Міланькі

1...

Да акна падляцеў шпак. Чорны, з шэрым бліскучым адлівам і з белаватымі плямкамі, са светлай стройнай грудзінай і з гэтакай жа, светлай, меткай на лбе. Усеўся на ніжнюю ліштвіну, з гарэзнасцю зазіркаў сюды, у пакой, як гаворачы: «А вось і я. Ці вы ўжо забыліся пра мяне, падумалі, што я куды паляцеў?»

Пасля паволі падняўся, часта замахаў крыллямі, сеў на адчынены люфцік, крышку адтапырыўшы жывот, і паглядзеў ці то з крыўдаю, ці то з яшчэ большай гарэзнасцю. Але ў клас не заляцеў. Як пабаяўся надакучыць.

Дзеці не зважалі на такога госця-свавольніка. Ён, кормячыся ля школы і ўжо зусім прывыкшы да людзей, вось кожны дзень садзіўся на гэты люфцік, пазіраў у пакой і чакаў пачастунку.

Васілец не захацеў крыўдзіць даўно знаёмага госця няўвагаю, падышоў да акна, падміргнуў, а потым дастаў з кішэні пінжака загадзя прыгатаваную скібачку хлеба, адламаў краёк і падаў. Шпак з радасцю зазыркаў маленькімі вочкамі, нагнуўся, схапіў з далоні хлеб і пырхнуў назад. Апусціўся ў блізкі скверык на парыжэлы ўжо за жнівень дзірван.

Адразу ж, як зваліўшыся з неба, падляцелі тры зусім маладыя, сёлетнія, шпачкі — яшчэ ў шараватым, мяккім, неабсіўраным пер'і, вельмі бойкія і палахлівыя. Мігам адабралі ў бацькі спажыву, піхаючы адзін аднаго, раздзяўблі, пахапалі крошкі і разляцеліся.

Васілец кінуў праз люфцік шпаку-бацьку астатак хлеба, усміхнуўся і падумаў: «Яшчэ нядаўна ты, наш мілы свавольнік, адзін выгульваў, весяліўся, толькі сам ласаваўся ля пас, а цяпер ужо табе трэба думаць і пра іншых. Вось так, браце...»

Як убачыў, што шпак са смакам дзяўбе скібку, Васілец задумліва паківаў галавою і адвярнуўся ад акна. Не ўзняў рукі і не зірнуў на гадзіннік, але адчуў: вось-вось павінен ужо закончыцца ўрок. Прыпыніўся ля крайняй парты, прыслухаўся — і праз зачыненыя дзверы добра пачуў: напраўду тэхнічка, ужо смела зарыпеўшы дошкамі, прайшла па калідоры, зняла з цвічка стары медзяны званок, ненаўмысна, мусіць, зачапіла ім аб сцяну, а пасля звонка задзынкала.

— Пасядзім яшчэ крыху, сябры, давядзём работу над памылкамі да ладу...— прамовіў Васілец, бачачы, як васьмікласнікі (а ён і сёлета выкладаў ім беларускую мову і літаратуру, быў іхнім класным кіраўніком) з зайздрасцю пазіраюць праз вокны на двор, на вольных ужо дзяцей.

Васьмікласнікі, хоць і стаміліся ўлад, зноў моўчкі пагнуліся над сшыткамі, зморшчыліся ад яркага вераснёўскага сонца, што цяпер з прыпёкам свяціла праз шыбы, адбівалася ад зялёненькіх парт і белых сцен, празрысціла і грэла паветра ў класе: пакой быў з паўднёвага боку. А Васілец пачаў зноў хадзіць між радоў і пазіраць, што ўсе пішуць.

Чуў: дзяціны гоман ды тупатня, што так мігам усчаліся, гэтак жа хутка пачалі і заціхаць, чуцца з кожнаю хвілінаю ўсё далей.

Але і ён, як нядаўна і дзеці, крышку з зайздросцю паглядзеў, як падаліся ўжо дахаты калегі. Спачатку вымкнуліся са школы мужчыны: настаўнік матэматыкі Сліж і фізрук Васіль Іванавіч. За імі без спеху, нага за нагу, неўзабаве пашпацыравала настаўніца фізікі і матэматыкі Таццяна Сяргееўна — сёлета, здаецца, яшчэ болей стройная, заўсёды з густам апранутая, прыгожая, але гэтакая ж, як і летась-пазалетась, дзіўная, адметная ад усіх жанчын-настаўніц. Ні на кога не падобная. А то і не падобная нават на тую, якой была сама ўчора ці пазаўчора.

Здаецца, на нейкі міг, нібы пазіраючы на сад ці на сталоўку, Таццяна Сяргееўна кінула позірк на гэтыя вокны. Глянула з дакорам: сёння яны паспрачаліся.

Васілец цяпер не захацеў шмат пазіраць на гордую Таццяну Сяргееўну — яна ніколі не прызнаецца, што нешта не так робіць, не так думае, як трэба,— апусціў галаву і пайшоў далей тупаць між парт.

«Заўтра-паслязаўтра неяк памірымся з гэтай Таццянай Сяргееўнай, паладзім: колькі нават за гадзіну бывае між настаўнікамі вось гэткіх — пра работу — спрэчак... Што было б, каб за ўсё злаваў! Тады і няможна было б працаваць у школе...»

...Калі дзеці пайшлі дадому і ён застаўся адзін у вялікім класе, дык адкінуўся на спінку крэсла і заплюшчыў вочы. У твар ды ў шыю прыпякала сонца, сляпіла вочы. Набухалі скроні, і балела патыліца, а ў галаве, здаецца, нешта шумела. Можа, і кроў, што дагэтуль шчодра прылівала і прылівала да мазгоў. Здаецца, усё яшчэ чуў, што сам гаварыў, што гаварылі дзеці за шэсць сённяшніх урокаў.

Пасядзеў яшчэ крыху, паставіў на стол локці і падпёр падбародак далонямі. Пасля выпнуў грудзіну, выцягнуў рукі ў бакі, памахаў імі. Падхапіўся.

«Брыдка, брыдка нават падумаць, што стамляюся на дваццаць шостым годзе жыцця! Што ж тады гаварыць Івану Сямёнавічу: яму налета будзе шэсцьдзесят?!»

Склаў у вялікую кіпу сшыткі, узяў іх і падаўся ў настаўніцкую.

Якраз зазваніў званок на першы ўрок другой змены.

Адчыніліся дзверы настаўніцкай — і з яе з класным журналам выйшла новая, зусім яшчэ маладзенькая настаўніца другога класа. яна сёлета падмяніла Маю Сцяпанаўну: тая гадуе маленькага сына. За настаўніцаю, усміхаючыся, выйшлі сталыя мужчыны: Міхаіл Апанасавіч і завуч Міхась Рыгоравіч. Калі зірнуў на іх, Васілец не вытрываў і ўсміхнуўся: і Міхаіл Апанасавіч, і Міхась Рыгоравіч былі амаль аднаго, сярэдняга, росту, амаль адных, недзе каля пяцідзесяці, гадоў, абодва чырванашчокія, тоўсценькія, як баравікі. Абодва любілі насіць наперадзе, у верхняй кішэньцы пінжака, ручкі - у Міхаіла Апанасавіча бачыліся два хвосцікі ад самапісак, а ў Міхася Рыгоравіча аж тры.

Міхась Рыгоравіч — па сваёй даўняй прывычцы — з гарэзнасцю падміргнуў Васільцу левым вокам. Калі падміргвае, дык у яго добры настрой.

У цёплай настаўніцкай ля акна сядзеў толькі адзін Іван Сямёнавіч — за апошні год зусім ссівелы, састарэлы. Сёлета ён мала і быў у школе. То хварэў, ляжаў дома, то ўсё некуды ездзіў. А калі і прыходзіў, дык быў маўклівы. Не жартаваў і не кпіў з каго, як некалі. Можа, яго напалохала ранняя смерць Алеся Трахімавіча, можа, замаркоціўся таму, што ўвесну пайшла на пенсію жонка, Вольга Піліпаўна, і ён нібы застаўся адзін. Адзін са сваёй былой гвардыі.

Іван Сямёнавіч узняў галаву, зірнуў паўз шкло ў акулярах, пастукаў верхам самапіскі па сваіх паперах. Над яго шчокамі былі вялікія цёмныя ўпадзіны, позірк глыбокіх выцвілых вачэй быў нейкі патухлы.

— Ну што, калега, стаміўся?

— Ды не,— адразу адказаў Васілец.

— Бачу: стаміўся...— прамовіў Іван Сямёнавіч,— Спачуваю: не так лёгка, калега, мець за трыццаць гадзін у тыдзень, па пяць-шэсць урокаў у дзень. Ды гэтулькі яшчэ ўсякіх планаў, сшыткаў, пазашкольнай работы... Ды і жонка маладая...

— Вытрымаем,— усміхнуўся Васілец,— Раз трэба столькі працаваць, дык трэба.

— Малады, дык павалачэш яшчэ і не такі воз... Яшчэ і большы. Але некалі, пад старасць, усё гэта акажацца.

— Што пра гэта думаць! — махнуў рукою Васілец, сеў на капану.

— Думаеш: век будзеш малады, дужы, здаровы? — усміхнуўся і Іван Сямёнавіч. Але з іроніяй і з мудрасцю.— Не, не будзеш. Хоць гэта вялікая памылка маладосці — не думаць пра старасць... І я некалі, калега, пра гэта не думаў. Рабіў за дзесяцярых... Але цяпер ведаю: старасць ёсць. І прыходзіць яна вельмі хутка...

Іван Сямёнавіч — як і заўсёды, у выпрасаваным касцюме, пры белай кашулі і пры гальштуку — зірнуў убок і з самотаю паківаў галавою.

— Але ж што было б, каб не стараліся, не працавалі шмат у маладосці? — перамяніў ён гутарку,— Не было б руху наперад. Так вот выйшла і ў пас, што ты не можаш, каб і хацеў, працаваць напаўсілы. Страцілі мы выдатнага настаўніка мовы і літаратуры Алеся Трахімавіча, адпусцілі ў дэкрэт тваю слаўную Ларысу Іванаўну, дык хто ж будзе добра вучыць дзяцей мове і літаратуры? Ты ды Лілія Іосіфаўна. Іначай усё, чаго і дабіліся, пойдзе ўніз... А ўзровень не трэба зніжаць. Ніколі... Бо тады і начальства возьмецца за цябе і сам сябе паважаць за такую працу не будзеш...

Васілец прамаўчаў. Ды што ён мог сказаць? Усё гэта было праўдай.

— Вот ты, Павел Мікалаевіч, ужо не першы год працуеш, шмат чаго пабачыў, дык скажы шчыра: цяжка табе ў школе працаваць ці не?

— Цяжка.

— Вельмі цяжка, калега,— паўтарыў Іван Сямёнавіч.— Як нідзе, можа. Хіба што яшчэ толькі ў арміі. Бо і тут і там трэба працаваць не з машынамі, не з гэтымі нямымі прыладамі, а з маладымі людзьмі... Трэба ўвесь час, кожны дзень, кожную хвіліну думаць і думаць, шукаць мноства сцежак да мноства маладых сэрцаў, маладых розумаў... Вось таму і стамляемся, нервы псуём, з маладых гадоў маем ціск крыві высокі... Перадам я, калега, хутка табе свае клопаты... Хоць, сказаць па праўдзе, і шкадую цябе, твайго маладога сэрца... Згарыш, як і я згарэў... Бо, дзякуй богу, маеш нашу ахвоту, наша прагненне да работы...— зноў зірнуў убок, задумаўся. І доўга маўчаў. Потым схамянуўся.— Прыходзь вечарам з Ларысаю Іванаўнаю, дык яшчэ пагамонім пра жыццё-быццё. А то мы цяпер неяк і адасобліваемся. Адпрацуем у школе — і гайда кожны ў свой кут... Добра ведаем адзін аднаго як работнікаў, а вось як людзей дык і не зусім...

— Дзякую,— адказаў Васілец, паклаў сшыткі ў сваю сумку і сабраўся ісці дадому.— Прыйдзем сёння.

Ларыса стаяла ля брамкі і пазірала сюды, на даўгаватую няроўную сцежку, што вілася ад міланьска-сульскай дарогі.

«Даўно чакае ўжо,— падумаў Васілец.— І, відаць, крыўдзіцца...»

Ён пашырыў крок, мінаючы густы і дробны алешнік, высокія пажаўцелыя ўжо бярозы.

Па правай руцэ ляжала ўжо зааранае поле. За апошнія дні падсохла, выветрылася і пачало шарэць. Неба было блакітнае, з гурбамі белых воблакаў. Але і з вышыні, і ад зямлі чулася: ужо блізка восень. Бо адусюль пацягвала сыраватай асенняй свежасцю.

Ларыса сёння была ў новай, раскошнай, наўмысна сшытай на цяжарнасць, з белым каўнерыкам чырвонай сукенцы — яе закончыла шыць і прымерала, відаць, сёння,— на нагах былі мяккія тапачкі.

Васілец пільней прыгледзеўся: сёння Ларысін твар быў надзвычай худы, як сцягнуты да падбародка, бо неяк упалі яе шчокі і вытыркліся з рудаватымі плямкамі жаўлакі, павастрэў нос. Але ва ўсім яе змененым, нязвыклым абліччы бачылася ўжо нейкая прыемная мяккая жаноцкасць. Можа, хто і не бачыў гэтага, але ён бачыў, адчуваў.

— Якая ты сёння файная! — усміхнуўся, калі падышоў да брамкі.

Ларыса як і не пачула яго слоў, камплімента, зірнула з хмурнасцю, і на яе пераноссі сабраліся ад крыўды і незадавальнення маршчыны.

— Ну, прабач, што запазніўся,— прамовіў ён ціха, пачакаў, калі Ларыса сыдзе ўбок, каб адчыніць брамку.— Трэба было застацца і памагчы сваім васьмікласнікам.

— Ясна, мне ўсё ясна...— з папрокам сказала яна, саступіла, пацягнула сама да сябе рыпучыя з сасновых новых жэрдак вароты, нахмурылася і ўжо з крыўдаю, што ён так спакойна сказаў, замыліла танкаватымі вуснамі, што ў апошні месяц чамусьці страцілі ружовасць.— Ты, канечне, працуеш, бываеш з людзьмі. З маладымі настаўніцамі гэтаксама... А я тут, на гэтым хутары, адна. Адна цэлы дзень. Брыдкая. Во якая... Дык хіба цябе цяпер будзе цягнуць дадому?!

— Ну, як сёння? — ён моўчкі выслухаў гэтыя папрокі, ведаючы, што яна доўга крыўдзіцца не будзе. Спытаў пра тое, што яе гэтыя дні найболей трывожыла.

— Ды добра...— з памяркоўнасцю ўжо адказала Ларыса, пайшла побач з ім па сцежцы да дому, высока падымаючы галаву, але паскардзілася: — Цяжка мне. Так цяжэю, што ледзь цягаю ногі...

— Усё будзе добра,— супакоіў ён.— Хутка ж ужо ўсё... Ты ж цярплівая ў нас, мужная.

Узяў сумку пад левую паху, а вольнай правай рукою абняў Ларысу за плечы, прытуліў лёгка да сябе. Ішлі — яна па вузкай сцежцы, а ён па мураве — моўчкі, пазіралі па гаспадыніну хату: хата сёлета нібы памаладзела: летам ён садраў старую згнілую і ззелянелую салому і разам з тутэйшымі мужчынамі накрыў страху дранкай, потым памазаў белаю фарбаю вокны. Гаспадыня старалася, каб сёлета яшчэ памяняў падлогу, раскідаў старую печ і паставіў новую, «аджываў за гэта», але ён наўмысна адкладаў тое-сёе з гэтых работ на другое і трэцяе леты. Зробіш усё адразу, дык і адразу будзеш непатрэбны...

Павел памог Ларысе ўзысці на ганак. Ішла яна моўчкі, здаецца, вельмі цяжка перастаўляла папаўнелыя ногі, тупала і, відаць, больш не злавалася, можа, ужо — хуткая на злосць, але гэтакая хуткая і на прымірэнне — папікала сябе, што не саўладала з сабою, са сваёй адзінотай і сустрэла яго з нялёгкай працы з непрыхільнасцю. Ды і зразумела, што ён не мог, каб не затрымацца, бо яна і сама летась часта-часта затрымлівалася...

У калідоры-кухні Ларыса надзела на сукенку шэры, у бурачковыя дробныя кветачкі шырокі халат і пайшла да печы. Адставіла засланку, заслала прыпек газетаю, што дагэтуль ляжала складзеная ў кутку запрыпечка, і спрытна вілкамі дастала з нечы гаршчок, чарпаком наліла ў дзве талеркі расольніку. Яму, як бачыў, налівала гусцейшага і большы кавалак мяса паклала. Калі пайшла ў дэкрэт, Ларыса гатавала яму і сабе есці сама, гаспадыні плацілі толькі за кватэру ды за тое, што бралі ў яе тое-сёе з харчоў.

Васілец, пакуль Ларыса насіла ежу на стол, падаўся ў лепшую палавіну пераадзявацца.

Як ён — у трыко і ў тапачках — вярнуўся на кухню, Ларыса ўжо сядзела пры стале. На ім у талерках дымеліся параю духмяны расольнік, жоўценькія ад яек і масла, з рудаватай скарынкай наверсе рысавая запяканка, былі хлеб ды малако.

— Ну, што сёння новае там у вас? — спытала Ларыса, зусім не спяшаючыся есці, нібы хацела, каб ён пасмакаваў першы і сказаў якое слова пра яе кухарства. І ўжо, канечне, больш не гневалася.

— Нічога новага,— усміхнуўся ён, прыплюшчыў вочы: узяў у рот лыжку гарачага расольніку.— Гарачы, але смачны... Прайшоў яшчэ адзін — школьны — дзень. Вялікіх падзей ніякіх не адбылося, усе давалі ўрокі. Хоць працоўны дзень, як сама ведаеш, яшчэ не закончыўся. Бо вунь колькі,— ён кіўнуў на пакоўную сумку,— прынёс сшыткаў...

— Ну, як слухалі твае васьмікласнікі, што гэтак напісалі сачыненне, маюць яшчэ шмат троек ды двоек?

— Перажывалі... Але, мусіць, не больш за мяне...— паківаў галавою Васілец,— Але не гэта самае галоўнае. Я вось каторы ўжо год бачу, што і не навучыш усіх, многія нойдуць са школы і будуць пісаць не зусім пісьменна... А гэта ўжо наш, моваведаў, грэх...

— «Грэх»!..— не згадзілася Ларыса.— Быў бы грэх, каб не ўмеў ці ленаваўся працаваць... А то, бывае, хоць ты трэсні, а катораму ўсё роўна не паможаш... То не разумее яшчэ, то ніколі не зразумее, а то не хоча разумець, не зважае надта на гэта... Лёгка толькі аднаго настаўніка вінаваціць...

— Паспрачаўся сёння з Таццянай Сяргееўна?!. Хадзіў на яе ўрок алгебры. Урок добры, разумны. Але вось яна чамусьці зусім не зважае, як — пісьменна ці не пісьменна — дзеці пішуць... Маўляў, гэта не яе клопат, а наш, моваведаў... Дырэктара не было ў настаўніцкай, а Вяртун, як і заўсёды, прыслухоўваўся да ўсяго, але прамаўчаў. А мы не саступілі адзін аднаму, разышліся, здаецца, непрыяцелямі...

— Гэта яна наўмысне ўсё,— з незадавальненнем зморшчылася Ларыса.— Каб з кім другім, дык не спрачалася б, а з табою... Хто каго любіць, той...

— Гаворыш вось абы-што,— незалюбіў Васілец.— Пажартавала там некалі...

