сказаць лепей зараз. I ты прабач, Ліза, даражэнькая.

— Што такое? — з яе аблічча збегла чырвань.

Ролік, хаваючы вочы, сказаў. Не ёй, а нам:

— Лізу не трэба браць, хлопцы. Нельга.

— Гэ-та ча-му? — спыталася яна, яшчэ не верачы.

— Думаеш, мне прыемна? Дорага я даў бы, каб не казаць гэтага.

Ён падсеў да яе і абняў за плечы.

— Ты сама падумай, сама зразумей, і тады ты сама скажаш, што я маю рацыю. Ты слабенькая, ты не вытрымаеш. Згаладнела за ўсе гэтыя гады. Вунь да Пячэрска з намі дайсці — і то табе цяжка даецца. А там жа горы, пераходы часам і не па сцежцы, са зброяй. Ну добра, мы тваю панясём. А раптам нехта пакоціцца і табе трэба будзе руку падаць? Ты ж не ўтрымаеш? Пасля замучыш сябе да смерці.

— У-утрымаю,— раптам зноў, па-ранейшаму, ціха, заплакала яна.

— Ну-ну, не плач,— грубавата сказаў Багдан.

— Не, не, скажыце, што вы пажартавалі...

Яна нібыта яшчэ не да канца разумела ўсю глыбіню свайго чорнага няшчасця, сваёй адрынутасці. Сядзела ля Раланда і заглядала ў вочы:

— Я з вамі хачу. 3 табой. Чаму? Ролік, чаму-у?!

— Дурнічка,— сказаў ён.— Мы ж цябе шкадуем.

— Я не хачу, каб шка-да..,— хліпала яна.— Я з табой. Цябе там забіць могуць, а я... Хлопцы, чым жа я вінаватая?

— Раланд,— сказаў раптам Жэнька, і я ўпершыню ўбачыў, што ягоны прыгожы, проста хоць у кіно, твар можа быць цвёрдым і злым.— Гэта жорстка. Што ты робіш? Ды мы, у выпадку чаго, можам яе і пакідаць у лагеры, які там сабе зробім. Хай гаспадыняй будзе, га?.. Раланд, га, Раланд?

— Яна пасля сама зразумее,— сказаў Дзмітрэнка.

I тут Лізка мяне здзівіла. Я глянуў на яе і ўбачыў, што яна не плача, што вочы адчужаныя і суровыя, а ля краёчка гожага маленькага рота — цвёрдая горкая складка, як у дарослай. I загаварыла яна пасля, як дарослая:

— Ясна. Жыццё пад германамі не шкадавала. Вайна — не шкадавала. Можа, горш за ўсіх вас мне давялося. I я ж яшчэ ў гэтым вінаватая, што мяне адпіхаеце,— пальцы яе камячылі ражкі хусткі.— Справядлівасць ваша... А я з вамі, з табой, Ролік, ішла б... Ты не думай, я слабая, а двухжыльная. Ну што ж, дзякуй і на тым, што жартавалі, гулялі, як з малым сабачкам. Тады ўжо, відаць, рыхтаваліся кінуць. Іначай чаго б так добра... да мяне...

Устала. I тут нечакана ўстаў і Навум. Падышоў да яе. Вусны яго неяк дзіўна ўздрыгвалі.

— Ну, бывай, Ліз... Я... я асабіста цябе ўзяў бы. I аб тым, што можа быць, не думаў. Ды тут пачынаецца тое, што ён... камандзір.

— Ненавіджу яго,— з сухімі вачыма сказала малая.

— Не трэба. Але я цябе ўзяў бы, Ліза. Дальбог бы ўзяў. Бывай.

Узяў у далоні яе галаву. I пацалаваў. Гэта было так непадобна на яго, што я не паверыў вачам. А яна нечакана зноў заплакала. Можа, ад пяшчоты — дзяўчат і жанчын увогуле ніколі нельга гладзіць па галаве ў падобных абставінах, заплачуць горш,— а можа, таму, што зразумела ў ім нешта?

I так, плачучы, яна пайшла. I такога гаротнага плачу мне, дзякуй богу, не давялося чуць больш у маім жыцці.

...Мы маўчалі. Толькі Фінеес падышоў да вогнішча і кінуў у яго некалькі галін. Ускінулася полымя. Барва і чорныя цені заскакалі па ім, зрабілі Навумаў твар яшчэ больш суровым.

— Ты з заўтрашняга дня наш камандзір? — спытаўся Навум.

— Ну,— Раланд глядзеў убок.

— Тады — свіння, свіння і яшчэ раз свіння. Ты што ж, не бачыш?

— Не,— суха сказаў Дзмітрэнка.

— А я занадта добра бачу. I даўно. Таму што ў мяне вочы такія: бачаць, калі другому кепска, калі ў іншага душа мучыцца. I яшчэ таму бачу...

— Ну, і яшчэ чаму?

— I яшчэ таму, што... Таму што... А-а,— Навум махнуў рукою, вусны ягоныя скрывіліся.— Ні вам, ні ёй гэта няважна. Важліва іншае. Свінні вы, шкадавання ў вас да гэтай маленькай няма. Да маленькіх, да страшэнна пакрыўджаных. А яна большая за вас. Так пакрыўдзіць яе. Яе! А я...

— Мае рацыю,— сказаў Карл.— Каб мы з гэтага дня не камрады — я б вам морду набіў.

Мне здалося, што ў абодвух неяк нязвыкла блішчаць вочы, і я адвярнуўся. Я тады не любіў сцэн, падобных на гэтую. А можа, рабіў выгляд, што не люблю.

Нончыны пальцы ляглі яа маё плячо. Я здзіўлена зірнуў на яе і ўбачыў, што яна глядзіць на Раланда амаль з нянавісцю. Дорага я даў бы, каб даведацца аб сапраўднай прычыне гэтай нянавісці.

— Быдла ты,— сказала Нонка.— Ну і хай з раніцы камандаваць пачынае. А сёння мы самі сабе атаманы. Хадзем адсюль, Васілька. Хадзем адсюль, мілы.

«Як пашалелі яны ўсе,— падумаў я.— Проста масавае вар’яцтва нейкае».

