Лаьмнаша ца дицдо

Кху книги тIехь Сулаев Мохьмадан «Лаьмнаша ца дицдо» роман йу, цо 1966-чу шарахь зорбанера арахецначу «Тавсолта ломара дIавоьду» романца зIе а йогIуш, цунна тIера турпалхой кху тIехь а буьйцуш, оццу темина хьажийна. Амма цу йуккъера дIайаьхна хилла ира меттигаш авторо, йуха метта а хIиттош, кхин керла хиламаш тIе а тухуш, шорйина шен роман.

Цу тIехь гайтинарг советан зама йу. Цу хенахь пачхьалкхехь хилла социале-политикин хьал а, нохчийн йукъараллехь хилла хьежамаш а, Iер-дахар а гайтина авторо, историн боккха мур схьа а лоцуш. Дуккха а турпалхой, сюжетан масийтта агIо, дуккха а хиламаш балийна йаздархочо.

Таханлерчу йешархочун дог-ойланца а, йукъараллин дахаран дIахIоттамца a, динца а, морально-эстетикин хьежамашца а ца йан тарло романехь гайтина дуккха а меттигаш, турпалхойн даран-леларан гIуллакхашца йоьзна йолу. Оцунах нийса кхета веза: романехь гайтинарг шен заманехь хилла хьал ду, цу хенахь советан Iедало шен йукъараллин дIaхIоттам а, низам а, коммунистически кепара дуьнене болу хьежамаш а дIахиттийна а, чIагIбина а хан йу иза.

Исбаьхьаллин агIо схьаэцча, шена чохь Iаламат говза суртхIоттораш а, нохчийн меттан хазалла къегина гойтуш, дика роман йу Сулаев Мохьмадан «Лаьмнаша ца дицдо» цIе йолу хIара говзар. Эпически произведенин кеп а, чулацам а ларбеш, турпалхойн васташ дуьззина гойтуш, говза кхоьллина авторо шен роман.

Сулаев Мохьмада йаздина доIанаш а йукъадехкина кху книгина.

Сулаев Мохьмад

(1920–1992)

Нохчийн халкъан йаздархо, поэт, прозаик, критик Сулаев Мохьмад вина 1920-чу шеран 20 сентябрехь Нохчийчоьнан Хьалха-Мартанан районерчу ГIойтIахь совдегаран Абун доьзалехь. Шен бархI шо кхаччалц винчу йуьртахь хьалакхиъна Мохьмад. 1928-чу шарахь церан доьзал Соьлжа-ГIала кхелхина. ГIаларчу 16-чу школехь дешна цо. Цул тIаьхьа Асланбековски йуьртахь (хIинца Серноводск) дешаран городокехь школа чекхйаьккхина.

Мохьмадан да Абу гIеххьа таро йолуш совдегар хилла. Нохчийчохь а, Баку-гIалахь а дIакхехьна цо шен гIуллакхаш. Цундела Баку-гIалахь а йехха хан йоккхуш хилла СулаевгIар. Мохьмад 1933-чу шарахь Бакохара С. М. Кировн цIарах йолчу педагогически рабфаке деша вахна. Рабфакера ваьлча, Азербайджански медицински институте деша а хIоьттина, 1941-чу шарахь иза чекхйаьккхина цо.

Мохьмадан дена Абуна, советан пачхьалкхехь Сталинан Iазап лаьттинчу хенахь чу а воьллина, 1938-чу шарахь тоьпаш тоьхна. Доьзална шайн дех лаьцна дерг хоуьйтуш а ца хилла.

Оцу хенахь Мохьмадан терго йина Магомаев Iабдул-Муслима. Йоккхачу АтагIара схьаваьлла волу нохчи Магомаев Iабдул-Муслим Азербайджански музыкальни театр кхоьллинчарах а, церан къоман оперин бухбиллинчарах а волуш, СССР-ехь цIейаххана музыкант хилла. Вайн заманан гIараваьлла иллиалархочун Магомаев Муслиман ден да хилла Iабдул-Муслим.

Институт чекхйаьккхинчул тIаьхьа Нохчийчу цIа веана Сулаев Мохьмад. Сийлахь-боккха Даймехкан тIом болабелча, фронте ваха гIоьртина иза, амма бIаьрса ледара хиларна ца вахийтина. Цо тIеман госпиталехь болх бина, чевнаш йинчу тIемалошна дарба лелош. ТIаьхьо Итум-Кхаьллан районерчу больнице хьажийна, цигахь коьртачу лоьран болх бина Мохьмада.

Нохчийн къам махках даьккхинчу хенахь, 1944-1957-чу шерашкахь Сулаев Мохьмада Казахстанерчу Джамбул-гIалин поликлиникехь терапевтан-лоьран болх бина, цул тIаьхьа, специализацех чекх а ваьлла, Джамбулерчу областнойн больницехь лор-психоневролог а хилла.

Даймахка цIа веъча, шен лоьран балха дIавахна иза. 1958-чу шарахь Сулаев Мохьмад республикин Уьнах цIаналла йаржоран цIийнан (Дом санитарного просвещения) коьрта лор хIоттийна. 196I – 1964-чу шерашкахь Сулаев Мохьмада Хьалха-Мартанан районан больницехь коьртачу лоьран болх бина. Республикехь уггар йоккхачу районан могашаллаIалашйаран болх тобан хьажийнера иза. Цигара ваьлча, йуха а Уьнах цIаналла йаржоран цIийне коьрта лор дIахIоттийна. Шен дахаран тIаьххьара де тIекхаччалц оцу балхахь хилла иза.

Сулаев Мохьмад цIеххьана кхелхина 1992-чу шеран 27-чу июнехь Соьлжа-ГIалахь.

Сулаев Мохьмад йаздан волавелла шен 14–15 шо долуш. 1935-чу шарахь йазйина цо шен дуьххьарлера стихотворени «Нохчийн йиш». Иза барта кхоллараллехь йолчу нохчийн эшарех пайдаоьцуш, царах тарйеш йазйина йара. Поэтан говзалла кхуьуш хилар гойтуш йара цул цхьа шо тIаьхьа йазйина «Орга» стихотворени.

Поэтан дуьххьарлера стихаш арайийлина «Ленинан некъ», «Ленинхо» газетийн агIонаш тIехь а, журналаш тIехь а. Оцу стихаша гайтира Сулаев Мохьмад шен хатI долуш а, поэзехь ала шен дош долуш а хирг хилар. Иза къеггина гучуделира, дукха хан йалале Сийлахь-боккха Даймехкан тIом болабелча. Нуьцкъалчу исбаьхьаллин дашца поэт кхойкхура Даймохк фашистски йовсарех Iалашбаре. Фашистийн мехкашдIалецархойн ма-йарра йамарт Iалашонаш Iорайохура цо шен поэтически произведенешкахь. «Малх къуьйсу тIом», «ГIовтта», иштта кхийолу а стихотворенеш йазйира поэта тIом болабеллачу хенахь.

1943-чу шарахь Сулаев Мохьмад дIаэцна СССР-н йаздархойн союзе.

Нохчийн къам махках даьккхинчу хенахь нохчийн йоза лелаш дацара, нохчийн маттахь зорбатохар дихкина дара. 1944 – 1955-чу шерашкахь лаьттира и харцо. Казахстанехь Алма-Ата-гIалахь 1955-чу шеран 9-чу июнехь арахеца долийра нохчийн маттахь «Къинхьегаман байракх» газет, цу тIехь зорбатухура нохчийн поэтийн стихаш, прозаикийн кегийра произведенеш. Сулаев Мохьмадан «Гила», «ТIамна дуьхьал», кхийолу стихотворенеш а арайевлира «Къинхьегаман байракх» газета тIехь.

Нохч-ГIалгIайн республика йухаметтахIоттийча, 11957-чу шарахь Даймахка цIа а веана, боккхачу айамца болх бо Сулаев Мохьмада исбаьхьаллин литературехь.

Республикин газеташ тIехь, радиохь, «Орга» альманаха тIехь арайовла йуьйлайелира цуьнан стихаш, очеркаш, дийцарш, критически статьяш. Сулаев Мохьмадан кхоллараллин дахарехь эвсара мур дIаболало I958 шарахь «Безаман эшарш» цIе йолу поэзин сборник арайаларца. Лирически стихаш йара книги тIехь, шайерш бохург санна. Царах дукхахйерш, композиторша мукъамаш а баьхна, эшаршка йирзира.

Сулаев Мохьмадан кхолларалла шен орамашца нохчийн фольклорах йозаелла йу. Йац къоман барта кхоллараллин сюжеташший, васташший цо шен произведенешка деккъа схьаоьцуш-м, халкъан произведенийн исбаьхьаллин мутт ду цуьнан поэзехь хаалург.

Поэтан «Сай» цIе йолу стихотворени, нохчийн барта кхоллараллин жовхIарех долу «Сай» илли дагадоуьйтуш, цуьнца йогIуш йу. Амма поэта шен стихотворенин маьIна, илли тIехь санна доцуш, кхечу aгIop дерзийна. Кхузахь коьртаниг адамалла, адамийн къинхетам бу. Iаламе, дийнаташка, адамашка, Дала мел кхоьллинчу хIумане хила йеза къинхетамалла йу.

Адамаллин тема Сулаев Мохьмадан поэзехь а, прозехь а коьртачарах йу. «Адамалла» цIе йолуш книга арайаьлла цуьнан. И цIе автора ларамаза ца тиллина книгина. Цу тIера дукхахйолу произведенеш нохчийн къоман гIиллакх-оьздангаллина лерина йу. Къинхетам, стогалла, доттагIалла, безам, хьошалла, ненан беркат, адамийн лерам, собар… – оцу къоман синмехаллийн ойлайо поэта. Царах лаьтташ йу къоман гIиллакх-оьздангалла, цара кхуллу адамалла, адамалла къоман гIиллакх-оьздангаллийн лаккхара тIегIа лору цо:

Вайн нана-лаьмнашкахь

Вайнаха уггар

Лаккхара лерина

Собар, стогалла,

Делахь а царел а

Лаккхара гуттар

Вайнаха ма лору

Бакъ адамалла!

Иштта бу поэтан лирически турпалхочун хьежамаш.

Сулаев Мохьмадан стихашкахь Даймахкаца йолу йукъаметтиг а йу цхьа шатайпана аьхна. Цуьнан лирически турпалхо, шена Даймохк дукхабеза, ша и боцуш мегар вац бохуш, кхайкхамаш беш вац. Цуьнан дагца, цуьнан ойланца, цуьнан бIьаьрхишца бу Даймохк:

– Вай динчу махкара

Къайллаха деана,

Хьуна ас безамна

XIapa зезаг лур ду.

– Схьа да и: сагатдеш

Вай динчу махкана,

Веллачу ден коше

Ас иза хьур ду…

– Вай динчу махка со

Вухавоьду кхана,

Хьоьгара безамна

ХIун хьуо ас, ала?

– Доьху хьоь, доттагIа:

Сан бIаьрхиш канахь

ДIахьолахь ахь цига,

Цхьа цинц ца Iанош.

Алссам поэтически книгаш арахецна Сулаев Мохьмада. Вай хьахозачарах йу «Даймехкан зIаьнарш» (1961), «Даг чуьра суйнаш» (1968), «Йовш йоцу цIе» (I970), «Бакъдерг» (1973), «Лаьттан бос» (1978), «Сирла суьйре» – хаьржинчу поэзин, прозин книга (1980), «Лаьмнаша ца дицдо» – роман, стихаш, поэмаш (I990). Оьрсийн маттахь Соьлжа–гIалахь а, Москвахь а арайийлина книгаш «Бой за солнце» (1970), «Чинар на скале» (1972), «Иду на зов» (1979), «Цвет планеты» (1982), «Орлиной тропой» (1987).

Сулаев Мохьмадан масех стихотворени йу, «ДоIа» цIе йолуш. Нохчийн дош «доIа» Iаьрбийн «дуIан» бохучу дашах схьадаьлла ду. Дехар, ламаз боху маьIна ду оцу дешан.

Йо, Дела! Цхьа шеко

Сан дагах лета:

Iожаллех цакхерар –

Цакхерар хьох хета!

Iожаллех тIех кхерар –

Цатешар хьох хета!

Нисвехьа нийссачу

Барамехь, Дела:

Ийманехь чIагIваллалц

Iожаллех ларвай,

Iожалла тIекхаччалц

Стогаллехь чIагIвай,

Кхачаве ахь тIаккха

Хьайн дикчу кхиэле.

Сулаев Мохьмад ийман долуш стаг хилла. Цуьнан лирически турпалхочо Деле доьху ша дикачу Iамалехь нисвар. Далла дуьхьал воьдуш, цIенчу ойланца, ийманехь чIагIвелла хила лаьа цунна.

Адамна, дийнатна, массо а са долчу хIуманна хьоме бу шен мохк, шен махкахь бен дац caпapгIaт дахар. И тема йух-йуха а керлачу исбаьхьаллин васташца гучуйуьйлу поэтан кхоллараллехь.

Сулаев Мохьмадан поэзехь йу йаккхий жанрашкахь йолу произведенеш а: «Лаьттан бос», «Винчу лаьттан цинц», «Дайн кешнашкахь», «ГIойтIарчу Чочех илли», кхийерш а.

Мехала йу Сулаев Мохьмадан проза а. Къаьсттина «Лаьмнаша ца дицдо» цIе йолу роман. 1966-чу шарахь Сулаев Мохьмада арахийцира «Тавсолта ломара дIавоьду» цIе йолу роман. Иза кхин а шорйеш, тоеш болх а бина, «Лаьмнаша ца дицдо» цIе а йолуш, йуха арахийцира I990-чу шарахь. Оьрсийн маттахь арайелира иза 1992-чу шарахь «Горы молчат, но помнят» цIарца. Роман шен чуламца а, исбаьхьаллин башхаллашца а Iаламат мехала произведени йу. Нохчийн халкъан дахарехь уггар халчу муьрехь (1940–1960 шерашкахь) хилла адамийн кхолламаш гайтина романна тIехь. Къоман гIиллакхаш, оьздангалла, ламасташ Товсолтин вастаца ду. Советан заманахь кхиъна цуьнан ши йоI Нурседий, Селитий комсомоло бохучунна тIегIерташ, кхечу амалехь йу. Ши йоI деца эвхьаза ца йолу, йуьхь-дуьхьал эхь-бехк лардо, амма царна йукъахь къийсам бу. Йаздархочо шуьйра гайтина оцу хенахьлера къоман дахар: Сийлахь–боккха Даймехкан тIамехь нохчийн йуьртахоша дакъалацар; фронтана, бIаьхошна оьшург вовшахтухуш, дIайахьийтар; нохчийн къам махках а даьккхина, лайна халонаш; йуха «декъаза цIадерзар». «Лаьмнаша ца дицдо» роман нохчийн литературехь дуьххьарлера произведени йара, нохчийн къам махкахдаккхаран тема иштта шуьйра хIоттийна.

Арсанукаев Iабдулла,

Россин йаздархойн союзан декъашхо,

литературовед, библиограф.

ЛАЬМНАША ЦА ДИЦДО

(роман)

IАЬРЖА ЛО ШКОЛЕХЬ

Геннара дуьйна а сенчу майданахь къаьсташ схьагучу, кIайн кир а тоьхна, цIечу герагийн тхевнаца малхехьа а йерзийна лаьттачу школехь йоккхачу перерывана горгали бийкира. Классашкара арахьаьлхинчу дешархоша цу сохьта синкъерамечу зевнех йуьзира и, хIинцца йесса хилла, уьйтIе.

Делкъан малх къаьрзина чухьоьжура, цхьа а марха йоцуш, шенна йисинчу стиглара. Лахарчу классашкара кегий бераш лечкъаргех ловзий, идий дуьйлира, ткъа лакхарчу классашкарнаш, шина декъе а бекъабелла, – сехьа зудабераш, дехьа божабераш, – ловза буьйлира, цу кертахь даим дIанисйина, кийчча латточу бойна тIоьхула буьрка дIасакхуьссуш.

Зудаберийн тобанехь кхечарел къаьсташ гора, айаделлачу догIмашца, цхьаннах, махарчий долу кIайн кучамаш а йуьйхина, куьцехь кхиъна йогIу ши йоI. Буьрка хьалакхуссуш, церан дуткъий догIмаш, хаза дахлой, хи чуьра хьалакхоссабеллачу чIеран санна, малхехь буто къегара, къаьсттина лекхачуьнан.

Школина хьалхахула тIехбуьйлучу къоначу а, къеначу а нехан тидам цу шинна тIехь соцура. ХIинца а, аьрру агIорхьара схьавогIучу шина стеган къамел тасаделира царех:

– Ма тайна йу и шиъ! Хьенан йу-те? – хаьттира жимахволчу, фуражка тиллинчо.

– Дера йу хIинцца вайша цхьаьна Iийна схьавогIучу Тавсолтин. Цуьрриг вочу ден а ма йац! ВаллахIи! – элира гIовталца холхазан куй тиллина волчу воккхачо.

– Баккъал бах ахь? Хаза-м йу ший а! Къаьсттина и… дIо лекхахйерг!.. КIажарш, бIаьргаш Iаьржаниг… Зовкх дара-кх…

– Иза йоккхахйерг йу… Амма, цу жимачуххий… Дала ларвойла!.. БIаьргаш сов сийна ду цуьнан!.. Балдаш, кIажин пхенаш дуткъий, бIаьргаш сийний долчу зудчух Дала ларвойла боху жайнехь а, – воккхачо а олуш, тIехвелира ши къонаха…

Йоккхахйерг йара ворхIалгIачу классера пхийтта шо кхаьчна Берсанова Селита. Цунна йуххехь синкъераме хьийзара, цул шо жима йелахь а, цуьнца цхьаьна классехь йолу цуьнан йиша Нурседа. Иза йоккхайера: хьалхара бал, и чекхболлуш, цо кхузза чутоьхначу буьрканца схьабаьккхинера зудабераша божаршкара.

«Ма дика хир дара хIинца xIapa а схьабаьккхича», – дагадеъна, шен ма-хуьллу хьийзара Нурседа. Дехьа божаршца, шен даималерачу мокхачу хуьтан пиджакан хьалха значок а лепош, лаьтта Селител шо воккха, борхIалгIачу классера, школехь комсорг волу кхеран ваша Дауд, бIаьца йеш, Нурседина резахилла, велакъежира.

Селитин а сакъералора тахана: де хаза дара. Йуьртана гена доцу лаьмнийн кIайн кортош, Iуьйранна дуьйна а, малхо дешин варкъ диллича санна, лепара. Царна а дехьа генна дIауьду стигалан анайух сенчу алуца йогура, xIop минотехь а йездарех бос керчош.

Басешкара бошмаш техкара, гаьннаш тIера шурула кIайн заза, лайн чимех тера, луьстта охьаэгош. ДIо бухахь декара самукъане Яьсси. XIapa дуьне хаза дара. TIe… Дехьарчу тобанца, Даудна уллохь, нисса кхунна дуьхьал а вирзина лаьттара вешица цхьаьна доьшуш волу, йалхийтта шо кхаьчна Албастов Увайс.

Школехь цхьанна а ца хаьара, цунна санна дукха, бес-бесарчу зезагийн, диттийн цIераш. Цхьа а пенан газет а ара ца долура цуьнан, массарна а – къаьсттина Селитина – хазахета байташ тIехь йоцуш… Селитас хьалха дуьйна а тидам бинера: Увайса, миччахьа ша хиларх а, кисанара схьайоккхий, блокнота тIе цу сохьта дIайаздора шена керла девзина дешнаш, ораматийн а, дийнатийн а цIераш. Дика дешарца а къаьсташ вара иза.