— А дзеля чаго яна яшчэ ў школе засталася? Усе дзяўчаты кажуць, што дзеля цябе... Ды паглядзець, як мы жыць будзем...

— Няхай паглядзіць. Можа, чаму і навучыцца талковаму...

— Сяброўка мая «па няшчасцю», Ірына Васільеўна, яшчэ дома? — перамяніла гутарку, пажвавела Ларыса,— Дома, кажаш?.. Гэтаксама недзе нялёгка і ёй... Ну, не хмурся,— нарэшце ўсміхнулася.— Надта ж ты тады нейкі сур'ёзны, пастарэлы. Не чуў: не купіў яшчэ Сліж легкавіка?

— Яшчэ не, але ўжо на днях купіць.

— Папытвайся, бо скора ўжо трэба будзе мяне ў бальніцу везці,— крышку з прытворнай бадзёрасцю прамовіла Ларыса.— Дык вось і будзе транспарт... Будзь гэтыя дні лагодны з гэтым Сліжом. Не спрачайся. Любіш жа шпільнуць яго — ён смяецца, за жарт усё мае, але... Усё запамінае...

— Іван Сямёнавіч запрашаў нас і сёння прыйсці...

— Нешта цябе вельмі цягне да іх хадзіць! — прыжмурыла вока Ларыса.— Не так ты, мусіць, хочаш пабыць з Іванам Сямёнавічам, як хочаш яшчэ ды яшчэ раз зірнуць на прыгожанькую Маю Сцяпанаўну?!. Недарэмна, зусім недарэмна пагаворваеш, што пасля родаў яна надта пахарашэла...

— А табе хочацца раўнаваць мяне да кожнай жанчыны...

— Быў бы ты на маім месцы...— паскардзілася Ларыса.— Ды і гэтая Мая Сцяпанаўна некалі на цябе вока мела...

— А можа, зуб? — пажартаваў ён.— Па тваіх падазрэннях я тут бог ведае хто...

— Гэта я агітую загадзя, каб ты не быў абы-хто...— усміхнулася яна,— Ды каб нядобрых думак не меў у галаве.

— Не перастарайся! Не перасалі, як пісаў Чэхаў... Мяне крышку здзіўляе іншае: чаму сёлета Іван Сямёнавіч так часта запрашае да сябе? Яшчэ летась, як і ўвесь век, і сам ні да кога не хадзіў, і нікога да сябе не запрашаў. А сёлета...

— Старэе, пенсія блізка — вось і баіцца, відаць, адзіноты.

Як пад'елі, прыбралі са стала і памылі пасуду, падаліся ў лепшую палавіну хаты.

— Ну, а ты, дамаседка, што сёння зрабіла? — запытаў Васілец і пажартаваў: — Адукоўвалася?

— Думаеш, як не хаджу на работу, дык ужо і чытаць, і думаць перастала?! — ні то з жартам, ні то з крыўдаю адказала яна, падышла да стала, дзе ляжалі кіпкі кніг і новых часопісаў.— І мыла, прыбірала, але і чытала. Вось магу параіць і табе прачытаць у «Народнай асвеце» цікавае пра ўрокі мовы і пра працу класнага кіраўніка. Дачытала апавяданне нашага сябрука...

— Ну, як ён піша?

— Ды, здаецца, расце. Напісаў добраю моваю, з яркімі дэталямі. Але вось адно мяне здзіўляе: ён жа малады, яшчэ і трыццаці гадоў няма, дык чаму піша пра старога сівога дзеда, які жыве адзін у невялікай вёсачцы і не хоча пераязджаць да сына, у вялікую вёску — цэнтр саўгаса? Пра гэта ж шмат ужо твораў у рускай і ў нашай, беларускай, прозе. А чаму яму, маладому, не пісаць пра сябе, пра нас, яго равеснікаў? Пра такога вось Сліжа, пра такіх Лілію Іосіфаўну, Таццяну Сяргееўну ды пра нас з табою? Мы ж новае, народжанае пасля вайны пакаленне, дасюль былі дзецьмі, юнакамі, а цяпер якраз уваходзім у моц, пачынаем ужо несці нялёгкую ношку. Словам, мы ўжо ёсць. Дык якія мы?

— А тут адгадка зусім простая,— усміхнуўся Васілец.— Пра старога, ды яшчэ селяніна, пісаць лягчэй: пра гэта, як ты гаворыш, шмат пісалі ўжо, вядомы матэрыял, асвоеная мова. Падхоплівай які матыў — і пішы... А вось пра нас з табою пісаць намнога цяжэй. Тут трэба самому шмат думаць, самому ва ўсім разбірацца, самому сваю душу паказваць. Ды яшчэ адно трэба ўлічваць: ёсць жа і крытыкі... Крышку захопішся, пакрытыкуеш — закрычаць: ганьбіш нашу слаўную моладзь! Будзеш памяркоўны — зморшчацца: мала канфліктаў, неглыбока... Вось, можа, і ёсць страх не патрапіць, дык лепш адысці ад нашых дзён, пісаць пра мінулае, пра ўжо добра вядомае і ацэненае. І яшчэ ёсць адна закавыка. Можа, і самая галоўная. Кожнаму пісьменніку, пакаленню пісьменнікаў трэба мець і свой эстэтычны ідэал, свой вобраз станоўчага героя, героя, які мог бы служыць узорам для пераймання. Тыя, што ваявалі, што былі дзецьмі ў вайну, маюць такі ідэал — гэта той чалавек, які здабыў перамогу, а пасля на полі, на заводзе здабыў яшчэ сваім дзецям, унукам — нам — сённяшняе, мірнае і сытае, жыццё. Але ж наш сябрук нарадзіўся пасля вайны. Рос, сталеў, пазнаваў жыццё ў новы час, што быў адметны сваімі падзеямі і эмоцыямі, а сёння яму пад трыццаць ужо, сёння ён і сам пачынае шмат браць на свае плечы. Дык які ў яго эстэтычны ідэал, вобраз станоўчага героя, героя-равесніка? Якія ён мае рысы, за што змагаецца? За што павінны мы змагацца? Але наш сябрук маўчыць, піша пра дзеда...

— Ганаровей ісці не па пратаптаных сцежках, а па цаліку, рабіць сваю дарогу. Пачэсна, калі ў цябе не ад Фолкнера, не ад Чорнага ці яшчэ ад каго, а сваё. Свая тэма, свае канфлікты, свой эстэтычны ідэал, вобраз станоўчага героя...

— Вось і склалі вусную рэцэнзію на новы твор нашага аднакурсніка! — усміхнуўся Павел.— Хоць, можа, яму і цяжка: а паспрабуй ты разбярыся, што за людзі гэтыя Сліж, Лілія Іосіфаўна, мы з табою! Ідэал ці не ідэал? І ці ёсць у жыцці ідэал? Ці толькі ёсць цяга да ідэалу, пошукі ідэалу?.. Калі ты не супраць, я прылягу і пачытаю? — усміхнуўся.— А потым яшчэ працягнем дыскусію.

— Прыляж,— адказала задуменная Ларыса, зняла пакрывала; падбіўшы, паклала падушкі ў беленькіх наўлечках. Запрасіла: — Адпачні.

— Ляж і ты,— лёгшы, паклікаў ён, бо ўбачыў, што Ларыса прысела на краі ложка: адну нагу паклала на пасцель, другую — спусціла долу.

— І начыталася, і наляжалася,— адказала яна.— Як збіралася ў гэты дэкрэт, дык і спяшалася. Думала: ну, адпачну крыху ад школы, ад дзяцей. А цяпер з вялікай радасцю пайшла б лепш зноў працаваць: раней так любіла чытаць, кожную вольную хвілінку, як сам жа бачыў, была з кнігаю. А цяпер парою і не чытаецца: як ні возьмеш раман ці аповесць, дык там усё пра роды, пра дзяцей, пра смерць... Раней на гэта не званіла, а зараз... Ну, каб ты ведаў, як усё гэта кідаецца ў вочы,— прамовіла, легла ля яго і прыклала руку да жывата і пачала «слухаць».— Дзякуй богу, здаецца, усё добра.

— Так і павінна быць,— сказаў Павел, са спакоем ды з радасцю пацалаваў яе ў шчаку, бо за апошнія тыдні вельмі набраўся ад Ларысы страху: ёй сніліся вельмі благія сны.— Тысячы, нават мільёны жанчын нараджаюць, і ты добра родзіш. І сына.

Ларыса нічога не адказала, усміхнулася, раптоўна схапіла яго руку і прыклала яе амаль ля самых сваіх грудзей.

— Паслухай...— са шчасцем прашаптала яна, заціхла. Здаецца, аж затаіла дыханне.— Падражніваецца з намі...

Павел заціх, «паслухаў». Адчуваў пад рукою новае, зусім яшчэ невядомае, таямнічае жыццё. Жыве, ужо жыве новы чалавек!

«Я ж скора буду бацька,— падумаў,— буду мець сына ці дачку! Але што гэта такое — быць бацькам? Боязна...»

— Чуеш? — перапытала Ларыса.

— Чую,— адказаў ён, саромеючыся прызнацца, што ён цяпер думае.

...Уночы Васілец прачнуўся, бо неяк адчуў, што Ларыса не спіць, хоць яны леглі позна.

Ларыса, як ледзь бачылася ў цемені, ляжала з адплюшчанымі вачыма, паварочвалася з боку на бок, нібы выбірала на ложку самае мяккае месца. Пасля паволі ўстала, села, забялела ў цемнаце начною кашуляю. Пасядзела крыху, зноў легла.

— Спі, Ларыска,— папрасіў ён, як толькі прачнуўся і паглядзеў, што яна робіць.

— Баюся...— прашаптала яна.— А раптам не вытрымаю? І сама маладая... І ты... Жыццё будзе зламана табе...

— Не гавары абы-што,— зноў напужаўся, папрасіў ён,— пастарайся ні пра што не думаць, а заснуць. А то і я спаць не буду.

— Ты спі, а то заснеш заўтра ў класе,— яна легла, прытулілася да яго.— А я і днём высплюся. Мне ж часу хапае.

— Але не наганяй і на сябе, і на мяне страху...

— Добра, Паўлік, не буду. Буду спаць,— паабяцала яна.— І ты спі, адпачывай. Ты ж цяпер наш гаспадар, карміцель.

2...

Настаўніца другога класа — з ёю яны толькі што гаварылі пра ўрок — зноў пайшла ў клас, а Іван Сямёнавіч застаўся адзін.

Пахадзіў па ціхай, крышку душнаватай ад дзённага цяпла настаўніцкай.

«Што гэта я сёлета раблю? — падумаў.— Гавару і гавару ўсім: стаміўся, пайду налета на пенсію... Рыхтую сябе, усіх да гэтага, але што ж я буду рабіць на той пенсіі? Без школы, без працы? Рабіў-рабіў ледзь не сорак гадоў — і на табе зараз!.. Сядзі дома на печы ці на дварэ, па лавачцы!.. Можа, нікуды не трэба сыходзіць, нікому яшчэ не аддаваць сваёй, дырэктарскай, пасады? Стаяць да апошняга? Дык і не трэба здавацца старасці, хваробам. Вось выберам школьную бульбу, а потым пачну ладзіць інтэрнат. На ўрокі да настаўнікаў буду часцей хадзіць...»

Вярнуўся ў настаўніцкую Міхась Рыгоравіч. Ён хадзіў на два ўрокі да Міхаіла Апанасавіча, хутка з ім пагутарыў і выйшаў на ганак пакурыць. Стомлены сёння, ён зірнуў з запытаннем: трэба яшчэ быць у школе ці не?

Вяртун таму і застаўся сёння на другую змену, бо застаўся ён, Іван Сямёнавіч.

— Ну, як урокі Міхаіла Апанасавіча? — усміхнуўся, запытаў Іван Сямёнавіч: калі гаварыў нядаўна з маладою настаўніцаю, то амаль усё чуў, што гаварыў і Вяртун. А той толькі хваліў.

— Ды някепскія, хоць маглі б быць ўжо і лепшыя: усё яе чалавек столькі год робіць у школе,— адказаў Міхась Рыгоравіч, падышоў да акна, дрыготкаю рукой наліў з графіна ў шклянку халоднай вады, са смакам выпіў і абцёр рукавом губы, засунуў рукі ў кішэні штаноў і зірнуў у акно: за ім ужо — перадвячэр'ем — ярка, але і па-жаўтаватаму самотна, без прыпёку свяціла астуджанае сонца.

— Перавыхавала-такі яго Каця, зрабіла чалавекам,— з задавальненнем сказаў Іван Сямёнавіч, усміхнуўся: — І ёй добра, і школе добра. А вось цябе, старога гвардзейца, ні жонка, ні мы, ні райана ніяк не перавыхаваем. Відаць жа, было нешта ўчора, што сёння ўвесь час ваду п'еш ды халодны пот з ілба выціраеш?

— Было крыху...— азірнуўся Вяртун, са збянтэжаным, як вінаваты, ўсміхнуўся, што неяк і няёмка было пазіраць на яго бегатлівыя маленькія вочкі, завостраны нос, на пакамечаны руды касцюм з блішчастымі рукавамі-локцямі, на тры ручкі, што зусім мала надавалі інтэлігентнасці іхняму гаспадару.— Аднаму нашаму завочніку памагаў кантрольную па алгебры рабіць. Ну, а пасля таго ўжо...

— Ясна,— сказаў Іван Сямёнавіч.— Не шануеш ты ні свайго таленту, ні здароўя. Траціш на абы-што... На яе, праклятую...

Міхась Рыгоравіч зачырванеўся. Як хлапчук.

— А са сваім розумам ты мог бы выдатным быць настаўнікам, завучам... Каб меў большую волю...

Прамовіў так, і яму стала па-чалавечаму шкода Вертуна: напраўду ж разумны, добры, шчыры чалавек. А вось добрым настаўнікам не стаў, вялікай павагі ў людзей не заслужыў. І сам ведае гэта, церніцы А калі вып'е, тады ўсё выказвае. І пра сваё гора, і пра іншых.

— Я во тут,— каб заглушыць успаміны, Іван Сямёнавіч падышоў да стала, паказаў на разгорнуты сшытак,— намеціў, на якіх мне, а на якіх табе ўроках трэба пабыць на тым тыдні. Як і летась, найбольш будзем хадзіць на ўрокі мовы і матэматыкі: гэта ў нас каторы год самае слабое месца.

— Добра,— з ахвотаю згадзіўся Міхась Рыгоравіч, кінуў позірк на сшытак-план, што заўсёды, каб бачылі настаўнікі — каб ведалі, калі і па чым будуць правяраць іхнюю працу,— ляжаў на стале.

— І заадно на ўрокі нашых новенькіх трэба часцей хадзіць.

— Добра,— зноў згадзіўся Вяртун.

— А што ты параіш яшчэ? — запытаў Іван Сямёнавіч.

— Ды вы ўсё добра задумалі,— націснуў той плячыма.— Што тут яшчэ параіць?

— Можа, якая ў цябе свая задума ёсць, можа, што хочаш зрабіць іначай? — папытаў Іван Сямёнавіч.— Дык не саромся, гавары, Ты я: ужо завуч з даўнім стажам, дык мог бы не толькі сам усё планаваць, але ўжо цягнуць і за мяне, старога, воз. Ці смеласці не маеш?

«І не толькі смеласці няма...— падумаў Іван Сямёнавіч сам сабе.— Даўно ўжо мала чытаеш ты, таварыш завуч. Добра не ведаеш, што цяпер новае ў педагогіцы, таму і не можаш параіць настаўнікам нешта свежае, патрэбнае. А чалавек жа ты не дурны, здольны, кемны, ахвочы да работы, вельмі хутка ўмееш пазнаць, што ведаюць маладыя настаўнікі, чаго яны хочуць. Іншы, кемны ды хітрэйшы, завуч мог бы ў пару пераладзіцца да настрояў, ведаў, пошукаў маладых, выкарыстаць усё гэта ў сваіх інтарэсах — і справу штурхаў бы наперад, і сам быў бы паперадзе. А ты не такі, ты нібы лянівы: з году ў год раіш маладым тое, што толькі сам ведаеш. Пасля, праз год-два, ты ўжо нікому не цікавы, адзін і той яга, маладыя вучацца, ідуць угору. Нарада якая ці педсавет, дык ты чытаеш на іх тыя даклады, што чытаў год і тры гады таму назад. Толькі падновіш крыху — памяняеш прозвішчы настаўнікаў. Не называеш тых, якія працавалі раней, хваліш тых, што працуюць цяпер».

Міхась Рыгоравіч, відаць, адчуў яго гэтыя думкі, бо неяк замітусіўся, глыбока перажываючы за тое, як думае пра яго ён, дырэктар. І думае так ужо даўно.

— Старайся! — усміхнуўся Іван Сямёнавіч.— Пайду вось налета на пенсію — сядзеш за мой стол. Дачакаешся нарэшце сваёй пары...

Міхась Рыгоравіч з іроніяй усміхнуўся. Здаецца, не верыў, што яго могуць паставіць тут дырэктарам. Як убачыў, што Іван Сямёнавіч збіраецца ўжо ісці дадому, з ахвотаю заспяшаўся і ён. Падышоў да вешалкі, зняў і надзеў свой сіні доўгі плашч, шэраваты, з вялікімі палямі капялюш. Іван Сямёнавіч быў толькі ў касцюме, на галаву таксама надзеў новы, сёлета куплены, рудаваты капялюшык.

У школе цяпер з настаўнікаў першай змены засталася толькі адна Лілія Іосіфаўна. Яна яшчэ сядзела ў бібліятэцы і перапісвала новыя, нядаўна прывезеныя кнігі. Яна, адзінокая, будзе сядзець там да ночы, не завіхаецца ісці на сваю кватэру.

— Свеціць яшчэ сонца, грэе, але ўжо адыходзіць цяпло, настывае зямля,— уздыхнуў Іван Сямёнавіч.— Можа, вы, маладыя, гэтага яшчэ не адчуваеце, а я ўжо адчуваю. Неяк самотна, калі ідзе восень. Шкода нечага, што было і прайшло...

— Ага,— падтакнуў Вяртун.— Чуваць, што ўжо халаднее. Пара ўжо бульбу выбіраць. І школьную, і сваю. Бо там ужо скора і дажджы пойдуць.

— Ды выберам тую бульбу,— махнуў рукою Іван Сямёнавіч.— А вось душа... Не зразумець, што з душою робіцца... Надта ў ёй нейкіх няясных пачуццяў многа... Шкода вот нечага, што мінулася, чаго не было, чаго і век не будзе... Ці ўсё гэта ад старасці?

Вяртун са здзіўленнем зірнуў на яго і нічога не адказаў,

Іван Сямёнавіч павярнуў у свой двор. Убачыў: у садзе стаіць нявестка, Мая. Па-бацькоўску пацешыўся: Мая за апошнія месяцы папаўнела, пахарашэла.

І Мая зірнула на яго. Але нічога не прамовіла. Брала з вялікай мядніцы полкі, дзіцячыя штонікі, кашулькі, атрасала і вешала на шнур, што быў завязаны за ствалы і галіны яблынь, мацавала прышчэпкамі — яны віселі на доўгай вяровачцы на грудзях. Халат яе быў расшпілены на верхнія гузікі, была відаць яе белая шыя, верхняя палова поўных грудзей.

«І на вецер так выскачыла... Можа ж, прастудзіцца...— падумаў і здзівіўся, колькі яна там пажыла яшчэ ў іх, а яна ўжо яму як родная.— Ох, гэтыя маладыя!.. Зусім не асцерагаюцца! Але неяк сорамна ўсё вучыць ды вучыць: гэтак можна і надакучыць...»

— Ну, як Андрэйка? — запытаў, спыняючыся.