Мы пайшлі ад агню ў ноч.

Х

— Як пашалелі яны ўсе,— уголас паўтарыў я.

— А мы не пашалелі? — сумна сказала Нонка.— Усе пашалелі, а я болей за ўсіх.

Мы ішлі па Уладзімірскай горцы. Падол спаў, увесь у рэдкіх, дужа рэдкіх агнях. Ноч дыхала цеплынёй. У ртутна-цьмяным люстры Дняпра адбіваліся буйныя зоры.

— Было аднойчы на Урале. Ішоў я да сваёй вёскі, дзе наш інтэрнат, з раскольніцкай вёскі Падавіха. Восем кіламетраў тайгою. Мароз — не ведаю, які мароз. Тэрмометр на сельсавеце ляснуў. Жалеза крохкім рабілася: грукнеш сякераю, то палену нічога, а лязо — напалам. Зор — у тысячу разоў болей, чым заўсёды. Ды рэзкія, ледзяныя, без літасці. Іду — шолах, нібы нехта гоніцца. Стану — і той стане. Пабягу — і той за мною бяжыць. I ўвесь час шоргат, шоргат, шастанне. А вакол — ну нічога не варухнецца. Тайга ў снягах замерла, нічога жывога, што магло б шаргатаць, толькі зоры рухаюцца, міргаюць. Ясна, што болей няма каму. Яны! Славутае паўночнае «голас зор», або «размова» ці «песня» зор. Гэта я пасля даведаўся, што той шум — дыханне, якое на ляту замярзае, і крышталікі лёду адны аб адны шоргаюць і звіняць. А тады страшна стала. Колькі іх! Якія калючыя! Які я маленькі, абшары якія страшныя там, дзе яны, зоры, ззяюць і гавораць! Вось памру, і такое ж ледзяное будзе давеку. I хто зведае, каму да гэтага справа будзе? Гэта я вось так упершыню зразумеў — менавіта зразумеў, што канец будзе. I развее, разнясе ў гэтым ледзяным пыле.

— А цяпер баішся іх?

— Цяпер не. Іду вось з табой і проста не думаю аб тым, аб чым тады думаў. I не буду я думаць. Мне здаецца, таму людзі і ходзяць удваіх.

— Удваіх? — спыталася яна.

— Ну, так. Вось я цябе за руку трымаю, і ніякай мне няма справы, што яны ледзяныя, вялізныя, што там такая бездань... Нонка, каб мне ўжо зусім лепей за ўсіх на свеце было... можна мне цябе пацалаваць?

— Пацалаваць? Ах так, так. Не ведаю, па-мойму, пра гэта не пытаюцца. Ты таксама можаш пра гэта не пытацца цяпер. Я ж сама ўсім сказала...

Я абняў яе, няўмела прыцягнуў да сябе, убачыў цераз яе плячо цені каштанаў, узнесены ў зіхоткае неба Уладзіміраў крыж і апусціў твар у яе валасы.

...Гэты халаднаваты пацалунак! Той, калі вусны яе амаль не рухаюцца. I ўсё ж я не мог адарвацца ад гэтай першай смагі і першага наталення, і мне гэта было нават лепей: адчуваць яе холад, але яшчэ і яе пакору, тое, што яна нікуды не здолее пайсці, што яна мая. Хаця я й не дужа, не ў поўным сэнсе разбіраўся ў тым, што азначае «мая».

Холад адданых вуснаў. Я стаяў, прыціскаючыся да яе, і разумеў яшчэ мацней, зусім несумненна, безнадзейна і беспаваротна, што я для яе — нішто. Але побач з несамавітай горыччу, з болем, які смактаў мяне, жыла ў глыбіні яшчэ і трапяткая радасць, такая, якой мне пасля ніколі не даводзілася перажываць.

Яна раптам узняла руку і дакранулася да маёй шчакі.

— Ты што?

— Нічога,— сказаў я.— Зусім нічога. Нонка, мілая, ты думаеш, я не бачу? Не адчуваю ўсяго? Цябе зараз як агнём пякуць. Мне б трэба пайсці, саступіць. Але я не магу гэтага, проста не магу. Хачу, каб ты была тут, побач, хаця сёння. I ты ўсё ж паруш сваё слова, Нонка. Не муч сябе. Мяне — калі хочаш, а сябе — не. Мне ўжо і тое добра, што ты жывеш.

— Глуптасю ты. Куды ўжо мне ісці адсюль? Ты не звяртай увагі. Ты проста гладзь мне валасы... вось... вось так. I калі захочаш, цалуй мяне. Я пастараюся, каб ты не адчуваў таго, аб чым па дурасці падумаў. Я пастараюся.

Я захутаў яе плечы крысом пінжака, успёр руку на спінку лаўкі. Цяпер яе плячук быў у мяне пад пахай, яе галава на маім плячы. I я гладзіў і гладзіў гэтыя цяжкія валасы, баючыся паварухнуцца, баючыся неяк спалохаць гэты дзіўны сон на яве.

А яна тулілася да мяне ўсё шчыльней і шчыльней. Я не цешыў сябе гэтым. Яна гарнулася не да мяне, а да цёплага побач з сабою, і ад гэтага свету, ад гэтых халодных зор, ад усяго, што здарылася.

I раптам заплакала. I гэта было немагчыма: Нонка — і заплакала. Я абхапіў яе і сціснуў так, што аж сам задыхнуўся.

— Ды што? Што з табой? Мілая мая!.. Нонка мая...

Яна ўся абвісла ў маіх руках, я адчуваў, як уздрыгваюць ад плачу яе маленькія цвёрдыя грудзі.

— Суцеш мяне, Васілька! Кепска мне... Ой, як мне кепска! Пашкадуй мяне... Ты добры, харошы, лепшы за ўсіх, але што я магу, што я магу зрабіць з сабой?!

Я і сам адчуваў, што плачу. Рэдкімі, цяжкімі слязьмі. Як ніколі дагэтуль. I не за сябе, а за яе:

— А ты нічога і не рабі. Пасядзі вось так, са мной, і ідзі, куды хочаш, дзе табе добра будзе, мая ты неласкавая. Ідзі туды, дзе захочаш быць ласкавай,— а сам, ведаючы, што гэта апошні раз, усё гладзіў яе плечы і цалаваў мокры тварык.