Цо хIинца, ша моссазза кхуссу а, буьрка Селите хьажайора. Увайса шен бечу тидамах а, иза йуххера гарх а, бIаьстенан кху хазачу дийнах а, дуьхе кхиа кхин бахьана а доцуш, ша-шаха самукъадаьллера йоьIан. Йукъ-кара, цахуучуха, бен доцчу кепара, цуьнгахьа дIахьожура Селита: «Ма хаза ву и… амма… ойлане хIунда ву даим?.. Ша буо долу дела ву-те?» – дагатосура цунна.

Увайс-м, жимачохь дуьйна а да-нана доцуш висинехь а, гIийла вацара: иза кху школин директор волчу шен вешица Керимца дика Iapa. Ша буобер хилар дага а ца догIура цунна. И дагадан меттиг а ца йолуьйтора шен цхьаъ бен воцу, пхи шо кхаьчна Каташ санна, Увайс дукхавезачу, хIоккху школехь хьоьхуш йолчу Кериман зудчо Кесирас а. Делахь а, Увайсан хьажар, Баккъал а, ойлане дан а дара, иза ойла йечарех хиларна, ткъа цуьнга шатайпа хьоьжучу Селитина иза гIийло а хетара. Муьлххачу а ловзаран кегарехь иза, иштта «ша-шаха», «ца хууш», нислора Селитина гена воцуш. Амма цкъа а ца гойтура цо, бахьана а доцуш, цунна ша йуххе воьдуш а, йа цуьнгахьа хьоьжуш а: делахь а оцунна оьшу бахьана муьлххачу кегарехь а ша-шаха карадора, йа наггахь, цхьа а бахьана доцуш а, бехказлонна цкъа йуххерчу цхьана кхечуьнга дIа а хьовсий, Увайсан бIаьргаш, тIаккха Селитехьа а доьрзий, цунна тIехь дехо совцура.

Цунна а дагатосура: «Ма тайна йу и… Гуттар ойлане хIунда йу?.. ХIун ду те цо сагатдийриг?»

Амма Селитин а дацара сагатдан кхин бахьана: и ший а ойлане дийриг, церан хIинцца голатухучу кхаьчна, къайленех дуьзначу дахарх лаьцна керл-керла хеттарш самадоху къона хан йара. И шиъ вовшашна сингаттаме хоьтуьйтург а, цара шайна а ца хууш, хIинцале шайн дегнийн кIоргенехь къайллаха вовшашна гатден са дара.

Селита йуха а Увайсехьа хьаьжира.

ЙоьIан кIедо хьуьйсу бIаьргаш, церан кIоргехь богу чиркх цхьаммо-м даима чуоьзна латтош санна, цхьана эшшара эсала догура. Цу сохьта Увайса, хIокхуьнгахьа хьажош, сехьа кхоьссина буьрка, Селитин коьртара йовлакх а дожош, дIайахара. Мохо некъехьа дIададийра йовлакх. Цунна тIаьхьа йедда Селитий, Ткъа бехкалвахана, цочул хьалха схьа а лаьцна и йоьIе дIадала дагахь ведда вогIу Увайссий гира школина хьалхахула схьайогIучу шина зудчунна. Когийн кIажошка кхоччуш йеха коч а йуьйхина, ал тапта коьртахьчу, йоккхахйолчо муьшка йира шеца йогIучунна:

– Хьажахь! Тавсолтин йоI а иштта лелча, кхечара хIун дан деза?

– Хир дац, хьуна, и Тавсолтина хууш-м!

– Тамаш ма бу, ишколана уллохь ша Iашшехь, цунна и цахаар!

– Дера, деза хIинца вайша, дIа ма-кхеччи, хаийта-м! Бехк буьллур ма бу вайна и гиннашехь цахаийтарна, – аьлла, и шиъ школина аьрру агIорхьа дIайахара.

Селител хьалха ваьллачу Увайса, схьа а эцна, йовлакх дIакховдийра йоIе, цуьначух шен куьг ца хьакхадалийта, шина пIелга а лаьцна:

– Бехк ма биллалахь, Селита, ларамза хилира, хьуна, и! – Увайсан аз шатайпа къорра дийкира.

– Иза-м хIума дацара, – Увайсе леррина хьаьжира Селита: цкъа а иштта qeххера гина вацара иза. Нисса йоьIан бIаьргашна тIе нисбелира Увайсан ши бIаьрг а: цу секундехь вовшийн бIаьргаш чуьра схьатоьхна церан синойн зIаьнарш, хьалха дуьйна а церан кийрахь вовшашна IаьIаш схьайеъна йолу, хIинца, цхьа мерза цIе дегIах латош, церан дегнаш чу дIакхечира.

Селита, шена хIинца хиллачух ца кхеташ, амма иза доккха хиларх шекьйолуш, цуьнан ойла йеш, меллашчу боларца тIейахара шечарна. Увайс а ойлане дIахIоьттира шен метте. Уьш йуха а ловза буьйлабелира, ткъа хIинца цу шиннан хьажар баккъала а мелла а сингаттаме хеталора: шимма а, хIинцца шайн дегнаш чохь кхолладеллачух кхета гIерташ, цхьатайпа ойланаш йора.

Амма гонахара бIаьстенан Iалам, хьалха санна, самукъане хьоьжура цаьрга: цунна дика хаьара кхаьрца хIинцца хилларг шен омрица дуйла а, цу тIехь и кеста дIадоьрзур доцийла а.

Кху секундехь дехьара схьакхоьссина буьрка, Нурседин кара а кхеташ, охьайуьйжира. И схьаэца йоьлла йоI цунна тIе а кхетта, буьрка йассайелира…

– Йалол, Нурседа, йадий, вайн чуьра нара кIелхьара велосипедан насос схьайал! – элира Дауда.

– XIapa-м ас иштта а йусур йара, – аьлла, Нурседа буьркан чу xlyп баха йуьйлира.

– Ма йу-кх хьо! – вашас аьлларг сихха кхочушдархьама Селита ша йахара шайн чоьхьа: и ловзар духийла ца лаарал совнаха, цунна, ша а йаьлла, шен даг чохь хIинца гIаьттинчу цу алун ойла йан а лаьара. Ша дIайоьдуш «иза» шена тIаьхьа хьоьжийла хааро, Iодан пха санна, ша-тайпана дуьйлинера Селитин болар. И йухайале, Нурседас буьрка а йуьйсина, ловзар дIадоладеллера. Насос а йоцуш йухаеъна Селита, ловзучарех дIа ца кхеташ, ша а йаьлла, дIахIоьттира, цу кертахь цхьаъ бен доцчу, шуьйрра даьржинчу доккхачу бIара кIел, цуьнан гIодах а тевжина. Йедда тIееара Нурседа, хьаьрса чIаба а лестош, шена хьалха лаьттах йетташ, куьйга эккхийна, буьрка а йалош.

– Селита! Лайх йинах йаций хьо? Малхах лечкъина, кху «Дада-бIар» кIел ма-хIоьтти хьо?

И цIе тиллинера бераша оцу диттана. Селитин Iаьржа бIаьргаш, воккхачун санна, хIинца Баккъала а ойлане а, гIайгIане а хьуьйсура. Нурседас буьрка, ког тоьхна ловзучаьргахьа дIа а карчийна, шен забар меттахь ца хетта, эсала хаьттира:

– Селита, хIун хилла?

– ХIумма ца хилла… Иштта лаьтта-кх… йало… ловза!

– Дийцахьа.., – хьастайелира жимахниг.

Аьрхочу Нурседера гIалатениг а, диканиг а цхьабосса атта долийла хуучу Селитас: «Дийца-те, йа ма дийца-те», – бохуш, уьйзура ойланехь.

– Дийцахьа, Селита, со йиша йац хьан? – хьаьрчира цунах Нурседа.

– Дадас вайша, кхана дуьйна, кхин школе йохуьйтур йац боху-кх…

– И мичара хези хьуна?

– ХIинцца чуйаханчохь… Со сени чу кхаьчча, делкъанна чувеана дада чохь нене луьйш хезара: «Кхиъна ши йоI… школехь коьртаIуьйра, кIозарш а оьхьуш, божаберашца уьдуш, хьийзар ас ловр дац», – бохура… Нене кхин а бага йиттира цо… Со, чу а ца йоьдуш, схьайеара…

Кагделла га санна, цхьаьний, оллайелла, гIийла лаьттара ши йоI.

Массо а, мел цамоьттурш а гучудохуш, тамаше хIуманаш довзуьйтура школехь: латта, чIапа доцуш, горга хилар а, сецна ца лаьтташ, цо малхана гобахар а, стигалан бух бацар а, зезагийн хьекъале дебар а, дуьненарчу адамийн массеран а орам цхьаъ хилар а – дерриг а школехь хиънера. Кхузахь йевзинера доттагIаллин марзо а. Дуьнене хьалхачул а цеце, амма хаъал хIинца кхеташ хьуьйсура. «Баккъалла а, йита деза-те хьо?», – дагатесна, хьалха лаьттачу, даккхий кораш долчу, шайн школин гIoпe бIаьрг туьйхира йижарша.

Цу хенахь, лаьтта бIаьра а хьоьжуш, дай астагIчу боларехь, школина хьалхахула, Iаьржа месала куй а коьртахь, тIейуьйхина, массо а вета дIатесна, сийна тиша гIовтал, когахь маьхьсеш а йолуш, балха вухавоьдучу Тавсолтех бIаьрг кхийтира хьалха Селитин. Иза гойтуш, Нурседина йайн муьшка йира цо.

– ХIуммаъ дац… Ас Анна Львовне а… Дауде а эр ду! Нехачарна а мегий! аьлла, Нурседа, цкъа шена гергахьа волчу Даудехьа а хьаьжна, тIаккха кабинета чуьра уча йаьллачу Анна Львовнехьа дIахьаьдира. Иза церан классан куьйгалхо а, школин парторг а йара.

Ша и Нурседига дийцарх дохкойаьллачу Селитас:

– Ма хатталахь!.. Собар делахь! – тIаьхьа мохь туьйхира, иза кхоьрура, и гIуллакх дийца даьккхича, кхин а харцахьа даларна.

Нурседа, и ца хезачуха, йуха ца хьожуш, хецца Анна Львовнина тIе йахара. Селитина гира: Нурседига жимма ладоьгIуш а лаьттина, цу сохьтта, йуьхь хийцайелла, Анна Львовна, Нурседа а эцна, кабинета чу йахара. Селитин даг чу ов туьйхира: «ХIун хила доллу-те хIинца?»…

Коьртара йовлакх схьа а даьккхина, бIаьргаш хьалха даьхьира цо, тIаккха, доллучунна а бехке и долуш санна, шен жимачу буйнахь Iаьвдира иза. Йуха, коьртаIуьйра ша цхьанна гале, сихха дIатиллира.

Йоккха перерыв чекхйолуш, дешархой классаш чу боьхуш, горгали бийкира…

* * *

Вукху урокехь Анна Львовнас хьоьхучу, шена дукхайезачу оьрсийн литературан темица, Селитас «шиъ» даьккхира – дуьххьара. Оцуьнан бахьанах кхета Анна Львовна шен кабинета чохь ойла йеш Iapa: и ши йоI дешарна йукъах ца йаккхийта дезара, ткъа иза, церан деца йолу йукъаметтиг ца талхош а, ма-хуьллу, Iедале ца доккхуш, шегахула дIадерзо а лаьара цунна. Нагахь Тавсолтина xlapa гIуллакх ма-дарра хаахь, цо шен мехкарий, дена айкх бевлларш а бина, кхин а хьийзорна а кхоьрура Анна Львовна: де-а мегар дацара и цу тIе кхачийта. Амма IаддаIан а йиш йацара: «Райкомо а жоп хьалха соьга хоттур ду», – бохура цо дагахь. Делахь а, Тавсолтин ша-тайпа амал дика йевзинчу Анна Львовнина хаьара и шен даша тIера вухаваккха атта хир доцийла.

Цундела, Тавсолта волчу хIинца ша мила вига-те шеца, цо лорур верг мила хир вара-те, йа ша гlo-те бохуш, ойла йора цо, амма цхьа а дага ца вогIура. Анна Львовнина хаьара, Дауд а, комсорг и велахь а, и тайпа къамел дега дан хIуттур воцийла.

Ша кхузахь доккхучу кху ворхI-бархI шарахь нохчийн гIиллакхаш, Iадаташ девзинчу Анна Львовнина хаьара Тавсолтас шел жимахчу Кериме а, школин директор и велахь а, кху гIуллакха тIехь мегарг ладугIур доцийла. ТIаьххьара а ойла йича, Тавсолтас дика лара мегарг, мехкан хьаша а, дукхазза царна гIуллакх дина а йолу ша хийтира Анна Львовнина. Цундела цо сацийра, тахханехь, занятеш дIа ма-йевлли, Тавсолта волчу ша йаха. Иза къобалдира Керима а.

ТАВСОЛТИН ДОЬЗАЛ

Де суьйренгахьа лесттинчу хенахь, колхозан бешахь болх бина а ваьлла, белшах жима тIоьрмиг а тесна, сиха доцчу боларахь, вай астагIа а теIаш, цIехьа вогIура Тавсолта. Дуьхьалнисвеллачо некъ буьтура, хевшина Iийраш гIовттура цунна. СхьавогIуш, гонахарчу Iаламе кест-кеста бIаьрг тухура цо. Цунна йезара ша вина xlapa Эскиной-Юрт а, шайн дахаран даима теш хилла лаьтта гонахара и лаьмнаш а. Вичхьана а кхузахь ваьхнера иза: Эскиной йоцчохь, вахана-вар доцург, бутт а ца баьккхинера Тавсолтас. Чувахале, де дукха хаза нисдаларна, ша вогIучу новкъара схьа а вирзина, ЦIен-бердехьа вахара иза: схьахезира, xlapa тIеийзавен, масачу Яьссин гIовгIа. Гучуйелира маьI-маьIIера бацо сенйина, лекхачу бердан цIен тарх. Бердан йистте, шена хьалха гIаж а гIортийна, дIахIоьттира Тавсолта. ТулгIеша аьгна хин йист лахара кеггийра чукерчара, амма берд тешаме бара. Цу ЦIен-бердехь, Яьсси-хин йистехь дIайаханера кхуьнан йерриге жималла. Кхузахь, къоначохь, дукха зама хьалха, бердах киртигаш йохуш, баьккхинчу новкъа хитIе йoгlypa xleтахь кхунна йезаелла къона Нурбика. Ма товш хуьлура и, гуьлмаьнда а тиллина, кIудал а белша тIехь, хи йистехь лаьтташ, цIечу пошмакхан буьхьиг бай лаьттах а хьоькхуш! ХIетахь Нурбика йолчу миччара а сиха кхочура Тавсолта, наггахь бен тIедухуш доцчу исхарин чоица, кIайчу бустамашца, шен борачу динахь, детица кхелина шедан кхаж буйна а къуьйлуш. Моссазза дийцира, моссазза дийхира!.. ТIаккха… тIаккха тIаьххьара а замойша, тоьпаш а кхуьссуш, схьайалийра… Коьртех туьтмIаьжгаш йоьхкина жухIаргаш а ловзуш, дIадехьира доккха ловзар… Мел хаза дара и!.. ХIетахь массо хIуманах атта Iexaлора. ХIинца-м кху хин йистехь а Iийна чувеъча бен кIадлой а ца хуьлу дог. Кхузахь самабуьйлучу дагалецамаша дIа мел даханарш, цхьаъ вукхунна тIаьххье, йуха карладохура Тавсолтина.

Кхуззара Яьссин чу а кхиссалуш, дIо айми чохь луьйчуьра хIорш беран хенахь, шайн гIодайукъах туьтанаш а йоьхкий. Аьхка моллайарех, йа куьлланах ловзура, Iай салазаш хоьхкура дIо басех чу… Цкъацца дехьарчу берда тIерачу, хIинца а дIо гучу, можачу саз–лаьттан борзана хьежош, нийсалгIа секх-Iодмашца пхерчий, йа телат-Iода овголгаш кхуьссура. Тавсолтин куьггий, бIаьрсай тулура даима… Ма хаза хуьлура хIетахь кху хин йистехь!.. ХIетахьлера шайн бераллин гIовгIа хIинца а, дикка ладоьгIча, цу Яьссин тулгIешца йуха а схьахезаш санна хетара Тавсолтина.

ТулгIенийн кхесах хьаьрчина, ломан чIожахула йедда дIайахара жималла. ТIаккха… ТIаккха… граждански тIом хилира: Эскинойхь дIаловчкъийна болу, Гикалос кхуза хьажийна оьрсийн накъостий а, Орджоникидзес ГIалгIайчуьра кхарна орцах бахкийтина партизанаш а дIабеха баьхкира кIайнаш. ДIа-м ца белира, лур а бацара. Шериповс ваийтина векал хьалха а волуш, Яьссица лакхахь, ЧIап-ломан хьаьвхехь, боданечу варшахь тIелетира xIopш кIайчарна. Де-буьйса делира саццаза тIом беш, дуьйлучу герзаша гонаха бурко хIоттийна. ТIаьхьо дохк дукъделча, шура кхагарйоьлча санна, молханан хьожанна тIуьна къахь хIоьттира. Сатоссуш гIаьттинчу эсаран мохан а ницкъ ца кхечира дохк дIасадаржо. Бодашкахь санна, вовшашна тIеттIа Iитталора. ХIетахь, аьрру гIoгIax топ кхетта, говрара кху хи чу вуьйжира Тавсолта, амма тулгIеша, мелхо а, ницкъ белла, буха ца вохуьйтуш, дIо «Гомаш-кхера» болчухьа вадийна, бердан йисте а кхоьссина, лечуьра ваьккхира xIapa. Бакъду… Тавсолтин цхьаъ бен воцу жимаха ваша, ломахь цIейаххана вогIу илланча Iалсолта, накъостех хаьддачохь, вер хилира кхузахь. Кху хих ваьккхина, халла цIакхачийна, дIавоьллира и йуьртан кешнашка, леккха хIоллам а бугIуш…

Вехха лаьттира Тавсолта ЦIечу-бердан йистехь Яьссига ладоьгIуш, цуьнца хIетахьлерачу хих цхьа а цинц бацар шерра хуъушехь а, хIетахьлерраниг и хеташ. Даккхийчу чхернаш тIоьхула кхиссалуш, цхьанхьа-м дIакхача сихйелла, акха кой санна, хьере хахкайелла йоьлхура тулгIеш.

Тавсолта эххар, доккха са а даьккхина, кIадделлачу бIаьргашца, шарйеллачу йуьхьанца цIехьа волавелира. Пapггlaт вогlуpa иза.

Цуьнга ма-хьаьжжи, хаалур дацара и мича хенара ву. Цуьнан цIоцкъамаш, коьллаш санна, даьржина, Iаьржа а, стаммий а дара, кIелхьара схьакъеда, вуьшта а таьIна бIаьргаш гуттар Iаьржа хоьтуьйтуш, амма доцца дитина маж-мекх, йис йиллина кондарш санна, дикка сирделлера. Месашна гIина дуьллучех а xIapa вашацара: «Шена а хуург, Далла а гуш дерг, нахах лачкъийна а хIун до?» – олура цо. Цуьнан йуьхьан таьIано-кIайн цIена чкъор, нийса марий гинчо, билггал, хаза ву а эр дара цунна, и буьрсо ца хьежахьара. Аз а цуьнан стоммо декара: астагIa воллушехь тIехьаьжча заьIапа а ца хетара Тавсолта, дегI цо гуттар а айина лелорна. Данза дисина дуккха а гIуллакхаш долчух тера, даим гIайгIане хеталора цуьнан йуьхь, садоIучу хенахь а тIехь. Амма мукъачу хенахь меллаша хетало Тавсолта, болх беш, хийцалой, каде хуьлура.

Колхозехь бешлелорхочун болх дика дIакхехьарна гуттар «Сийлаллин уьн» тIехь хуьлуш йара Тавсолтин цIе. Йуьртан а, районан а куьйгалхоша йукъараллин гIуллакхаш а, бIобулуш, тIедохкура цунна, цо доггах уьш кхочушдарна. Оьрсийн мотт ледара хаахь а, нохчийн мотт говза буьйцура цо, метт-меттахь шира дешнаш а, хаза кицанаш а далош.