— Нечага плакаў-плакаў, а цяпер заснуў,— адказала, на хвіліну зірнуўшы.— Ціха там хадзіце, каб не пабудзілі.

Іван Сямёнавіч, пачуўшы нявестчын наказ, разгубіўся. Некалі, як толькі Мая прыехала ў Міланькі, а потым прыйшла ў іхнюю хату як нявестка, дык была сарамлівая, не магла зірнуць ім у вочы, усё чырванела і чырванела. А цяпер вось змянілася. Што яна ні скажа, тое ўсе і робяць. Нават і Вольга Піліпаўна. Аж страшнавата робіцца, што ж будзе, як ужывецца з ёю, прыгожаю, уладнаю ды капрызнаватаю, ціхмяны Васіль, калі раптам іх, старых, не стане? І яшчэ адно яго бянтэжыць. Як засталася Мая дома, з дзіцем, дык нібы і забылася пра школу. Не ўспамяне, не папытаецца, што там робіцца, не чытае газет і часопісаў.

Іван Сямёнавіч пастаяў крыху ды пайшоў у хату. Зайшоўшы, пастаяў, як не ведаў, што рабіць, дзе ступіць. Нібы быў чужы ў сваёй хаце. Паставіў у парозе сумку, разуўся, скінуў шкарпэткі і ў тапачках ціха падаўся ў лепшы пакой — зірнуць на маленькага, але такога дарагога чалавечка: засумаваў па ім за дзень.

З круглым тварам, увесь у бацьку, у белай шапачцы, накрыты па бараду коцам у белым чахле, Андрэйка ляжаў на правым бачку і сонна цмокаў смочкам. Ведаючы жончын наказ — шмат не пазіраць на соннае дзіця — Іван Сямёнавіч паглядзеў з хвіліну, увесь напаўняючыся нейкім пяшчотным дзедаўскім пачуццём, адышоўся і сеў на канапу. Паленаваўся нават выцягнуць руку і ўзяць са стала новыя газеты. «Пагляджу пасля, перад кіно». Расслабляўся, адпачываў, чуючы, як моцна б'ецца сэрца: яно ў апошнія месяцы пачало адчувацца ўсё больш і больш. Надта пасля таго, як ён аднойчы сасніў уночы, што на яго ногі зляцеў з гары крумкач з доўгаю дзюбаю і пайшоў, колючыся кіпцюрамі, на левай назе, прайшоўся па жываце, пасля дзюбнуў у грудзі — там, дзе было яго сэрца. Ён, і ў сне, адчуваючы, як сшэрхла на ім скура, набухлі ад крыві скроні, раптоўна прачнуўся, адразу, мацаючы рукою ў цемені, пачаў шукаць на сабе таго крумкача, але яго нідзе не было... Пасля гэтага сну і стала балець сэрца, пачалася бяссонніца.

— Хадзі есці,— зайшла, ціха прашаптала жонка — у новым, жоўта-рудым, у дробныя клетачкі, халаце, задуменная, здаецца, пастарэлая і змаркотненая за першы восеньскі месяц без школьнай працы.

— Дзякую, не хачу,— адказаў ён, пастараўся гаварыць сваім звычайным бадзёрым голасам.— Дай толькі, калі ласка, квасу.

Вольга Піліпаўна аднак пачула нешта нязвыклае ў яго голасе, прытрымалася, зірнула з жаночаю пяшчотаю і з мацярынскаю трывогаю, здаецца, хацела падысці бліжэй і пагладзіць яго па галаве, а то і прытуліць яго сівую галаву да грудзей. Але, мусіць, засаромелася. Сына і нявесткі. А яму, калі адчуў гэта, зрабілася маркотна.

«Нічога яна не ўбачыла за мною...— надумаў.— Было толькі адно ў мяне на розуме: работа ды работа... І не бачыў, калі яна, Вольга, старылася, гадуючы дзяцей ды шмат працуючы ў школе і дома... А колькі часу, пачуццяў аддаў не ёй, а Міхаліне Карпаўне, калі некалі, пасля вайны, закахаўся ў тую... Вольга, можа, што і адчувала. Але ўсё выцерпела... Састарылася без пары...»

Ён выцягнуў руку, узяў худаватую, з вялікімі сінімі жылкамі, прыгожую жончыну руку, паціснуў яе, прыхіліў да сябе.

Жонка села побач. Спачатку са сполахам азірнулася на дзверы, а пасля прытулілася плячом да яго пляча, усміхнулася:

— Ці не здзяцінеў ты, стары? Га, Іван?

— Састарэў, Вольга,— гэтаксама ўсміхнуўся і ён, але засаромеўся пацалаваць яе нават у шчаку.— І гэтак рана састарэў, што не згледзеў...

Яна, усё разумеючы, нічога не адказала, гэтаксама не пацалавала яго, толькі паківала зусім ужо ссівелаю галавою. Ці са скрухаю, ці з нейкім шкадаваннем.

...Вячэраць селі ўсе разам.

— А давайце, людзі, сёння пабалюем,— як з нявесткаю прыгатавалі вячэру, селі за стол, загарэзнічала Вольга Піліпаўна, дастала з шафкі даўно купленую пляшку каньяку.— Вып'ем проста за добры дзень. Як ты, гаспадар?

— Я з ахвотаю,— усміхнуўся Іван Сямёнавіч, хоць ужо даўнавата, як пачаў адчуваць колікі ў сэрцы, не браў у рот і кроплі віна.— Ды яшчэ калі дазваляе сама гаспадыня.

Як павячэралі, Іван Сямёнавіч адчуў, што зусім ахмялеў ад адной чарачкі, успацеў, адчуў прыліў дабрыні і шчырасці і з радасцю ўбачыў, што гэткімі ж уважлівымі, шчырымі стараліся быць і сын з нявесткаю.

Калі ён падумаў выйсці на двор і пасядзець на лаўцы, падыхаць вераснёўскім свежым паветрам, падышлі Васільцы. І гэта яму спадабалася.

Васілец — ведама, малады, здаровы — быў ужо свежы, бадзёры, як і не працаваў шмат у школе і дома. Быў статны, прыгожы мужчына. Яшчэ не пажылы, амаль ніводнай маршчынкі на лбе ці ля вачэй, але ўжо і не юны: у задуменных зялёна-рудаватых вачах бачылася маладая сталасць, бачыліся розум і роздум, пра што гаварыла і некаторая маруднасць у хадзе і гутарцы.

Іван Сямёнавіч і сёння, як і часта дагэтуль, падумаў: «Вось на каго трэба старацца быць падобным сыну: той, здаецца, надта і не стараецца пасябраваць з Васільцом, задавольваецца тым, што яны разам працуюць, калі-нікалі пра што-небудзь адзін з адным пагавораць».

— Згуляем, Павел Мікалаевіч, у шахматы? — як крыху пагаварылі пра надвор'е, пацёр рукі Іван Сямёнавіч.— Я падлічваю, як мы з вамі сёлета згулялі, калега. Пакуль што я на адно ачко ўперадзе. Сёння маеце шанцы зраўняць лік, хоць я пастараюся не паддацца, паказаць, што яшчэ справён.

— Давайце згуляем, паспрабуем зрабіць нічыю,— згадзіўся Васілец.

Падышла Мая Сцяпанаўна, хутка і ўчэпіста зірнула на Васільца. І ён зірнуў, засаромеўся, апусціў галаву.

Мая Сцяпанаўна, пунсавеючы, забрала каляску і пакаціла яе ў свой пакой.

Туды пакрочыла і Ларыса Іванаўна — расказаць адна адной свае «сакрэты». Васіль моўчкі памог Васільцу распрануцца, павесіў яго плашч, а пасля падаўся за імі, мужчынамі, услед — пазіраць, як яны будуць гуляць. Маўчун.

— Люблю, вельмі люблю гуляць у шахматы,— сказаў Іван Сямёнавіч.— Яшчэ з дзіцячых гадоў. У апошні час пагуляць у шахматы, папрацаваць пры доме, пачытаць — гэта мой і найлепшы адпачынак, і маё супакаенне. І люблю чытаць, але не ўсё, што трапляе пад руку. Чытаю ўзапар газеты, педагагічныя часопісы, перачытваю класіку, навінкі чытаю з выбарам... Тэлевізар стараюся глядзець мала. Пастаянна — перадачы «У свеце жывёл», «Клуб кінападарожнікаў», праграму «Час», мультфільмы, калі-нікалі — кіно і канцэрты. Затое вось жонка, нявестка і ён,— кіўнуў на сына,— могуць глядзець усё без разбору. Ад раніцы да вечара.

Расставіўшы фігуры, Іван Сямёнавіч узяў каня, апусціў руку пад стол.

— Гадайце, Павел Мікалаевіч, у якой руцэ...

У гэтую хвіліну зайшла яшчэ апранутая Ларыса. Яна, усміхаючыся, несла на руках спавітага Андрэйку — той ужо не спаў, пазіраў.

— Паглядзі, якое дзіва! — прамовіла Ларыса, пазіраючы на Васільца. А ў самой у вачах не толькі здзіўленне, але і радасць.

Васілец, зірнуўшы на малое, і ўсміхнуўся, і засаромеўся.

«Не, усё ж вы яшчэ зусім моладзь!»— усміхнуўся і Іван Сямёнавіч, з хвіліну памаўчаў, каб маладыя муж і жонка палюбаваліся яго ўнукам, а пасля паднёс да Васільца абедзве рукі. Той дакрануўся да правай.

— Вам, Павел Мікалаевіч, наступаць...

3...

Таццяна Сяргееўна, Міхась Рыгоравіч і Уладзімір Пятровіч — настаўнікі матэматыкі ды фізікі — былі сёння ў горадзе, на семінары.

Таццяна Сяргееўна на перапынку спусцілася з другога паверха, забрала ў гардэробе свой чырвоны плашч, на хвілінку прытрымалася ля люстэрка, завязала на шыю чырвоную касынку, паправіла парык — і вымкнулася з двухпавярховага доміка на двор. Пачуўшы крокі, азірнулася: яе даганяў, надзяючы на хаду куртку, Сліж.

— Уцякаеце? — пажартаваў ён, цяпер вельмі смешны ад таго, што быў невялікага росту, але таўсматы, меў поўныя шчокі, а на галаву надзеў берэт.— Нядобра!

— Мне баліць галава, дык прайдуся. А вы вось чаго ідзяце? — адказала яна, не прыпынілася, пайшла далей па тратуары, прытуляючы да бока руку з сумачкаю.

— Як убачыў, што вы далі дзёру, дык і я за вамі...— Сліж дагнаў яе, пайшоў побач.— Трэба правеяцца, бо там надакучыла... Адна гаварыльня...

— Я ўжо даўно, таварыш Сліж, заўважаю: вы зусім не хочаце далей вучыцца, не стараецеся павышаць сваю настаўніцкую кваліфікацыю,— перапыніла яго Таццяна Сяргееўна. Як і заўсёды, гаварыла Сліжу ўсё ў вочы, гаварыла з іроніяй, з насмешкай,— Семінараў не любіце, да педсаветаў абыякавыя, да кніг вялікай ахвоты не маеце...

— Абы было сала, а ўсё астатняе будзе...— гэтаксама, як і заўсёды, жартам адгаварыўся Сліж.— Для Міланек хопіць і таго, што ўжо ведаю. Які не дасі ўрок, за ўсе адзінакава плацяць. Але што мы дома, у горадзе, так сказаць, і на волі толькі пра работу ды пра вучобу... Ёсць адна добрая, талковая мысля. Пакуль наш Вяртун будзе сядзець яшчэ тут, няма пагрозы, што ён нам пашкодзіць. Давайце марсянём адгэтуль у якое добрае месцейка і адзначым наш прыезд у горад... І слаўна правядзём урэмя.

Таццяна Сяргееўна прамаўчала, думала, што адказаць. Дастала з сумачкі цыгарэты. Узяла адну цыгарэціну сабе, дала другую Сліжу. Прыпынілася, запаліла запалку, прыкурыла, дала прыкурыць яму, трымаючы запалку між складзеных далоней: ад агню ды ад цяпла прыпацелі чатыры пярсцёнкі — пакрыліся цьмянай вільготнай плёначкай.

— У вас вельмі прыгожыя рукі...— прыкурваючы ды з замілаваннем пазіраючы на яе далоні і пальцы, усміхнуўся Сліж.

— Ну, ну! — яна кінула запалку долу.— А па-другое, я ўжо даўно абыякавая да вось гэткіх кампліментаў... Сама ведаю, чаго я вартая.

«Пакуль што няўдалы сённяшні дзень,— падумала.— Калі ехала ў горад, дык спадзявалася на нейкае свята: усё ж ехала далей ад сумнаватых Міланек! Аж свята няма. Ні з кім тут не пазнаёмілася... Хлопцы-настаўнікі былі, але трое, але ўсе трапіліся маладзенькія, сарамлівыя. Сама падыходзіла да кожнага з іх, загаворвала — нібы хацела папытацца, як іхнія вучні ведаюць матэматыку. Адказвалі, але не стараліся пазнаёміцца... Відаць, збянтэжыліся. Ці мелі там, у сваіх вёсках, дзяўчат... Ну, а Сліж... Што — Сліж! Ён і ў Міланьках надакучыў... Ды гэтакая сварлівая ў яго жонка! Дык ці трэба мне яшчэ адзін скандал, перавод у іншую школу?»

— Дык як? — перапытаў Сліж.— Гульнём крыху? Пабуслуем?

«Нягоднік і паганец... Але ж... На бязрыб'і і рак рыба... Не пойдзеш жа адна ў рэстаран! Абы зайсці з кім. А там... Там бог бацька... Ды мой настрой...»

— Хадзем,— сказала,— толькі мая адна ўмова: гаварыць па-інтэлігенцку... І перш за ўсё менш ужывайце гэтае «жызня мая», да чаго вы сёлета чамусьці вельмі прывыклі...

Сліж з самалюбнасцю мігам зачырванеўся, але ўсміхнуўся:

— Я ж не мовавед, як умею. Прашу за мной тады, я ведаю адну добрую кватэрку...

— Не,— з рашучасцю заўпарцілася яна.— Толькі не гэта. Сёння ў мяне няма пастрою ездзіць па кватэрах.

— Ясна, з'ездзім у другі раз,— усміхнуўся Сліж.— Вы, колькі вас ведаю, жывяце толькі эмоцыямі, настроем. Нада...— ён запнуўся, хуценька паправіўся.— Трэба быць вялікім псіхолагам, каб зразумець вас, падладзіцца пад ваш характар, настрой. Едзем, але не ў «Беразіну»: там блізка вакзал, могуць нашы людзі зайсці, убачыць і гаварыць абы-што, паехалі ў Стары горад. У «Лявоніху».

Гаворачы, яны прайшлі тратуарам да вялікай плошчы, цэнтра горада. Яе вельмі ўпрыгожвалі два высокія светлыя, з бетону ды са шкла будынкі райкома і гаркома партыі, новы будынак універмага па тым, дальшым, боку, і па правай руцэ, дзе ішлі яны, добра кідаўся ў вока высокі жоўты, яшчэ даўнейшай архітэктуры дом. Тут былі раённы і гарадскі выканкомы.

На вялікую, з бетонных пліт, між якімі было шкло, плошчу ўжо не ярка і не горача свяціла зжаўцелае сонца, падала з дрэў, што былі з гэтага боку, жоўта-чырвонае лісце і сваёй залацістасцю навявала тугу: незвычайна і тужліва гэта — апалае лісце. У вёсцы, у горадзе. Апалая радасць, апалыя надзеі. І доўгая пара без зелені...

«Я не вясковая,— падумала,— я была і ёсць у душы гараджанка. Але люблю прыроду. Хвалююся, калі пазіраю на яе, бачу ў ёй змены. Восеньскае апалае лісце, зааранае поле, паніжэлае неба, пах паспелых яблыкаў — усё гэта загадкавае, чамусьці вядзе да смутку. Можа, і ад адчування перамен, страты. А таксама і ад таго, што нехта не толькі страчвае, але і збірае плады, радасць, шчасце... А я неяк і не сеяла, таму і збіраць няма чаго... Неяк усё ідзе міма...»

Сліж ішоў побач, пасля рвануўся ўперад, выбег на вуліцу і прыпыніў таксі, што ішло ад чыгуначнага вакзала і, відаць, падавалася ў Стары горад...

— Прашу, Таццяна Сяргееўна,— перамовіўшыся крыху з шафёрам, усміхнуўся ёй, бліснуўшы пярэднім залатым зубам.

Яна села на сядзенне ля шафёра, адчула ўзрушанасць ад язды ў недалёкае незнаёмае, супакоілася. Ну, і што, калі едзе з жанатым, са Сліжом?! Хай будзе весела, хоць ненадоўга, але святочна на душы! Бо вельмі цяжка жыць без святочнасці!

У калідорчыку-фае рэстарана, дзе яна была ўжо не раз, нават ужо не зірнула на сцены, аздобленыя светлым дрэвам, з падвешанымі карцінамі, жаноцкімі і мужчынскімі постацямі ў даўнім беларускім адзенні, вазонамі з кветкамі, падышла і затрымалася ля люстэрка.

Паглядзела на сябе.

«Як я пасталела за астатнія гады! Сталі нібы глыбейшыя, больш задумлівыя вочы, на лбе заявіліся маршчыны. Але нічога. Дзякуй богу, здаецца, яшчэ болей па-жаночаму і пахарашэла. І танклявая во, стройная. Здаецца, ніхто не можа зраўняцца са мною ў Міланьках... Значыць, не буду без увагі...»

Сліж, здаўшы жанчыне з гардэроба яе плашч і сваю куртку, гэтаксама стаў ля люстэрка, пачаў глядзецца і прычэсвацца — рабіць прабор і захіляць на левы бок, відаць, дома добра змазаныя крэмам паслухмяныя валасы.

«Ну і таўсцюк! — сама сабе ўсміхнулася Таццяна Сяргееўна.— Яшчэ ж зусім малады, маіх гадоў, а гэтак во распаўнеў. Жывот во які, шчокі дык шчокі, што з-за іх і вушэй не відаць».

Адчуваючы хваляванне, добры настрой ад песні музычнага апарата, ад афіцыянтак у жоўтых сукенках, звону кілішкаў, гоману вясёлых людзей, дыму, Таццяна Сяргееўна прайшла, высока трымаючы галаву, па доўгім праходзе вялікай залы, бачачы, што на яе з захапленнем пазіраюць маладыя і пажылыя мужчыны. Яны, відаць, паспелі ўжо крышку надакучыць адзін аднаму, праглі ўбачыць новага чалавека, а то і прыгожую жанчыну.

Яна сама выбрала вольны столік, села, паклала нагу на нагу, зусім не зважаючы, што караткавая сукенка адкрыла яе прыгожыя сцёгны, молада і ўчэпіста на кожнага гледзячы і гадаючы, хто ён па прафесіі, чаго тут сядзіць, зірнула на ўсіх мужчын, усміхаючыся аднымі вачыма. Ведала, што гэты бляск у яе вачах вельмі падабаецца хлопцам.

— Таццяна Сяргееўна, сёння вы — прэлясць! — сказаў Сліж, як прывалюхаў услед за ёю і сеў насупраць.

— Па-першае, Уладзімір Пятровіч, я заўсёды такая,— адказала яна, усміхнулася, але не зірнула на Сліжа, а глядзела на сярэдзіну залы, дзе ў кампаніі мужчын сядзеў малады вузкатвары хлопец у чорным касцюме.— А па-другое, мілы, помніце пра наш угавор... Як-ніяк, а мы сярод людзей раённай сталіцы... Не ў Міланьках...

— Прашу прабачыць: прывычка...— крышку са збянтэжаным прамовіў Сліж, азірнуўся на сярэдзіну залы і ўбачыў таго хлопца, на якога пазірала яна. Хуценька адвярнуўся.— Глядзіце меню, заказвайце.