— Не... Не... Позна ўжо... Ты што, не бачыў? Я слабых не дабіваю... Не...

Закалацілася яшчэ няўцешней.

— Ой, Васілька! Пра ўсіх я падумала, толькі пра цябе не падумала. Як гэта табе! Удар мяне, чуеш? Не падумала я, як гэта кепска будзе табе. А ты самлеў. Проста ўзяў, дый... Ой, даруй мне, даруй. Калі толькі можаш.

— Кінь, кінь ты. Што, каму, за што дараваць, дурненькая?

— Даруй!

Яна абхапіла мяне за шыю, пачала блытацца пальцамі ў чупрыне і сама, таксама зусім няўмела, стала цалаваць мяне ў вочы, нос, урэшце ў вусны.

— Ты не думай. Я цябе кахаць буду, я цябе не пакрыўджу, я ўсё гэта запомню. Дай мне толькі крышачку ачуняць. Дужа цябе буду любіць. Ужо нават і цяпер люблю. Даруй мне.

Рукі мае дрыжэлі ад болю, падзякі і пяшчоты. Уся яна калацілася ў гэтых маіх руках, нібы з кожным выбухам плачу з грудзей вырывалася не толькі дыханне, але і самое жыццё. А я гладзіў яе, і плач паступова заміраў, і я шаптаў і шаптаў, нібы ў дурмане:

— Дарагая мая... Любая мая... Мая добрая.

Ачнуўся я на плошчы Хмяльніцкага. Конны Багдан паказваў булавою на бязважкі сілуэт Сафіі, што ўзносіўся ў зоры. Было поўнае бязлюддзе начнога спустошанага горада.

Я памятаў, што адвёў Нонку дамоў і доўга яшчэ стаяў з ёю ў зарасцях бэзу перад пад’ездам. Але што было пасля — не памятаю. Нейкія завулкі, дрэвы паркаў, руіны і зноў паркі, начны, паміраючы ў вуліцах крок, і туман у вачах, і нейкія дзіўныя, лепшыя ў свеце вершы, якія я мармытаў і чытаў уголас, а цяпер начыста забыўся.

Усплывала толькі нешта недарэчнае, нешта зусім не тое.

Зоры, высокія зоры,

Сёння я быў з каханай!

Шчасце якое, зоры!

Акрамя гэтай нязграбніцы,— і далей! — не ўспаміналася нічога. Але ж гэта не было тым, што я чытаў, стоячы, як п’яны, на каленях, недзе пасярод нейкай зусім не вядомай, дзіўна іншай, нібы яе зачаравалі, плошчы.

Багдан узвышаўся нада мною. I я падумаў, што вось пакінуў жа ў Кіеве свой след на гэтай плошчы адзін беларус, скульптар, што зрабіў яго. А можа, пакінуў і я? Хаця б тымі вершамі, што я мармытаў і забыўся. Шмат год яны будуць лунаць завулкамі, нябачныя для вачэй іншых, будуць ціха гучаць у вушах закаханых нават у той нязмерна далёкі час, калі мяне, магчыма, не будзе. I яны, юнакі, будуць прыслухоўвацца да гэтых водгукаў, да водгулля далёкага шчасця, і думаць, што гэта ў іхніх душах. А гэта буду я і вершы, забытыя мной дзеля гэтых вуліц і завулкаў. Вечныя вандроўнікі кахання, што блукаюць уначы па гэтай зямлі.

XI

Ранішняе сонца ўстала ў халаднаватым малочным тумане і, нібыта ў расе, прарочачы ясны і цёплы, вечны дзень. Жоўта-вясёлкавае — ці можа гэта туман адліваў вясёлкай? — яно пералівалася, падымаючыся аднолькава над мёртвымі кварталамі і над кварталамі жывых.

Мы ўсе падышлі пад Жэнькаў балкон, гукнулі. Праз хвіліну над парэнчамі з’явіўся гожы торс у белай майцы і гожая ўскудлачаная галава.

— Ты што гэта, забыўся? — вызверыўся Багдан.— Стаіць сабе яшчэ голы... Запрацаваўся, пад носам мух лавіўшы.

— Ага,— сказаў кісла Жэнька,— маці порткі замкнула.

Выгляд у яго быў сарамлівы і злосны. I крыўдна яму было, відаць, што паставіліся, як да маленькага, і ярасць брала на сваю турму, і зайздрасць да нас, перад якімі такі цікавы дзень.

— У трусах,— сказаў Карл.

— Ага, а яна замкнула дзверы.

— То злазь па рыне,— нецярпліва кінуў Ролік.— Месяц жа назад спускаўся.

— Ага, бач, тры звяны выпалі. Апошні раз. Ледзь мне не па цемечку. Усю ж вайну не рапаравалі.

— А вяроўкі няма? — спыталася Нонка.

— Ага, матка бялізну на гары павесіла.

— Так, брат, становішча безвыходнае,— сказаў я.

— 3 чацвёртага без вяроўкі, сапраўды, не скочыш. Ну добра, сядзі. Калі скамандуюць «на выхад з рэчамі» — бяжы да нас. Ведаеш, дзе шукаць?

— Ведаю,— безнадзейна сказаў Жэнька.

Мы пайшлі.

...Шмат каму з тых, хто пачуе гэтую гісторыю цяпер, можа здацца дзіўным і наш план, і тое, што нікому з нас ніколі не прыйшла ў галаву адна акалічнасць. А менавіта тая, што задума наша дзіцячая, што мы не дабярэмся, можа, і да Жытоміра, а не тое, што да Львова ці да фронту, асабліва са зброяй, што нас пераловяць міліцыянеры куды раней, што, урэшце, хутчэй бандыты, якія ведаюць свае мясціны, зловяць і пераб’юць нас, чым мы іх.