Иштта вара Тавсолта. Амма оцунна йуххехула цу йуьртахь массарел а чIогIа Iадаташ лорург а вара иза: Тавсолтас Iадаташ къонахаллин а, оьздангаллин а бух лорура: «Дика а, хьекъале а ду Советан Iедал… Цкъа а хьалхенгахь хилла а йоцу маьхза больницеш йехки, некъаш шорди, туьканаш лам чу кхачий, берашна детсадаш йаржий, мах ца боккхуш доьшуьйту ламанхошка… Бакъонашца а оьрсашца дIанисди… Дукха ду диканиг… Амма цхьаннах ца кхета-кх со: оццул хьекъале а, нийса а долу xlapa Iедал хIунда ца тов-те динций, Iадатций? Царах оьздингаллий, эхь-бехккий адамашлахь мелхо а чIагйо!.. Ткъа хIинца-х гуш ма ду, зударий мел хецабелла богIу… И дика дац»,– шен ойла йора Тавсолтас. Цуьнга хаьттича, мичахь мегар дара: кIанте йоIа куьг далар! Уьш цхьана ловзар! Зударий кино бахар! Йа… «коьртахь йовлакх а доцуш, мехкарий божаршца цхьаьна уьдуш хьийзар!» ЦIеххьана иза йуха дагадеана, йуьхь кхохкийна, хIинцале нахана хьалха ша йуьхьIаьржа хIоьттинарг лерина, шен йоIана оьгIазвахана, хIинцца кIадделла бIаьргаш йуха а, гуттар санна, деккъа лепадеш, болар цIехьа сихдира Тавсолтас…

* * *

НеI йиллина, Тавсолта цIеххьашха чувелира: школера цIа даьхкина бераш чохь дара, йуург кечйеш пеша уллохь Нурбика а хьийзара.

Чохь, башха хьал дацахь а, гуттар санна, цIена а, самукъане а хетара. Чу ма-велли, дуьхьаларчу пенах, шина кора йуккъехь, кхозура, кепка а тиллина, пиджака тIехь цIен бант а лепаш, сирла велакъежинчу Ленинан портрет. Аьрру агIорчу пена тIера схьахьоьжура, салтин чоа а дуьйхина, чета куьг диллина, сапаргIат лаьтта Сталин. Дехьа чохь, йиллинчу неIарехула гора соне оьллина имаман Шемалан сурт. Стоьла йуххехь книжкина тIехьоьжуш Iен Дауд, сихха кIужал хьулйеш, лаба дIа а тиллина, дегI нисдеш хьалагIаьттина, дена тIе вахара, цуьнгара схьаэцна белхан гIирсаш чохь болу тIоьрмиг а, Iасанан метта лело гIаж а дIаоьллира неIарна тIехьа боллучу дечиган хьостамах. Чу нуй хьоькхучу Селитас, коьртара белшаш тIе деъна йовлакх сихха дIанисдира. Нурседа этажерки тIерачу куьзгана хьоьжуш лаьттара шен кочара цIен галстук нисйеш, коьртахь йовлакх а доцуш. И гина Тавсолта, гомо Нурбике а хьаьжна, вист ца хуьлуш, дехьа чу вахара. Цо гуттар а зуда йора бехке, берашкара даьллачунна а, тIе, берашца эвхьазаваларх ларлуш, царна догIу дов а цо зудчуьнгахула дора. Цу сохьта кхетта Нурбика тIечевхира йоIана чIоггIа, дехьарчу хIусамдена а хозуьйтуш:

– Делан дуй гIо хьох! ШайтIан ког! Латта а лаьттий кхин эхь ца хеташ! Мосазза аьлла хьоь… ДIатилла и йовлакх, йилбаз!..

Нурседас косынка дIатиллинчул тIаьхьа а, майрчунна хьалха бехказа йала гIертачу Нурбикас кхин тIе а барт беттара йоIана, кхано шена цIийндегара хинйолу йаппарш йаййан лууш:

– Лачкъаза дисина шайтIа!.. Хьо адам делхьара, и бIаьргаш сел сийна хир бацарий хьан-м!..

Нурседина, ша оьгIаз мосазза йаха а, изза олура Нурбикас. Амма, цуьрриг а дегабааме йоцу Нурседа, хIинца а, гуттар санна, шен хьаьрса чIаба ластош, сиха дIа а йирзина, йелакъежира: Нурбикин бIаьргаш а ма дара сийна! Массарна а гуш: сирла хьаьрса Нурседа цIена шен нана йара! Бакъду, амал дениг кхаьчнера цунна. Ткъа тIехула дех тера, бIаьрг-цIоцкъам а Iаьржа долу, цу шиннах хазах йолу Селита дог кIеда хиларехь ненах тера кхиънера. Маццах и жима йолуш, кертарчу кхура тIе хиъна къоркхокха Тавсолтас, шалго-топ тоьхна, чубаийтича, йоьлхуш чуйеанера Селита и йишига дийца.

– Ткъа йелха хIунда йоьлху хьо! Цо котамна урс хьаькхча а ца йоьлхий хьо?.. И хIун тоьлу котамал? – ца йешира жимахйерг.

– Котам… иштта эсала йац.., – аьллера Селитас, къурдаш а деш. Селита аьнгалхех а кхоьрура. Нурседас-м коган кIажица хьоший йоьра и, ма-гиннехь. Селитин тайнагех самукъадолура, ткъа Нурседина бинжолаг безара. Шайн дов даьлча, хIетахь дуьйна жимахйолчо тIехтухура Селитина: «Эсала котам», – олий. Жима йолуш дуьйна а, аьрга хьач санна, муьста дош оьккхуьйтура Нурседас. Амма дас ца могуьйтура цхьаъ вукхунна лер, къаьсттина – жимахниг воккхахчунна: «Чуьра дуьйна доладо стеган сий», – олура цо. Цо аьлларг кхочушхила а дезара: и доьзалан да вара. Амма кертал чоьхьа долу цIийнан дукъ дерриг Нурбикин йаьIни тIехь Iуьллура: сатоссуш гIоттий, xIyсамдена хьалха тас, гIумгIий а хIоттадой, араэккхий, хи дохьура; котамашна борц тосура, узий, йетт дIалоллура. Йуха чуйогIий, майра балха вахале йуург лой, бедар кечйой, цуьнан гIуллакхийн кхачо йора. Цул тIаьхьа, дузадой, бераш школе дIа а хьовсадой, чуьра гIуллакхаш дан йолалора. ТIаккха уьйтIа девзиг хьокхура, массо а хIума шен метте дIанисйеш. Кертара гIуллакхаш дина йаьлча, Нурбика, кIел миндар а буьллий, тIаргla къажбан уча охьахуура. Цо ша йора шайна Iаьнан йовха пазаташ, каранаш, Тавсолтин окхеш а. ЦIахь а, колхозехь а сарралц хьийзара Нурбика и, шен дехий пхьуьйшаш долу, хьорканашна тIе хIутту йеха коч а йухий, лаг хьулдеш тIеуззий, шен тиша кортали а туьллий.

Цкъа а ца гора и когахь пазаташ йоцуш а: йерзина настарш эхьар маьттаза лорура Тавсолтас. Садайча, массо гIуллакхаш дIадерзадой, Тавсолта волчу а хIуттий, ша кхин цунна ца оьшийла хиъчий бен метта ца йолура иза. Цундела, Нурбика даима йекъна йара, амма Тавсолтас: «ХIумма а дац, жIаьлин даьIахк санна, чIогIа йу!» – олий, хастайора и.

Бакъдолуш, йуьртахь а ша саннарш дукха хир боцуш, беркате хIусамнана йара иза. И Тавсолтина а хаьара. ХIетте а, йиллина ладоьгIуш, йулайелла хила дезара цуьнан: данза диснарг сиха гора Тавсолтина. Цкъа а ца хаьара и муьлхачу агIорхьара тIекIирлур ву.

Тавсолтас ша дан дагалаьцна дов цу сохьта ца дора: массо а хIуманна шен меттиг хоржура цо. ХIинца а пхьор диъна довллалц тIаьхьатеттира цо шен къамел. Нара тIехь дIанисвеллачу хIусамдена шенна хьалха кхача а хIоттийна, Нурбикас берашна стоьл тIе йуург охьайуьллушехь, цхьаммо-м неI туьйхира.

– Мегар дуй? – схьахезира оьрсийн зудчун аз. НеI ма-туьйххи а, и мила йу хиъначу Нурседас, хьаьдда йахана, неI схьа а йиллина, Анна Львовна чуйелира:

– Суьйре дика хуьлда шун!

Массара, хьала а гIевттина, хазахетарца тIеийцира хьаша. Нурседас, тIекхетта схьа а эцна, соне хьалаоьллира цуьнан плащ.

– Марша йогIийла, Ана! Хьо ма дика йеа!.. Охьахаа, хIума йаа тхоьца! – элира Тавсолтас, сирла вела а къежна, оьрсийн а, нохчийн а дешнаш эдеш: Анна Львовна, стоьла йуххе берашца а ца хууш, нара тIе, Тавсолтица хиира, ша деанчу гIуллакхна мелла а оцуьнца а бух кечбеш.

Йуучух йукъах а девлла, бераш цу сохьтта, хьешана пapгlaто йуьтуш, арадовла гIоьртира, амма Анна Львовнас, дега дехна, чохь совцабайтира уьш. Нурседа, гирз даьлча санна, шен гIанта тIехь дIасахьера: иза кхоьрура, хIинца, ша а йолчохь, Анна Львовнас и гIуллакх дийца долийча, шен айкхйалар а гучудаларна.

Школера ма-йаллара, йуучух кхета ца кхиош, схьайеанчу Анна Львовнас дезаш дуура, тIера Iаь гIуьтту, чомехь кечдина жижиг-галнаш, нохчаша санна, уьш саьрамсекхан берамала а Iуттуш, йукъ-кара чадица тIе чорпа а молуш. И къаьсттина хазлора Нурбикина. Хьешана йела а къежна, товхана йуххехь лаьттара иза, йуург тIе а йуьллуш. Амма ша охьа ца хуура. Анна Львовнас дийхира:

– Охьахаа тхоьца, хIума йаа!

Цунах кхеттачу Тавсолтас а элира:

– Охьахаа…

Йела а къежна, корта ластийра Нурбикас.

– Муха Iа шу? ЙоI йуй могуш? – хаьттира Тавсолтас, кхуо деанарг хаа шена луъушехь.

– Дика Iа тхо-м… Ниночка а йу детсадехь йеддий, хьаьддий хьийзаш. Шу дахкалой… дуй могуш? – Анна Львовнас а эдора оьрсийн а, нохчийн а дешнаш… Цакхетарг Дауда гочдора.

– Дика Iа… Иван хIун деш ву?.. – цуьнан майра хаьттира Тавсолтас. Он мой хороший изнаком! – тIетуьйхира.

– Иза а ву-кх шен тракторшца воллуш…

– Савва Ильич как? – цуьнан марда а хаьттира Тавсолтас.

– Иза а могуш ву, – жоп делира Анна Львовнас.

Тавсолтина оьрсийниг хуъучул Анна Львовнина нохчийн мотт а хаьара. Бераш, хIума йиъна а девлла, арадовлуш, массарел хьалха араиккхира шех йогу Нурседа; цунна тIаьххье арайелира Селита а.

– Дауд, хьо тхуна оьшур ву, – кIант чохь сацийра Анна Львовнас. Иза, охьа а ца хууш, коре дIахIоьттира.

– Тавсолтан Берсанович! – долийра Анна Львовнас. – Селитас тахана «шиъ» даьккхина, цкъа а ша даьккхина доцу. Оцуьнан бахьана шуьца къасто йеанера со-м.

Тавсолтин йуьхь шатайпа кхоьлира, цхьа бохалун боцу сацам ша бина ваьллачух тера.

Нурбика Дауде хьаьжира. Дауда талмажалла дира.

– Кхин доккхур дац! – хадийра Тавсолтас.

– И муха боху ахь?

– Тоьар ду Iамийнарг! Кхин ца дешча а мегар ду, шиммо а! – тIетуьйхира Тавсолтас къорра декачу озаца.

– ХIундий?! Дешарна дуьхьал ву хьо? – цецйелира Анна Львовна.

– Дешар ша ду, ткъа… доьшу бохуш, эццахула божаршца коьрта Iуьйра хехкабалар ша ду!.. ХIан-хIа! Кхин ког ловзор бац!

– Тавсултан Берсанович! Неханаш-м ма бу доьшуш! Ма делахь и… Хьо-х колхозехь жигархо а, цIен партизан а ву!

Тавсолта IадъIара.

– Хьан кIант, Дауд, школехь комсорг ву! Цунна а эхь хуьлуьйту ахь, Тавсултан Берсанович!

– Бакъду, дада, суна а вон хастам бу иза… со а вуьтур вац цхьа жоп ца доьхуш, – тIетуьйхира Дауда.

Тавсолта IадъIара, амма кIантана цунах бала тарлучу сингаттамах ойла йеш, цIоцкъамаш хабийра цо. ТIаккха, эххар:

– Ас сайн мехкарий школе дешар Iамо бахкийтира, амма коьрта Iуьйра божаршца ловза ца хьовсийра цига, – элира цо бехкбоккхуш.

Нурбика, ишкапа йуххехь, пхьегIаш цIанйечуха, бошхепийн тата а деш, лерана ладоьгIуш лаьттара: цунна чIогIа лаьара зудабераша доьшийла, амма майрачуьнга и хьахо-м ца йаьхьара иза.

– Кхин цхьаъ-м ду, Тавсултан Берсанович!– йухадолийра Анна Львовнас: – Коьртахь йовлакх лелорна а, йа и цалелорна а тхо дуьхьал дац: иза хIораннан а шен лаамехь гIуллакх ду. Эшча ас а туьллу иза-м. Амма и коьртахь цахиларх йоI сий доцуш ларар нийса дац: луларчу ХIирийчохь, ДегIастанахь, Азербайджанехь а массанхьа а ма мега зударий коьртахь йовлакх доцуш а, долуш а.

Лулахойн къаьмнех масалш далийра хьехархочо, Тавсолта диках кхетийтархьама.

– Ткъа хIун ду мехкарша божаберашца цхьаьна дешарх а? Вайн школернаш а, хьан Дауд санна, оьзда кегийрхой ма бу!

Тавсолта вист ца хуьлура. ТIаккха Анна Львовнас аз хийцира:

– Тавсултан Берсанович! Райкомана дIахиъча а, ма товш хир дац xlapa! Ткъа ца хууш дуьсийла-х кхуьнан йац! Iедало а могуьйтур ма дац хьуна, Тавсултан Берсанович, ахь уьш йукъахбахахь.., – Анна Львовнас «Iедало» боху дош хIинца кест-кеста даладора шен къамелехь.

– Дада! Вайн мехкарий школехь оьзда а Iамабо, тIе шаьш уьш ледара а бац… Мегар дац-кх вайна, ахь и дахь, – тIетуьйхира Дауда а.

Тавсолта, хIинца Iедална гергахь оцунах йала тарлучу йуьхьIаьржонан ойла йеш, шена хьалхха охьахьаьжира. XIop ламанхочунна стеннах а кхеравалар эхь ларалойла хуучу Анна Львовнас шен гIортор эццигахь, Тавсолта Iедалх кхерарх а ца йеш, йуха а цуьнан оьздангаллех йан дагалецира:

– Суна-м моьттура… ахь… со лорур йу…

Тавсолта IадъIapa.

– Со-х шун йуьртан хьаша а, дуьххьара шуьга йоьссина, шуьгахь Iийна, шун цIийнан доттагI а йу! – аьлла, Анна Львовна хьалагIаьттира. КIант дега хьоьжура.

– Ас тIаьххьара доьху хьоьга! – элира хьехархочо вас хиллачу, дегабааме озаца.

Тавсолтас, ойла йеш а Iийна, эххар доккха садаьккхира:

– Дика ду!.. Хьо йоцчунна сайн даш тIера вухавер вацара со!.. Дика ду!.. Дешийта!.. Амма.., ахь суна бехк ма биллалахь,… царех цхьаъ школехь коьрта Iуьйра, йа божаберашца ловзуш суна хаалой, и шиъ кхин школехь гур йац хьуна! – тIаккха, Даудехьа а вирзина, тIетуьйхира: – Хьо а хьожуш хила цигахь! Дола де хьайн йижарийн: царна нехан алар далахь, эхь уггар хьалха хьуна кхочу хьуна!.. Дешарх-м, дукха кIуж болу меъ хила аьлла а даций! Вайнехан ламастех вала кийча ву хьо!

– Дика ду, дада!.. – корта таIийра Дауда.

Анна Львовнассий, Даудий, шайн дагахь, цкъачунна тоам бира. Анна Львовнас, Iодика йеш, Нурбике а, тIаккха Тавсолте а, и зуьйш санна, куьг кховдийра. Тавсолтас, шеха велакъежна, корта а хьовзийна, схьаийцира куьг.

– Баркалла! – элира Анна Львовнас нохчийн маттахь.

Хьаша новкъа йаккха тIаьхьавелира Тавсолта а, Дауд а. Тохара дуьйна а дехьа чуьра схьа тидам бен Нурседа, уьш арабовллушехь, схьахьаьдира, кхин дан собар ца хилла, гIуллакх муха чекхдаьлла а, шен айкхйалар гучу ца долуш дисинийла а хьажа. Нурбика сирла йелакъажарх кхеттачу Нурседин сакъераделира:

– Нана, ас гlo де хьуна? – аьлла, хьаькназца пешара йукъ дIайаккха хIоьттира и.

Анна Львовна новкъа а йаьккхина, вухавогIу Тавсолта а, Дауд а цхьаьний даьхнийн керта воьду а гина, Селита хьехархочунна тIаьхьа йедира, маракхетта, бартбелира цунна. Иза кхин а новкъа а йаьккхина, йухайеанчу Селитас, тIехьашха тIекхетта, Нурседа маркъевлира, бесни тIе оба а олуш. «Доьшур ду!» – декара шиннийн а дагахь, тIе, Селитин ойланехь къайллах, «Увайс а хир ву денна гуш», – бохург а лекхалора. Нурседа шен дагахь йоккхайера, хIинцца баьккхинчу оцу толамца шен а дакъа хилар дагадеъна: «Къовса деза даима а!» – сацийра цо даг чохь. Цул тIаьхьа шиннийн а ойланаш Анна Львовнехьа йирзира: «Ма хьекъале йу и», – элира Селитас… «Цу тIе, ма хаза а йу!» – тIетуьйхира Нурседас. Шаьшшинне иза денна а гушшехь, хIинццалц схьа тидам ца хилла хьехархочун хазалла а хIинца ма-йарра дуьхьал тесира царна. Шинне а хIинца шайн хьехархочун амат, цуьнан хазаллин барамехь дуьхьал хIуьттура.

Анна Львовнин стигалан басахь долу хаза бIаьргаш, Iаьржачу цIоцкъамашна кIелхьара даим собаре а, сирла а хьуьйсура, цуьнан деган цIеналла а, амалан ондалла а цхьабосса схьаухьуш. Йуккъерчу дегIахь, тайначу гIодайукъца и йоьду-йогIуш гича, божарийн бIаьрг тIехь соцура цунна, амма цуьнан бегаше йоцу йуьхь йайча цхьанне а дага а ца догIура цуьнга забар йан. ТаьIна хьаьрса, стаммий чIабанаш, цкъа кур беш, хаза хьалахьарчайой, йа, тахана санна, нийса букъа тIехула йеза охьахоьций хуьлура цуьнан. КIайн хаза куьйгаш даим цIена гора. Ша а цунах тера йуй-те аьлла дагадеанчу, хьаьрсачу Нурседас эккхийтира:

– Тхойша цхьатера йац, ва, Селита?