Таццяна Сяргееўна ўзяла ў рукі разгорнуты белы ліст. На ім зашчэпкаю было прышпілена меню, цьмяна надрукаванае на машынцы. Толькі прачытала, нічога не выбрала, аддала меню Сліжу. Сама зноў крышку запытальным, крышку іранічным позіркам акінула залу.

Сліж з ахвотаю ўзяў, доўга чытаў і перачытваў меню.

«Відаць,— падумала,— у яго мала з сабою грошай. Тое, што дала на дарогу жонка. Вось і падлічвае, каб хапіла: яму ж як мужчыне-джэнтльмену прыйдзецца плаціць і за мяне... Калі пуста ў кішэні, дык чаго ішоў сюды? Гэта... Гэта разбурае шчырасць, непасрэднасць. Але... О божа! Мне хутка будзе вельмі цяжка жыць: я пачала шмат думаць, разважаць, разумець, адчуваць з аднаго позірку, з аднаго слова... Раней я так ва ўсім не разбіралася. Можа, адчыніць сумку i. выкінуць на стол кіпку пяцёрак ды троек — усю першую плату? Не...— уздыхнула.— Не трэба да рэгаты псаваць сабе настрой...»

— Вы, Уладзімір Пятровіч, сёння як мапасанаўскі Жорж Дзюруа, які толькі што заявіўся з правінцыі ў Парыж! — з іроніяй усміхнулася Таццяна Сяргееўна.— Пазнаёміўся з пані дэ Марэль, заляцаўся да яе, але не меў... таго-сяго. І вось яна сама... Можа, і мне так вас выратаваць цяпер?

Сліж пасміхаўся, відаць было, што нічога не зразумеў, бо, канечне, не чытаў рамана «Мілы друг» Мапасана.

— Хто такі той... Дзюруа? — нарэшце запытаў ён.

— Адзін вялікі распуснік...

— Вы пра што гэта? — пунсавеючы, запытаў Сліж.

— Успомнілася вось, Уладзімір Пятровіч.

Як падышла невысокая поўненькая афіцыянтка, трымаючы ў руках чырвоны аловак і разгорнуты блакноцік, крышку адтапырваючы поўныя губы, пазірала з увагаю найболей на яе, Таццяну Сяргееўну, Сліж напраўду заказаў даволі сціплую выпіўку і закусь.

Пасля, крыху закусіўшы, як нехта ўкінуў у музычны апарат манету і «заказаў» вясёлую музыку, Таццяна Сяргееўна закурыла.

— Вы — прэлясць... Прабачце, цуда! — шаптаў Сліж,— вось хутка,— яшчэ цішэй зашаптаў, нахіляючыся да яе,— куплю «Жыгулі», і мы з вамі зажывём... Сабяромся — і з'ездзім далёка-далёка...

— Вы так многа марыце, гаворыце пра свае «Жыгулі», як Дзюруа марыў пра багатую жонку, пакуль нарэшце не ажаніўся на багатай удаве...

— «Жыгулі» — гэта мая даўняя мара! — прызнаўся Сліж.— Як і з'ехаць з гэтых праклятых Міланек, жыць хоць у гэткім во гарадку, — гаварыў ён і лашчыў яе позіркам.— Думаю, што і вы ад гэтага не адмовіліся б. Га? — ён, не міргаючы, пазіраў ёй у вочы.— Тут мы з вамі маем адны думкі...

— Вельмі хочацца мець мяне за палюбоўніцу? — зноў з іроніяй запытала яна.

Сліж збянтэжыўся, акругліў маленькія вочы, пасля ўсё ж хутка асвойтаўся, супакоіўся, зрабіў выгляд, што яго вельмі здзівілі яе словы.

— Не ўгадала вашыя думкі? — усміхнулася яна.— Ці вы не думаеце так дзелавіта, маеце да мяне больш высокія пачуцці?

— Канечне,— адказаў той.— Я не толькі паважаю вас... І не толькі сёлета, а ўжо даўно... Але вы ўсё смяіцёся ды смяіцёся. А магло б усё быць іначай...

— Можа...— зноў жартуючы, адказала Таццяна Сяргееўна.— Кідайце сваю Ніну і бярыце мяне замуж. І мы з вамі будзем жыць у згодзе і любві.

Сліж змаўчаў, як праглынуў язык. Яна паўсміхалася, пазіраючы на яго, разгубленага.

— Не разумею я ніяк, калі вы гаворыце праўду, а калі смяіцёся...— пастараўся звесці ні то на жарт, ні то на нейкую іншую размову Сліж,— Я сур'ёзна, з душою, а вы...— ён узяўся за пляшку, паказваючы, што пакрыўдзіўся.

«Эйш, куды хіліць! — падумала.— Калі так, дык трэба жартам ці з іроніяй абараніцца. Хоць Сліж не раз жарт прымае толькі за жарт...»

— Хочаце, Уладзімір Пятровіч, праўды, шчырасці? — усміхнулася яна, і ён як устрапянуўся: ужо крыху ведаючы яе характар, адчуў у гэтай насмешцы цвёрдасць, здольнасць гаварыць самыя бязлітасныя словы.— Калі ласка. Пакрыўджана я, а не вы. Я дзяўчына, вольная, як зязюля, а вы жанаты, муж, бацька, але нечага хочаце ад мяне... Але ніколі не спыталі: а ці кахаю я вас, ці магу хоць пакахаць? Не, не спыталі. Думаеце, раз вы зажадалі, дык я, ужо такая-сякая, гатова на ўсё. Яшчэ б: я ж фліртавала з вамі летась!.. Ды колькі пра мяне ўсякіх размоў ішло і ідзе! Дык запомніце, мілы, мяне, можа, і лёгка заваяваць, але вельмі цяжка ўтрымаць: для гэтага трэба быць, можа, віртуозам. У паводзінах, у гутарцы, у адзенні, у думках... І яшчэ адно запомніце: я лёгка паддамся не так таму, хто на мяне мае вока, а таму, каго кахаю я... У Міланьках ёсць такі чалавек, і я дзеля яго гатова на ўсё, але толькі ён не кахае мяне...

— Васілец? — хутка вымавіў Сліж, відаць, з сарамлівасцю і з самалюбствам перажываючы за свае марныя заляцанні, доўга трымаў у руках поўную чарку і не ведаў, за што яе выпіць. Упершыню сёння пазіраў ёй не ў вочы, а ўталопіў позірк на стол, качаючы па стале крошку хлеба.

— А што — гэты чалавек не варты сапраўднага кахання? Не варта прысвяціць яму ўсё лепшае? — гэта яна запытала са шчырасцю ды з такім болем, што Сліж — ці зайздросцячы, ці не могучы апамятацца — яшчэ ніжэй угнуў галаву. І яна ў гэтую хвіліну нават пашкадавала яго, што ён усё ж умее думаць, перажываць.

— Гэты ваш чалавек не варты кахання прыгожай жанчыны...— нарэшце азваўся Сліж, ужо двума пальцамі пакручваючы чарку і пазіраючы, як у ёй калышацца віно.— Вы часта гаворыце, што і жыць, і кахаць трэба толькі эмоцыямі...

— Гэта сказаў Стэндаль...— спакойна паправіла яна.

— Я чуў гэта ад вас. Гэта, па-мойму, значыць так: пакахаў — дык кахай, разлюбіў — дык разлюбіў, зноў пакахаў — кахай...— Сліж аж пачырванеў ад намагання гаварыць «па-інтэлігенцку»,— А ён будзе кахаць — дык будзе, разлюбіць — не асмеліцца пайсці ад жонкі, будзе цярпець. А гэта ўжо абмежаванасць.

— А вы можаце пакінуць сваю Ніну, дзяцей? — перапыніла яго Таццяна Сяргееўна.— Вось я раптам пакахала вас, вы даўно ўжо, як нядаўна гаварылі мне, кахаеце — дык давайце быць разам... Маўчыце. І правільна. Нялёгка ўсё гэта... Жыццё гэта.

— Я б, можа, болей асмеліўся, як ён,— прамовіў Сліж.— Ён асцярожны ды ў час адчуў, што адзін з самых здольных сярод нас, дык стараецца вылучыцца, цэліць на дырэктарскае крэсла. Ён яшчэ па характару ды па паводзінах не Іван Сямёнавіч, але і не Міхась Рыгоравіч...

— Вось як! — паківала галавою, здзівілася Таццяна Сяргееўна.— Вось які вы жучок! Ды не жучок, а жучышча! У тоўстым-тоўстым панцыры, што спачатку і не разгадаеш вас, не зразумееш. Кожны дзень вы з усмешачкаю, з жартамі. З усімі хочаце сябраваць, усім нібы жадаеце дабра. А на самай справе вы, выходзіць, іншы. Вось крыху вылезлі з панцыра, дык і відаць: у душы вы зайздроснік, самалюбца, думаеце толькі пра карысць для сябе. Не паважаеце вы свайго сябрука, не жадаеце яму дабра. Ці я, можа, гавару не так, памыляюся? Маўчыце, Уладзімір Пятровіч. Няма чаго вам сказаць. Не трэба так: гэта вельмі пагана. Нават страшна. Усім нам страшна. І блага. Вельмі блага. І сёння, і на будучае. Я ў школе з ім, самі бачыце, не пасміхаюся, не пляшчу ў ладкі за кожнае яго слова, а, наадварот, дзе толькі можна, па-свойму, па-жаночаму спрачаюся з ім, стараюся перамагчы яго. Але з задавальненнем бачу: ён перамагае. Як і бачу: і ў яго ёсць памылкі, бо і ён чалавек, не ўсё яшчэ ведае. Але не смакую гэтага. Гэта не галоўнае. А галоўнае, што ён шчыры, шмат думае пра справу, шмат працуе і добра працуе, заўсёды гатовы памагчы. Я сёння тут — без яго — магу сказаць пра яго самыя лепшыя словы, маэстра...

— Вас і, праўда, цяжка паняць,— зусім здаўся Сліж.

— А я заўсёды такая... Таму вось гэтак і цаню таго, хто ўмее мяне зразумець, ацаніць ды падтрымаць...— і яна з гарэзнасцю паказала Сліжу кончык языка.— Але чаго так памаркотнелі, Уладзімір Пятровіч? Давайце ўсё ж за нешта вып'ем тое, што ўжо наліта!

— Я ўжо і не ведаю за што?!. — саромеючыся падымаць на яе вочы, прамовіў Сліж.

— Не ведаеце? Дык падкажу я: давайце вып'ем за тое, каб мы былі крыху дабрэйшыя, лепшыя, са спагадаю думалі і пра другіх,— усміхнулася Таццяна Сяргееўна, адчуваючы неспадзяваную радасць ад сваёй перамогі.— Каб і цяпер, змоладу, і пазней памагалі адно аднаму, не зайздросцілі, ніколі не стараліся падставіць ножку...

— За дабрыню, за спагаду,— мармытнуў Сліж, узняў сваю чарку, але не дакрануўся да яе чаркі, паціху, заплюшчваючы вочы, выпіў.

...Як пад'ехалі да аўтастанцыі, Таццяна Сяргееўна праз вокны аўтобуса ўбачыла ў доўгім сіпім плашчы, са з'еханым набок капелюшы Міхася Рыгоравіча. Ён стаяў з вялікай сеткай, у ёй было булак дзесяць чорнага хлеба, звязак чатыры абаранкаў, кулёк мукі.

— Уцёк-такі ад мяне? — накінуўся Міхась Рыгоравіч на Сліжа, як яны выйшлі з аўтобуса.— Друг, фрэунд, мне называецца...— ён хіснуўся, зашараваў сеткай па каленях, выбельваючы і штаны, і полы сіняга плашча мукою.— Ну пачакай, хітрун ты гэтакі, я за цябе вазьмуся... Ты сёлета, мой лібэр, яшчэ толькі раз-два вучнёўскія сшыткі праверыў... Я ўсё бачу, не думай, што Вяртун дурны. Вяртун усё бачыць, бо ён жа Вяртун. Ён жа не абы-хто, а Болт Іванавіч Гайкін.

«Вось Вяртун акцёрнічае, махае рукою,— падумала,— а на нас усе азіраюцца. Вунь і вунь знаёмыя настаўнікі. Усміхаюцца. Ведаюць Вертуна: амаль кожны год яму «пяюць дыфірамбы» на жнівеньскай настаўніцкай канферэнцыі... Думаюць, можа: а там, у Міланьках, усе такія...»

— Але і Вяртун не прапаў, знайшоў сяброў...— папікаў Міхась Рыгоравіч.— Вертуна ўсе ведаюць, усе паважаюць. Пасядзелі калі не пад фікусамі, дык у парку на лаўцы. Пагаварылі...— і ён з выклікам, нават з перамогаю зірнуў на Сліжа. Той усё яшчэ не мог апамятацца ад нядаўняй размовы з ёю.

Сліж маўчаў. Не ўсміхаўся, не думаў апраўдвацца. Відаць, не мог. Во стаяў і разгублена слухаў.

— Разам гулялі? Інтымнішэн, так сказаць...— пакруціў рукою Міхась Рыгоравіч, з іроніяй зірнуў на Таццяну Сяргееўну.— Дагуляецеся! Вунь там, ля касы, бярэ білет яго Нінка... Яна зараз дасць тут такі канцэрцен, што...

— Вазьміце сябе ў рукі, Міхась Рыгоравіч,— з гневам бліснуўшы на Міхася Рыгоравіча позіркам, прамовіла Таццяна Сяргееўна,— і не забывайцеся, што ўсе мы тут прадстаўляем калектыў Міланьскай школы...

— О, эншульдзікен зі мір, біттэ! — прыклаўшы вольную руку да грудзей, пацвельваўся Міхась Рыгоравіч.

— Вось так,— спакойна адказала Таццяна Сяргееўна і паціху, высока падымаючы галаву, падалася да касы, каб узяць білет.

Ля паднавеса, лічы нос у нос сустрэлася са Сліжавай жонкай — распаўнелай, з чырвоным поўным тварам маладзіцай, тая была ў гумовых бліскучых ботах, балоневай куртцы і ў белай хустцы.

— Здарова, Ніна,— ад збянтэжанасці, можа, залішне з гучнасцю і залішне з бадзёрасцю выпаліла яна.

— Здраствуй,— збянтэжылася ад нечаканасці і Сліжава жонка, кінула позірк на прыпынак, дзе стаялі Вяртун і яе муж, зноў з запытаннем зірнула на яе, на Таццяну Сяргееўну,— і, здаецца, успыхнула яшчэ большай чырванню.

— Падыдзі да іх, не дай ім так шумець,— не дала ёй апамятацца Таццяна Сяргееўна.— Вакол жа людзі... Вяртун чагосьці разышоўся.

Ніна, так нічога не сказаўшы ад разгубленасці, відаць, пакутуючы ад здагадак ды падазрэнняў, падалася да мужа. Таццяна Сяргееўна ўжо не хвалявалася, бо добра ведала: Сліж зможа ўдала зманіць. І сам апраўдаецца, і яе — дзеля сябе — не пакрыўдзіць.

4...

Ларыса пабудзіла Паўла сярод ночы.

Толькі, мусіць, дакранулася пальцамі да пляча — і ён падхапіўся, на нейкі міг аслеп ад яркага святла люстры з трыма лямпачкамі. Пасля, асвойтаўшыся, адчуў, што Ларыса даўно ўжо не толькі не спіць, але і не ляжыць побач, бо халодная яе падушка, яе палавіна пасцелі. Цяпер яна — у начной доўгай белай кашулі, у тапачках — стаяла ля ложка і, нібы моршчылася, нібы плакала.

— Паўлік, мне блага...— прашаптала яна.— Як ніколі дагэтуль блага. Гэта ўжо, відаць, усё...

Як ні зліпаліся вочы, хацелася быць пад цёплай коўдрай, Павел, напаўняючыся сполахам, пачаў адзявацца, чамусьці ніяк не могучы натрапіць нагою ў калашыну штаноў.

— Бегчы па машыну? — запытаў ён з трывогаю: усё гэта было ўпершыню, і ён не ведаў, што рабіць, калі цяжарнай жанчыне «блага». Відаць, найхутчэй за ўсё трэба везці яе ў бальніцу.

— Не ведаю... Баюся...— замахала рукамі Ларыса. Зморшчылася, застагнала і пачала нервова хадзіць па пакоі.— Гэта ўжо ўсё. Гэта прыйшла мая...

— Мужайся, дарагая,— папрасіў ён, калі ўжо зашпіліў гузікі кашулі і надзеў пінжак. Супакойваўся, перасільваючы страх. Хацеў неяк супакоіць і Ларысу.— Пабуджу зараз гаспадыню, няхай яна пасядзіць з табою, а сам пабягу шукаць шафёра.

Ларыса нічога не адказала, як і не чула яго. Хадзіла, прыклаўшы рукі да паясніцы, і моршчылася, і стагнала.

— Ну, трымайся,— Павел падышоў да Ларысы, прытуліў яе да сябе — яна на хвіліну прыпынілася, як відаць было, праз сілу супакоілася, паклала яму галаву на плячо.

— Ой, як баліць, Паўлік!..— прашаптала яна.— Але, можа, не трэба табе нікуды бегчы, можа, пройдзе. Я вельмі баюся бальніцы...

— Усё роўна ж прыйдзецца туды ехаць,— сказаў ён і падаўся з пакоя.— Я бягом.

На кухні ён не ўключыў святла, бо было светлавата, ступіў на лаўку, падняўся і дакрануўся да пляча гаспадыні. Тая з бесклапотнасцю спала на лежаку печы, прачнулася не адразу, а толькі калі добра патармасіў яе. Падхапілася, села, аж ускрыкнула ад страху.

— Паглядзіце, калі ласка, Ларысу, а я пабягу па машыну,— сказаў Павел, саскочыў з лаўкі і, не чакаючы ніякага адказу, баючыся патраціць лішне хоць адну хвіліну, надзеў шкарпэткі, насунуў на ногі кірзоўцы, зняў куртку і, на хаду адзяючыся, памкнуўся на двор.

За ганкам, дзе жаўтаваты, а далей і чорны туман не прапускаў святла з акна, Васілец нібы аслеп, нібы знік у вельмі густой, хоць ты выкалі вока, цемнаце. Выходзіў з двара, абапіраючыся рукою аб сцяну хаты, пасля — аб плот.

Калі выйшаў з двара, і не стараўся патрапіць на цвёрдую сцежку: яе няможна было ў гэтакай цемнаце ўбачыць ці абмацаць нагамі. Пабег наўскасяк па полі, адчуваючы, як у мяккім сырым ворыве грузнуць боты, як яны цяжэюць ад наліплага пяску.

У лагчынцы, што была пасярод поля (там днём блішчала вада), набег на лужыну, спатыкнуўся ад нечаканасці ў ямцы і ледзь не паваліўся, каб не сагнуўся ды не абапёрся на рукі. Намачыў рукавы, абпырскаў твар, шыю. Падхапіўся, сціснуў да болю губы ад крыўды і злосці, атрос з рук ваду ды мокры пясок — і, задыхаючыся, чуючы, як сохне ды гарачэе ў роце, пабег далей, да вёскі, што зусім прапала ў цемені, як яе і не было на свеце.

Бег вось так, па такой патрэбе, другі раз у жыцці. Першы раз бег, калі быў зусім малы, калі збіралася радзіць маці. Тады бацька гэтаксама ўночы паслаў яго на хутар на бабулю. Ён імчаўся і вельмі баяўся ночы, лесу ды ваўкоў.

Цяпер, калі бег дзеля жонкі, канечне, не было ніякага страху, ён хацеў толькі адно: каб Ларысе было добра...