Але на тое нам і было ў сярэднім па шаснаццаць гадоў. Мы не думалі ні аб чым гэтым. А наконт таго, каб дабрацца і не злапалі, то справа, як ні дзіўна, не здавалася нам безнадзейнай. Мы ведалі тысячы спосабаў праезду, якія ідэальна адпавядалі таму часу і той чыгунцы. Я, прыкладна, цэлы год калясіў па Урале, частцы Сібіры, Поўначы і Казахстану без білетаў і пропуску, і ні разу мяне не спаймалі. Праўда, яшчэ да гэтага быў вопыт двух уцёкаў, у якіх мяне злавілі. Ну і яшчэ тое, што я заўсёды трымаўся наводдаль ад усіх непаўналетніх вакзальных злодзеяў і іншага цёмнага элементу, ездзіў заўсёды толькі адзін. На іх бывалі аблавы, і яны пападаліся. Я — ніколі.

Так што даехаць можна было. Няма такога месца, куды не пралезе падлетак.

...Каштаны пачалі раняць плады. Упадзе вялізная зялёная і шыпаватая булава — продкі называлі такую на ўсходні лад «буздыган»,— расколецца, і выгляне адтуль вільготны, карычнева-бліскучы, нібы лакіраваны, каштанчык. Як хітрае цёмнае вочка. А часам два ці тры.

Мы выйшлі з двара, убачылі на асфальце безліч такіх каштанчыкаў. I яшчэ ўбачылі... Лізку, якая, гледзячы ў зямлю, пахмура ганяла, перасоўвала іх нагамі. I тут Навум падышоў да Раланда:

— Возьмем яе. У апошні раз, калі ўжо ты такі.

Ролік глянуў на дзяўчо і змрочна кінуў:

— Добра, ідзі.

Вуліцы адкрываліся перад намі ў ранішнім няяркім сонцы. Напаўпустыя, адкрытыя, толькі для нас. Золата каштанаў прыкрывала і ўпрыгожвала нават убогасць і пачварнасць руін. Сонца падымалася ўсё вышэй і лашчыла нашы твары, бо мы ішлі да яго. I па тым, як мы ішлі, лёгкім, пругкім крокам, я разумеў, што сяброў у гэтую свежую раніцу ўзносіць тое, што ўзносіць і мяне: поўнае адчуванне кожнай жылачкі, кожнага нерва. Адчуванне жыцця.

Мы ішлі на сонца.

Золата каштанаў, прыгажосць дзівосных запушчаных дамоў, увесь воблік гэтага ледзь не самага прыгожага ў свеце горада...

— Хутка мы ўсяго гэтага не ўбачым,— са шкадаваннем сказаў Ролік.— Аж кідаць горка.

...Пустая лаўра з аблупленымі купаламі, са старажытнымі каравымі арэхамі, змаршчакаватымі, ледзь не на далонь у глыбіню. Ціха падаюць у лістоту арэхі, якіх няма каму збіраць. Зрэдку мільгаюць цені нешматлікіх манахаў. Ад руінаў Успенскага сабора ўсё яшчэ цягне горкім — нібы астылым дымам і тленнем.

Аднавокі бандурыст у пінжаку і белай сарочцы з яркай жычкай сядзіць ля цагельнай жоўтай дарожкі, вышарпанай тысячамі ног. Сядзіць там, дзе яна збягае ўніз, хаваецца за арэхамі, і перабірае струны бандуры. Сіпаты мяккі голас:

Ой у стэпу на могилі,

На шнрокій Украïні

Лежить козак там убитий,

Китайкою він покритий.

Мы моўчкі стаялі вакол.

Ой за темними лісами

Лежить козак застреляний,

Лежить козак застреляний,

Ще й крівльою обілляний.

Нема кому потужити,

По козаку подзвонити.

Дзвонять кони підковками,

А козаки шабельками,

Чорный ворон крилоньками,

А матінка — слізоньками.

Над песняю кацілася ласкавае добрае сонца.

Встань, козаче, ти проснися:

На Вкраіну подивися,

Вже сідельця твоі згнили,

I стремени вже потліли,

Орли очі повиймали,

А татари шаблю взяли.

Ціхі ўздых. Захліпала Лізка. Ціха-ціха. Я кінуў позірк на Нонку і ўбачыў, што і ў яе вочы поўныя слёз. Прысунуўся, сціснуў яе локцік.

Візьми, мати, піску жменю,

Посій його на каменю:

Коли ж отой пісок зійде,

Тоді твій сын з війська прийде.

Мы і далей ішлі моўчкі. I толькі пасля Багдан раптам уздыхнуў:

— А што вы думаеце, могуць жа і нас забіць вось так.

— Кінь вярзці,— сказаў Ролік.— Хто не калоціцца, хто да канца трымаецца, той выжывае. Яго й куля не бярэ.

I тут Багдан раптам заспяваў. Я ніколі не чуў раней ягонага голасу і зараз быў узрушаны і ўражаны. Ніколі не думаў, што ў яго можа быць такі амаль ужо дарослы, моцны, неймавернай гожасці тэнар. Не такі, якім спяваюць па радыё ў операх закаханыя, а такі... ну, моцны і мужны. Я ніколі не думаў, што ён можа так.

Умер, умер наш полковник, ще й тихая мова,

Зостається кінь вороний, золотая зброя;

Зостається кінь вороний, зброя золотая,

Зостаютсься дітки малі, жінка молодая.

Нечакана падхапіла Лізка, і я таксама здзівіўся: нібы заплакалі, зазванілі нябесныя званы. I Нонка пачала тураваць, і ў яе быў някепскі глыбокі голас. Але ўсё адно, як яны ні спявалі, нават тая ж Лізка,— голас Багданаў мякка ўладарыў над імі, таму што яго проста ні з чым нельга было параўнаць нават на гэтай зямлі, так багатай галасамі.

Ён, здаецца, напаўняў усё пад скляпеннем неба — я толькі дзівіўся, што, гаворачы, ён нібыта басам бурчыць, а тут так спявае — усё пад скляпеннем блакітнага неба, але гэта не рабіла яго менш ласкавым. Пяшчота гэтага голасу запаўняла і абдымала ўсё.

Зостаються дітки малі з жіной молодою.

Беруть коня осавули, товариство — зброю;

Коня ведуть, зброю несуть, кінь голівку клонить,

Молодая полковниха білі руки ломить.

Калі ён скончыў, мы яшчэ некалькі хвілін ішлі, як прыбітыя. Ледзь ачомаліся.