Селита йелайелира:

– Дера йу!..

– Тсс!.. – элира Нурседас: Тавсолта вара даьхнийн кертара вухавогIуш. Цо, ков а диллина, арахийцира Борзиг. Логах йоьза хIоз а лепош, пхьу, лергаш а дусийна, некъа бохалла дIахьаьдира. Кестта ТавсолтагIеран, йуьртана а бевза, бордаха дирша йетт хьалхабаьккхина йухакхечира Борзиг. Йетт а эцна, Нурбика и бетта paгly кIел йахара. Тавсолтас, пхьу шен метте дIа а дихкина, цунна хьалха гуьн чу ша кечдина довха доьша доьттира. Борзиган гIуллакх кхечарех ца тешош, даим ша дора Тавсолтас: луларчу йуьртара доттагIчо, дикачу xIyx схьадаьлла ду а аьлла, стохка, декхачуьра а даьккхина, совгIатна делла, деъна дара и. Тавсолтас хIетахь дуьйна, йуьхьанца шура йаош, тIаьхьа дийнахь шозза довха доьша луш, ша Iалашдора Борзиг. ХIинца Борзиг а, кхечо шена доьша делча а, гуьнах ког тухура, дIатоттуш. Цкъацца Тавсолта вижинчохь висча, ламаз а тIехтуьлуш, Борзиг дуткъо цIевзара, тIаккха самаволий, Тавсолтас, сихха ламаз а дой, доьша лора Борзигна. И хууш дара доьзалехь. ХIинца а Борзигна доьша дуттуш воллу Тавсолта корехула гинчу Нурседас эккхийтира, Селите а хьаьжна:

– Хьажал, дада шен моллина пхьор луш воллу!

– Ас!.. – ша йолчуьра и хезна тIечевхира Нурбика.

Ши йоI, тата дайина, урокаш йан охьахиира. Чувеъна Тавсолта ламазна дIахIоьттира.

***

ТавсолтагIаьргара йухайогIуш, Анна Львовнас ойла йора: «Ма дика ду и тIевирзина… Цо уьш йукъахбаьхначохь бисинехьара, кхин цхьаццамма шайниш а цIахь совцо мегара»… И гIуллакх, Iедале ца долуш, шегахула дIадерзар а дика хетара цунна. Ойла йекхнера суьйренан хьаьъначу хIонехь. Тамехь схьахьоькхура Iаннашкара мох. Малх дIабузаза а болуш, Башлома тIехула схьахьаьжира беса бутт. Цунна йуххехь схьакъедира халла къасталу суьйренан дуьххьарлера седа. Кавказан Iаламах даималера тамаш беш, меллаша цIехьа йогIура хьехархо.

Тохара дуьххьара, ша лома балха хьажийча, ца луъушехь, декхарна йеънехь а, хIинца, цхьа зама йаьлча, цунна даггара дезаделира и буьрса лаьмнаш а, и сиха хиш a, xlapa хаза йурт а…

Баккъал а, художнико диллина сурт санна, хаза йара xlapa йурт, шена йуккъехь, кIеззиг легIинчу басахь, цIечу герагийн тхов кIел кIайн къегачу школица. ТавсолтагIеран керта уллохула га тосуш, школина дехьахула догIура ламанан ахк. Цунна тIехула тиллина тIай цхьа у дара. Цул тIаьхьа, ломан басахь схьагора, гобаьккхина серийн керт а йаьхьна йуьртан кешнаш, маьI–маьIIехь, граждански тIамехь байиначарна доьгIна лекха хIолламаш а дохкуш. Цигахьара йуьрта чу йогIура, мачин айра санна, хьешна гIашнекъан можа асанаш. Кешнашна а тIехьа гора аьрцнаш, царна а дехьа – лекха лаьмнаш! Шен кIайчу коьртаца царна а тIехула хьоьжура Казбек – «Кавказан гIонан сий долу гIарол», – Лермонтовн стих дагаеара Анна Львовнина. Школина аьтту агIорхьа басешкахула шуьйрра дIасайаьржинера колхозан беш. Лахо Iохкура аьхна аренаш. ЦIенойн туьнкалгех хьалаоьхура самукъане кIур.

Школина гена доцуш, дIо бухахула, даим шен бердех леташ, схьадогIура гIовгIане Яьсса. Кху суьйренан суьрто шена везачу композиторан Ипполитов-Ивановн «Кавказски этюдаш» дагаоьхуьйтура Анна Львовнина. «Исбаьхьа суьйре! Хаза йурт! Оьзда халкъ!» – бохура цо дагахь.

Анна Львовнина, кху Iаламах ца къасталуш, цуьнан дакъа хетара нохчийн халкъ, оцу лаьмнаша кхоьллича санна, хетара цуьнан гIиллакхаш. Уьш а хIинца дагаоьхура цунна. Ша кертахь цкъа дечиг доккхуш йоллуш, говрахь тIехволучу нохчочо охьа а воьссина, дечиг даккхар а дагадеара. ТIаккха ша цкъа догIана кIел йисинчохь тIехволучу воккхачу стага шен белша тIера башлакх, вертий шена тIекхоллар а дагалецира. Ша уьш цунах йуха дIатоххалц – схьадеха а ца веара… ТIаккха дагаоьхура ламанхойн и каде, нехан гIуллакх дан кийча бераш… Церан чохь долу онда низам… Хьаша веъча, церан сакъераделла хьовзар… Цхьамма а ца аьллашехь, шен плащ Нурседас чехкка, цIан а йина, шега схьайалар – уьш дерриге а йух-йуха дагалоьцура цо хIинца. Тавсолтин буьрсалла а товра цунна, делахь а халахетара цо мехкаршна дехкар, уьш оьзда Iамарна цуьрриг а новкъа доцу хIуманаш. «ХIетте а, цхьадика тIевирзи иза!» – ша-шена йелакъежара иза. «Делахь а, кхул тIаьхьа а ладугIуш хила-м дезар ду: дукха ду хIинца а царалахь заманца ца догIу хIуманаш», – сацийра цо шен даг чохь.

Оцу ойланашца схьакхечира Анна Львовна школе. Школин кертахь, пачхьалкхан хIусамехь йехаш йара и шен майрачуьнций, жимачу, пхи шо кхаьчначу йоIаций, кху школехь хехо а, дворник а волчу мардеций. Анна Львовна схьайаре хьоьжуш, школа хьалха лаьттара Кериммий, Кесирий. Керима сих-сиха цигаьрка уьйзура, сагатдеш.

– Суна хаьара: хьан санна, тхан йуьхь йийр йацара цо! – хастийра и Керима.

Анна Львовнин майра балхара цIа ваза вара. Уьш цхьаьний детсаде бахара. КеримгIеран Каташший, Анна Львовнин йоI Ниночкий цIа дало…

Ниночка мардеца – Савва Ильичца – чохь а йитина, йуха кетIа йелира Анна Львовна: мар хьелуш сагатдора цо. МаьркIаже луьстта Iаржйелира. Де Iинах дахана дайра. Стиглара чукъедира эзарнаш седарчий. Буьйсано сийна гуьлмаьнда тIетесна лаьмнаш тийна лаьттара эсалчу беттан серлонгахь.

Кестта массо а корехь стогарийн цIерш къедира. Чуйахана шайн стогар а латийна, йуха а арайелира Анна Львовна. Эххар а схьакхечира тахана дикка тIаьхьависина Иван Саввич.

– Хьо ма хьевелира?

–Тахханехь тракторан мотор леIна тхо ца девллехь, кхана болх кIелбуьсура, – шен боьха куьйгаш цунах ца хьакхадолуьйтуш, пхьаьрсашца марабоьллира цо зудчун корта.

Уьш чубахара. Цхьа хан йаьлча, массо корашкара стогарш дIадайра. Ламанан йурт буьйсанан марахь маьршачу набарна дIатийра.

TIOM!..

Кхин новкъарло ца йолуш дIаоьхура йижарийн дешар. Тахана, уьш уьссалгIачу классе а бовлуш, ДаудгIар уьтталгIачу а бовлуш, дешархой аьхкенна дIахецна хан йара…

Iуьйрре дуьйна колхозхой белхан аренашкахь бохкура, гlo деш шортта дешархой а болуш. Де сиха дох а делла, аьхкенан дуьххьарлера тов лаьттара. Геннарчу ломан тарха тIехь, меттах ца хьовш, кхозура цхьа йоккха, бамбин сомалкхах тера, кIайн марха. Йуьртан бошмаш, тоххара заза охьа а тесна, хIинца йуьккъа сенйелла, буса дилхинчу догIанаша ченах а цIанйина, малхехь гIаш а лепош, шабарш деш, мела лестара. Эзар олхазарийн аьзнаш декара, адамашна ца хуучу маттахь, аьхкенан хазалла хестаеш. ТавсолтагIеран кертарчу, стелахаьштиго дагийначу, дерзинчу кхуран гаьн тIехь, цхьаъ-м дуьйцучух тера, вовшийн лере а таьIна, Iapa чIегIардигаш. Колхозхойн йаххьех а хьерчалуш, хIаваэхула меллаша дIасакхоьхьура, хьиэна, соз долу, сеаларш. Саьнгарш чохь тхин тIадамаш седарчех сегара, куьзганан кийсико санна, бес-бесара нур хоьрцуш.

Малхана дуьхьал кортош айинчу, кIайн, можан, цIен зезагаша луьста кхелинера аре. Даьржинчу петIаматна тIехула хьийзара къорза полларчий; накхармозий лелара зезагашна тIехула, дургал оьцуш.

Басешкахь маьрша йежаш гора хецна говраш, царна гонаха дIасауьдуш, ловзура бокъий. Шайн хIусамна хьалхарчу дехачу гIантахь Iapa Савва Ильич, аренга а хьоьжуш, шен кIентан йоI – Ниночка, йуххе а хаийна, цуьнан тамашечу хеттаршна кхин а тамаше жоьпаш луш. ЙоIиго дадега хоьттура:

– Дада, дада! оцу хьуьлла йоьдучу котаман когаш вукхерачел беха хIунда бу?

– Малх гIоттуш йина иза: IиндагI дехха дуьжуш, когаш а бехий хилла.

– Дада, дада! И хьуьллара лаьмнаш хIокхарел лекха хIунда ду?

– ХIокхарел сехьа дерг ган а лиъна, айаделла уьш.

– Дада! Царна бухахь хIун йу?

– Царна бухахь дIабоьхкина наьрт-эрстхой бу боху нохчаша… Цхьа тамашена, баккхий нуьцкъала турпалш…

– Дада, дада! Хьан месаш кIайн хIунда йу? Ткъа сайниш хьаьрса йу.

– Сайнаш лайца йилина, хьайнаш – малхо кегийна…

Ниночкин хеттарш а ца кхачалора, дадин жоьпаш а ца лекъара.

Малх делкъанга баьллачу хенахь колхозхой, гIел а белла, йуург а кхоллуш, цхьацца тобанашца дитташ кIел хевшина Iapa. ЦIеххьана, генара гира царна, тIаьхьий-хьалхий школехьа дIаоьху нах а, цига хьалхахь гулйелла пхьоьха а. Школин кевнан бIогIамах йоллу радиорепродуктор цхьа шатайпа буьрса луьйш хезара. Ниночкина гира: цIеххьана ирахIоьттира, ворта хьала а озийна, Савва Ильич. Цуьнан лерга йуххера, даим семса, хIинца ирахIиттина, йусаелла кIайн месаш, кхерайеллачу котаман кIорничух тера хийтира Ниночкина. ЙоIе цо дIакховдийна аьтту куьг, хIаваэхь пIелгаш а даржийна, шен карахь йоьIаниг дацар а ца хаалуш, десса кхозура. Йуххерчу бешара а, кхаш тIера а белхалой, цхьаъ вукхунна тIаьхьа, зIе йинна схьаоьхура… Радиос схьакхайкхийра инзаре дош:

–ТIом!..

Пхьоьха сихха стамйелира.

Баккхий нах: цхьа а вист ца хуьлуш, цхьаверг школин кетIарчу хена тIе лахвелла, важа лаьттах гIортийнчу Iасанна тIе ши куьг диллина, кхозлагIниг бIаьрнегIарш а дийшийна, шена хьалха лаьттах, боьххьехь цхьамза боллу, Iaca Iуьттуш – массо а гIайгIане ладоьгIуш Iapa. Шен Iаьржа месала куй а коьртахь Тавсолта а лаьттара, марха санна.

Уьш бехха Iийра ойлане тийна: царна дика хаьара: «тIамо шура ца йохьийла!»

Керим а, шен шуьйрачу белшаш тIехь, жIанк санна, жима хета хьаьрса корта кIеззиг aгlop а таIийна, шен цIен йуьхь а, кегийра боьмаша бIаьргаш а кхоьлина хьоьжура. ТIехьа ладоьгIу кегийнаш-м: Дауд, Увайс, Селита, Нурседа, кхин берш а – царел сапаргIат хетара: къоначарна вон кIезиг дайнера, церан син гlopa а сов дара. Делахь а, гIодайукъ а къуьйлуш, дегIаца айабелла, цIеххьана баккхий хиллачех тера-м хьоьжура уьш: царна а даго хьоьхура и хIинца схьахезарг уггаре а даккхийчех хилар.

Йуьстахо лаьтта зударий: басмин коч йуьйхина, басадаьлла йовлакх тиллина Нурбика; ша оза, амма шен беса йуьхь севсина йолу Кесира, Анна Львовна, кхиберш а, мох баьлча кхокхий санна, вовшашна герга теIара.

Массарна а шайн дагца хиира xlapa тIом мух-муххачех а боцуш, шатайпа тIом хир буйла, xlopа доьзалан а чу кхочуш, массеран а кертахула чекхболуш, цо цхьа а шена йуьстах вуьтур воцийла.

Радио лийна йаьлча, и тапъаьлла лаьттина пхьоьха гIовгIане йелира:

– Эккхаза ца Iий-кх xlapa!..

– ХIун хир-те хIинца?

– Хьовсур, муьлхарш тоьла! Фашистийн йовсарш!..

– НеIалат царна! Бина барт а бохош!..

– Ахьарш кечдан деза хIинца! – эккхийтира цхьамма.

– Белхашна кхин а тIетаIа дезар ду моьтту суна-м, – оьгIазе дIахьаьжира цуьнга Керим.

Зударшца лаьттара школин цIанонча Кхокха, хIинца а даим санна, тIе Iаьржа дуьйхина:

– Йуха а – тIом!.. Со йелар-кха боьрша! – эккхийтира цо.

Цуьнан майра, дукха хан йоцуш, вийнера Фински тIамехь. И ша Iаш йара, кху школехь доьшуш волчу, шен цхьаъ бен воцчу кIантаца Илесца, кхин гергара нах а боцуш. Илес НурседагIаьрца цхьаьна классехь вара. Нанна йуххехь лаьтта иза, цо шен белша тIехула дехьна куьг меллаша дIа а хилийна, дехьа цхьаьна лаьттачу кегийрхошна тIе вахара.

«Вайн махка туьрца веънарг – туьро отур ву», – Даудан лере а таьIна Увайса олуш хезна, цу шинна кхин а йуххе хилира иза.

– Ваййй… ХIинца хIун хир ду-те?.. – аьлла, зударшлахь цхьаьнге-м йелхаран чIикъ белира.

– Сацийтал цигахь! – тIечевхира Тавсолта…

…Пхьоьха дIайуьйхира…

Массо а хIуманах ловзар даккха кийча долу йуьртан бераш, цу сохьтта шина декъе а дирзина, гIашйуккъе серий а доьхкина, вовшашна тIаьхьий, чуччий ида дуьйлира гIовгIане жIуганашца…

Сгиглахь гулйелира Iаьржа мархаш… Мархаш санна, сингаттаме тIехтилира и хьалхара тIеман де…

Вукху дийнахь школина хьалха боьдучу новкъахула, магIарш бинна, дIаоьхура тIаме кхайкхинчийн дуьххьарлера тобанаш:

– Са ма гатделахь, Ваня! Тхо ледара Iийр дац хьуна! – Анна Львовнас куьг ластийра, шайн Iодика а йина, сай санна, корта аркъал а теIош, ведда шечарна тIаьхьа воьдучу Иван Саввиче.

Увайсий, Даудий, кхечу дешархоша а куьйгаш лестадора цуьнга а, цуьнца цхьаьна могIарехь, кIеззиг техкачу боларехь воьдучу Кериме а, вукхаьрга а. Кесира тийна лаьттара.

– Варий, ледара ма хилалахь! – Кериме мохь туьйхира Тавсолтас… – ЦIа са а ма гатделахь цхьана а хIуманна… Тхо ледара хир дац хьуна! – кхоьссира цо Керимна тIаьхьа: хаьара кхин воккхаха цIахь витина и ца воьдийла.

Каташан куьг а лаьцна, Анна Львовнина йуххехь лаьттачу Кесирас а, тIехьашхула, Тавсолтина ца гойтуш, куьг ластийра майрачуьнга.

– Марша Iойла шу! – схьахезира Кериман аз.

Воьддушехь, охьатаьIна некъан йистера схьа а даьккхина, кIен хелиг Iаьвшира Иван Саввича: буьртиг, сегIаз санна, кIеда бара: «КIа хьокху хан хуьлуш йоллу», – дагатесира цунна. Можа бос бетталучу сийначу аренашка бIаьрг туьйхира: «Йуха гурий-те?.. Делахь а…», – гIулчаш ондда йаха вуьйлира иза, цхьаъ-м дагадеанчух. Некъо голатухучу кхаьчча, вуха а вирзина, куй ластийра Керима. ТIаьхьа хьуьйсучу зударийн аматаш ца къаьстира хIинца. Некъан кIуьралахь иза а тIаьххьара къайлавелира.

Каташца йухайогIучу Кесирас цIеххьана шен некхе куьг даьхьира. И ца гайта гIерташ, къийла а луш, школин кертахьа йахара. Ниночка а эцна, цунна тIаьххье сихйелира Анна Львовна а…

– Хала-м ду безачех къаста! – Селита шена тIаьхьа йогIучу Нурседе йухахьаьжира.

– Къаьста хан тIехIоьттича, къаста а-м деза, – соцунгIа а хилла, воккхачух тера, Селитин бIаьра хьаьжира Нурседа…

ТIемалой новкъа баха баьхкинарш дIасабекъабелира…

Буьрса лаьттара лаьмнаш. Царна тIехула нийсачу къепалшца малхбузехьа дIаоьхура, цхьаъ вукхунна тIаьхьа Iаьржа мархаш.

Кхузахь ганза дукха хан йолу кеманаш а дахара, гIовгIанца стигал этIош, лаьмнашна тIехула, марханел хьалха девлла.

Сарахь, йерриг стигал дIалоцуш, мархаш гулйелира Эскинойн тIехула, бода xIоттош. Цхьа а седа бацара гуш. ХIаваэхь садуькъне хилира, адамийн дог-ойла таIош.

Нурбика, татадайна, хьийзара чухула, цхьацца деш. Дауд радиорепродуктор нисйеш воллура. Нурседа, хьалххехь шен гIуллакхаш а дина, aгlop йаьллера. Селита, коре хиъна, арарчу бодане хьоьжуш Iapa. Халла къаьстира генарчу лаьмнийн кIайн кортош. Гонахарчу аьрцнийн гома даккъаш, боданехь дерриш а тамашена вовшаххоттаделла, доккха-деха цхьа дукъ хетара. ЦIеххьана кора бIаьргах, тата а доккхуш, геннахь гулделлачу догIана дуьххьарлера тIадам кхийтира. Башломан кIайн корта берриг гучу а боккхуш, цунна шозза го тосуш, лаьхьанах сеттина, лепа сийна ткъес. Геннахь иккхира стигал къекъар. Селита, корах а летта, йуха ца йолуш, хьоьжуш Iapa: стелахаьштигаш хIинца сих-сиха, торхийн момсарш серла йохуш, стигалах цастарш деш, буьрса а, тамашена хаза а детта дуьйлира.