Як перабег поле, напароўся на кусты. Яны сцебанулі калючымі галінкамі па твары. Вымкнуўся зноў на поле і наўздагад памчаўся да дарогі.

Вось там, на дарозе, адчуў: вёска блізка, вёска жыве: учуўшы яго, азваліся вясковыя сабакі. Адзін — тут, з краю, а другі — недзе далёка, за школаю. Гаўкнулі разам абодва, здаецца, з будкі, не вылазячы на морась: брэх чуўся не звонкі, а глухі. Як з нейкай пасудзіны.

Калі яшчэ крыху прамчаў, адчуў, што ўбягае ў вёску. Не бачыў яе, а іменна адчуваў. Платы, сады ды хаты, што стаялі, дыхалі цяплом, жыццём.

Угадаў нейкім цудам і шафёраву хату. Абапіраючыся аб плот, падышоў да веранды, заляскаў зверху ўніз халоднаю, аж пякла ў рукі, клямкаю.

— Выбачай, братка,— калі выслухаў яго, нават не адмыкаючы дзвярэй, адказаў заспаны шафёр...— Я ж не паставіў сёння нанач ля хаты машыны, і ніхто ў Міланьках надоечы не прыехаў дамоў на машыне. Бяжы ўжо да конюха...

Васілец — расчараваны, растрывожаны — выйшаў з двара.

«Жыў бы ў горадзе ці хоць бы і ў вялікай вёсцы, дык выклікаў бы «хуткую»,— падумаў.— Тут не выклічаш. Дык трэба напраўду бегчы да конюха і прасіць у яго каня. Дзедаўскі гэта спосаб, але найбольш цяпер верны...»

Конюх жыў у другім канцы вёскі, за былымі яго, Васільцовымі, гаспадарамі. Покуль, зусім прамокшы, Васілец; дабег да яго, дык узмакрэла спіна.

— Ну, хто там? — з незадавальненнем запытаў добра знаёмы конюх, Мікола, бацька трох вучняў Міланьскай школы, нехаця адамкнуў, упусціў у цёплы дом.

У хаце-калідоры, дзе ўжо ярка гарэла святло, Мікола сеў на столак, што стаяў пры печы, доўга нацягваў ватовыя штаны з палеенымі чорнаю скураю каленьмі і задам, доўга цёр аб руды ступак вялізнай нагі анучу.

— Эх, як я яшчэ паспаў бы! — насунуўшы на адну нагу бот, пацягнуўся Мікола, расставіў у бакі локці, пастукаў кулакамі па баках ды заплюшчыў вочы,— Здаецца, яшчэ толькі разышліся па сваіх хатах з мужчынамі, толькі што паслухаў жончыну лекцыю і лёг... Ну і гэтыя кабеты, я табе скажу! Радзілі б удзень, па-людску, а то сярод ночы, я табе скажу!

— Ладна ты, мянташка, ідзі скарэй! — азвалася са спальні гаспадыня.— Каб ты сам хоць раз радзіў, дык не плёў бы абы-што.

— Як я не пацярпеў усё роўна, я табе скажу! — пацвельваўся Мікола, засоўваючы другую нагу ў вялікі, відаць, сорак пятага памеру гумовік. Пасля ўстаў і, здаецца, занадта доўга шукаў пінжак, надзяваў яго. Як яшчэ пазней задоўга нацягваў стары шэра-зялёны плашч.— Пяцёра ж дзяцей выпакутаваў, я табе скажу...

— Ой, каб на цябе халера! — незалюбіла жонка.— Ён выпакутаваў! Брыдка во чалавека, а то я сказала б, што ты...

Васілец, стоячы ўжо ў парозе, адчуваў няёмкасць, што нанёс у хату на ботах столькі бруду, у думках падганяў марудлівага соннага гаспадара, злаваўся ад яго, як здалося, чэрствых жартаў.

«Як можна так пасміхацца? — жахаўся ён.— Ларысе ж вельмі кепска...»

— Што ты, чалавек, белы як палатно?! — усміхнуўся Мікола нарэшце, здаецца, праз гадзіну, а то і праз дзве, апрануўся, сабраўся выключыць святло і выходзіць з хаты.— Не набірайся ўжо так страху, я табе кажу. Усё будзе добра,— як яны выйшлі з хаты на цёмны двор, ён загуў і там — ці то займеў ахвоту пагаварыць, ці то стараўся адагнаць сон.— Не твая першая, я табе скажу, не твая астатняя... Жызня, брат, я табе скажу... Гзта ў вас першае, дык вось страху многа. А так усё гэта, я табе скажу, проста.— Ён гаварыў і — дзіва! — ішоў і ў цемені па гародах, ля кустоў, па тупкай сцежцы. Васілец ледзь толькі паспяваў патрапляць за ім па яго голасу.— Завязеш — яна родзіць, і станеце бацькамі. І пойдзе ў вас, я табе скажу, зусім другая жызня. Зусім не падобная на халасцяцкую. Усяго будзе: і радасці, і гора... Колькі ўварвуць нерваў, здароўя, я табе скажу, адны гэтыя дзяціныя хваробы, а колькі недаспіш ноччу ды колькі яшчэ будзе ўсякіх клопатаў... Але ж усё гэта трэба, я табе скажу. Які ты чалавек, калі не маеш сям'і, не пусціў атожылкаў?! Трэба, трэба род чалавечы цягнуць... Дам зараз добрага каня, дык мігам замчыш. Сам-то я дадому ўжо не пайду, зашыюся ў сена і пасплю яшчэ тут. Як добра родзіць, дык хочаш ці не хочаш, а сарву з цябе за гэта пляшку...

Праз нейкай паўгадзіны, калі было ўжо не так цёмна, даволі прыкметна абмалёўваліся дрэвы, дамы, пасвятлела дарога, Васілец пад'ехаў на кані да гаспадынінага дома.

Ларыса чакала яго, стоячы ў зімовым паліто, у ботах, трымала ў руках поўную, загадзя, яшчэ з тыдзень, падрыхтаваную да гэтага дня сумку. Яшчэ адна сумка — з загадзя падрыхтаваным дзіцячым адзеннем — стаяла пад ложкам. На кухні ля стала сядзела маўклівая і, здаецца, напалоханая гаспадыня. Яна ніколі не была замужам, не раджала.

— Паехалі,— сказаў Васілец, бачаны, як на яго, мокрага, запырсканага хлёпанкай, са сполахам пазірае Ларыса, як яна моршчыцца, плюскае вачыма, сцінае вусны. Нібы ён прынёс ёй нядобрую кепскую вестку.

— Нікуды я не паеду,— раптам з рашучасцю залямантавала яна,— я баюся...

— Няма чаго баяцца,— як папрасіў Васілец,— Паехалі.

— Едзь, дзіця маё,— загаварыла гаспадыня.— Мы ж табе не паможам: абое рабое... А там жа дахтары, усё ўмеюць.

Ларыса паслухала, пайшла на двор, але тупала з неахвотаю, як на нейкую вялікую бяду,— і Васілец зразумеў яе, бо ён і сам пабойваўся блізкай будучыні...

Як выйшлі па двор, там было даволі светла: падала святло з акпа. У святле імжылася сырое паветра.

— Можа, і астатні раз я іду гэтаю сцежкаю, бачу гэты дом...—заплакала Ларыса, тулячыся да Паўлавага пляча,— Каб ты ведаў, як страшна!..

«І мне гэтаксама»,— мог бы адказаць Павел, але так не прамовіў.

— Мужайся, дарагая,— ужо ў каторы раз толькі папрасіў ён,— Праз нейкую гадзіну, калі ўжо зднеецца, мы прыедзем у Галінавічы.

Ларыса выйшла з варот і падышла да воза. Ускінула па яго клунак, хацела залезці сама і не змагла. Тады ён падхапіў яе пад пахі і асцярожна падсадзіў.

Васілец адвязаў лейцы ад плота, сам сеў на калёсы, што конюх шчодра выслаў сенам, цмокнуў на каня. Паехалі.

«Ведаю ж: едзем у бальніцу,— падумаў.— Але ўсё роўна, здаецца: я сплю. І гэта ўсё ў сне...»

Драўляная, з некалькімі новымі, цаглянымі, прыбудовамі бальніца — а да яе яны пад'ехалі ўжо відном,— была яшчэ аднак ціхая, прыцемненая. Здаецца, хавала нейкую вялікую таямніцу. Знала яе толькі адна і не збіралася нікому яе расказваць. Васілец аж збаяўся тут прыпыняцца.

Над невялікаю верандаю бальніцы адзінока свяцілася лямпачка, ужо амаль не рассяваючы далёка святла, высвечваючы толькі вакол сябе невялікую стрэшку ды ганак.

Калі Васілец; прыпыніў ля плота каня, злез першы і пачаў прывязваць да частаколін лейцы, убачыў, што да яго сёння тут ужо былі людзі. На абабітай ад расы траве, куды цяпер нагнуў галаву конь і заварушыў губамі, ляжала чужое сена.

— Вось мы і прыехалі ў госці да бусла...— усміхнуўся Павел, падышоў да Ларысы, каб памагчы ёй злезці. Пажартаваў, бо яна за дарогу супакоілася, сядзела ціха і нават гаварыла, што ёй перастала балець і, можа, трэба вярнуцца дадому,— Бусел, бусел, мы прыехалі купляць сына...

— Ладна табе,— не дазволіла, каб ён зняў яе, махнула рукою Ларыса, абаперлася аб яго плячо і сама спаўзла долу.— Прымчаў во, каб сплавіць з рук сваіх...

На іхні шум ды гоман выйшла на гапак жанчыпа ў белым халаце. Калі ўбачылі яе, Павел і Ларыса прыціхлі, зніякавелі абое, засаромеліся. Як дзеці.

Ён узяў клунак, адчыніў халодныя вільготныя вароты (раса з іх была ўжо стрэсена нечаю рукою), і яны паціху — Ларыса паперадзе, а ён за ёю — пайшлі па бетанаванай вільготнай дарожцы да веранды.

— Вот і другія купцы прыехалі...— усміхнулася жанчына, як было ўжо добра відаць зблізку, пажылаватая, заспаная, ад таго з прыпухлымі шчокамі і вачыма, з вялікаю, ці не выпаленаю, плямінаю па шчацэ.— Калі ласка, заходзьце. Не так цяпер і часта ў нас такія госці... Вось трэція ўсяго за тыдзень...

Жанчына зачыніла за імі дзверы веранды, паказала рукою, каб заходзілі ў прыёмную — у прасторны пакой з белымі сценамі.

— Вы застаньцеся,— потым сказала Паўлу,— а вы, маладзічка, ідзіце са мною.

Узяла з яго рук сумку і павяла Ларысу да самых левых дзвярэй, дзе, напраўду, мусіць, хавалася вялікая таямніца.

— Калі пачалося? — папыталася яна па дарозе ў Ларысы.

Тая маўчала, відаць, не ведала, што адказаць.

— Ну, калі...— жанчына адчыніла дзверы пад нумарам «2», прапусціла туды, у невядомасць, Ларысу, зайшла сама — і Васілец застаўся тут адзін. Як сірата. Ці як чалавек, што раптам страціў усіх сваіх сяброў.

Праз паўгадзіны, калі ён ужо ведаў на памяць усе плакаты ды малюнкі, прачытаў некалькі тоненькіх кніжак пра грып, пра карысць і шкоду грыбоў, калі знайшоў на стале лісток, дзе былі напісаны прозвішчы парадзіх, была напісана іх тэмпература, жанчына вярнулася, прынесла незашпіленую сумку. З яе відаць было Ларысіна адзенне.

— Усё ідзе як трэба, міленькі, і ўсё будзе добра,— усміхнулася яна,— можаце ехаць дамоў, а жонку вашу мы пакідаем.

Павел, напаўняючыся трывогай, жалем, пазіраў па жанчыну, што, як ён думаў, трымала ў сваіх звычайных руках нябачныя ключы ад незвычайнай таямніцы. Ён стаяў і не выходзіў.

— Я пачакаю...— нарэшце апамятаўся ён, як учапіўся за нейкую нітачку-павуцінку, каб быць тут.

— Чаго вы будзеце чакаць? — хмыкнула, яшчэ весялей усміхнулася жанчына, і гэтая яе вясёлая ўсмешка здалася зусім непрыстойнаю, лішняю ў такую трывожную хвіліну.

— Ну, гэтага...— саромеючыся, прамовіў ёп.— Калі Ларыса... жонка...

— Відаць, што зусім яшчэ малады, поршы раз сюды трапіў! — з нейкаю спавагаю паківала галавою жанчыпа.— Нават мы добра не ведаем, калі будуць роды. Хоць па ўсіх сімптомах не раней сутак... Так што едзьце, вучыце сваіх дзетак (значыць, яны з Ларысаю пазнаёміліся ўжо), а нам званіце, прыязджайце ў адведы...

У гэтую хвіліну адчыніліся дзверы — і паказалася Ларыса.

Яна была ўжо ў доўгім халаце, у тапачках на босую нагу. Зірнула на яго як з просьбаю-мальбою: не хачу я тут быць, забяры мяне з сабою!

— Не-пе, мілая,— хуценька падбегла да яе жанчына.— Марш у палату! Тут ужо нашы законы...

Павел паспеў толькі махнуць рукою, сціснуць кулакі і крыху патрасці імі ў паветры — трымайся, родная, я люблю цябе, буду перажываць, чакаць навіны!

І, як жанчына зноў схавалася, выйшаў з бальніцы.

...Назаўтра світанкам, калі ён правёў дома амаль усю бяссонную нон, пакутуючы ад адзіноты, ад трывогі за Ларысу, Павел зноў прыбег у Галінавічы. Прыбег пад густы дождж, што пахнуў ужо холадам, подыхам сцюдзёнай восені.

Быў Павел тут і ўчора, пад вечар, як адвучыў у школе.

Яго тады не пусцілі ў бальніцу, сказалі, што да парадзіх не пускаюць, і ён стаяў ля акна тыльнай сцяны бальніцы і моўчкі пазіраў у акно, за дубэльтамі якога, у сваёй палаце, стаяла Ларыса, гэтаксама пазірала на яго. У чамусьці пабольшаных яе вачах былі і трывога, і нейкае трывожнае чаканне: яна часта міргала вейкамі, мыляла губамі, са смуткам усміхалася і, здаецца, была вельмі рада, што ён прыйшоў, хацела нешта важнае сказаць і не магла. А можа, і гаварыла, бо нешта шаптала, прыхіліўшыся і засланіўшы сабою шыбу, нешта пісала пальцам — і Васілец ківаў галавою, што ўсё разумее, хоць напраўду нічога не разумеў.

Пасля махала рукою, паказвала, што на дварэ дождж, што зусім змокне, і, мусіць, не хацела, каб ён адыходзіўся, пакідаў яе тут адну. І ён стаяў ля акна, пакуль не адагнала яе жанчына ў белым халаце...

І вось ён зноў падышоў да акна, стараючыся не заглядаць туды праз адхінутую фіранку. Пастукаў пальцам па шыбіне. На яго стук падышла да акна пажылаватая сімпатычная жанчына, махнула ўлева-ўправа рукою і, як убачыла, што ён нічога не зразумеў, стала, мусіць, на табурэцік, апусцілася каленамі на падвоканні, адчыніла люфцік.

— Няма ўжо вашай маладзіцы...

Калі пачуў гэта, дык здаецца, хіснулася пад нагамі зямля ды пацямнела ў вачах. Як няма? Што з ёю? Няўжо, як яна і баялася, не вытрымала, памерла ад родаў? А божа! Што ж гэта? Яны ж толькі пачалі жыць — і раптам смерць... Як ён будзе без яе? Адзін?

— Яна ўжо ў родавай і, можа, нават некага радзіла...— дагаварыла далей марудлівая жанчына.

У яго сам па сабе вырваўся выдых: о божа, дзякуй табе, жывая!

З падзякаю кіўнуў галавою жанчыне і, пераадольваючы дрыготку ў нагах, павярнуў да прыёмнай.

У прыёмнай падышоў да стала, дзе ляжалі паперы. Узяў знаёмы ўжо яму ліст, знайшоў на ім Ларысіна прозвішча, але змог толькі ўведаць з яго, якая ў яе ўчора ўвечар была тэмпература. Больш ніякіх навін пра яе не было.

Тады пастукаў у дзверы пад нумарам «2». Неўзабаве адтуль, з таямнічага пакоя, выйшла тая — з абпаленай шчакою — жанчына, што сустрэла яго з Ларысаю ўчора раніцай. Яна ўсміхнулася, запытала сама па яго запытанне:

— Не церпіцца вельмі стаць бацькам?

— Не церпіцца даведацца, як яна там,— усміхнуўся ён,— гавораць, яна ўжо ў родавай...

— Каго вы хацелі мець: сына ці дачку? — усміхнуўшыся, запытала яна.

— Сына.

— Дык вось віншую, малады бацька,— яна падала руку, моцна паціснула.— У вас сын. Тры кіло трыста грамаў, пяцьдзесят адзін сантыметр. Харошы хлопчык... Жонка ваша адчувае сябе нарм...

Астатнія яе словы Васілец не дачуў ад раптоўнага шуму ў вушах: у яго сын! З мілаю Ларысаю ўсё добра! Ён, Павел Васілец, ужо бацька! Але што гэта такое — бацька? Здаецца, ён нічым не змяніўся, які быў, такі і ёсць, але ўжо бацька.

— А можна зірнуць на яго і на Ларысу? — спахапіўшыся, як крышку авалодаў сабою, спытаў ён.

— Што вы! Да парадзіх ніколі нікога не пускалі і не пусцяць,— зноў, як і ўчора, здзівілася ад яго гэткага запытання жанчына, зірнула на яго, як назірае маці па сваё дзіця.— Вашай Ларысе цяпер трэба толькі ляжаць... Прыходзьце, прыносьце ёй, каб яна хутчэй стала на ногі, каб дужэў ваш асілак, малако, смятану, яблыкі, сокі... Праз сутак двое і ўбачыце праз акно свайго маленькага Васільца. Як жа хоць зваць надумалі?

— Віктар...— саромеючыся, адказаў Павел.

Ішоў Васілец з Галінавіч дадому, у Міланькі, у школу, паволі, і неяк яшчэ лёгка, і ў тую ж пару ўжо і важка нёс на плячах сваіх новую, яшчэ загадкавую ношку свайго бацькоўства.

«Які там мой сын? Як я з Ларысаю буду гадаваць яго? Якога выгадуем з яго чалавека?»

Увайшоў у лес — ацяжэлы ад дажджоў, спакойны, задумлівы.

«Выходзіць, гэта зусім не проста — жаніцца, мець дзіця, гадаваць яго..,— думкі ніяк не давалі спакою.— Ты даў новае жыццё, ты і сцераяш яго. Будзеш ужо думаць не толькі пра сябе, але і пра іншых. І, можа, думаць больш, чым пра сябе... Як некалі ды і цяпер так думаюць пра нас нашы бацькі. Але як мы іх не разумелі і яшчэ цяпер парою не разумеем! Вось цяпер, калі сам бацька, я гэта ўсё больш адчуваю...»

Выйшаў з лесу на поле. За полем — Міланькі. Сцішаныя.

«Вось сустрэнецца зараз нехта, зірне і ўбачыць: я бацька. Усміхнецца, паківае галавою: «Які ты яшчэ бацька?!»

Не падаўся па дарозе. Збочыў і пайшоў напрасткі па бульбянішчы да школы.

Вось пералез праз дзірку ў плоце, увайшоў у школьны двор. Ля саду — у лужынцы — вымыў боты-кірзавікі, абцёр іх мокраю травою, абпаласкаў рукі і толькі тады падаўся ў школу. Калі ступіў на ганак, сустрэўся з позіркам Івана Сямёнавіча. Той стаяў у настаўніцкай і неяк з самотаю пазіраў сюды, на мокры і пусты кастрычніцкі двор, што ўжо да рэшты страціў зеляніну, на нізкае шэрае сырое неба, на амаль чорныя ўжо дрэвы. Васілец не мог утрымацца — усміхнуўся.