— Н-так,— сказаў Ролік.— Вось гэта дык так. Ты чаго гэта раней не спяваў?

— Та-а! — засаромеўся Багдан.— Я для сябе спяваю. У плаўнях недзе ці ў лесе. Калі адзін! I чаго гэта мяне сёння так разабрала — сам не ведаю.

Урэшце мы мінулі і Спас на Берастове, і Выдубецкі манастыр. А Карл усё яшчэ бурчаў:

— Дурань, з такім голасам яму на кулі лезці, ёлуп. Гэта ж ён не твой толькі. Проста хоць ідзі ды на ўсіх нас у міліцыю заяўляй.

Плаўні адкрыліся вачам нечакана, калі сонца было ўжо ледзь не ў зеніце. А над іхняй зелянінай і блакітам, досыць далёка і ад ракі і ад пабітай ямамі і байракамі дарогі, падымаўся нібы брудна-жоўты лес ці нейкі незвычайны замак: піраміды, шпілі, кубы, званіцы. I ўсё гэта, перасечанае глыбокімі вельмі вузкімі ярамі-шчылінамі. За гэтым горадам пачыналася ўрвішча, таксама пасечанае ярамі. I ясна было, мяркуючы па роўнай паверхні ўсіх шпіляў і пірамід, што калісь «горад» быў часткай плато, але людзі бралі гэты слабы пясчанік, праўдзівей, ледзь сцэментаваны пясок, размывала яго вада, выветрываў вецер. I вось атрымаўся горад, або «слупы», як зваў гэта месца Раланд.

— Людзей няма,— сказаў Дзмітрэнка.— Гэта добра. Толькі унь там нешта, у палове кіламетра, дарожныя рабочыя. Ну, гэта далёка, не перашкодзяць.

Адзін яр быў асабліва глыбокі і вузкі, з роўнымі стромымі сценкамі. У гэтых сценках яра і ў «абелісках», што тырчэлі пасярод яго, там і сям былі відаць пячоры, досыць глыбокія, часам накіраваныя ўніз, углыб. Пэўна, людзі калісь, яшчэ да вайны, здабывалі тут пясок.

Яр быў метры чатыры ў шырыню, метраў пятнаццаць-дваццаць глыбінёю, а ў даўжыню цягнуўся метраў на шэсцьдзесят. Жаўтавата-рыжыя сценкі, і палоска блакіту ўверсе. Там, дзе яр канчаўся, сыходзячыся на клін, высачэў над ім на плато пахілы стары каштан, які — невядома як, на чым і нашто — вырас тут. Пахілы, з часткова аголенымі каранямі, ён хто яго ведае з чаго смактаў сокі, каб выгнаць такі камель, сукі, галіны і залатое лісце, што свіцелася праз сябе невыказнай пяшчотнасці блакітам. За ім былі высокія пясчаныя наносы, амаль дзюны.

— А што, як пясок папаўзе? — спыталася Лізка.

— Дурнічка,— сказаў Ролік,— ты глядзі, каштан жа яго трымае. Ён не пусціць. Гэтым купам травець і травець... Вось глядзіце, што я тут заначыў.

Ён пачаў адграбаць у адным месцы пясок. Хутка ў сцяне зазеўрала вусце пячоры. Хлопец улез туды з галавою. Ногі ў яго заторгаліся. Нешта цягнуў.

— Хлопцы,— сказаў я.— Трымайце яго за ногі. I някепска б нейкую дошку, каб падтрымаць скляпенне над ім. Хоць на чвэрць хвіліны, і тое...

— Глупства,— як з бочкі сказаў голас з пячоры.

Дзмітрэнка выпаўз адтуль і з цяжкасцю вывалак нешта вялікае, загорнутае ў нямецкі брызент. Потым выцягнуў яшчэ нешта. Разгарнуў скруткі.

— Н-да,— сказаў Багдан.— Як мовіў бы Жэнька: «вуаля».

На брызенце ляжаў нямецкі буйнакаліберны кулямёт і два «вінтары».

— Так бы сказаць, дзевяноста першага дроб трыццатага,— сказаў Ролік і палез зноў.

На гэты раз з’явілася скрынка з вінтовачнымі патронамі, пляскатая нямецкая бляшанка для кулямётных стужак, каля двух дзесяткаў нямецкіх гранат з блакітнымі галоўкамі і штук дзесяць нашых, рабрыстых, як ананас, «фенек».

— Н-нішто сабе,— сказаў я.

— Ну вось,— Ролік устаў з кукішак.— Цяпер трэба шукаць яшчэ. Спачатку тут, пасля там, на плато. Яны адтуль уцякалі... Ты, Нонка, ідзі вунь туды і сачы, каб дарожнікі не ўбачылі. Вунь на той узгорак. Ты, Багдан, шукай пакуль у канцы яра ды ўздымайся пасля на плато. Ты, Ліза, сюды не лезь, а там, над ярам, над плато, шукай ці нават проста пасядзі. Стамілася ж, бедная. Ты, Васілька, самы зіркаты, то ідзі аж за вусце яра, на той горб, і сачы там за дарогай, што ад горада ідзе. Глядзі, каб ніхто не палез цікаваць і асабліва каб тыя не падсачылі. Ім верыць нельга, у іх памяць каціная. У выпадку, калі прыйдуць, падкрадуцца — свішчы і з імі біся да апошняга, пакуль мы не прыхаваем ды да цябе не падбяжым.

— Чаго гэта я на шухары стаяць буду?

— Кажу ж табе, вочы найлепшыя. I партызанская прывычка ёсць, каб заўважаць усё. А тут, у самым яры, застануся я з Карлам ды Навумам.

Ён усё яшчэ стараўся, каб яны былі разам і пры ім. Усё баяўся выбуху старой варожасці, хаця хлопцы ўчора і паціснулі з такой шчырай сардэчнасцю адзін аднаму рукі.

XII

Я сядзеў на высокім узгорку. Часам суха шапацелі мёртвыя сцябліны палыну і мякка варушыўся малады, шыза-зялёны. А я ўспамінаў арэнбургскія стэпы і тое, што гэты малады палын крыху падобны на лапкі кавуноў. Былі тут таксама ружова-бялявыя кашэчыя лапкі, сінія зоркі цыкорыя. Была цішыня, прасякнутая пахам траў.