ЦIеххьана аьрру aгlopa схьатоьхна ткъессийн дийнна цIов, цхьана секундана Селитин бIаьрса дIаоьцуш, сирла малх латийна, тIаккха ЧIап-ломан басах а кхетта, эзар кийсиг хилла, ломан хьун тIехула дIабахара, диттийн баххьаш къагош. Цунна йуххерчу мокхаза торха тIехула хьаьвзина дуткъа ткъес, кхин дерш санна, сиха дIа ца довш, дехха лаьттира хIаваэхь, нур санна, догуш, шен гIодах дIатесна кхин а дехий цIеран гаьннаш а лепаш.

Стигалан къекъар, тIеттIа совдуьйлуш, даьржира гонаха, Башломан кIайчу коьртах йуха а дера ткъес туьйхира: цкъа… шозза… кхузза… Стелахаьштигийн цхьамзанаш хIинца лаьмнийн некхех хьалхачул а сих-сиха деттара, шайн татанаш генна даржош. Стигалан къекъар кхин а алсам делира, стигал йоьхна, чуйогIу моттуьйтуш. «ХIун хила доллу-те кху дуьненах», – аьлла, хийтира Селитина: саьрмаках тера, стомма деха ткъес хьаьвзира хIинца, Башломан тIехула, цуьнан кIайчу коьртах цIеран чалба хьарчош. Масех секундехь иштта а лаьттина дIадайра иза.

ХIинццалц геннара схьахезаш хилла стигалан къекъар, хIинца стигалан тхов тIехула эзар трактор йолаелла моттуьйтуш, инзаречу гIовгIанца Эскинойхьа схьахуьлуш догIура. Эмкалш санна, йаккхий, йусаелла Iаьржа мархаш, цхьаъ вукхунна тIаьхьа, сихха схьашершара Эскинойгахьа, гуш воцчу Iуьно ткъессийн шодмашца шаьш лоьхкуш санна. Уьш танканаш санна, ЧIап-ломана уллохь вовшахйетталуш, эчиган татанаш дохуш, багара цIеран асанаш а туьйсуш, гlepгlapa. Селитина хIинца шен лерехь хезира, лаьмнаш ата санна, сихделлачу стелахаьштигийн тата: стигалийн тIом Эскиной чу кхечира.

«ХIун хила доллу-те кху дуьненах?» – йуха а дагатесира Селитина: «Буьйсано тIом хьабина-те лаьмнашна?.. Йа лам къевсина, Iинан джинаша, жоьжахатан пешара идош, вовшашна кхуьйсу хаьштигаш ду-те уьш?.. Йа, йоьхна, чухерца-те стигал?..»

СелитагIеран нийсса тхевна тIе туьйхира ткъес, кхеран рама а йегош. ДоIанаш а деш, схьахьаьдира Нурбика: Селита, ша Iачуьра а гIаттийна, букъа тIехьахула куьйга тоьттуш, шен метта йижа дIахьажийра цо. Эскинойн цIенойн тхевнашна тIехула хIинца, гезарий йевдича санна, татанаш дохуш, догIанан дехий, стаммийра серий чухецаделира, массо а марха кхузахь йаьтIча санна. ДогIано башийна месала куй бегош, чувелира Тавсолта. Сихха тIе верта а кхоьллина, тIома кIел панар а лаьцна, дохнан кертехьа вахара изп. Цунна тIаьххье аравелира Дауд а…

Стигалан къекъарш эххар севцира. ДогIа малделира.

Йуха чу а веъна Тавсолта а, Дауд а дIавижира. Iалам дIатийра. Селита, меллаша меттара гIаьттина, когабуьхьара коре йахара лаьмнашка хьажа: «ХIун дисина-те царех, оццул стелахаьштигийн мор шайна тIетоьхча?», – дагатеснера цунна.

Амма лаьмнаш, хьалха санна, цхьа а зен хилаза, мелхо а кхин а серладевлла, сапаргIат лаьттара. Стигал а йекхнера, наггахь бен марха ца гуш. Эзар седарчий, шаьш хIинцца цхьамма дилинчух тера, къа латозачу берийн бIаьргаш санна, цIена хьоьжура. ХIаваъ, генна дIа шех чекх сагуш, хьаьъна дара. ПаргIат садеIалора…

TIEMAH ХЬАЛХАРА IA

Iуьйранна уьйтIа ваьллачу Тавсолтина гира, ло а диллазчу кертахь, татолана лаьцна, вотанна дуьйлинчу ахкаргах тера, буткъа шера ша, шен пардох чекх бухахь жагIа а лепаш. Хье ца луш, диллира дуьххьарлера ло а: шуьйрра дIасайаржийначу шаршуша кестта хьулйира ломан басеш, аренаш, некъийн асанаш. Амма Iин чуьра, барзах тера, схьалелхачу мохо, кайетташ, дохуш, маьI-маьIIехь гучубохура лаьттан Iаьржа кIунзалш.

Долла Iалам сингаттаме хьоьжура: хIурдан тулгIено геннара схьакхоьхьу дуьра гIовгIа санна, лаьмнаш тIехула схьахьоькхучу мохо кху йуьрта а схьакхачийра тIеман къаьхьа чам, шеца шатайпа хийцамаш а бахьаш. Эскинойра кхин а дукха нах тIаме дIабахара.

Йурт мелла а йассаелча санна хетара: бухабиснарш, совнаха гlap йоцуш, белхашна тIе таьIнера. Йуьртан массо а маьIIехь, пенашна а, бIогIамашна а тIехь дIатоьхна гора цIечу кIадеш тIехь йазбина кхайкхамаш: «Дерриг а – фронтана! Дерриг а – толамна!»

Цхьана эшшарехь дIаоьхура школехь занятеш. Цхьабакъду, кху Iай пальтош а тIехь-м Iара классашкахь: январан денош шийла а даьхкира, дечигна шорто а йацара. Тахана, школин комсорг Дауд, классехь староста волу Увайс а, шайца кхин а цхьацца дешархой а, комсомольцаш а эцна, колхозан правленис бакъо а, трактор а йелла, Iуьйрре хьуьнах дечиге бахара.

Дикка делкъал тIаьхьа уьш бухабогIуш, тракторан гIовгIа а хезна, царна дуьхьал бахара лакхарчу классашкара дешархой, шайца Селитий, Нурседий а йолуш.

Iай ша беш а доцу, амма хIинца жимделла Яьсса гомхадаьллачухула сехьа а йаьлла, йоьттинчу прицепца, хьалагIертара трактор, шена боккха ницкъ хуьлучух оьгIазе гlap йеш.

– Хьалайалалур йуй и цигаша? – лахара хьала мохь туьйхира Дауда, бете куьг а лаьцна.

Изий, цуьнца бершший, трактор кхуза кхаьчча, охьа а биссина, гIаш богIура.

– Цкъа хьала-м тосур йу! Лаахь, оцу бердах а! – тIера схьа мохь туьйхира, ткъех гергга шо долчу, тIехь йоца пальтой, коьрта тиллина лергаш долу куй болчу, беснеш цIазамах йогучу трактористо.

Прицепа тIера охьаэгга дечигаш а лехьош, тIаьхьа богIура дешархой.

Йоккха горга дечиг а марахь, прицепна тIаьхьа кхиъна, йогIучу Нурседина тайра кIентан жоп. Трактор нуьцкъаша хьалатеIара. Некъ, хала бара аьлча а, бан а бацара, дуьххьалдIа кхузахула ирх кхул хьалха а машенаш ихна лараш гар доцург. Гу тIе йаьлла йоллуш, трактор цIеххьана, цхьа хIума хаьдча санна, вон тата долуш, цкъа сецира, тIаккха меллаша кIегар текхира, шена тIаьхьара прицеп йуха а тоттуш. ТIера тракторист, Нурседин бIаьрг кхуьуш, шен цIен бос бовш, кIайвелира. Нурседа ша йолччохь йогIайелира: трактор шен прицепца йуха охьаоьхура, некъана раз а йаьлла, бердан йистехьа теIаш.

– Охьаэккха! Йита трактор! – мохь туьйхира Селитина уллохь вогIучу Увайса, куьйга эшара цунна и гойтуш. Изий, Дауддий цунна орцах хьалаведира.

Трактористо корта ластийра, ша «охьаэккха реза вац» бохучу маьIнехь. Массеран а бIаьргаш цунна тIехь севцира, шаьш дан дезарг ца хууш. Трактор, ца соцуш, меллаша кIегаръоьхура тIерачу трактористо, ма-хуьллу тIам дIаса а ийзош, эткаш чуьра когаш дера тормозашна тIетеIошшехь. Нурседас, цIеххьана тIе а хьаьдда, шегара дечиг тракторан тIехьарчу чкъургаш кIел тесира. Трактор сацийра, прицеп бердан йисте кхача ши-кхо гIулч йуьсуш. Берриш дIахьаьвсира Нурседе, тIаккха – тракторе: иза шен тIаьхьарчу чкъургашна кIел тесна дечиг лаьттах чу теIош, цунна тIоьхула йала гIертара. Амма схьаиккхинчу Даудий, Увайсий шайгара дечигаш а сихха, нис а йеш, тракторан а, прицепан а чкъургашна кIел йехкира. Трактор, ша йолччохь, сецира.

Массеран а сапаргIатделира. Дауда, тIе а вахана, вист ца хуьлуш, массарна а гуш, маракъевлира шен йиша. Эццигахь ган йезара Нурседин йуьхь: ма йогура иза!

Трактористо, цхьа сахьт далале, йуха тойинчу тракторца школин керта оьзна дечиг, мехкарша прицепа тIера охьа а кховдош, божарша paгly кIел, гIулч йеш, дIадоьттира.

ДIавоьдучуьра вуха а вирзина, тракторист paгly кIел пальтох куьг хьоькхуш йоллучу Нурседина тIе вахара:

– Алахьа, диканиг, цIе хIун йу хьан?.. Хьо ца хиллехь, тIаме а вахаза, эрна лара-кх со цхьана мIаьргона.

– Берсанова Нурседа йу-кх! – серладевллачу сийначу бIаьргашца синкъераме кIентан бIаьра а хьаьжна, пондаран мерз санна, зевне деккачу озаца, шек а йоцуш, йуха хаьттира йоIа:

– Ткъа хьан цIе?

– Цултигов Расул… Сан цIарх-м xIун дора? Хьо йу тахана коьртаниг! – аьлла, кIант шен догучу Iаьржачу бIаьргашца йуха а йоIе хьаьжира. Церан бIаьргаш севцира вовшашна тIехь.

– Хьо фронте ца воьдуш хIунда висина?

– Заявлени дIа-м делла! Делахь а… трактористаш ца тоарна, бронь а йелла, цкъачунна буха витина-кх!

– Дера, и трактор дIахоьцур йолуш-м ца хиллера хьо!

– Хала кхаьчча соьга… Керла йу иза, – аьлла, Iодика а йина, кхин а хьевала бегIийла а ца хетта, шен тракторан гloвгla а эцна дIавахара тракторист.

Йижарий школера цIа богIуш, гуттар йекаш хуьлу Нурседа хIинца мелла а ойлане йара. Шена а ца хууш, цуьнан аз а шатайпа лекхалуш, болар а, дайлуш, хийцаделлера. ЦIеххьана чубоьжначу тIулго шовда санна, марсайаьккхинера, беснеш йогучу кIанта, хIинццалц хьаьъна лаьттина, йоьIан деган айма: «Ма майра ву и… Ма товш а ву».., – дагара ца волура и Нурседина.

ДIайижале цкъа Селитица къамеле йолуш хуьлу Нурседа тховса, йист а ца хуьлуш, метта йелира. Оцуьнан бахьанех мелла а кхиъна Селита а IадIийра, хеттарш ца деш, цо ша и дийццалц.

Вукху дийнахь, paгly кIел гIортораш а йоьгIна, цIера дагарш, херхаш деана, кхоккха цхьаьна а хилла, дечиг хедо хIиттира дешархой. Селитий, Нурседий, Увайссий цхьаьна нисделира. Селитассий, Увайсий херх хьоькхура, даьккхина дечиг Нурседас жимачу гIудалкхаца дIакхоьхьура. Селитин синтеме, Iаьржа бIаьргаш, Нурседа йоцчохь цахуучуха Увайсехьа хьовсура наг-наггахь. Нурседа-м церан тидам бечохь ша а йацара: иза дIалаьцнера шен ойлано. Иза гIудалкха тIехь дечиг дIаэцца йахана а йолуш, Селитас херх хьоькхуш, ца хууш Увайсан пIелг хадийра даьIахка тIе кхаччалц.

Ша лазийча санна а ца хийтира кIантана: «ХIума дацара хIара-м!» – велакъежира иза.

Селитас, чехка кисанара схьадаьккхина, дIакховдийра мерах хьокху дарин йовлакх:

– ХIан, дIабехкахьа!.. ЦIена ду хьуна…

– XIapa хIинца цаберзарна а ца кхоьру-кх со!.. XIapa йовлакх ас, Селита, кху пIелгал а Iалашдийр ду-кх хьуна, – элира Увайса. ЙоьIан дагах мерза алу туьйхира, цIийелла охьахьаьжира иза. ХIинццалц дош а къадозачу кIанта дуьххьара иштта хаийтира шен безам. Ма ирсе хийтира йоIана эццахь ша! Дуьненчохь кхин хIумма а ца лаьара – даима а ша Увайсана йезийла доцург! Селитин эсала догучу бIаьргаш чохь, церан кIоргехь богу чиркх цхьаммо-м гуш доцчу куьйга цIеххьана хьалаоьзначух тера, цхьа шатайпа керла суй летира – дуьненах сакъерадаларан суй! Жим-жимма йекхалуш, тIаккха цIеххьана дерриге дуьне а серладоккхий, схьахIутту Iуьйре санна, Селитин кийрахь, хIинццалц жим-жимма гуллуш а лаьттина, хIинца цIеххьана, де санна, къегина схьахIоьттира безам.

Йухайеара Нурседа, цунна гира Увайсан бихкина пIелг а, Селитин бIаьргаш чохь летта суй а, амма иза тIаьхьа хатта дитира цо. ГIуллакх чекхдаьлча, йижарийн Iодика а йина, Увайс дIавахара…

Цу буса, цIахь, шаьшшиъ дIайуьжуш, майрайаьллачу Нурседас, Iе а ца йелла, элира Селите:

– Суна… Расул везавелла!.. – ша аьлла йаьлча, эхь хетта, пенехьа дIайирзира и. Селита йелакъежира, амма Селитас тIаккха а-м ца йийцира йишига шен деган къайле: цхьаннех а тешо мегар а доцуш, шатайпа доккха хIума хетара цунна шен безам! Иза кхоьрура, кхечарна иза шена санна цахетарна а, йа иза бийца баьккхича байбаларна а…

* * *

Селитас, ша а йолий, ойланаш йора: дIа стенна тIера йолаелча а, хьаьвззий Увайсана тIекхочура уьш. Дуьненчохь доллучух ойла йойтург а, дерриг хIинца шеца дозаделларг а Увайс вара. Хьалхачул чIогIа сакъералора Iаламах: гена воццуш, кхана а йуха ган йиш а йолуш, хIоккху аренашкахула лелаш вара «и», – кху Iаламан уггар боккха тамаш! Тахана а, цунах бIаьрг кхетар бацара-те аьлла, нене а хаьттина арайаьлла, библиотекехьа йоьдура Селита. Масех де а даьллера Увайс ганза: Iаьнан каникулаш йара. Малхехь лепаш генна дIа гора лайн аре. ЙоIана дагатесира: «Ма хаза хир дара кху аренашкахула цуьнца цхьаьна лелаш…». Шена санна, и нахана а тамаш хIунда ца хета-те, массеран а багахь хIунда вац-те и аьлла, хетара йоIана. Оцу минотехь клуба чуьра, пхьаьрса кIел книжкаш а лаьцна, араволуш Увайс гира цунна.

ДегI дайдеш, дуьне а серладоккхуш, Селитин кийра малх кхийтира. Таханлера де а, эрна дайна доцуш, и гича хьоме хийтира. ХIетте а, кIантана ша гале, и ша лелочух кхиарна кхерайелла, дIа а йирзина, кхечу новкъа йаьлла, сихха цIа йеара Селита…

Мел лелориг а, дийриг а, дерриге а даг чохь цунна хьажийна. Цуьнца доьзна дара йоьIан: кхин а дика Iамайора цIахь урокаш, кхин а леррина, цIена лелара тIехь, чуьрачаьрца а мерза йара йоI. Школе йоьдуш а сакъералора…

Нурседин-м сагатдала дуьйлира: Расул кхин ца вогIура школе. «Дечиг кхача, мукъна а, дахьара», – хетаделира Нурседина, классан сонерчу пеше а хьаьжна.

Школехь дечиг дара, амма… мехкадаьтта дацара. Масех кIира а дара рогI-роггIана иза дешархоша цIера кхоьхьу. Селитас а, нене дехна, шишана чохь цкъа деара, амма шолгIа Нурседас дехча, Нурбикас кхин ца делира: цIахь а ца тоьура.

ТIеда дечиг хенахь ца летара. Классашкахь кIуьран хьожа хаалора, шийла лаьттара, цкъацца пIелгаш а дахьош. Тахана къаьсттина гIайгIа йара оцуьнан массо а дешархошна: гергадеанера ЦIечу эскаран дезде! Дауддий, Увайссий ваьллера цунна оьшу плакаташ, лозунгаш йазйина. Амма дезачу денна синкъерам муха хIоттор бара ишттачу шелехь?

– Суна хаьа хьуна, мехкадаьтта мичара дан деза-м! – Селитин лере таьIира Нурседа…

И шиъ, йоккхачу перерывехь, бидон а эцна, Анна Львовнас школин цIарах кехат а йаздина, тракторни бригаде йахара… Расул волчу!

– Дера, ца хаьа, Нурседа! Ахь-м мехкдаьтта боху… тIадам буха ца буьтуш, сайн пхенаш чуьра доллу цIий-м лур дара ас, ахь дехча, – элира Расула!

Шена хьалха лаьтта охьахьаьжира Нурседа: и лан ницкъ бацара! Цо ша йогIуш къайллах сел сатеснарг, оццул атта, дог Iаббош схьаделира кIанта! Шаьш бидон эцна цIехьа дуьйладелча, Нурседас, йуха а хьаьжна, элира:

– Дечиг деъча тоьу моьтту хьуна? Ма атта йицйина ахь школа… Кхана самодеятельность йай тхан-м… вола!

Нурседин сийначу, хIинццалц ойланза леппачу бIаьргаш чу, хьалха гина йоцу, шатайпа марха йоьссира: безамо йойтучу оланийн марха…

* * *

Делкъехь дуьйна а, школин кертара а дика гучу, Яссел дехьарчу басера схьа оркестран эшарш хезира: цигахь лаьттачу меттигерчу гарнизонан зурманчаш а бара ЦIечу эскаран дезчу денна кечам беш.

Сарахь оцу гарнизонера школе хьошалгIа веанчу кхаа тIемалочух, лакхарчо, къоначу лейтенанта Еланцевс доклад йира. Цо, чохь берш тешош, дийцира тIамехь вайн эскаро ловчу халонех а, вайн бIаьхоша цигахь гойтучу хьуьнарех а:

– Йалх баттахь бен ца хилла со фронтехь. Чов хилча, тыле ваьккхина. Амма суна даима хьалха лаьтта цигахь бевзинчу вайн тIемалойн аматаш…

Дукха масалш далийра Еланцевс:

– Цхьа сержант вара тхан, Стручко Богдан цIе йолуш, окоперчу телефонан тергаме дIахIоттийра и, хьайна чов хилахь а, хьо вехь а, меттах ма ваьллахь, хьайн метта оха кхин ваийтталц! – аьлла. Цу агIорхьа шена мел гина а, телефонехула хезна а хийцамаш цу сохьтта командни пункте а хоуьйтуш, дика лаьттира Стручко. ЦIеххьана сецира цуьнан телефон. Эххара йуха а йийкира.