У настаўніцкай — за хвілін дзесяць да пачатку першага ўрока — былі ўжо ўсе настаўнікі. Яны з запытаннем зірнулі на яго.

— Цвіце наш Павел Мікалаевіч, дык некага ўжо мае,— пажартаваў Іван Сямёнавіч, адышоўся ад акна.

— Маю,— не вытрымаў, усміхнуўся Васілец.

— Сына? — здагадаўся Іван Сямёнавіч.

— Сына...

— Ну, і віншую, малайчына! — падышоў бліжэй, паціснуў руку дырэктар.— Усюды добра пачынаеш!

— Добра! — падтакнуў задаволены Міхась Рыгоравіч.— Ва ўсіх нас: у мяне, ва Уладзіміра Пятровіча, нават у Івана Сямёнавіча — былі першыя дочкі...— падышоў, гэтаксама моцна паціснуў руку,— Віншую! Даганяй цяпер мяне, станавіся бацькам-героем!

— Цяпер не тыя часы...— усміхнуўся Іван Сямёнавіч.— Успомніш маё слова: цяпер ужо доўга не будзе дзяцей... Цяпер маладыя асцярожныя, мудрагелістыя. Па сваіх ведаю. І ён во,— кіўнуў на сына,— і нявестка нават слухаць не хочуць, каб хутка ўжо і другое мець...

— Усё роўна на «ўра» шчасліўца! — прамовіў Вяртун і першы падхапіў Васільца.

За ім падышлі ўсе настаўнікі, тры разы падкінулі Васільца ўверх. І ім памагаў заўсёды салідны, паважны Іван Сямёнавіч.

— Адпусціце: галава кружыцца! — папрасіўся Васілёў

— Нічога, нічога! — амаль у адзін голас адказалі вясёлыя настаўнікі.— Будзе шампанскае? Калі будзе, дык адпусцім!

— Будзе,— жартам адказаў і Васілец.— Колькі захочаце!

Як паставілі на падлогу, дык ледзь устояў на нагах. Хіснуўся.

— Ап'янеў чалавек ад шчасця! — кіўнуў галавою Іван Сямёнавіч.

— Ацверазіцца хутка,— скептычна прамовіў Сліж,— Усе мы во гэтак п'янелі і хутка потым цверазелі... Жыццё ёсць жыццё! Любіць падкідаць усякія штучкі...

Празвінеў званок. Здаецца, ніхто і не думаў ісці па ўрок.

— Пайшлі, калегі,— прамовіў Іван Сямёнавіч.— Наша радасць радасцю, а працаваць трэба. Правядзём ужо сёння ўсе ўрокі ў гонар Паўла Мікалаевіча па вялікім пад'ёме...

Васілец — вясёлы, шчаслівы — пайшоў да вешалкі. Скідаць боты і абуваць начышчаныя туфлі, што заўсёды стаяць тут, у настаўніцкай.

5...

У апошнія дні кастрычніка дождж ліў не сціхаючы, падаў з зусім нізкіх шэрых хмар, за якімі, здаецца, ужо і не было сонца, высокага блакітнага неба. Вада з такой шчодрасцю напаіла зямлю, што цяпер стаяла на паверхні, разлівалася, збіралася ў лужынкі ў разорах ды лагчынах.

Прытуліўшыся да сцяны ў зацішку, Васілец бачыў, як цубаніць дождж, яшчэ болей халодзіць бальнічны голы сад, зямлю, як падае са страхі буйнымі ручайкамі вада, усё глыбей выбівае ў зямлі ямкі, вымываючы ў іх ружовыя каменьчыкі.

Васілец; чакаў, што вось-вось упершыню пасля родаў падыдзе да акна Ларыса... І, можа, нават не адна, а з сынам. Але яе пакуль што не было, як сказалі жанчыны-парадзіхі, яна на хвілінку адлучылася з палаты.

Васілец, тулячыся да сцяны, адчуваў, як сыплецца яму на шыю перасохлы мох, што, як і ўся верхняя палова сцяны, быў ненамочаны. Ён толькі адхіліўся крыху ад сцяны, але і не высунуўся на морась.

«Няхай бы ў гэтыя шчаслівыя дні стаяла пагода, было блакітнае неба, сонца,— падумаў.— А так во, непагадзь... Усе гавораць, што не ў зусім удалую пару ў нас нарадзілася дзіця — у самым канцы кастрычніка. У самым, лічы, канцы года. За нейкіх два месяцы яму будзе запісаны цэлы год. Лепш было б, каб ён нарадзіўся ў пачатку новага года, у студзені... Але хіба хто пра гэта раней думаў?!.»

Адхінуўшы фіранку, ля шыбіны мільгануў твар. Васілец як устрапянуўся, падаўся да акна. На яго пазірала Ларыса. Па праўдзе сказаць, і Ларыса і не Ларыса. Бачыўся круглаваты твар з роўным носам, але ў знаёмых вачах былі незнаёмыя яму стомленасць, і нейкая ўжо сталасць, развага, новы клопат — і ён адчуў: гэта ўжо Ларыса-маці.

— Ну, як ты чуешся? — спытаў ён.

Яна прыплюшчыла вочы, па-мацярынску ўсміхнулася: добра.

Ён некалькі разоў цмокнуў вуснамі: маўляў, моцна-моцна цалую. Яна зноў некалькі разоў плюснула вачыма.

— Пакажы яго...— папрасіў Павел.

— Пачакай з хвіліну, зараз прынясуць карміць,— ледзь-ледзь праз дубальты пачуўся яе голас.— Усе кажуць, што на цябе падобны. Гэтакія вочы, нос, губы, падбародак...

Павел усміхнуўся: божа мой, божа, гэта ж трэба так, каб нехта быў зусім падобны на яго!

Ларыса ўсміхнулася ад таго, што ўсміхаецца ён, з жартам паківала пальцам. Мусіць, каб не было там, у палаце, жанчын, дык сказала б: дам-дам табе, усё забраў сам, нічога майго не пакінуў дзіцяці!

Пасля, азірнуўшыся назад, махнула рукою, каб пачакаў, а сама знікла.

«Прынеслі дзяцей,— здагадаўся ён. Захваляваўся.— Вось-вось убачу свайго Віктара Паўлавіча Васільца!»

Васілец вельмі не прыхіляўся да акна, саромеўся пазіраць на жанчын, стаяў крыху збоку; таму не бачыў, што робіцца ў палаце. Але вось зноў падышла Ларыса, усміхнулася, трымала ў паднятых да грудзей руках белы скрутак. Наверсе яго бачыўся невялікі ружаваты тварык з дробненькім, ледзь загнутым уверх, кірпаценькім носікам.

Ларыса павярнула белы скрутак — і ён убачыў сына. Сын — і напраўду, здаецца, вельмі падобны на яго, на бацьку,— пазіраў, пасля, мусіць, ад рэзкага святла пачаў плюскаць амаль нябачнымі вейкамі, моршчыцца, але быў спакойны, нават надзьмуты.

— Надта ж нейкі сур'ёзны! — усміхнуўся Васілец, але сам сабе не вельмі верыў, што гэта яго сын. «Гэта нейкі сон!»

— Гэтакі ж маўчун, як і ты...— усміхнулася Ларыса, пасля азірнулася назад: відаць, ёй нешта сказалі жанчыны. Пасля зноў зірнула на Паўла, папрасіла: — Позна ўжо, бяжы, Паўлік, дадому. А я буду карміць яго...

Васілец, як і адышоўся, усё роўна, здаецца, бачыў і Ларысу і сына. Невялічкі сур'ёзны сынаў тварык — найлепш.

Мінуў тыдзень.

Павел, папрасіўшы міланьскага шафёра малакавоза-ўсюдыхода, прыехаў забіраць і Ларысу і сына — сваю сям'ю — з бальніцы.

«Бадай, у першы раз за ўсе гэтыя дні няма трывогі,— думаў сам сабе.— Нават хочацца жартаваць, пасміхоўвацца з перапалоханых бацькоў, што прывезлі сюды сваіх жонак ці прыехалі ў адводкі».

Але вось ён напружыўся: там, у калідоры бальніцы пачуліся гоман, смех, а пасля і крокі. Дзверы адчыніліся — і ён убачыў Ларысу. У ботах, у зімовым сіняватым паліто з шараватым каўняром — раней, як была цяжарная, Ларыса перашыла далей гузікі, дык цяпер гэтае паліто было ёй зашыракаватае,— па галаве была сіняя шапачка. Яна, зірнуўшы на людзей, што былі ў прыёмнай, неяк з сорамам усміхалася і трымала ў руках пустую сумку.

Васілец яшчэ і яшчэ раз, а цяпер, ужо добра бачачы, адчуў: гэта і Ларыса і не Ларыса. Як толькі яна перайшла парог, ён ступіў, пацалаваў яе ў абедзве бледнаватыя, здаецца, упалыя шчокі і падаў ёй кветкі, загорнутыя ў цэлафан.

Ларыса спакойна ўзяла кветкі, злёгку ўсміхнулася (каб раней, яна, канечне, падзякавала б, цмокнула б яго ў шчокі ці ў губы), саступіла ўбок, каб даць дарогу нянечцы. Тая несла загорнутае ў коўдру з белым чахлом дзіця. Трохкутнікам коўдры быў закрыты сынаў твар.

Павел памкнуўся да нянечкі, выцягнуў рукі, каб узяць сына. Убачыў, што павярнулася, падышла і Ларыса, пільна і з асцярогаю зірнула, як ён бярэ, пасля моўчкі паправіла яго руку.

— І пад шыйку і пад плечкі бяры,— ужо як старэйшая прамовіла яна.

Зноў з трывогаю зірнула, як ён вызваліў адну руку, падаў пажылой нянечцы цукеркі.

— Прыязджайце яшчэ да нас...— усміхнулася тая.— Дарогу ж ўжо добра ведаеце...

— Канечне прыедзем,— пажартаваў Павел і, хочучы яшчэ раз, зблізку, зірнуць на сына, адхіліў трохкутнік коўдры: сын, цмокаючы маленькімі і тоненькімі губкамі, спаў, зусім схаваўшы невялічкія вочкі-прарэзы. Яго загнуты носік быў зусім маленькі. Павел зірнуў на Ларысу, усміхнуўся, і яна ўсміхнулася, толькі неяк крыху нязвыкла, як саромеючыся яго.

— Асцярожней, Паўлік,— папрасіла яна, абцягнула ўніз крысо паліто: яго міжволі падчапіў і трымаў пад сваёю рукою,— скразнякі могуць быць. Закрый тварык.

Пасля з асцярогаю пазірала, як ён пераходзіў парог, спускаўся з ганка веранды, як нясе, як ідзе па мокрай ды коўзкай асфальтаванай дарожцы.

У цеснаватай на траіх кабіне, калі япы ўжо ехалі лесам, Паўлу вельмі хацелася, каб Ларыса добра, з любоўю, як яна гэта ўмее, зірнула па яго, паціснула яго руку ці прытулілася да пляча. Але яна сядзела надта сур'ёзная, з увагаю пазірала наперад — па дарогу. Дарога на грудах была цвёрдая, убітая дажджамі і ўціснутая машынамі, а вось у лагчынках была залітая вадою, гразкая — машына тады запынялася, з натугаю гудзела і ледзь-ледзь паўзла наперад, льючы на абочыны палосы мутнай вады. І Павел адчуваў, што Ларыса сур'ёзная не толькі таму, што саромеецца шафёра...

...На кватэру Ларыса несла сына сама. Павел толькі ішоў паперадзе і адчыняў перад ёю дзверы (гаспадыні дома не было).

Як зайшлі ў цёплы, добра напалены для гэтага дня свой пакой, Ларыса чамусьці доўга разглядала яго, як здзіўлялася, што ёсць гэты пакой, нідзе не дзеўся ён, ці не ведала, дзе пакласці сына.

Пасля падышла да лонжа, хацела палажыць, але як толькі нагнулася, дык тут жа разагнулася, застагнала. Калі пачуў гэта, Васілец падбег, узяў з рук сына, паклаў яго ля падушак, адкінуў трохкутнік коўдры з твару. Ларыса, моршчачыся, узяла з падушкі накідку, амаль поўнасцю накрыла сынаў твар. Села, прыклала левую руку да вачэй, яшчэ больш зморшчылася, а праваю рукою пацерла паясніцу.

— Табе кепска? — напалохаўся Павел.

— Усё будзе добра,— прашаптала яна.— Зараз пройдзе.

Яшчэ хвіліну назад, як адмыкаў хату і ведаў, што яны будуць адны, Павел думаў, што, як толькі зойдуць у хату, ён пацалуе Ларысу, прылашчыцца, але цяпер адчуў, што ёй не да пацалункаў, і ён толькі пагладзіў яе плечы.

— Як мы будзем жыць, Паўлік? — яна злавіла яго руку, сціснула ў сваёй далоні і зірнула на яго — здаецца, ён толькі цяпер убачыў, што на яе высокім лбе з'явіліся маршчыны. Яны, маршчыны, ёсць і ў куточку вачэй.

— Будзем добра жыць,— усміхнуўся ён.— Лепш за ўсіх.

— Што мы будзем рабіць з гэтаю малюткаю? — як напалохалася яна, з трывогаю зірнула на белы скрутак.— Яно ж, каб ты бачыў, такое маленькае, бездапаможнае...

— Не яно, а ён...— паправіў з жартам яе Павел.— Мужчына!

.— Жартуеш, а вось як голенькага пабачыш, дык і ў рукі боязна браць такога мужчыну...

Вось цяпер, улучыўшы хвіліну, ён прытуліўся да Ларысы, пацалаваў і, прылашчваючыся, запытаў: — Цяжка было?

— Пасля калі раскажу...— уздыхнула яна, не адказала на яго ласкі, толькі задумліва зірнула ў кут хаты, нібы толькі там, у куце, было яе супакаенне.— Я ўсё яшчэ, Паўлік, не магу апамятацца. Я за гэты тыдзень перажыла, мусіць, болей, чым за ўсе свае дваццаць пяць гадоў дагэтуль... Як толькі я і вытрымала?! Не верыцца, што і жыву...

— Я ж казаў: усё будзе добра...

Ларыса памаўчала, паднялася, скінула паліто. Была па-ранейшаму запаўнаватая, але ва ўсёй яе паставе сёння яшчэ больш адчувалася нейкая новая, калі можна так сказаць, вабная жаноцкасць.

Павесіўшы паліто, прыклала далоні да грудзей, затаілася, як нешта слухаючы, пасля прамовіла: — Ён хоча есці...

— Адкуль ты ведаеш? — здзівіўся Павел.

— Ведаю...— адказала яна, падышла да ложка, села, расшпіліла на спіне гузікі сукенкі, хацела сцягнуць яе цераз галаву. Але ўспомніла, што і ён тут, затрымалася.— Адвярніся...— усміхнулася.— Але не распранайся, схадзі да цёці Галі. Папрасі, няхай падыдзе да нас і паможа пакупаць... Толькі прынясі вады і апусці ў яе кіпяцільнік.

«Яна вось пра што думае... А я...»

Яму вельмі хацелася зірнуць, як жа будзе есці яго сын, але ён паслухаў Ларысу і падаўся з пакоя, каб паставіць грэць ваду, а потым схадзіць да цёці Галі.

Вярнуўся Павел дамоў, прывёў цёцю Галю ўвечар, калі ўжо запалілі ў хаце святло.

Цёця Галя, усё яшчэ рухавая, хутка сцягнула на кухні-калідоры гумоўцы, скінула і павесіла на вешалку куртку, засталася ў чорнай спадніцы і чырвонай кофце.

— Памагла б, старая кабета, маладым...— пажартавала яна з гаспадыні, што была ўжо дома, стаяла расчырванелая ля палаючай печы.— А то баішся ўсё нечага...

Гаспадыня толькі з сарамлівасцю ўсміхнулася.

— Во, малайчына, Ларыса Іванаўна, пастанелі, папрыгажэлі! — узрадавалася цёця Галя, калі зайшла ў другі пакой і ўбачыла Ларысу.— Цьфу, цьфу, канечне, на мой язык!.. Дай вам, божа, здароўя, шчасця,— яна тройчы пацалавалася з Ларысаю.— А цяпер пакажыце свайго малойчыка... Што ж вы там выкупілі?..

Яна падышла да пасцелі, нагнулася — дзіця ляжала ўжо ў маленькай коўдрачцы, перавязанай сіняй стужкай. Спала.

— О, які сур'ёзны малец! Броўкі насуплены, губкі сціснуты! — як здзівілася цёця Галя, а Павел, мусіць, гэтак жа, як і Ларыса, затаіўшыся, з бацькоўскай рэўнасцю слухаў, што яна яшчэ скажа, што скажа пра іх дзіця.— Увесь у бацечку, здаецца. Як выліты Павел Мікалаевіч...

У Паўла, канечне, ад гэтых слоў аж зайшлася ад радасці душа. Толькі ён не ведаў, якое цяпер пачуццё было ў Ларысы.

— Малайцы, дзеці! — цёця Галя абаім ім паклала рукі на плечы, прытуліла да сябе.— Жывіце здаровыя і шчаслівыя! І дзіця ваша няхай вам будзе на радасць...— Яна ўсхліпнула, разжалілася, пасля адышлася, выцерла хустачкаю, што дастала з рукава, шчокі, пад вачыма: — І яшчэ адзін стары чалавек, гледзячы на вас, парадаваўся б... Але прабачце мне, старой дурніцы, у вас жа радасць, а я...

— Мы ўсё, цёця Галя, разумеем,— прамовіла Ларыса.— Гэтаксама ўсё яшчэ не можам забыцца...

— Але ж давайце купаць вашага малойчыка,— замітусілася цёця Галя, абгледзела ўсё, што стаяла ля грубкі.— Ванначку трэба спачатку апарыць.

Яна дастала з разеткі штэпсель, дастала з вядра кіпяцільнік, выліла з паўвядра вады ў жалезную, з эмаліраваным дном і бакамі невялічкую, наўмысна купленую на днях Паўлам па Ларысінаму заказу ванначку, укінула ў яе полку і кіпяцільнікам, чапляючы мокрую полку, абцерла бакі. Зліла гэтую ваду ў парожняе вядро, яшчэ спаласнула ванначку. Наліла ў яе вады, паставіла ванначку на два састаўленыя крэслы, апусціла ў ваду полку, капнула марганцоўкі.

Ларыса — ужо ў халаце, дамашняя — то пазірала, што і як робіць госця, то падыходзіла і пазірала па малога.

— Ды не падбягайце так часта!..— усміхнулася цёця Галя,— А то зараз, як падрасце ды як прывыкне, дык но адпусціць вас ні на крок ад сябе. І калыхаць не прывучайце, няхай спіць так... І цішыні надтай яму не рабіце, хай спіць, калі вы і паціху гаманіць будзеце. Прывыкне, дык толькі загамоніце — ён і прачнецца...

— У якой вадзе купаць? Колькі трэба градусаў? — запытаў Павел.

— А бог яго ведае, дзеткі, я ніколі гэтага воднага градусніка не мела,— са шчырасцю адказала цёця Галя, ужо супакоілася і ўвайшла ў іхнія клопаты,— Вось як глядзела ваду...— яна закасала рукаво кофты вышэй локця, апусціла локаць у ваду і хуценька выхапіла.— Калі пячэ ў локаць, дык яшчэ не пара купаць. Калі не горача, дык можна. І жар век без градусніка мерала: прыкладу губы да лба, да скроняў — калі яны гарачыя, дык ёсць жар, калі толькі цёпленькія, няма ніякага жару...