Нешта непамысна мне было на душы (ці, можа, гэта зараз мне так здаецца?) Занадта спакойныя былі і неба, і плынь Дняпра, што ўвабрала ўвесь ягоны блакіт. I ўспаміналася чамусьці, як Карл паскроб пальцам сценку яра і сказаў:

— А гэта, хлопцы, не пясчанік. Гэта звычайны пясок. Ледзь-ледзь сцэментаваны.

— Чым? — спыталася Лізка.

— А чорт яго ведае чым. Вапнай, што ў вадзе бывае?

— Ну і хрэн з ім,— сказаў Багдан.

3 вышыні я, як на далоні, бачыў яр з усімі яго адгалінаваннямі, «абеліскамі» і «пірамідамі». Увесь гэты дзіўны, нібы з чужое планеты, свет.

Глядзеў, як рухаюцца, поўзаюць па дне маленькія фігуркі, капаюцца, часам нешта знаходзяць. Адзін раз Ролік паказаў мне нейкую цёмную рысачку. Мабыць, яшчэ аднаго «вінтара» знайшлі.

Было ціха, пахлі травы. Ні на дарозе, ні на беразе нікога не было. Ніхто не збіраўся сачыць за намі. Мабыць, мы так правучылі верхнядворскіх, што яны назаўсёды адмовіліся цягацца за намі.

Бяжыць па ветры лаза, бягуць воды. Шуляк кружыць у сляпучай вышыні. Узняўся з зарасцяў вялізны, сыты, вугальна-чорны крумкач.

Ворон помнив Остряницю й Хмеля,

Над полтавським боєм кружеляв.

Горка пахне палын, і самі сабою склейваюцца павекі.

Вось Багдан, трымаючыся за карані каштана, вылез і пабрыў па плато. Мабыць, у вяршыні яра нічога не знайшоў і цяпер выконваў другую частку загаду.

Бяжыць пад ветрыкам шызае мора сіўцу і палыну, хістаюцца рэдкія татарнікі.

Твой названы брат

У Царградзе дальнім сеў на палю...

Кліча брат Мушкета у Царград...

Цішыня. Сонца. Мора бягучага сівога палыну. Хіліць на сон.

Выбух!!!

Ён устаў непадалёк ад Багдана, невысокі, сляпуча-чорны спадыспаду — такі сабе невялічкі язычок зыркага полымя,— вугальна-чорны зверху. Паляцелі камякі зямлі.

Багдана відавочна не зачапіла. Кінуўся бегчы да яру, у якім замерлі, насцярожыліся маленькія постаці людзей.

Яшчэ выбух! Непадалёк ад першага. Багдан упаў, але хутка ўзняўся і пабег далей.

...Я так і не ведаю — і ніколі ўжо не ўведаю,— што там здарылася. Вайна прыдумвала тысячы мінных «сюрпрызаў». Міны скакалі, як жабы, міны рэагавалі на цяжар, цеплыню, на памяншэнне глыбіні і блізкасць берагу (калі іх цягнуць на гэты бераг, разбіраць). Міны былі з’яднаныя «ў сець», і кожная чарговая выбухала праз хвіліну пасля выбуху папярэдняй, у шахматным парадку. Міны хаваліся ля «забытых» рэчаў: веласіпедаў, прыёмнікаў, дзіцячых цацак. Адно ведаю: наша пастка была «падключана» да досыць вялікіх схованак, дзе былі таксама міны і, напэўна, снарады. Іначай нельга растлумачыць тое, што адбылося потым.

Чаму ўсяго гэтага не размініравалі? Такіх смертаносных месцаў тады было мільён. Я сам ведаў чалавека, які жыў у пакоі побач з велічэзнай, з добрага кабана, бомбай. Тая прабіла перакрыцці і засела стабілізатарам у арматуры і чамусьці не выбухнула. Чалавек замураваў яе, аддзяліў цагельным — на палову цагліны — мурам і жыў у гэтым пакоі з жонкай і дзецьмі. Бо не было дзе жыць. Гэта было ў Віцебску.

На ўсё не хапала рук. I кожны дзень недзе ў лесе, полі, урочышчы гінулі дарослыя і дзеці. Але часцей за ўсё — дзеці.

Дый хто мог спадзявацца, што нехта палезе ў гэтае богам праклятае бясплоднае месца, дзе ні вады, ні травы, хаця б на казу, ні роўнай пляцоўкі? Трэба было раней думаць пра дарогі і сцежкі, нівы і сады і дамы.

Нашы, урэшце, маглі проста не ведаць пра тое міннае поле.

А тыя маглі мініраваць яго, спадзеючыся на тое, што нашы будуць фарсіраваць Дняпро і наступаць тут, бо тут было выгадна рабіць гэта, бо ўвесь раён «слупоў» быў амаль суцэльнай мёртвай прасторай, бо кожны яр, слуп, яма маглі схаваць, прыкрыць, зберагчы жыццё.

А нашы сталі фарсіраваць і наступаць не там, а зусім у іншым месцы... Вось і ўся гісторыя.

Ногі мае нібы прыкіпелі да месца. Я не здолеў зрэагаваць адразу і дагэтуль кляну сябе за гэта. Хаця... што я мог зрабіць?

Навум выбраўся з яра там жа, ля старога каштана. Пэўна, каб паглядзець, што робіцца наверсе. Чарговы агніста-чорны слуп адкінуў яго назад, у яр, кінуў Багдана на зямлю. Я здалёк бачыў, як рукі ягоныя чапляліся за сухі палын. I яшчэ выбух, і Багдана пакаціла, перакінула ў яр, туды ж, уніз.

Яны караскаліся на схіл. I тут ірванула яшчэ і яшчэ, амаль пад каранямі каштана. I той пахіліўся, і я ўбачыў, як з-пад каранёў і звонку, з-за стаўбура дрэва, паплыў на хлопцаў тоўсты — тром чалавекам не абхапіць рукамі — струмень пяску, і перакуліў, і накрыў Роліка.