– ХIун хилла цигахь? – хаьттира командиро.

– Чов хилла! – доьхначу озаца жоп делира.

– И-м хIумма а доцург дара тIамехь! Латта хьо! Веллалц латта! Тхан гIуллакх гIоьртина ду!

– Бехк ма биллалахь, накъост командир, цхьана куьйга схьалаьцна чуьйраш йу сан, багахь къевлина телефонан тел доллу, иза йуккъехь хадийна ду. Бехк ма билла!.. Со… вийна! – цо олуш, цуьнан карара охьабоьжначу телефонан мукъан тата хезира тхуна. Цуьнан метта хIотта цу сохьта кхоъ велира. Цу кхааннах цига хьалха дIавахана шиъ дIа а кхачале, цхьаъ вукхунна тIаьххье вийча, командиро кхоалгIачуьнга элира:

– ХIа! Хьан ца ваха а бакъо йу… хIинца. Бухасаца!

– Накъост командир! – элира бIаьхочо, – хIинца къаьсттина бакъо йац сан буха саца! Вахийта со!

Иза, ца вуьйш, дIакхечира. Итт дийнахь гергга, тIеман цIергахь лаьттира иза, дууш а, йа молуш а доцуш. Цо шен декхар кхочушдарна тхан аьтто а хилира, фашисташа го бина йолу вайн полк кIелхьарайаккха а, мостагIчунна кхин дIа болу некъ бехка а…

Лейтенанта йукъкара, бай корта ластабой, йухатосура шен хьаьж тIе охьаоьху боьмаша йуькъа кIужал.

– Тхан кхин цхьа бIаьхо – Гинатулин Тукай, дегIах гранаташ а йихкина, тIейогIучу немцойн танкана нисса кIел вижира, иза оьккхуьйтуш, ша а леш. Вукхо – Кавказера вара и – Анзор Бекхоевс – ша, граната а тоьхна, сацийначу немцойн танка чуьра аралилхина масех фашист цу сохьта автоматца охьа а виллина, маса цу танка а чу хиъна, иза йуханехьа чухаьхкира фашисташна, церан магIарш отуш, ша а хIаллакьхиллалц…

Лейтенанта дуккха а далийра цу тайпана масалш. Хьалхарчу гIенташ тIехь Iачу Савва Ильича а, Анна Львовнас а, Кесирас а, царна тIехьа хевшинчу Селитас, Нурседас, Дауда, Увайса а, кхечара а, бIаьрг тIера ца боккхуш, ладоьгIура цуьнга. Селитина товш хийтира ур-атталла, лейтенантан аьрру бесни тIехула разбоьду беса мо а. Шен доклад дIайоьдуш, лейтенанта элира:

– Вайн советан халкъан а, берриге вайн Даймехкан а доккха ирс ду тахана, кху халчу муьрехь, вайна куьйгалла деш, дуьненан массо а къинхьегамхойн тхьамда, вайн заманан гений сийлахь-воккха Сталин хилар…

Савва Ильич Анна Львовнина лере таьIира:

– ХIинца тIуьла ботта волавели…

Анна Львовнас пхьарс къовзийра цуьнан «сацийталахь!» бохучу маьIнехь.

Докладчико дуьйцура:

– ТIеман Iилманан а корифей волчу цо, тахана кху тIамехь шен амалехь цхьаьна тоьхна: Суворовн масалла, Кутузовн тидамалла, Наполеонехь хилла стратегин кIоргалла. TIe, царел сов, тылехь а болх айарехь Сталина гайтина хьалха цхьаьннан а хилла доцу хьуьнар. Цундела бакъонца вай тахана чIагIдо накъост Сталин массо а заманан, дуьненан массо а къоман а уггаре говза воккха полководец хилар…

– Iалелай!.. – йуха а Анна Львовнин лере таьIира Савва Ильич.

Цуьнга шийла дIахьаьжира Анна Львовна: «Савва Ильич! Валохьа, уьйтIахь хIун ду хьажахьа!»… – шабар дира цо мардега.

Савва Ильич хаза а хеташ уьйтIа велира. «Цуьнан а хIун бехк бу: Сталина и тайпа докладаш, ша кеч а йойтуш, дIасакхоьхьуьйтуш хилча», – ойла хилира цуьнан, араволуш.

Докладчика дуьйцура:

– Тахана вай а и къобалдеш, хиндерг дика гуш волчу Сталина, кху дийнах вай лардеш, шен хеннахь, I937- 38-чуй шерашкахь, вайн мохк дIацIанбира халкъан мостагIех – оцу «пхоьалгIачу колоннех». Оцо а гойту Сталинехь йолу, наггахь бен хуьлуш а йоцу, йоккха пайхамараллин похIмалла…

Иштта дIа кхин а, барамза хестош, вазвора лейтенанта шен докладехь Сталин. Иза ша а, кхузахь цуьнга ладоьгIу Анна Львовна а, Кесира а, кхиберш а, къаьсттина кегийрхой, даггара тешара Сталин ца хилча вайн йиш а йоцуш, берриг мехкан хьекъале тхьамда хиларх.

Цундела Анна Львовнас тIе ца оьцура шен мардас Савва Ильичо кест-кеста Сталинна йо кхиссарш. Иза кхеттане а ца кхетара хIунда вац-те Сталинна муьтIахь, ширачех партиец а хилла, Зимний йоккхуш а дакъалаьцна, Смольнехь Ленинна гIароллехь а лаьттина волу Савва Ильич. Анна Львовнас и шега хаьттича а, Савва Ильича мегарг жоп ца лора. Доцца олура:

– Со кхечу хьесапехь ву…

Сталинан чIагIделла даьлла луьра низам гуш, Савва Ильична ца лаьара, шен кIентан зуда – Анна Львовна, цуьнан шен дагахь дIахIоьттина даьллачу ойланийн куьцах и эрна йохош, хIинца, цунна кхераме долчу, кхечу хорша йаккха. Амма Савва Ильич дукха хенахь дуьйна а шек вара Сталина а, цуьнгахьа бевллачара а, Ленин веллачул тIаьхьа дIакхоьхьу некъ, харц хилла ца Iаш, йамарт хиларх. Дуьххьара шеквелира и Сталинах I930-чу шерашкахь, цо, хьалхалера шира ленинцаш дIа а теттина, церан метта шега ладугIу болу, кхиберш хIиттийча. Кхин а чIогIа дог делира Савва Ильичан Сталинах, цо, цхьацца цIерш а тохкуш, шена резабоцурш хьаша болийча. Ца тайра: цо НЭП дIалакъор… ДIайевлла «тIеман коммунизман» амалш карлайахар… Кулакаш дIабоху а бохуш, йуьртабахамхой бохабар…

ХIан–хIа! Уьш лаццане тIе ца лоцура Савва Ильичан даго, амма хIетте а и IадIара, ЦК-н а, партин пленумаша а Сталин бакъвар а гой. Эххар, шен собар кхачийча, I934-чу шарахь, партин съездехь, Ленинградерчу делегацица волчу Савва Ильича къайллаха дIайайъира Сталинан цIе харжаман кехатана тIера. Делахь а Сталин йуха а хаьржира. Амма Сталина хIаллакбира цу съездан делегатех дукхахберш а. Савва Ильич цецвуьйлура Сталинан массо а хIуман тIехь а аьтто баларх.

Сталинна новкъахила тарлург а, шен хеннахь, йа «ша–шаха» лара: Менжинский, Дзержинский, Фрунзе, Горький, Крупская; йа цхьамма воьра: Киров, йа баланза бисина резабоцурш, реза ца хила мега-кх аьлла, шена хеттарш а Сталина, нуй хьоккхий, ша хIаллакбора, партера цхьа а дуьхьало ца хуьлуш. Къаьсттина тамаш бора Савва Ильича, паччахьна дуьхьал майрра къийсам латтийначу, эзар Iазапе ца къарлуш, чекхбийлинчу ширачу революционераша, Сталина шайна йойтучу суьдашкахь, боцу бехкаш тIе а оьцуш, Сталинна луъучу кепара шаьш-шайн бехке барх: паччахьна шаьш лелийначунна а ца дина мукIарло, хIинца шайн боцчу бехкана Сталинна хIунда до-те цара? – олий, хетара Савва Ильична…

Эххар тийнна шен болх а беш Iаш волу xlapa а I939-чу шарахь, тIе а кхайкхина, партера дIа а воккхуш, (мацах цкъа Зиновъевгахьа хиллера хьо аьлла) Ленинградера араваьккхира, столицашкахь ваха бакъо а ца йуьтуш. КIеззиг Киевехь а Iийна, цигара а араваьккхина, кIантана тIе, кхуза схьавеара xlapa, тIом балале шо хьалха. «ХIинца а хIун хир ца хаьа», – бохуш, гIийла ойланаш йеш, уьйтIахула а лелла, йуха зала чу веъна, Анна Львовнина йуххе охьахиира Савва Ильич.

– Декъала хуьлда Сталин – таханлера вайн Ленин, вайн ирсан тешаме гIорто, массо а къинхьегамхойн сийлахь-воккха тхьамда! – аьлла, чекхйаьккхира лейтенанта доклад.

Массара а, хьалагIевттина, чоь йекош тIараш туьйхира. Охьахевшира. Беснеш цIий а йелла, хьаьж тIе дайн хьацар а тоьхна, шен дика нисделлачу къамелах воккхаве лейтенант, тIевеана, Селитина йуххе гIанта охьахиира. Селитин тидам хилира: лейтенантан бесни тIера беса мо а кIеззиг цIийбеллера.

Доклад дIайаьлча, зала чуьра гIанташ дIасахилийна, меттиг а кечйина, школин самодеятельносто, эскарера баьхкинчу хьешашна нохчийн хелхарш гайтира. Массеран а самукъаделира детсадерчу Ниночкассий, Каташий цхьаьна баьккхинчу вайнехан хелхаран болах. Шаьш хелхадевлла довлуш, берийн гIабали йуьйхина йолу Ниночка, ког тасабелла, охьакхийтира. БIаьрга буй а хьоькхуш, цIенкъа йуккъехь йоьлхура иза. ТIеваханчу Каташа, шен «чоин» тIам йуха а тосуш, куьг лаьцна, дIайигира иза, берриш хьуьйсуш а болуш. Ниночкица тIе а веана, Кесирина йуххехь Iачу лейтенанте куьг кховдийра Каташа:

– Хьо а валахьа хелха!.. Хаьий хьуна?

– Хаьа-те!.. И мегар ду! – самукъадаьллачу лейтенанта зала йуккъехь оьрсийн «чечетка» хелхар дира. ТIаккха цуьнан накъост велира. Йуха, Нурседица Расул ваьккхира. Расула дина тIахъаьлла хелхар кхин а хазахийтира хьешашна. Эхь хета Селита, ша хелхайаккха хьовзаяле, Савва Ильична тIехьа тебира.

Керим тIаме вахчахьана школин директор йолчу Кесирас, гулам чекхболуш, баркалла элира хьешашна а, хIокху суьйренна дика кечам бинчу комсомольцашна, – Даудний, Увайсаний а, даггара школин гIайгIа бечу Расулна а. Цуьнан цIе йаьккхича, Нурседин йуьхь къегира…

* * *

Расул кест-кеста вогIура цул тIаьхьа школе, йаго хIума оьшийла хьажа.

Школехь шело кхин ца хаалора. Амма Даймахкана тIехIоьттинчу кхерамо кхолийна латтайора адамийн дог-ойла.

Радиочухула, дикторан гIийлачу озо схьахоуьйтура фашисташа Ленинградна го лаьцна хилар, цигара адамаш мацалло таIабар. Дуьненахь уггаре хазачех йолу и шахьар, цуьнан хазалла ца кхоош, чуьрачу адамех а къа ца хеташ, фашисташа денна а йохош лаьттара, чу йаккхий тоьпаш, бомбанаш йетташ. Бераш мацаллех дадийна догIу хIордан кеманаш а, тухий, хин буха дохуьйтура берашца.

Амма мокхазах тера лаьттара ленинградцаш. Цаьрга радиочухула дерриг а советски халкъан цIарах кхойкхура генарчу къеначу казахо:

– «Ленинградхой! Гур дац эшна шу! Къена Джамбул шух дог тешна ву».

ДЕН ВЕСЕТ

Мархех халла чекхъйуьйлучу маьлхан зIаьнарша гIийла къагийна башлаьмнийн кIайн кортош бен доцуш хьуьйсура карзахдаьллачу дуьнене.

Сендала тIаьхьадахана аьрцнаш сингаттаме гора. Март беттан йуккъера ши-кхо де къегира, «хIинца-м бIаьсте а еъна ели» моттуьйтуш. Амма оццу деношкахь ТавсолтагIеран уьйтIахь xlop шарахь а кхеран кхура тIехуу алкханч, йажа лаьтта охьайоьссинчохь, боргIало, тIекхетта, зIок а йиттина, йийна Iуьллура. Цуьнга охьахьаьжначу Тавсолтас элира:

– БIаьсте йуьйхи… Кхунах бIаьсте хир йац… Май тIекхаччалц.

Баккъал а цул тIаьхьа денош дехха лаьттира шийла, кест-кеста догIанаш а доьлхуш, бIаьсте цкъа а йаьлла йер йуй-те аьлла, хоьтуьйтуш. И кхоьлина денош къагош, радиоссий, газеташий Эскинойчу хаза кхаъ беара: фронтехь а цхьана полке нисвеллачу Иван Саввич Терентьевний, Албастов Керимний, цара «Даймахкехьарчу тIамехь гайтинчу хьуьнаршна», БIаьхаллин ЦIечу Байракхан орденш йеллера. Газеташ вовшашка кар-кара а кхийдош, баккхийбера дешархой а, хьехархой а.

Школин кертахь гулйинчу йуьртахойн митинган президиумехь эсала ул–уллохь Iapa Анна Львовний, Кесирий. Ниночка кара а лаьцна, военкомна йуххехь дIанисвеллера Савва Ильич. Корта а айбина лелара Увайс.

Райкомпартин векало Далхьада шен къамелехь билгалдира xlapa де шозза а хаза хилар: Ленин вина де а дара таханлерниг! Чекхволуш, цо кхайкхира массаьрга а Албастовн, Терентьевн бIаьхаллин хьуьнарех масал оьцуш, тылехь шайн декхарш кхочушдаре. «Асланбек Шериповн» цIарахчу бронепоездана ахча гулдаран а, йуьртахь пачхьалкхан заем йаржоран а верас волчу Тавсолтас хаийтира оцуьнан план Эскинойхь хенал хьалха чекхйалар а, тIе, Даймахканий, Советан Iедалний эшахь «шайн тIаьххьара меже а дIайала Эскинхой кийча хилар а!»

Албастов Увайса шен къамелехь кегийрхойн цIарах элира:

– Ас тешалла до тхо кестта, цхьа-ши бутт баьлча, школа чекх ма-йаьккхи, тхешан берхIитта шераш дузаре ца хьоьжуш, баккхийчарна тIаьххье фронте дIагIуриг хиларх…

Чохь тIараш дийкира.

Селитин тидам хилира: Увайсан хадийна пIелг, цо куьг лелош, вуьйш санна, кхоччуш нис ца лора. Нурседас, лере а таьIна, элира:

– Хьажахь, тапчин лаг озош санна, сеттинчохь биси-кх цуьнан и.

Селита йелакъежира и цунна дага дарах. ЙоьIан йелакъажар шена ду моьттина, Увайс, къамел дIадерзош, Селитегахьа хьаьжира:

– Оха дош ло шуна, – элира цо, «шуна» бохучу дашна тIехь аз а чIагIдеш. – Тхаьш мел халонгахь хиларх, вайн халкъана а, шуна а хьанал хила!

Хьалхарчу могIарехь Iачу Тавсолтас, резахилла, можах ка хьаькхира. Нурседас, шен пхьарс Селитас йухаийзошшехь, куьг айира. Вухахьаьжначу Тавсолтин цIоцкъамаш хебира: «Ванах, кийчча йуьхьIаьржо йу-кх и йоI… Кху нахана йуккъехь хIун ала йоллу-те и хIинца?!»

– Вай тахханехь тIелаца деза, – аз айдина элира Нурседас. – Вешан турпалхойн – Албастов Кериман, Иван Саввич Терентьевн сийнна, кху йесса лаьттачу школин кертахь хIокху бIаьста беш йогIар! И хоуьйтуш, цаьрга йукъахь кехат йаздар а!

Президиумехь Анна Львовнин йуьхь серлайелира. Ша волччохь охьахьаьжира Тавсолта. Нурседас кхин а тIетуьйхира:

– Таханлерачу дийнахь ас доьху вайн комсомольски комитете суо комсомоле эцар а!

Селита ша Iаччохь йулаелира: кхузахь и данне а ца догIура. Цунна гира: хьалха Iачу Тавсолтин ворта цIийелира!

Трибуни тIеваьллачу, колхозан хIинца комсорг а, трактористийн бригадир а волчу, Цултигов Расула школехь йогIа дагалаьцначу бешана оьшу синтарш хилийта тIелецира:

– Амма, аьхка асар деш, дешархоша колхозна гlo дан-м дезар ду! – тIетуьйхира Расула.

– Дийр ду! Дийр ду, – маьхьарий девлира маьI-маьIIехь.

Митинг чекхйолуш, Анна Львовнас, хьалагIаьттина, Кесирин а, шен а цIарах баркалла а аьлла, къамел дерзош, дайшка-наношка дийхира берийн тидам бар, цаьрга дика дешийтар:

– Къаьсттина зудаберашка, уьш йукъах а ца дохуш, – оцу дешнашца йай-й Тавсолтехьа хьаьжира иза. Шех и дешнаш ца тасалучу куьцехь, йовхарш туьйхира Тавсолтас.

Митингехь гулбеллачарна баркалла а аьлла, райкоман векал Далхьад, дагахь воккхавеш, дIавахара. Нурседина вусавелла вахара дIа Тавсолта.

* * *

Малхбузехь чувеъна Тавсолта, вист ца хуьлуш, дIасалелара чухула, бераш чудахказа дара.

– Хезий хьуна, хIей, уьш хIунда хьиэбелла хаьий хьуна?

– Ца хаьа суна-м… Гулам хила мега шайн бохуш-м бара уьш… Хьажий со?

–Эшац! – сацийра Тавсолтас, оцу бехказлонца, мукъане, доладала доллучу девнах кIелхьарайала дагадеъна Нурбика.

– Суна хаьа: хьо йу уьш дIахецнарг!– волавелира Тавсолта. Амма цу сохьтта Даудца цхьаьне йижарий чукхечира. ХIинцца шайн хиллачу собранехь комсомоле дIаэцна Нурседа йекаш йогIура. Кхоьлина волчу дех хьалха бIаьрг кхеттачу Селитас йишина мIар къовзийра, «IадIехьа!» бохучу маьIнехь.

– Схьавоьл! – шена тIаьххье Дауд дехьа чу вигира Тавсолтас.

Дехьа чуьра, неI херайаьллачухула, чIогIа лен ваьллачу Тавсолтин къамел схьахезара:

– Мацах жайна даьккхича кхеттарг хир ву хьо! И хIун ду… йуккъехула, йоIстаг комсомоле ийзор!..

– Дада, хьо дуьхьал ву ткъа комсомолана?

– Вац-те! Велахьара, хьо хIунда волуьйтур вара ас цига, айса вала а аьлла! Зударийн гIуллакх дац иза!.. ХIинца, цига а йаьлла, и буьйсанна собранешкахула лелар дара суна оьшуш! Схьакхайкхал цуьнга!

Нурседа а дехьа чу йигира.

– ЛадогIал! Соьга а ца хоттуш, ахь и хIуьмалгаш леладахь, ас корта схьабоккхур бу хьан! Кхетий хьо?!