— Прачнуўся! — усклікнуў Павел, як падышоў і ўбачыў, што дзіця расплюшчыла вочы, прыжмурылася ад святла, здаецца, са здзіўленнем зірнула на яго, на свайго бацьку.— І пазірае!

— Дык няўжо ж,— усміхнулася цёця Галя,— скора і падміргваць, смяяцца пачне...

— А калі пачынаюць дзеці смяяцца? — запытаў Павел, убачыў, што не толькі госця, але і Ларыса пасміхаецца з яго, як з малога.

— Як у сне, дык на трэцім тыдні, а не ў сне, дык на другім месяцы,— адказала цёця Галя.

— А калі сядзець пачне? — не выцерпеў, зноў запытаў Павел.

— У месяцаў шэсць і пачне сядзець, а ў месяцаў сем-восем на ногі станавіцца... Ох вы, мой бацька! — усміхнулася цёця Галя, абняла яго за плячо.— Нічога вы яшчэ не ведаеце, вы яшчэ самі такія маладзенькія... Але не зважайце, як гаварылі нашы дзяды, не наракай, калі рана ўстанеш і рана ажэнішся.

Цёця Галя пагрэла аб грубку рукі, зноў памацала локцем ваду ў вапначцы і падышла да малога, разгарнула на ім коўдрачку, пасля коц — малы застаўся толькі ў цесна спавітых полках.

— Вот не ведаю, маладзічка, што табе гаварылі ў бальніцы пра гэтыя полкі, а я, баба старая, не знаю, што сказаць,— прамовіла цёця Галя, беручы дзіця адной далонню пад спінку і ногі, другую падклала пад шыю і плечыкі.— Некалі мы ногі спавівалі, нават звязвалі стужкай, а цяпер дачка мая, што жыве ў Ленінградзе, не спавівае. Кажа, калі ўдадуцца ногі добрыя, дык і будуць добрыя. А вот дзіця часта плача, што не можа паварушыцца... Так што тут я вам нічога не параю, глядзіце самі...

Госця разгарнула полкі — і Павел, стоячы збоку, упершыню ўбачыў сына голенькага — таўставатыя ў сцёгнах ножкі, пальчыкі якіх былі вельмі дробненькія, так што ён адразу аж разгубіўся: іх пяць ці нават болей? Аж палічыў: пяць. Жывот, на якім яшчэ крышку выпхнуты ўверх пупік быў з рудаватаю скуркаю, як і ногі ды твар, быў чырванаваты. Было яшчэ адно, што вельмі здзівіла Паўла: гэта тонкая шыйка і, здаецца, велікаватая галава. Але ён не толькі пасаромеўся, але і збаяўся запытаць: няўжо заўсёды будзе такая галава? Вялікая і крышку на патыліцы пляскатая... Не мог запытаць: гэта было яго дзіця...

— Дзякую богу, усё добранька...— сказала цёця Галя, зняла з малога маленькую беленькую кашульку, тут жа загарнула яго ў полку.— Але вы, мае дзеці, нікому не старайцеся паказваць яго голенькага, бо ўсякія вочы бываюць... Адзін паглядзіць — і нічога, добра ўсё, а другі — дык дзіця потым плача і плача... Але ж да вас цяпер у адведкі будуць хадзіць, хочаце вы ці не хочаце, а будзеце ўсім гэтую малютку паказваць, дык, Ларыска, прышпіліце да кашулькі шпілечку і сабе да халата прышпіліце... Яшчэ мая бабка казала, што гэта надта ад благіх вачэй памагае... Ё-ё-ё! — госця пацмокала малому і панесла яго да ванначкі, зноў памацала ваду локцем.— Падліце, Паўлік, крыху гарачапькай, трэба, каб нашаму маленькаму цёпленька было. Размяшайце, размяшайце. Во-во-во! — яна апусціла дзіця ў ваду, па полку, што патапілася.— Падтрымаем, каб у вушкі не зацякло...

Дзіця, як толькі яго апусцілі ў ваду, нібы ўстрапянулася, часта заміргала, а пасля пусціла ўверх тоненькі струменьчык.

— Ну і свавольнік! — шчыра засмяяўся Павел.

— Пачакайце, пачакайце, скора ён вам не гэта будзе выштукоўваць! — засмяялася цёця Галя.— Але вы, Паўлік, палівайце, палівайце, трэба не астудзіць яго. А вы, Ларыска, не нагінайцеся, не хапайцеся за ўсё: вам з тыдняў два трэба шанавацца. Хай і полачкі гэты час Павел Мікалаевіч мые... Вы, Ларыска, пагрэйце ля грубкі кашульку, полачкі, прасцірадла, ручнічок... Нагрэлі ручнік? Бярыце, Павел Мікалаевіч, ручнік, як толькі я прыпадыму, то вы яго адразу і абгортвайце. Толькі без ветру...

Цёця Галя абсунула з малога мокрыя полкі, прыпадняла над ванначкаю — Павел абгарнуў малое цёплым ручніком і панёс да ложка.

— Які ён маленькі і лёгенькі! — здзівіўся ёй.— Што толькі з яго калі будзе?

— А і не агледзіцеся, дзеці мае, як хадзіць пачне, гаварыць, а там і ў школу пойдзе: цяпер у нас жыццё скора пойдзе...— і суцешыла, і паразважала цёця Галя.— Надта ж скора ў жанатых маладосць праходзіць, дзеці, унукі скора растуць... І не агледзішся, калі пастарэеш...

Павел, як палажыў сына, адышоў убок, цёця Галя выцерла малое, надта са стараннем выцірала шыю, пад пашкамі і між пог, пасля адзела на яго кашульку, шапачку, загарнула яго ў полкі. Ларыса стаяла паблізу і з увагаю на ўсё пазірала.

— Пасля купання, дзеці, старайцеся яго і не астудзіць, і не перагрэць. Астудзіце — катар, кашаль, цьфу-цьфу, будзе, перагрэеце — патніца пойдзе,— сказала цёця Галя.— Цяпер пакарміце яго — і яно будзе спаць... Выносьце, Паўлік, ваду, а я за гэтую пару вашай Ларысе яшчэ сам-насам тое-сёе скажу. Як кабета кабеце...

— Дзякуем, цёця Галя,— усміхнуўся Павел.— Каб не вы, дык што б мы толькі рабілі?!

— І самі зрабілі б усё, дзе дзеліся б...— усміхнулася яна.— І адны жывучы, будзеце ўсё самі рабіць. А потым, як пажывяце, дык будзеце і другіх вучыць. Хоць вам цяпер, дзеці, будзе новы дзень не падобны, усё будзе нешта новае. Можа, не раз і цяжка будзе. Дык не адчайвайцеся надта...

Ужо ўвечары, калі павячэралі самі, калі Павел з замілаваннем паглядзеў, як павячэраў іхні сын, леглі спаць, Ларыса разгаварылася.

— Як толькі ты мяне прывёз на гэткай шляхетнай брычцы, збыў са сваіх рук, так сказаць, надзела я бальнічны халат, дык і пачалі біць мяне дрыжыкі... Пабыла з хвіліну ў палаце — і хоць бі акно ды ўцякай праз яго і пехма бяжы дамоў. Я толькі прыехала, а там ужо ляжалі і пажылыя кабеты, і маладыя. І па два, і па тры дні. Ды як «ляжалі»!.. Каторым яшчэ не скора да родаў, дык тыя ляжалі спакойна, хадзілі, гулялі, чыталі, а каторым падыходзіла пара радзіць, дык тыя...— Ларыса сціснула свае скроні далонямі.— Страх успомніць! Што яны толькі не рабілі: крычалі, лямантавалі, клялі мужоў, урачоў, прасілі смерці. Зашыюся з галавою пад коўдру, усё роўна чую лямант, выцікну — гляджу: то пад ложак каторая палезла, то ложак на сабе падымае... А нянькі зусім не зважаюць, смяюцца: «Крычы, крычы, колькі табе ўлезе, праз пару год зноў сюды прыедзеш!» Пасля, пазнаёміўшыся крыху з усімі, бачу: тая даярка, тая свінарка, тая касірка — думаю: ну, я ўсё ж настаўніца, дык не буду гэтак нервавацца, пакажу, як трэба сябе паводзіць. Як ні будзе балець, але не буду гэтак лямантаваць. Аж, калі прыціснула перад родамі, дык і н ўсякую павагу да сябе страціла, як я толькі не крычала, што не гаварыла... Цяпер брыдка і ўспамінаць... Адзін бог ведае, як я толькі выцерпела... Праўда, як ноччу крышку прыснула, сніцца мне сон: падыходзіць да мяне стары сівы дзядок і дае мне лустачку хлеба. Расказала раніцай бабам пра гэты сон, дык амаль у голас кажуць: першая з палаты родзіш. І сына. І, праўда, скора мяне забралі, і першая радзіла. Пасля родаў ляжу, нібы вяртаюся на гэты свет і думаю сабе: «Усё, не будзе ў нас больш дзяцей, хопіць аднаго». Праўда, бабы, што раджалі ўжо трэцяе ці чацвёртае, пасля смяяліся з мяне, казалі, што ўсё гэта забываецца... Не, я гэтага век не забуду. Хопіць нам аднаго Віцькі... Будзем абое старацца добра рабіць у школе, чытаць будзем, у горад у тэатр ездзіць... Я не вытрываю ўсяго гэтага ў другі раз...

«А я тыдзень назад жартаваў: пісаў Ларысе запіскі, пісаў, што будзе ў нас чацвёра дзяцей — два хлопчыкі і дзве дзяўчынкі. Якія недарэчныя былі тыя мае жарты. Не дзіва, што Ларыса на іх ніяк не адказвала...»

— Як радзіла, дык зусім здалася, датрывала толькі на вочы зірнуць, якое ж гэтае дзіця. Ці хоць нармальнае, бо чаго толькі ў палаце пра маленькіх дзяцей не паслухалася... А яно, як толькі заявілася на свет, як закрычыць!.. «Шаляпін будзе»,— жартуюць урачы... Мне цэлыя суткі пасля гэты галасок у вушах стаяў. Пасля ўжо ў пасляродавай палаце, ляжу і чую: маё дзіця крычыць, плача... Клічу сястру, прашу: схадзіце, паглядзіце, цёця, зірніце, далібог, маё дзіця плача... Пайшла яна, паглядзела, вяртаецца і кажа: і, праўда, маладзічка, тваё азвалася... Потым, як прынеслі першы раз карміць, я распавіла яго, агледзела. Радуюся: дзякуй богу, усё добранька... А як дала яму грудзі, як ён з прагаю ўхапіўся смактаць, нешта мне гэтак і заліло сэрца: мой сын, маё дзіця. І такое яно мне стала родненькае... Здаецца, яго ўжо мацней люблю, як цябе... Ужо за адно, што яно ж такое маленькае, бездапаможнае...

Павел слухаў яе з увагай, са здзіўленнем, але апошняе прызнанне даслухаў нібы з крыўдаю. А можа, і не з крыўдаю, можа, толькі з маладой, яшчэ хлапцоўскай, рэўнасцю. І з трывогаю адчуў: цяпер шмат што будзе мяняцца ў яго думках, характары...

— Зірні, Паўлік, і паслухай,— папрасіла Ларыса.— Хоць бы ён абазваўся, а то зусім не чуваць...

Ён паслухаў, з ахвотаю злез з пасцелі, нагнуўся над каляскаю — і пры жаўтаватым няяркім святле начніка ўбачыў, што іхні сын ляжыць з заплюшчанымі вачыма, насупіўшы ледзь значныя броўкі. Павел нагнуўся, прыклаў вуха ледзь не да самага носіка — пачулася ледзь чутнае дыханне...

6...

У пачатку лістапада Сліж купіў «Жыгулі».

З Мінска, а цяпер і з раённага горада вёў легкавік міланскі шафёр, Пеця. Муж Ірыны Васільеўны, былой піянерважатай.

Побач ля Пеці сядзеў ён, Сліж, на заднім сядзенні прымасцілася Лілія Іосіфаўна. Яе яны падабралі на аўтастанцыі: Лілія Іосіфаўна была сёння на семінары моваведаў.

— А Васілец быў у горадзе? — запытаў Сліж, калі ўжо выехалі з горада і імчаліся па шашы. Абапал яе ляжалі выбеленыя халодным інеем лугі.

— Быў, але ён паехаў ужо дадому на спадарожнай машыне,— адказала Лілія Іосіфаўна — па-ранейшаму, як і пазалетась ці летась, тонкая, худая, толькі ўжо болей пастарэлая з твару: на ім было ўжо шмат маршчын.

Пазіраючы на яе, Сліжу хацелася пажартаваць: «Калі ты ўжо крыху паправішся, цётка?» — але здолеў стрымацца, перавёў гутарку на Васільца.

— Кажаце, стрымгалоў панёсся да любімай жоначкі і да свайго сыночка? Прыкладны, не тое што мы, грэшныя! Ці Ларыса ўзяла яго ў свае рукі?

І Пеця, і Лілія Іосіфаўна прамаўчалі.

— Жанчыны такія... — пажартаваў Сліж, падумаў: «Някепска было б, каб сёння сустрэліся з Васільцом.

Было б вельмі цікава паглядзець, як бы той зірнуў бы на машыну, на мяне: вельмі важна, іменна якое першае ўражанне: Васільцу яшчэ не скора ўдасца купіць машыну. Вось Лілія Іосіфаўна, як прыпыніўся і запрасіў сесці, збянтэжылася, відаць, са здзіўленнем думала: «Ну і Уладзімір Пятровіч! Ну і малайчына!»

— Асцярожна, братка,— папрасіў Сліж, калі Пеця занадта ж разагнаўся.— Збаў крыху газу, жызня мая. Быў жа без канца дождж, а потым раптоўна пасвятлела, падскочыў марозік — і вось вада схапілася лёдам. Дарога цвёрдая, але коўзкая. Можа, жызня мая, не толькі знесці, але і скуліць у канаву, ударыць аб дрэва...

Пеця паслухаўся, паехаў цішэй, пільна ўзіраўся на дарогу: і асцерагаўся, каб не пабіць машыны, і саромеўся, канечне, Ліліі Іосіфаўны: з ёю летась, прыйшоўшы з арміі, крыху загульваў, але не ўзяў замуж.

Здаецца, ляцела насустрач шаша, ляцелі дрэвы, кусты, неба, свістаў, дакранаючыся да машыны, вецер,— і Сліж хваляваўся.

«Ці самую добрую выбраў я машыпу? А раптам ёсць у ёй якія нелады? Вось так заўсёды: зробіш нешта, а потым пакутуеш: а раптам мне дасталося горшае? Але павінна быць усё добра: мне ўвогуле шанцуе... Еду вось на сваёй машыне, самы першы з усіх маладых настаўнікаў! Вось каб яшчэ пераехаць у які горад ці хоць у добрую, паблізу горада, вёску, каб выбрацца з саўгаснага нязручнага дома, пабудаваць свой драўляны домік, гараж, пасадзіць добры сад, дык быў бы самы шчаслівы чалавек па свеце... Але нічога, не ўдалося ўцячы з Міланек летась, сёлета, дык удасца налета...»

Сліж падумаў так і ўсміхнуўся сам сабе.

«І буду шчаслівы, нідзе яно, тое шчасце, ад мяне не дзенецца. Я не такі геній, як Васілец, але здолею ўсё злавіць... Васілец стараецца — выпінаецца перад дзецьмі, і на ўроку, і пасля ўрокаў з імі валаводзіцца, па педсаветах выступае, крытыкуе, нешта выдумляе. І дурны! Што ён даб'ецца? У трыццаць гадоў інфаркт нажыве. А я не хачу у такія гады здароўе траціць, абы за што, за дарэмна, назапашвацца хваробамі. Папіло ўсё яно к чорту! І дзеці не прападуць, і школа цэлая будзе, калі і не будзеш са скуры вылазіць. Нашто, дзеля каго? Ці хто ацэніць? Падзяка будзе? Не трэба мне ніякай падзякі. Адно, што трэба павучыцца, дык гэта — пыл пускаць у вочы. Каб усе думалі, што і ты «гарыш»... Купіў бы добрую мэблю, машыну, апрануліся добра, трэба яшчэ сабраць крыху грошай і ўцякаць. Хай тут Васілец застаецца, жыве на прыватнай кватэры, б'ецца дзень і ноч з міланьскімі геніямі, будзе «шчаслівы», як гавораць».

Дзівак гэты Васілец. Зусім нейкі не хітры, надта шчыры. Здаецца, яго можна вельмі лёгка абмануць, узяць над ім уладу. Яны, настаўнікі, гурмой хадзілі да Ларысы ў адведкі. Дык вось Васілец і іх, гасцей, глядзеў і ля свайго малога ды ля Ларысы бесперапынку стаяў — то нешта падасць, то нешта аднясе ці хоць падбяжыць ды запытаецца, а што яшчэ трэба памагчы.

«Ты, братка, робіш дзве памылкі,— калі выйшлі на цёмны халодны двор асвяжыцца, сказаў ён Васільцу,— надта шмат стаіш ля малога і надта шмат памагаеш жонцы. Паслухай, жызня мая, мяне, ужо стрэленага вераб'я. Як толькі жонцы раз-другі паказаў, што ўмееш полкі, бялізну, падлогу мыць, сам есці зварыць, дык, лічы, прапаў: мігам трапіш у кабалу, упражэшся ў гэты воз... Бо жонкі нашы любяць то з хваробамі нейкімі цацкацца, то ля люстэрка процьму часу пастаяць ці з суседкай памянташыць языком. Так што, трымай сабе цану, не лезь у аглоблі...»

Васілец тады пасміхаўся, і, відаць, думаў іначай.

«Дзівак чалавек, дзівак... Адкуль толькі такія бяруцца? Але навучыцца: жыццё ўсіх вучыць... Хочаш таго ці не хочаш. Я даўно гэта ўсек. Таму вось нешта і маю...»

— Ну як, Лілія Іосіфаўна, добра ехаць? — Сліж азірнуўся і спытаў у настаўніцы: тая захінулася ў вясёнку і маўчала. Была сумная. Яна век вясёлай не бывае. Задумлівая і задумлівая.

— Добра,— усміхнулася Лілія Іосіфаўна.— Лепш жа, чым у аўтобусе.

— То-та, жызня мая,— весела падміргнуў ён ёй.— Гэта ўжо свой конь. Запрог — і паехаў, куды душа зажадае. Пасадзіў якую маладзічку — і ў які лясок... — Ён захіхікаў, не зводзячы позірку з дзяўчыны.

Тая гэтаксама, толькі не так смела, усміхнулася, густа зачырванелася. Аж здаецца, пачырванелі яе акуляры з пазалочанымі дужкамі.

«Глядзі якая сарамлівая!.. Як ёй шаснаццаць гадоў усяго. Нябось хутка ўжо трыццаць будзе... Але нікому не трэба і са сваёй сарамлівасцю, і са сваім розумам. Яе і я ні за якія грошы не ўзяў бы!»

— З'едзь, Пятро, на тую дарогу,— Сліж зноў павярнуўся і зірнуў на шашу, кіўнуў на тупкую лясную дарогу, што паварочвалася ўправа — у Галінавічы.

Пеця суцішыў язду, звярнуў управа — і колы машыны зашыпелі, з хрумстам ломячы тонкі лядок на лужынах.

І прыпыніўся каля хвойкі: ніжнія лапы яе — аж у Сліжа прабегла па целе дрыготка — зашаргацелі па версе кабіны.

— Перакусім крыху,— сказаў ён, крутнуў ля сябе зашчапку, адкінуў вечка, дастаў з выемкі ў машыне вялізны зялёны, з белымі кветачкамі тэрмас.— Ды і з Ліліяй Іосіфаўнай за машыну, так сказаць... Відаць, таксама ўжо натапталі грошай у панчоху на такія вось калёсы? Столькі год працуеце, ды адна адною...