Толькі тут я здолеў адарваць ногі ад зямлі і кінуцца бегчы туды, да іх. Бег з усіх ног і бачыў, што здалёк, па краі поля, на якім вырастаюць і вырастаюць чорна-дымныя дрэвы, імчыць да яру яшчэ адна постаць. Імчала на дапамогу Нонка.

Бег і бачыў, як падаюць са схілаў яра кавалкі пясчаніку, як яны рассыпаюцца ў пыл (міны былі закладзены па ўсім беражку пасткі).

— Багдане, Нонка! — даляцеў да мяне голас Карла.— Трымайцеся!

Ссоўваючы нагамі пясок, ён каціўся да іх. Працягнуў руку. Чарговы выбух, чарговая жоўтая, абрыдліва-жывая лавіна. I яшчэ адзін агнявы слуп, з левага боку расколіны, і яшчэ.

На дно цясніны пачалі падаць вялікія брылы. Некаторыя даляталі на дно цэлыя, некаторыя яшчэ ў паветры рассыпаліся ў пясок. Востра смярдзела чымсьці. А на хлопцаў сплывалі і сплывалі ўсё новыя сыпучыя лавіны. Гэта было страшна.

Мільганула на паверхні белая галава Карла... Пасля Навума... Зноў Карла... Дзмітрэнка падпаўзаў, сплываў разам з пяском да іх.

— Руку! Руку! Хлопцы, руку!

Яго накрыла з галавою. I тут я пачуў роспачны віск, страшны крык, у якім ужо не было амаль нічога чалавечага. Крычала Лізка.

— Ролік! Ро-о-лік!

Ёй асабіста нічога не пагражала. Яна стаяла наводдаль, на выступе. Але яна кінулася з яго ў пясчаную варонку, туды, дзе борсаліся хлопцы. Трымаючыся рукою за нейкі корань, яна працягнула другую туды, дзе плыў, падаў, ляцеў пясок, дзе зноў з’явілася галава нашага атамана.

Выбух! Корань абарваўся, і нашу малую панесла да тых, каму яна імгненне назад хацела падаць дапамогу.

Я ўжо быў побач, калі выбухнула нешта куды больш вялікае, чым адна міна. Можа, некалькі мін і снарадаў, схаваных у адным месцы.

Слуп быў высокі, з палову дрэва. Мяне два разы перакуліла ў паветры і ляснула ўсім целам аб зямлю. I адразу настала цемра.

...Калі я ачомаўся, на мяне ўсё яшчэ падалі камякі зямлі. 3 хвіліну я нічога не чуў. Толькі бачыў: вось выбілася на паверхню галава Навума. Я паспрабаваў быў устаць. Але цела калацілася так, ногі і рукі былі такія ватныя, што я не ўтрымаўся, упаў тварам, рассек шчаку каля рота аб востры камень. I зноў упаў. I зноў. Пасля мяне знудзіла, і стала лягчэй. Я ўсё ж устаў і, хістаючыся, пабег да пасткі.

Навум трымаўся на паверхні, рабіў такія рухі, нібы плаваў, прасоўваўся паволі да Лізкі, галава і плечы якой былі яшчэ над паверхняй пясчаных плыняў, што сыпаліся, круціліся, спляталіся, утваралі варонкі, як вадаварот.

— Ліза! Лізхен! — хмара пяску ляснулася яму на галаву, і ён адказаў ці то кашлем ці рыданнем.— Ах-ха!

Твар ягоны быў страшны, здатны на ўсё. Але тут галава дзяўчаці знікла пад чарговай лавінай. На хвіліну з’явілася адтуль тоненькая рука з блакітнымі — я з жахлівай яснасцю бачыў гэта — жылачкамі.

— Лі-іза!!!

I тут якраз у гэты момант, нібы гэты крык нарадзіў яго, грымнуў на ўвесь сусвет самы страшны, самы магутны выбух з усіх, што былі. Метрах у чатырох ад краю яра ўстаў да нябёс агністы знізу, вугальна-чорны, з іскрамі зверху, слуп. Узляцеў, ператварыўся ў велізарнае дрэва, з кроны якога ляцелі камякі, галіны, нейкае шмоцце.

Мяне зноў гэхнула аб дол. Я паспеў толькі разявіць рот, каб канчаткова не аглухнуць. I тут я з жахам убачыў, як аддзялілася, адкалолася ад схілу яра, пачала павольна хіліцца, асядаць, а пасля няўхільна, нястрымна, наканавана падаць у яр махіна ў чатыры метры таўшчынёю, гмах вышынёю ў пяціпавярховы дом.

— Хло-оп-цы! Хлопцы!!!

Усё яшчэ ў выбухах, пачвара асела, нарадзіўшы страшны, гарачы, смярдзючы подзьмух, ураганны, з пяском і каменнямі, парыў.

Нехта поўз міма мяне да амаль засыпанага яра. Нонка. I я з апошняе сілы адштурхнуў яе, рыкнуў:

— Бяжы па дарожнікаў! Хутчэй!

...Пасля я памятаю сябе ўжо на дне шчыліны, у якую з усіх бакоў падалі лавіны пяску. Я адкідаў рукамі пясок, гроб яго, як быццам гэта магло камусьці дапамагчы. А мяне цягнула, круціла, засмоктвала, як мурашку ў пастцы-варонцы мурашынага ільва. Яна борсаецца, хоча выпаўзці, але ссоўваецца і ссоўваецца, разам з пяском, на дно, дзе ў норцы чакае яе смерць.

Выбухі, здаецца, усё яшчэ грымелі. А пасля нешта грукнула мяне па галаве, і я праваліўся ў змрок.

...Я ляжаў на краі яра. Паўсюль у паветры стаяў яшчэ дым, круціўся пыл і нібы плыло ў ім каламутнае сонца, што яснела па меры таго, як гэты пыл асядаў. 3 носа ў мяне плылі два крывавыя цуркі.

I слёзы ліліся з вачэй. Ці ад болю, ці яшчэ ад чаго.

Непадалёк стаяў вайсковы студабекер і санітарная машына. А каля мяне гаварылі два чалавекі ў форме.