Нурседа йист ца хилира.

– Хезий хьуна? Хьоь ца луьй со?!

Нурседа IадIара, ишттачохь шаьш олу: «Дика ду, дада», – ца олуш. Дега а хьаьжна, неIарехьа дIайолайелира иза. Дас тIаьхьашха Iaca ластийра:

– Моьлкъа! ДIабала суна гучуьра!

ДIаиккхина Нурседа неIарх кхийтира, бат а лазош, бIаьштига тIе буьччалг а хIуттуш.

– ДIайала гучуьра! – мохь туьйхира Тавсолтас йуха а.

Нурседа, бетах даьлла цIий куьйгаца дIаса а хьоькхуш, йист ца хуьлуш, чуьра арайелира. Цунна тIаьххье аравелира Дауд а.

– ГIикхдоху-кх ахь и бераш… Ма хилахьа сел кIоршаме! Кхетар бай уьш-м, – йукъагIоьртира Нурбика, тата дайнна йуххехь Селита а лаьтташ.

– КIордийна суна и шун эрна ваIданаш! – когаца неI тоьхна, аравелира Тавсолта…

Сарахь, йуьхь а йилина, хьалххе дIайижинчу Нурседина наб ца кхетара.

«Стенна чуьраваьлла и? – ойла йора цо.– ХIун новкъа ду цунна тхан дешар, комсомоле довлар?» – йух-йуха а хоьттура цо шега. Лаамера йевлла, оьгIазе ойланаш генна дIаоьхура: «Со цкъа-а кхин йист хир йац цуьнга, дIа а-м хьожур йац и… лахь а!» – сацийра Нурседас шен даг чохь дера.

Селита Iуьллура йуххехь, йист ца хуьлуш. Набарна хIорш дIатийначул тIаьхьа, бодашкахь, бай ког боккхуш чуеана, Нурбикас, Нурседина йуххе хиъна, цуьнан коьртах, йуьхьах шен шога куьг хьаькхира. Ненан энжеде куьг девзина, цунна боданехь оба элира йоIа. Йуха Расулан амат дуьхьал а тосуш, набарх йуьйлира иза.

Iуьйранна, цхьаьнгге вист ца хуьлуш, ша схьаэцна гIовтал, маьхьсеш тIе а йуьйхина, йуучух ца кхеташ, гонах хьийзачу Нурбике а дIа ца хьожуш, балха вахара Тавсолта:

– «Карарабовла гIерта-те уьш? Я со тохарлерниг вац-те хIинца?» – ойла йора цо ша новкъа воьдуш.

Нурседа а, Дауд а чохь кхоьлина дара. Селита а цецйаьллера: дас йа тухуш а, сардам буллуш а ца гинера хIинццалц. «ХIун ду-техьа хилларг?» – хоьттура Селитас ша-шега. Даудна а хаьара, деца йа къовса а, йа цо бохург ша дийр дац цуьнга дуьххьал дIаала а шен йиш, бакъо йоций. Цо сацийра: «Цхьадерг цуьнга ца хаьттича а мегар ду». Оцу деношкахь, Дауда гlo а деш, Нурседина райкомехь схьаделира комсомольски билет.

* * *

Школин кертахь беш йогIа йолийра. Маьлхан де дара. Расула, ша ма-аллара, кирлелон машен йоьттина, тоьллачех, лурчахлера синтарш деара. Уьш дIа муха дугIу гайта a, гlo дан а Тавсолта а ваийтинера колхозан правленис. Комсомольцашца цхьаьна Кесирий, Анна Львовний а йара машен тIера синтарш схьаоьцуш а, дIадуьйгIуш а. Дауд а хьийзара шен даимлера мокхачу хуьтан пиджака хьалха, шегахь бен йоцу, и значок а лепош, – значока тIера схьахьоьжура, хьалха цIен бант а латийна, кепки кIелхьара, малх санна, велакъежа Ленин. Иза, таханлера шайн болх къобалбеш, шайна велакъежаш санна хетара берашна.

Расула роггIана тIеоьхучу дешархошна цхьацца синтар лора. ТIейеанчу Нурседас кхоъ дийхира. Тоьллачех хаьржина, кхо синтар дIаделира Расула. Увайса а, Дауда а даьхьира цхьацца! Ор доккхуш воллучу Даудна аьтту агIорхьа шен синтар дIадугIуш Селита а йоллура.

«Дада–бIарна» тIеххьа, хьалхарчу могIарехь, шен кхо синтар дIадуьйгIира Нурседас.

ТIаьххьарчу могIарехь, татола уллохь, дешархошна шен тIоьрмига чуьра гIиpc дIаоьхьуш воллучу Тавсолтех бIаьрг кхийтира Нурседин: массарна а хозуьйтуш, йуьйцура цо, царна хезна а йоцу, асанах бахтарш доху вескет а, жима воттана а, беш кходу урс а, чIода а, хIума йукъаIовду борзморзах а, жIовморзах а, жамбалт а, га хьовзо дечиган гема а, дитта тIера мурйоьлла кевстиг охьахьокху, эшча веназаш а йоху, аьчган гам а, урс ирде ков а… Увайса, xlopa гIиpc а, караоьций, бIаьргашца толлий, блокнота тIе дIайазбора.

– Хьажал кхуьнга а… – велакъежна Тавсолтас, кхин цхьа хIума а гайтира Увайсана.

Йуха а леррина дегахьа дIахьаьжна луьста цIийелира Нурседа: хьастагIа буьйсанна шен цунах хилла йолу челакх ойла дагаеана, «ма дика ду-кх и цхьанна а хуур доцуш», – элира цо дагахь ша-шега. ХIинца туьркан синтар, бер санна, маракъевлина, ор тIе хьош воллучу Тавсолтина тIейедира Нурседа:

– Дада, ас гlo де хьуна!

Малх тIехьаьжча санна, йуьхь серлайелира Тавсолтин:

– Диэ, хьайна лаахь, – хаза а хеташ, шена ца оьшу гlo дайтира цо йоIе: хьастагIа дуьйна вовшашка дист хилаза дара и шиъ.

– ХIинца дIагIо хьайн метте! – йоI сихха йухахьажийра цо – совнах дерг осал хетара.

Тавсолта, шен болх чекх а баьккхина, дIавахара.

Расул тIаккха тIевеара йоIана:

– Ахь кхоъ хIунда дуьйгIи, Нурседа?

– Цхьаъ – сан, важа – Терентьевна, кхозлагIннг – Кериман цIарах дуьйгIи-кх, – элира Нурседас. – Шаьш цIабаьхкичхьана цара а хьалакхиор-кх xlopш!

Расул, ойлане охьа а хьаьжна, соцунгIа хилира: цо шен дагахь цу сохьта тIаьххьара сацийра и йоцург шена кхин цаэшар.

ГIодина а ваьлла, Расул а дIавахара.

«Дада–бIар» долчуьра дIа, тIехьарчу ахкана тIекхаччалц, xlopa могIарехь пхиппа а долуш, хьехархочунна хьалха дуьххьара школе баьхкина дешархой санна, дIахIиттира дуткъий синтарш.

Дешархой гул а бина, Дауда шен некха тIе куьг даьхьира, вела а къежаш:

– Комсомольски комитетан цIарах оха сацам бина, дешаран отметкаш дика а йолуш, шен дитт диках кхиочунна xlopa баттахь xlapa значок йала! – цунна хаьара берашна и значок хазахетийла.

Синкъераме гlyгl делира. Цу дийннахь, и дерриге дуьйцуш, Нурседас йаздина кехат дахьийтира дешархоша фронте.

* * *

Кху аьхка йижарий уьтталгIачу а бовлуш, Дауддий, Увайссий чекхвелира… Шимма а дийхира военкомате шаьшшиъ, тарлахь, цхьаьна полке хьажавар.

Военкомо, тIамехь лазийна чолакх куьг хIоранна белша тIе а дуьллуш:

– КIентий иштта хуьлу! – элира…

Сарахь школехь йинчу комсомолийн собранехь, фронте воьдучу Даудан меттана Нурседа хаьржира комсорг. Селита комсомоле а ийцира… Шимма а, школера чуйеъна, буьйса йуккъе йаллалц, Нурбикица цхьаьна, кечйира кхана эскаре дIавоьдучу Даудна оьшу хIумнаш.

Iуьйранна, сиха хьаьвзина, бевза-безачийн Iодика а йина, Дауд хIинца нара тIехь ойлане Iачу Тавсолтина хьалха хIоьттира.

– КIант! – элира Тавсолтас, – вай йуха гой а ца хаьа, Дела воцчунна! Ас сайн весет цундела хьалххехь дIахоуьйту хьоьга. Адамна дуьнен чохь массо хIуманал дукха дезарг шен са ду, шен сил а дезарг – бер ду! Амма, хаалахь, берел а хьоме бу, хьуна, Даймохк! Хьо лахь а, висахь а, Даймахкана хьанал чекхвалар – сан уггаре а хьалхара весет ду хьоьга! Иванца, Керимца йохье валий, дика кхочушделахь командиро тIедиллинарг! Ца оьшучохь хьайн корта, майралла гайта a гlopтий, Iожална кIел ма лацалахь, амма толамна оьшучохь – и кхоо а ма гIорталахь! ТIаьхьенан ойла тIех йиначух къонаха ца хилла! Iожаллех ларло, амма ма кхера! Тахана дуьххьара араволу хьо хьайн цIентIера: дин некъаца бевза, кIант арахь вевза. Адамашца дог цIена, ийна хила. Царна дика дан мало а ма йе, вониг дан сих а ма ло: ахь диннарг, гобоккхий, духакхочу хьуна. Йуххерчарна хьайн хIума а ма кхоае: нахана делларг – йуха карийна, шена дитинарг – дайна. Хьайна оьшург дика Iалашде, амма хIуманна тIехь сутара ма хила: кIезиг эшнарг хьолахойл а тоьлла. Нахаца чорда ма хила, амма сов кIеда хила а эшац: тIех эсалла – осалла йу. Сов муьста хилахь, наха охьатосур ву, тIех мерза хилахь, верриг дIакхоллур ву. Де тоьлча кура а ма вала, амма де эшарх – кураллех а ма вада: коьртаниг – къонахалла йу! Бакъду, ойла йичахь – дуьне дош дац!.. Амма, кIоргга ойла йича, дуьненал дош долуш кхин хIума а-м дац кху дуьненахь… йуха а къонахчун цIе йоцург! Цундела даьхнел а чIогIа ларйе хьайн цIе: веллачул тIаьхьа а йуьсуйерг иза йу. Хьуо санначу нийсархошлахь накъост харжа – дог цIенаниг, куьг чIогIаниг: цхьана косказа тIехь гена вахалац… Ткъа кегийчу сакхаташна тIехула доттагIчуьнца эгIа кийча а ма хила: айп данне а доцу доттагIа лехнарг ванне а доттагI воцуш висина. ГIалат гечде, йамартло ма гечйе. Хьуо даим тешаме а хила доттагIчунна: накъост кхерамехь а витина, хьуо кIелхьара валахь – дийна воллушехь велла ву хьо тIаккха – хьайн синца! Амма накъостех тарвалархьама цаьргара вониг схьа а ма эца. Цкъа а ма Iамаделахь маларрий, цигаьркий! Зударшца леррина оьзда а хилалахь! TIe… хьо мукъаваьллачу сохьтехь цIехьа кехат а даийталахь! – дехха дийцира Тавсолтас ишта, йукъ-кара соцунгIа хуьлуш, ойлa йеш, кицанаш лехьош. Дийцина ваьлча бIаьрг-негlapш охьадийшийра цо, кIанта аьндолчуьнга ладоьгIуш.

– Дика ду, дада! Ма кхералахь, со ледара хир вац хьуна!

Оцу къамелан а, кху сохьтан а доккхаллех кхетта Дауд ша лаьттачохь вулавелира.

Тавсолтас, нара тIера хьала а гIаьттина, меллаша маравоьллира и. Шен некха тIеоззийначохь латтийра цо и вехха, дагахь доIанаш доьшуш. Ден куьг тIедижжинчохь, шен кач логана тIетаьIча, тIуналла хаайелла, цецвелира Дауд – бIаьрхиш ду моьттина. Амма и кхийтира: уьш дан а дара, кху чу а вале, дехьа чохь, кхунах къаьстинчу нанас, xlapa мара а къевлина, кхунна тIе Iенийна бIаьрхиш. Дас меллаша дIахийцира воI.

– Дада, ахь ма-аллара, вай йуха гой а хаац, сан а ма дара хьоьга цхьа дехар… мегар делахь.

Йижарий комсомолехь хилар ша дIавахча, дена гучу ца долуш, дуьсур доцийла хаьара Даудна.

– Дика ду, дийца!

– Со цIера ваьлча а цу шина йоIе, уьш кхин йукъах ца бохуш, дешийталахь, дада, цхьа шо бен церан дисинарг а дац!.. TIe, уьш ледара а бац хьуна, дада!

– Дика ду! – аьлла, кIант кхин цкъа мара а воьллина: – ГIуо, хьайна! – аьлла, дIахьажийра Тавсолтас, ша тIаьхьа а ца волуш.

* * *

Дауд а, Увайс а, цаьрца цхьаьна эскаре боьлху кегийрхой а райцентре кхаччалц новкъа баха бахара Кесирий, Анна Львовний, Селитий, Нурседий, лакхарчу классашкара дешархой. Йуххебевлла уьш а болуш, тIеман заманан иллешца, гIашсалт санна, отрядан кепехь богIура, луларчу йарташкара а тIехь вовшахкхетта, призывникаш, шайна хьалхаваьлла райвоекоматера векал а волуш. Райцентр йара Эскинойра дIа, Яьсси-хих а ваьлла, дехьарчу орцахула гIаш вахча, сохьтехь бен некъ боцуш…

Орцан хьуьнахула чекхбовлуш, шайн могIанаш дохийна призывникаш а, уьш новкъа бохурш а, иэ а белла, шишша-кхоккха цхьаьна богIура. Нурседа Даудца йара: цхьаьна догIу Анна Львовний, Селитий, Увайссий кIеззиг тIаьхьа соьцура. Луьстта сенйелла хьун къорра гlepгlapa. Бай хьоькхура аьхкенан мела мох. Синкъераме декара олхазарш. ЦIеначу хIаваэхула йаьржинчу бес-бесарчу зезагийн хьожанна кортош чохь шатайпа зов лаьттара. Анна Львовна кест-кеста тIаьхьа соцура, зезагаш лехьош, тIе, къоначарна вовшашка дош ала меттиг йалийта а лаьара цунна. Амма и дIакъаьстича, xlapa шиъ, шаьш хIун эр ду а ца хууш, дегнаш чуьра схьагIерта коьрта дерг легашкахь соьцуш, мелхо а дист ца хилалуш догIура. ТIаккха Увайс, некъаца нислучу, шена дика девзачу, Селитина наггахь бен цIераш а ца хуучу, диттех, бецех, зезагех лаьцна дийца велира:

– Иза къахьашто ду… тIе стом ца лета… сов чIогIа ду, шех неIаршший, корашший деш. Xlapa маъ ду, дIогарниг, кхунах тера а долуш, дак ду, дакх дац. Ламанца долу. Цуьнан кевстиг кхин а шера, цIена хуьлу… И сула ду, цIулла дац. ЦIулла кхин ду. Xlapa а ламанца долу. Кхунна тIехь, хурманаш санна, мерза стом хуьлу. Амма кхуьнан сий кхечунна ду: кхунах бо дечиган пондар! Кхунах лаьцна олу и вайн йуьртарчу цхьа бIаьрг боцчу Хьасана а шен илли тIехь:

Хьуьнах декъазчу сулан пондар,

Желахь декъазчу газанан пхенаш,

Йуьртахь декъазчу соьга кхечи…

Увайсна кху орцахь массо а тайпа дитт девзара. Уьш хазахеташ дуьйцура цо йоIана. Шиннан а синош кху сохьта Iаламах а, вовшех а ийнера. ХIинца бецаш йийца вуьйлира Увайс.

– XIapa цкъарг йу… иза – акха хох… ткъа иза боь бу – акха саьрамсекх. Ламанхоша, ата а отий, далланашний, чуданашний чудухку боьш а, татеш а. Кхунах заIпар олу, шех шекъа доккхуш буц йу xlapa. Кхунах – бIаьста олу. Xlapa хьакхайелча чкъурах ноткъа йо. Ткъа xlapa – лаьттамуьстарг йу, динбергах тера, амма цул йаьржино, муьсто чам а болуш, и санна, сурхашний, IаьржбIаьрганий дарбане а йолуш… ЧIирбаI… ГIантбаI… Йиппарш… Липпар…

Ламанца йоцуш а, Увайсна ца йевзаш а буц йацара.

– Ахь-м суна дийнна ботаникан урок йели, Увайс! – йелакъежира Селита.

Увайс соцунгIа хилира. Цуьнан дог кхечунах дуьзнера, цунна кхин дийца лаьара. Анна Львовна, башха герга йоцуш, тIаьхьо йогIура. И шиъ схьадогIуш хIинца некъан йистошца нислора бес-бесара зезагаш: цIелерг, тобалкх, петIамат, басар олу сийна зезаг; лаьмнашца шелонгахь а кхуьу, цIен бос болу – шелла; ал-цIен зIам; можа-цIен доьра-зIам; пац-зезаг, чахкар-зезаг… Селита цецйохура Увайса, цунна хезна йоцу цIераш йохуш. Увайсана тахана хьалхачул а хьоме хетара маьI-маьIIера схьахеза олхазарш а: эхь доцу хьозарчий, оьзда чIегIардигаш, даима цхьаъ хоьтту хIуттут, гуттар цхьаьнга кхойкху хенакIур, дукха йека чIегIагаш, охьахиъначохь хаза сетта хIурцIалдиг – масане дара уьш кхузахь! Уьш массо а хIинца къаьсттинчу тидаме лоьцура цо: дIо ломан бердаца, дIасауьду алкханчах тера, шоршал а, дитташлахь лечкъа можа-къорза селасат а, и жима мерцхалдиг. Сийначу стигалан куьзгана тIе шайн аьзнийн зевне туьтеш хьоьрсура нIаьвлаша. Аьхкенан йуьххьехь хуьлу и массо а тайпа олхазарш гучудевллера таханлерчу кху тамашена хазачу дийнахь. Уьш дерриш а девзара Увайсна. Шен кхетаман кIоргенехь кхузахула ша тIаьххьара вогIий-те аьлла, шекволчу Увайса, хIинца къаьсттина самадевллачу бIаьргашца, сутара чухуьйдира гонахарчу Iаламан хазалла: бацашлара схьакъеда зезагаш а, дIо стигалхула йоьлху дато мархаш а, йуххе йогIу Селита а – дерриг а, хьалхачул а къегина гуш, шен даг чохь сецадора Увайса.

Эххара некъан йистера схьадаьккхина цхьа доккха даьржина петIамат кховдийра цо Селите:

– ХIа, дIаэцахь xlapa, Селита!.. безамна!

– Баркалла!..

ЙоIа и атта дIаэцарх майраваьллачу, xIapa сахьт а кхин хир доцийла хуучу, кIанта:

– Селита! Суна йеза хьо. Соь хьожур йуй хьо? – хаьттира.

ЙоI тийна йогIура.

– Алахьа, Селита! – цуьнан и цIе йоккхуш а там хуьлура кIентан дагна.

– Ткъа хьо хьоьжур вуй соьга?.. Хьуна со цигахь йицлахь? – кIентан бIаьра хьаьжира Селита.

– И санна дерг хила йиш йац цкъа а, Селита!.. Алахьа!..

– Хьоьжур йу.

– Со везий хьуна… жимма а?..

ЙоI тийна йогIура.

– Алахьа!

– Ца везахьара дош лур дарий ас?.. Веза!.. Веза!.. – йоIа шозза аьлла долчу цу дашо гонахарчу Iаламан йерриге а хазалла шена чулаьцна, тIома даьккхира Увайсан дог.