— Я такога яшчэ не бачыў,— сказаў адзін, сівы здаравіла з пагонамі маёра.— Сець і некалькі такіх сабе невя-лі-ічкіх складзікаў з мінамі ды снарадамі. Гэта, значыць, лічылі, што сканцэнтруюцца тут нашы салдаты, і тады...

— Гэх, мала чаго мы яшчэ не бачылі. Калі да шкуры даходзіць, то падлюга здатная нават свет узарваць. Усіх на той свет узяць з сабою.

— Якое няшчасце! Божа мой, якое няшчасце!

Я паступова прыходзіў да свядомасці. Бачыў, як прыкацілі яшчэ два студабекеры, як ляскаюць унізе рыдлёўкі, як падбягаюць яшчэ і яшчэ людзі, як калоціцца ў руках двух сапёраў Нонка.

— Ролік! Ролік! Пусціце! Пусці-іце!

Мне было ўсё адно, каго яна там кліча. Няхай ніколі не паўторыцца мінулы вечар, няхай ніколі не будзе зорак і вершаў — толькі б іх адкапалі... толькі б іх... толькі б іх...

Праз гадзіну аднаго сапраўды адкапалі. Багдана. Праўдзівей, тое, што калісь было Багданам. I ён ляжаў на плашч-палатцы, і на яго з кожным парывам дняпровага ветру ападалі жоўтыя, змаршчакаватыя лісты з выкарчаванага з коранем старога каштана.

Пасля, калі кроў перастала ісці, а ногі ўжо не так дрыжэлі, я спусціўся да сапёраў. Галава мая то ўспухала, то сціскалася да памераў макавага зерня, але я капаў, капаў, капаў.

Яшчэ праз паўгадзіны адкапалі яшчэ аднаго. Гэта быў Карл. Скурчаны, нібы сплюснуты. Тое, што было Карлам, сінявокім, бялявым, худым і доўгім хлопцам, які мог — я толькі цяпер зразумеў гэта — стаць маім лепшым сябрам, калі б толькі я не быў такі дурны, калі б не жыў мінулым болем і былой нянавісцю.

Мы капалі да вечара. Рабілася цёмна. Дагарала на захадзе шафранна-залатая стужка зары. Прарочыла ясны сонечны дзень, якога мае хлопцы ніколі ўжо не пабачаць.

Машыны пад’ехалі на край цясніны і запалілі фары. У іхнім мёртвым святле па-ранейшаму завіхаліся на дне людзі з рыдлёўкамі.

Нас з Нонкай адправілі дамоў. У кузаве студабекера было цёмна. Нас калаціла, адплывалі назад рэдкія агні ўскраін.

Бязвольнае цела Нонкі хісталася ў маіх руках. Яна не плакала, нічога не казала. Яна, па-мойму, проста не жыла.

Навума, Лізку і Раланда не знайшлі ні тады, ні ў наступныя дні. Магчыма, іх зацягнула ў адну з тых пячор — хто ведае, колькі іх там было?

А праз чатыры дні я ад’язджаў на Беларусь. Можаце мне паверыць, я нічога не ведаў, але не было і там дня, у які б я не думаў, што, магчыма, яны і зараз ляжаць там, трох, якіх магла звесці ў іхняй хлапечай непрыміручасці і любові толькі смерць.

Я глядзеў праз акно вагона на перон, бачыў там цётку і побач з ёю — маленькую, прыбітую горам і жыццём фігурку Нонкі, і слёзы нястрымна ліліся з маіх вачэй. I я не саромеўся іх.

I тут грымнуў салют: нашы ўзялі яшчэ адзін горад. Праз слёзы бачыў я ракеты, дамы і руіны ва ўспышках рознакаляровага святла і цемры.

Грымеў салют. А мне здавалася, што гэта грыміць, ракоча, жалобна стогне і рыдае ў іхні гонар увесь сусвет, па якім ім болей не хадзіць.

...Потым, праз тры гады, зноўку быў Кіеў і таполевая алея, дзе мы сустрэліся з Нонкай, і пачуццё маё, якое зноў ажыло.

I ўсё ж...

...I ўсё ж потым, калі яна стала маёй жонкай, мы ўсё роўна інстынктыўна пазбягалі і пазбягаем вуліц горада ў такую вось залатую восень. Пайсці, уцячы, з’ехаць кудысьці ў лес, туды, дзе жаўцеюць бярозы і ліпы, дзе чырванеюць асіны. Дзе няма каштанаў. Прыгожых, залацістых на блакітным, на сляпуча-блакітным, каштанаў. Дзе не падаюць іхнія лісты, жоўтыя, усе ў чыстых дробных зморшчынках.

Як ветравая рабізна на пяску.

Пачынаюць аблятаць каштаны. Залацісты дождж.

I кожны раз у гэтыя дні я думаю, што вось такія, як Гнат, мажліва, ходзяць па зямлі і зараз.

А мае хлопцы, мае сябры спяць у дняпровым пяску і ніколі ўжо не ўбачаць ні сонца, ні сіняй ракі, ні залатой лістоты каштанаў.

Не будуць лаяцца, спяваць, ныраць з быкоў, смяяцца. Не будуць ваяваць з несправядлівасцю, якой на зямлі куды больш, чым мы думалі. А яны ж і загінулі толькі таму, што — хай сабе па-дзіцячы — збіраліся на вайну з ёю, каб яна хаця на хвіліну хутчэй знікла з зямлі.

Што зробіш? Змагары за справядлівасць — гінуць.

I вось яны ляжаць недзе там, «за краем чорнай вясёлкі», як кажуць нашы казкі. Пры жыцці лёс не даў ім прывязанасці тых, каго яны хацелі. Але цяпер яны разам. Цяпер яны ляжаць разам, звязаныя самай моцнай повяззю, якая ёсць на зямлі.

Я не так бы пакутаваў, каб не былі яны такімі чыстымі, такімі вернымі сябрамі, такімі надзвычайнымі і добрымі, такімі выдатнымі хлопцамі.

Пачынаюць аблятаць каштаны.

I ў гэты журботны час наша апаленае, спаленае, наша забітае вайной, наша знявечанае юнацтва заўсёды, заўсёды ўспамінаецца мне.