– Селита! Соьгара кехат цадарах, со тIамехь вийна аьлла, хьайна хазарх – иза билггал бакъду йа дац къастталц, хьайн дашах йуха ма йаьллахь! ТIамехь хIуъа а хуьлу боху, хьуна… Со вуха вогIур ву хьуна! Со цIа кхаьчначу дийнахь гуттаренна а цхьаьнакхетар ду вайша!

– Кхерам бац хьуна!.. Иза а аьлла, соьга кехат ца йаздеш Iен-м ца воллу хьо?

– ХIан–хIа! XIop мукъачу сохьтехь йаздийр ду ас хьоьга кехат… школе.

– Жоп доцуш дуьсур дац хьуна. Йазделахь, Увайс, со хьоьжуш Iийр йу хьуна! – барт хилира церан.

– Селита! Вайнехан Iедалехь, ишттачохь, барт чIагIбеш, кара хIума луш хуьлур-кх!..

– Суна xlapa зезаг тоьар ду!.. Хьоьгахь… сан йовлакх а ду! Царел тоьлаш кхин хIун йу вайшинна?

Шен кофтин кисанарчу блокнота йуккъе диллира йоIа зезаг:

– Xlapa-м ас лардийр ду, хьуна, хьо цIа кхаччалц!

Селитин куьг лаца гIоьртира Увайс.

– ХIан-хIа! И мегар дац! – йухахилира йоI.

– Селита! Вайша бохучу тIехь хьо йелахь, вайшиннан барт чIагIбеш, куьг дала-м деза ахь соь, хьо сан хирг хиларх дуй бууш… Ас дуй боу, хьуна, xIapa Iалам теш долуш: вайша дийна а долуш, хьо йоцург зуда хир ма йац сан!

Увайса йоIе куьг кховдийра. Селитас дIаийцира.

– Ас а боху: вай дийна а долуш, хьо воцчуьнга гIyp ма йац со!

КIентан дог тешшош, доггах дийкира йоьIан аз.

Цу сохьта, Увайсана зезагийн курс а, Селитина зазкочар а дохьуш, схьакхечира Анна Львовна.

– Варийлахь, Увайс, школе йазделахь! – элира хьехархочо. Къона йогу церан беснеш гича кхийтира и кхеран къамел даггара нисделла хиларх. Хьуьнхара арабевлча, эскаре боьлхурш йуха а шайн могIаршка нисбелира, вуьйш уллобевлла а богIуш.

Шайн эшарца, шайн гIовгIанца дIакхечира уьш райцентре. Эскаре баьхнарш военкомата хьалха дIа а хIиттийна, кIеззиг къамел а дина, военкомо тIаккха омра дира, киралело машенашна тIебовла аьлла. Эскаре баьхнарш, тIаьхьабаьхкинчеран Iодика йеш, хьаьвзира. Дауд мараиккхира йижаршна а, Кесирина а, Анна Львовнина а. ТIаккха, Эскинойхьа бIаьрг а тоьхна, машена велира. Увайс Кесирина мара а иккхина, Анна Львовне куьг а луш, Iодика йина ша ваьллачул тIаьхьа, шина йишига дIа а хьаьжна, висира. Анна Львовна сакхйелира: цунна хаьара вайнехан Iедалехь нехан мехкаршка Iодика йеш куьг далар, йа мараэккхар ца догIийла. Амма xIapa меттиг шатайпа меттиг йара: нах луьрчу тIаме дIабоьлхуш.

– Ткъа кхеран Iодика йан ца лаьа хьуна? – йелайелира нохчийн гIиллакхех кхета Анна Львовна. ТIаккха Нурседас майрра куьг дIакховдийра Увайсе. Цул тIаьхьа Увайса а куьг делира, ша муха, хIун дича нийса хир дара-теша бохуш, йоьхна лаьттачу Селите: куьйгаш лецна а долуш, и шиъ вовшийн бIаьра хьаьжира – оцуьнца, дашза, кхин цкъа а, чIагIбира цара шайн хьуьн чохь хилла барт. Увайс тIаьххьарчу машена велира. Къона эскархой къайлабевлира, машенаш тIера схьа куьйгаш а лестош… Ойлане тIаьхьа хьуьйсура бухабиснарш. Уьш новкъа баха хIинцца схьакхиъна Расул, цIийвелла, ша-шех вогуш лаьттара, ша тIаьхьависарна. Нурседа шех кхаьрдий-техьа аьлла, дагахь эхь хийтира цунна, шел кегийнаш кхин цкъа а, ша цIахь а вуьсуш, тIаме дIабоьлхуш а байна: Нурседа баккъал а кхоьлина хьаьжира цуьнга.

Анна Львовнина дагатесира: «Сийлахь-доккха декхар тIелаьцна цара… амма… буха ца боьрзу берш а бу-кх цаьрца»…

ХIинца, Увайс а дIавахна, ша йуьсучу Кесирица цхьаьна цIехьа дIайолайелира Анна Львовна.

Школера божарий тIаккха а бехха лаьттира, дIабаханчарна тIаьхьа хьуьйсуш…

Шайн йуьрта йухакхаьчча а, кегийрхойн бIаьргаш чохь, хIинца а даза дисина, суйнаш догура, зударийн бIаьргаш чохь, охьаэгаза дисина, хин тIадамаш лепара…

БУЬЙСАНАН ДЕСАНТ

Гуьйрено басешна тIера баьццара хут оззийна охьа а даьккхина, царна можа кортали тIетесира. Амма иза а, де-дийне мел дели, сихха макхлуш догIура. ДогIанаш дуьйладелира. Денош сихха шеллуш, мохо раз деттара дерз. Дерзаца наггахь хаалора лайн жоржан буьртигаш а – тIетеIачу Iаьнан геннара геланчаш. Мох, цкъацца кхин а карзахболий, Iаннашкара барзах схьахьодий, буьйсанна сахиллалц такхорех каетташ, тхевнаш дегош, yгlypa. Кхин а сингаттаме хетара, вуьшта а сакъерадала кIезиг бахьанаш долчу йуьртахь.

Фронте баханчу Даудера а, Увайсера а кехаташ доцуш, тIе Терентьевгарий, Керимерий догIурш а севцца, хIинца къаьсттина сахьийзара цIерачийн. Газеташий, радиоссий схьакхоьхьура фронтера буьрса хаамаш. Адамаша, лергашца ладоьгIна ца Iаш, шайн дегнашца а ладоьгIура радион дикторе, цуьнан озах а хаан гIерташ фронтехь хилла болу хийцамаш.

Йурт, гlap йайна, таьIнера, амма дорцана гулйелла марха санна, йулайелла хетара.

* * *

ТIаьхьо чувеъна Тавсолта дIавижа кечвеллачохь цхьамма-м кор туьйхира: боданехь халла къаьстира райкомерчу Юсупов Далхьадан амат. Цкъа шен бете пIелг а баьхьна, меллаша куьг ластийра цо, арахьа кхойкхуш. Лаан доцийла кхетта Тавсолта, сихха барзакъ йуха тIе а дуьйхина, чуьранаш сама ца бохуш, меллаша аравелира. Далхьада, шаьшшиъ сельсоветехьа дIавоьдуш, шабарца дийцира:

– Немцойн кема, ЧIап-ломан тIоьхула а хьаьвзина, цига боьра чу хIинцца десантхой а кхиссина, дIадахна… Уьш схьалеца кечйина группа лаьтта вайшинга хьоьжуш. Цигахьара гIашнекъаш дика девза аьлла, хьо дагавеанера тхуна…

XIapa шиъ дIакхаьчча, группах ах, коьртехь кхузарчу гарнизонера лейтенант Еланцев а волуш, дIайахана хиллера, десантхой тIебогIу некъ дIалаца. Ткъа йисинчу группин ах, коьртехь хIинца Далхьад а, милицера капитан а волуш, десантхой бухабовла тарлу некъ царна тIехьашха бехка новкъа йелира, массеран а карахь кийчча герзаш а долуш.

Боьрахула, йукъ-кара соьцуш, богIура xIopш: бодашкахь Тавсолтина а халла къаьстара гIашнекъаш. Эххар, мархаш дIаса а хилла, схьакъедира беттан марс.

– Хьажал! – сецира Тавсолта. Схьаийцира, дукха хан йоцуш, дойна диттан га. И саннарш кхин а гора Iохкуш. – Кхузахь чукхийсина и йовсарш: дукха ду маждаланза кIеда гIаш а…

Беттан марс мархийн йарашлахь йуха а байра. Капитана, дуьхьал йовлакх а лаьцна, лаьттахула лохха электрофонарь хьовзийра: эткийн лараш йара!

– Кху лорах гlyp ду вай, – сацийра Далхьада.

Кестта ЧIап-ломан когашкара схьа герз долу хезира.

– Вайчех дац, – билгалдира Тавсолтас.

Дуьхьала а тоьпаш йийкира.

– Вайчара йетта, – соцунгIа хилира Тавсолта.

Тапча а карахь Расул хьалхаиккхира Далхьадна:

– ТIеххьашха тIегIо вай царна?

– И кхераме ду: кхиссарш хилахь, царна хьажийнарг вайчарна а кхета тарло, – ца магийра и капитана, – мелхо а кхузахь дIатеббина собардан деза: десантхой эххар а бухабевр бу. ТIаккха, кхуза уьш схьакхоччуш, гойтур вай царна. Дийна карабахка а мега, гуо лаьцнийла хиъча.

Далхьад резахилира. Йуха а герзийн татанаш схьахезира. ДалхьадгIар тапъаьлла дIатийра…

Цу хенахь ЧIап-ломан когашкарчу боьрахь, боккхачу шина кхерана йуккъехь, хьуламна бегIийла меттиг а карийна, севцнера десантхой, шаьш гучубевллийла а хиъна, кхеташо йан. Уьш кхоъ вара: немцо, нохчо, оьрси. Царалахь коьрта волчу немцойн лейтенанта элира, ладугIу аппарат цкъа шен лере а йаьхьна:

– Вайна тIаьххьашха богIуш бу. Духадовлийла йац. Хьалхара некъ а дIалаьцна. ХIун де вай?

– ТIамца чекхдовла деза вай! Хьуьн чохь некъаш дукха ду, – элира нохчийчо.

– Нийса боху! – тIетайра оьрси.

– ХIан-хIа! – корта ластийра немцойн лейтенанта. – Вай гучудевлла. Кхузара вай цара довлуьйтур дац. Ирх-пурх а схьалоьцур ду. Йа къовсаделччохь дойур ду дерриш а. Цул тоьлу – карадахча. Шен лаамехь йийсаре ваханарг вуьйш Iедал дац, тIе йийсарехь вай деха а Iийр дац: вайчара хуьйцур ду. ТIом а кестта вайн толамца чекхбер бу. Вай барт бинчу легендица, хьо немец ву! – тIе пIелг хьажийра цо оьрсичунна. – Хьо – румын ву! – нохчочуьнга элира… – Вешан эскар лоьхучохь, гIалат а девлла, чукхиссина вай… Вай карадоьлху! И сан омра ду! – аьлла цо, ладугIу аппарат а, компас а тIулга кIел хьулйира, карта кхуззахь, чим беш, дагийра. ТIаккха, хьалхахьа дIабуьйлабелира уьш, гIожа буьххьехь кIайн йовлакх а айъина.

* * *

ДалхьадгIарна тийналла йахйелча санна хийтира. Хьоьжуш Iен кIорда а дина, цу агIорхьа дIабуьйлабелира хIорш, десантхойн лорах ца туьлуш, лар а луш. Боьрах чекхбевлча гира, дIо йуьрта боьдучу новкъа дIайоьду бодане пхьоьха. Кхийтира: вайнаш бу, десантхой а лецна боьлхуш. Царех, кхаьрга хаам бан тIевеана жимха а схьакхетта, хIорш а царна тIаьххье сельсовете дIакхаьчча, эскаран хьаькамаш чубаханера, йийсархой а эцна, арахьахула неIаре гIарол а хIоттийна. Биснарш, тоба а йина, арахь лаьттара. Милицин капитан а, Далхьад а чувахара хецца. Тавсолта а, Расул а арахьарчаьрца висира. Кестта милицин капитан йуха аравелира цхьана накъостаца: хIоранна тIе а воьдуш активисташкара дIагулдира цо шаьш цаьрга делла герзаш. Тавсолта чордо вистхилира цуьнга:

– ХIай, дукхавахарг! Шуна некъ а гойтуш, шуьцанна къахьегна вара-кха со а! Со чувитийтахьа!

– ХIун до ахь цу чу вахана? Уьш гIали тIе дIабуьгур болуш ма бу хIинца.

– Хьожур вара-кх, цкъа мукъна, и немцой муха бу: адамийн сибатехь, мукъане а буй-те уьш.

– Дера, бу-кх… Цаьрца-м, хьаха, цхьаъ нохчо а, цхьаъ оьрси а ма ву!

– Тпуй! НеIалт кхарна! – лаьтта туйнаш а тоьхна, дIавахара Тавсолта.

* * *

Далхьадна, чу ма-велли, вевзинера соне а хаийна Iан «румын»: иза ЧIебарлахь туьканахь болх бина, маццах и туька а йаьхьна, цкъа чохь а ваьллина волу Хожа вара, Далхьадна, цигахула командировкехь лелаш, дуккхазза а гина. Хожас тIаккха охьадийцира ма-дарра дерг: кхузарчийн дог-ойла Iедална дуьхьал ира-кара xIoттo дахкийтина шаьш аьлла.

Власовцо а къайла ца даьхьира шена хуург:

– Кхин а тIебахка безаш десантхой бу… Цундела кхузарчу бахархошлахь уьш тIеэца кийча берш хьалххехь билгалбаха дезаш а дара тхо…

Вукху соне а хаийна, Iавеш волу немцо цабезамца хьаьжира цу шинга.

– ХIинца ахьа хIун олу! Хьан легенда-х йуьйхи! – хаьттира чекисто.

– Ас шуьга хIумма а эр дац! Со гIалитIе дIавига! – куро сеттира немцо шен гIанта тIехь.

– Цигахь-м эр ду, хьуна, ахь! – велавелира чекист.

Цу буссехь уьш гIалитIе дIабигира…

* * *

Тавсолта чукхаьчча, чуьранаш, массо а тIе хIума а йуьйхина, лампа а латийна, чухула дIасалелаш бара.

– Хьо ма хьиэвели… ЧIап-ломахьара тоьпаш йуьйлу а ма хезира… ХIун дара? – хаьттира Нурбикас.

– ХIума дацара… ДIадийша! Iуьйранна дуьйцур ду!.. Сахила а дукха зама ца йисна…

Iуьйранна доьзале ша буса лелийнарг а дийцина, Тавсолта балха дIавахара.

ТАВСОЛТИН ДАГАЛЕЦАМАШ

Сихха дIакхача дагахь ког айббина вогIура Тавсолта.

«ХIунда кхойкху-те Далхьада соьга йуха а сел хьалхе?» – ойла йеш.

Йуьртах а ваьлла, Яьссин тIай тIе xIapa кхоччуш, гIалахьара схьайогIу цхьа грузовик некъ схьахьаьвззачохь, хIокхунна а гуш, жимма соцунгIа а хилла, цу тIера сиха охьаиккхира цхьа стаг: кирзан эткашца, йуьхь йаьлла, мокха тиша плащ а йуьйхина, сира месала куй а коьртахь. Ша цхьанна а гой-те бохучу куьцехь, къушха дIаса а хьаьжна, цIеххьана Тавсолтех бIаьрг кхетта, кхунна тIевеара иза, кхоьручу кепехь шена гонаха а хьоьжуш.

– Ассалам Iалайкум, Тавсолта! – элира меллаша.

– Iалайкум ва салам, – аьлла, салам схьа а эцна, Тавсолта дIахьаьжира цуьнга и мила ву ца хууш, цхьаннах-м теро хеташ.

– Со-м Тойсум вай! Ца вевза хьуна? – велакъежира тIевеънарг.

– Ха-а!.. Ганза мел дукха хан йара!.. Марша вогIийла… Ахь хIун леладо? – хаьттира Тавсолтас, шен цуьнга боцу безам ца гойтуш, кIедочу озахь.

– Делан дуьхьа, Тавсолта, хьо Делах тешаш стаг а вара, ас доьху хьоь, цхьаьнгга а ма хьахадахьара ахь со хьайна кхузахь гар: лаьцначуьра ведда вогIу со, со лоьхуш тIаьхьабевлла а бу. ХIинца дIалачкъа меттиг оьшура… Ца хаьа хьуна бегIийло меттиг?

– Хаац, дера-кх! Карор йара иза-м! – аьлла, Тавсолтас кхин тIе ца лецира Тойсум. Сихха йоьду и машен, Тойсуман охьаэккхан аьтто беш, жимма соцунгIа хилар шеконе лецира Тавсолтас.

– ХIа, со ваха! – аьлла, Тойсум йуьрта йистехула хьуьн чу дIатаьIира.

Тавсолтас, цунна тIаьхьа а хьоьжуш, ойла йора: «Баккъал и лаьцна а ма вара, итт шо хан а тоьхна, амма хIинца цуьнан леларан кеп, и веддачух тера йоцуш, цхьана куьцанна цо хIитточух тера а ма йу… Райкоме дIа ма кхаьчча, Далхьаде-м дуьйцур дара ас иза», – бохуш, Тойсумах шена мел хуурш хIинца дерриш духа дагалоьцуш вогIура Тавсолта.

* * *

Тавсолтас цунах дуьххьара тамаш бинарг дара, I929-чу шарахь, дукха хан йоццуш да велла, ша висинчу Тойсума хIетахь, йуьртахойн гуламехь, шен ден вешех Албастах кулак веш куьг айар. Албаст, болх бан хууш, латта а девзаш, дика ахархо вара, Тойсуман къеначу дена дуккхаза a гlo дина а волуш. Цул тIаьхьа Тойсума, комсомоле а ваьлла, кхин а чIогIа дакъалецира колхозаш йохкуш а, кулакаш йуккъера дIабохуш а.

Тавсолтина дагадогIу: цкъа хьалха, баккъал а кулакех тера волу, иттех гомаш а, ворхI йетт а болуш, эвла йисттехь шенна веха Хьаьрмий, йуьрта йуккъехь, хIинца сельсовет йолчохь, шен туька а йолуш, хилла Бахаттий кулакаш биначул тIаьхьа, йуьртахь кхин кулак ван тамехь цхьа а вацара. Амма Тойсума а, и санначара а хIетахь, Сталинан кхайкхам кхочушбеш, «кулакаш» бу бохуш, шайн сискалх бехира «середнякаш» а. Колхозе бовла резабоцчу къехойх а бира кулакаш, «кулакийн цIонганхой» аьлла, цIерш а техкина. Дукха хан йалале, цу йуьртахь латта дикаха девзачех ах гергга ахархой, кулакаш бу аьлла, бахамах а, йуьртах а бехира. Йурт хьалхачул къийелира, ахархойн дог ийшира: итт шо а ца даьллера цара, латтане сатуьйсуш, иза къуьйсуш, деникинхошна дуьхьал цIечу байракха кIел, Советан Iедал доккхуш, тIом бина, эххар толам а баьккхина, Ленинан партис халкъана и латта делла а. Амма Сталинна хиира иза кестта халкъера йуха дIадаккха, дерриге халкъах шен йалхо а веш. Иза Сталина кхочушдира Тойсум санна болчарна тIе а тевжина.

Ткъа муьлш бара хIетахь йуьртахь Тойсум санна берш? Къехошна йуккъехь а дукха бара, цхьацца бахьанашца де эшарна, къахьега тIера а болуш, амма, аьтто ца нислуш, кIелбиснарш. Делахь а царалахь кхин тайпа а дара: болх бан цахаарна йа и доггах бан мало йарна къийбелла, оцу хьолах а боьлла, и хийца а ца гIерташ, иштта дIа бехарш.