Ён азірнуўся, усміхаючыся, моўчкі па міг затрымаў па ёй смелы позірк, зусім яе збянтэжыў. Не дамчаўшыся адказу, адкруціў галоўку тэрмаса, дастаў вялікі корак з тэрмаса. З яго смачна і цёпла дыхнула пара. Узяў з сумкі шклянку — яе прыхапіў у горадзе з аўтамата «Сокі — воды», набулькаў кавы.

— Прашу,— ён падаў шклянку Ліліі Іосіфаўне.— Вы ўсё ж, жызня мая, першы мой пасажыр!

— Што вы, што вы, Уладзімір Пятровіч! — тая аж закрыла твар невялікімі рукамі з доўгімі тонкімі пальцамі. Нa іх было аж чатыры пярсцёнкі з аметыстам, рубінам.— Дзякую, я не галодная.

— Пагрэйцеся, жызня мая,— падахвоціў Сліж.— «Хуткая» на месцы, скора дамчым у бальніцу, калі ў вас сэрца слабое на каву... ён амаль усунуў у рукі разгубленай дзяўчыны гарачую шклянку, дастаў з сумкі кольца кракаўскай кілбасы, адламаў ад яе ладны кавалак, гэтаксама падаў.

— Ну, смялей!

Лілія Іосіфаўна выцягнула тонкія вусны, заплюшчыла вочы і глынула маленечкі глыток гарачай кавы, а пасля раптоўна закашлялася, што кава пацякла ў яе па барадзе, трапіла на грудзіну вясенкі. Адкашляўшыся, засаромелася, не ўзяла кілбасы, выхапіла з сумачкі хустачку і пачала выцірацца. Выцерла і прыпацелыя акуляры.

Сліж зарагатаў: яна піла і не ведала, што ён даліў у каву шмат каньяку. Паклаў ля яе на сядзенні кілбасу, кавалак хлеба. Наліў шклянку кавы сабе, выпіў, адламаў паўкольца кілбасы і смачна зачвякаў.

— Эх, Лілія Іосіфаўна! — пасміхаўся ён.— Вучыцца вам яшчэ трэба ды вучыцца жыць...

— Я яе не ведала, што вы... Я думала: толькі кава... — апраўдвалася тая, гэтаксама ела — кусала хлеб і кілбасу маленечкімі кавалачкамі. Каб не затлусціць рукі, кілбасу абгарнула ў паперу.— А вучыцца трэба гледзячы чаму... Чаму трэба, а чаму і не варта...

— Я гавару пра прэлясці жызні... — усміхнуўся Сліж,— Вось як жыве, скажам, Таццяна Сяргееўна... Яна ўсё ўмее...

— А я не хачу, як Таццяна Сяргееўна,— адказала Лілія Іосіфаўна.

— Канечне, як хто можа,— сказаў Сліж і кіўнуў Пецю ехаць.

Неўзабаве, праз кіламетраў дзесяць ад горада, стромкая шаша скончылася, яшчэ праз вярсту скончылася і цвёрдая пясчаная насыпка. Перад імі паўсталі дарожныя знакі, кучы ссыпанага з самазвалаў жаўтаватага пяску — і ім прыйшлося павярнуць улева, па старую, віхлястую дарогу.

Тут Пеця паехаў зусім ціха: на дарозе, што ляжала то роўна, то раптоўна віляла ўлева, управа, былі глыбокія паразбіваныя каляіны, незамёрзлыя луяшны вады — і «Жыгулі», што ў Сліжа аж забалела сэрца, адразу ж некалькі разоў цярнуліся нізам аб зямлю.

— І яшчэ цішэй едзь, братка,— папрасіў Сліж,— зусім жа новая машына... Вялікія ж грошы заплаціў...

Калі выехалі з сямёнавіцкага лесу і апынуліся перад міланьскім полем, перад імі развінуліся дзве кепскія дарогі: адна з іх вяла ў Міланскі, другая — у Вішнёўку. Сліж махнуў Пецю рукою ехаць на Міланькі.

— Вы едзьце дадому, Уладзімір Пятровіч,— прамовіла Лілія Іосіфаўна,— а я пайду сваімі нагамі. Нашто вам такі круг даваць? І так дзякую шчыра, што з такім камфортам давезлі.

— Ну што вы, Лілія Іосіфаўна, мы ж мужчыны, інцелігентныя людзі... — усміхнуўся Сліж, а сам сабе падумаў: «Ты, канечне, мілая, магла б і пяшочкам праскочыцца, але хай усе міланьцы, аграном ды інжынер, сам Іван Сямёнавіч паглядзяць, на чым еду! Хай пазайздросцяць Сліжу!»

У Міланьках, дзе дарога была амаль зусім няездкая, дзе ім прыйшлося ехаць амаль ля самых платоў, Сліж апусціў шкло, вызіраў праз акенца і, узнімаючы руку, вітаўся з сустрэчнымі людзьмі. Яны ўсміхаліся, азіраліся, доўга глядзелі ўслед.

«Вось так! — цешыўся ён,— Глядзіце, ведайце, які Сліж! Гэта вам не Вяртун! І не Васілец! Сліж!»

На ўзгорку, за мастком, Лілія Іосіфаўна зноў падзякавала, выйшла і, не азіраючыся, падалася да сваёй кватэры, а яны пад'ехалі да школы, дзе цяпер вучылася другая змена. Але ля школы не было ні дзяцей, ні настаўнікаў, ні тэхнічак.

— Ну, блісні, пакажы, як свеціць,— прамовіў Сліж крыху з расчараваннем.

Пеця ўключыў вялікія фары — і ў вячэрняй ранняй шэрані не вельмі далёка, жаўцеючы і паблізу прападаючы, лёг яшчэ не густы, не зусім яркі прамень святла, і ад яго заблішчаў, зажаўцеўся школьны плот.

— Ну, нічаво, жызня мая,— задаволіўся Сліж, пагадаў: пі прыпыніць машыну ды зайсці ў школу, ці не трэба?.. Пасля падумаў, што не варта спыняцца: у школе цяпер будуць толькі Міхаіл Апанасавіч ды маладая настаўніца, дык не варта дзеля іх траціць час. Лічы, дарэмна паехаў сюдою. Павярнуўся да Пеці:— Прызнайся: летась меў што з Ліліяй нашай ці не меў? Падскакаў жа...

Пеця з сорамам усміхнуўся, заківаў галавою: што вы! Канечне, не!

— І я, братка, і за вялікае золата яе не браў бы,— сказаў Сліж.— Разумная, сардэчная, але... Не тое, да чаго наша, мужчынскае, вока ліпне. А цяпер старэць во пачала, дык зусім... Нам бы прыгожанькіх ды з перцам, як Таццяна Сяргееўна ці Мая Сцяпанаўна! З такімі красунямі і ты ад сваёй Ірыны Васільеўны, мусіць, уцёк бы хоць і на бязлюдны востраў?

Пеця яшчэ з большым сорамам усміхнуўся.

— Здрадзіш некалі...— са шчаслівым патаемным цмоканнем сказаў Сліж.— Кожны мужчына павінен праз гэта прайсці: кожнага мужчыну спакушае пагладзіць па плячы чужую кабету... Павер мне, ужо не першы год жанатаму... Ды як вытрымаеш, калі працуеш, лічы, з аднымі жанчынамі?! Адны красуні збоку, ды ўсе маладыя, агнявыя!..

Пеця толькі ўсміхаўся.

Сліж гэтаксама замаўчаў, ведаў, што больш пра сябе расказваць не трэба. Ніколі не варта пра сябе шмат усякім людзям гаварыць. Таму моўчкі пазіраў, як праехалі непадалёку фермы, пасля ўехалі ў прысады — за імі за вярсту і была Вішнёўка. Падумаў толькі пра Таццяну Сяргееўну.

«Каторы ўжо год вярэдзіць яна маю душу... Прыгожая, вясёлая, мужчын любіць, але гэтакая капрызная... То прыхінецца, то раптоўна праганяе, злуецца, абзывае ўсякімі словамі. Вось і пазаўчора ў Васільца, калі выйшлі на двор асвяжыцца і калі ўлучыў хвіліну, прытуліў, дык локцем у пераносіцу смальнула...— ён аж памацаў тое месца, што ўсё яшчэ балела.— Але цяпер зладзім, быць не можа. Цяпер усе на мяне будуць пазіраць іначай...»

Як толькі скончыліся прысады, і яны выехалі на дарогу, што ляжала між пашы-сенажаці, убачылі знаёмага чалавека. Вертуна. Той, апусціўшы галаву, дыбаў з Вішнёўкі.

Калі ўбачыў машыну, прыпыніўся пасярод дарогі, падняў угору руку. Яны сталі.

«Усё ясна! — падумаў Сліж.— Наляцеў я на бяду ды на гора...»

— А гэта ты, мой лібэр! — па-блізарукаму плюшчачы невялікія вочкі, выгукнуў Вяртун, пасля падышоў і зірнуў У прачыненае акенца.— Машыну гоніш, агораную на «працоўны мазоль»?

— Машыну, Рыгоравіч, як бачыш,— наўмысна з лагодаю ўсміхнуўся Сліж.— Красуня? — спытаў, але з машыны не вылез. Думаў, што перакінецца словам-другім з вясёлым сёння Вертуном ды паедзе далей.

— Аллес фэрштэен, але нікс шпрэхен...— адказаў Вяртун, махнуў рукою.— Хоць знаю,— ён пстрыкнуў па капоце, а пасля грозна паківаў пальцам,— знаю, за што ты купіў гэтую «красуню». Аллес фэрштэен...

— За сваю і за жончыную зарплату, Рыгоравіч, за што ж яшчэ?..

— Вось іменна, майн лібэр, за жончыную... толькі не за зарплату, а за жончыныя шмелікі-келікі ў магазіне...

— Гэта ўжо нагаворы, Рыгоравіч,— усё яшчэ пасміхаўся Сліж, у душы хочучы піхнуць Вертуна, каб той паляцеў у канаву, ды нарэшце ад'ехацца,— Нядобра, Рыгоравіч. Я вас так шаную, а вы...

— А чаму мяне не шанаваць? — здзівіўся Вяртун.— Вяртун разумны, чэсны, справядлівы. Жыве толькі на сваю плату. Бо мы Вертуны...— ён стукнуў кулаком сабе па грудзіне, зморшчыўся, і па яго шчацэ пацякла буйная сляза.— Бо мы не хто-небудзь, а іменна Вертуны!.. Не Сліжы!

— Я ж гавару, Рыгоравіч, што я вас паважаю, нічога кепскага на вас не маю,— памякчэў Сліж.— І мы з вамі, Рыгоравіч, дружна жывём, як сябры.

— Сітнік бортніку не таварыш,— шморгнуў носам Вяртун,— але я не горды. Так і быць: паеду з табою, пагляджу, які ты мне фрэунд!..

У Сліжа, здаецца, абарвалася ўсё ў грудзях.

«І трэба было ж мне паехаць на Міланькі! — пакляў ён сябе,— Прамямліла гэтая Лілія Іосіфаўна нешта, і я загарэўся падвезці яе». І ўжо раззлаваўся на Лілію Іосіфаўну. Аж да нянавісці. А сябе пашкадаваў: ведаў, што Вяртун сапсуе яму сёння такі ўдалы вечар.

— Паехалі! — настойваў Вяртун, таптаўся ля машыны.

— Сядайце,— буркнуў Сліж, адчыніў заднія дзверцы.

— Я ўсё ж твой начальнік,— заўпарціўся, не пайшоў да задніх дзвярэй Вяртун,— а ты мяне сабе ў патыліцу ды за спіну садзіш!

— А, калі ласка...— зноў усміхнуўся Сліж, хоць у гэтую хвіліну ад злосці ў яго аж задрыжалі рукі. Вылез з машыны, сеў на задняе сядзенне.

«Каб ты не быў мой начальнік, дык я цябе б!..»

Вяртун не абцёр гразкія боты, улез, плюхнуўся на пярэдняе сядзенне, збіў з галавы капялюш, бліснуў лысінай.

— Паджгалі! — Вяртун падабраў капялюш, уладна махнуў рукою Пецю, пасля азірнуўся на Сліжа.— Дома ўсё будзе?

— Будзе,— буркнуў ён.

Як толькі яны прыпыніліся ля хлеўчыка, да іх адразу падышла Ніна.

— Нейкую надта ж светлую ўзяў,— з незадавальненнем прамовіла яна, абышла «Жыгулі» з усіх бакоў, сярдзіта зірнула на яго: нашто прывёз сюды Вертуна?

«Прычапіўся, што я зраблю?!» — позіркам адказаў Сліж.

— Пані колер машыны не да спадобы,— ухмыльнуўся Вяртун,— я вот удвая старэйшы за вас, а нават матацыкла не магу купіць. На сваіх хаджу і езджу...— ён кіўнуў на ногі.— А вы...

— Трэба ўмець жыць, Рыгоравіч,— без далікатнасці адказала яму Ніна,— кідайце школу, ідзіце якім загадчыкам свінафермы ці яшчэ ў якое даходнае месца, дык праз гады тры і вы паедзеце на «Жыгулях»...

— Вяртун не такі...— узлаваўся Вяртун, зноў застукаў сабе па грудзіне кулаком.— Хай сабе Вяртун п'яніца, ад жыцця адстаў, як гавораць пра мяне мае маладыя калегі, але Вяртун не шукаў і не шукае даходных месцаў! Найн!

— Хадзіце тады сабе пяшком, а мы паездзім...— адказала Ніна, пасля павярнулася толькі да Пеці.— Хадзем, Пятро, у хату.

Яны адышліся. Сліж застаўся, доўга замыкаў дзверцы машыны, думаў, што Вяртун хоць пойдзе сам услед за жонкаю. Без яго, Сліжа. Але той, як назло, стаяў, чакаў яго.

— Каралём цяпер будзеш...— памякчэў Вяртун, толькі, здаецца, залішне моцна бухнуў нагою па коле.— Ісці буду, дык і не возьмеш, не падвязеш... Першы з усіх настаўнікаў на машыне паехаў!

— Паглядзім, як будзеце сябе паводзіць,— праз сілу пажартаваў Сліж.— Калі будзеце на рабоце да мяне прыдзірацца, дык тады... ясцественна...

— Я прыдзіраюся! — хмыкнуў Вяртун.— Ды вы ўсе павінны мяне на руках насіць: дзе вы яшчэ такога дурнога завуча знойдзеце!

— Тут вы, Рыгоравіч, праўду гаворыце...— усміхнуўся Сліж, пасля, калі і ў вячэрнім змроку ўгледзеў, што Вяртун ад яго слоў насцярожыўся, падлашчыўся: — Вы, Рыгоравіч, добры чалавек.

— Мы, Вертуны, усе такія...— адно і тое ж бубніў расчулены Міхась Рыгоравіч.— Шлехт нікому не зробім.

— Канечне,— падтакнуў яму Сліж, замкнуў усе дзверцы машыны, крышку здзівіўшыся, што не выйшлі паглядзець яго машыны суседзі. Толькі, як заўважыў, цікавалі ўпотай праз вокны.

Моўчкі падаўся да двухпавярховага белага дома. Вяртун дагнаў і пайшоў побач.

У калідоры кватэры, дзе пахла смажаным салам, бульбаю з мясам, Сліж, як у іх і было заведзена, пачаў адразу скідаць туфлі, падумаў, што Вяртун зараз зірне на лічыльнік, дыск якога — па яго, Сліжаваму, вынаходству — каторы ўжо год не круціцца, не наганяе грошы, пакпіць. Сёння з усяго будзе кпіць, хоць заўтра пра гэта нават не абзыўнецца.

Вяртун, відаць, забыўся пра гэты лічыльнік, хоць сам некалі ўгледзеў, што дыск ў ім не круціцца, скінуў доўгае паліто, паглядзеў на вопратку і, як паказваючы, што яго тут не лічаць ганаровым госцем, скруціў паліто і паклаў яго ў куток на скрынку з абуткам, наверх паліто палажыў капялюш.

Выйшла з кухні ў доўгім шыкоўным халаце, у тапачках, за апошні год вельмі раздабрэлая Ніна з талеркамі печанага сала і бульбы ў руках. Зірнула з гневам, зморшчылася і падалася ў залу, што была заліта мяккім белым святлом дзённых лямпачак. Там, у зале, загаманіла з Пецем.

Вяртун зморшчыўся, прайшоў крок-другі, віхляючы клубамі,— дражніў не зусім далікатную гаспадыню. Ніна была такая: падабалася ёй што, дык падабалася, калі не падабалася, яна вельмі не таілася.

Сліж незалюбіў гэта. Але ўсміхнуўся Вертуну, калі той прыпыніўся, палэпаў далоняй па галаве, прыгладзіў рэдкія валасы, пасля падняў Вертунова цяжкае, што мяшок з бульбаю, паліто, абціснуў на вешалцы сваё адзенне і пачапіў паліто на самы верх. На паліто прыляпіў мокры, выпацелы ўсярэдзіне капялюш з шырокімі палямі.

Вяртун з задавальненнем адвярнуўся, падышоў да дзвярэй залы і зірнуў туды.

— Скідай, Рыгоравіч, боты,— рэзка азвалася адтуль Ніна.— Бачыш, дываны ў нас — пяску натрусіш. Бяры там, у калідоры, тапачкі. Па-інцелегенцку, словам.

— Я чалавек з народа,— адказаў Вяртун,— хаджу дзе хачу!

Сліж адчуваў, што Вяртун зойдзе зараз наўмысна ў залу і напраўду натрасе пяску, а то яшчэ і патупае нагамі па вялікім дыване, што ляжаў па ўсёй падлозе залы, дык ён, як толькі скінуў і павесіў сваё паліто, зайшоў у бліскучую ад святла залу,— а блішчалі рудога колеру кніжная шафа, падлакотнікі канапы, тэлевізар, дыван,— узяў з журнальнага століка дзве газеты і паслаў іх ля стала і ля дзвярэй. Вяртун зайшоў у залу і сеў на канапе, з захапленнем, паціраючы далонь аб далонь, усміхаючыся, зірнуў на засланы абрусам стол — на ім стаялі халодныя і гарачыя закускі, пітво, талерачкі ды чаркі, а ля іх ляжалі нажы і відэльцы.

— За машыну вашу, дык за машыну! — ужо забываючыся на ўсе крыўды, сказаў Вяртун.— Няхай бегае без супынку! Сліжуйце, словам, Сліжы і сліжаняты!

...Праз гадзіны тры Ніна падала чорную каву ў маленькіх белых кубачках, прынесла цукар-рафінад, лыжачкі і талерачкі.

— Я найн, у гэтага не п'ю,— Вяртун адсунуў ад сябе кубачак, і з яго і на талерачку і на абрус разлілася кава.— Я па-простаму. Я лепш гэта...— ён паліў у фужэр піва, выпіў, выцер рукавом вільготную бараду.— Машына ваша — гэта дрэнь, не варта, каб гаварыць пра яе ўвесь вечар. Лепш раскажу я вам яшчэ, як я быў на фронце перакладчыкам у самога камандзіра дывізіі...

Ніна закрыла твар рукамі: можна, маўляў, учадзець ад гэтых гамонак! За ўвесь вечар Вяртун не даваў нікому раскрыць рота, гаварыў і гаварыў сам.

— Другім разам, Рыгоравіч,— сказаў Сліж, бо ён ужо за гады знаёмства з Вертуном чуў ад яго гэтую гісторыю. Чуў, як Вяртун у партызанах меў заданне пайсці ў Барысаў і звесці са свету бургамістра, як яму даручалі забіць у Мінску Кубэ, але нешта яму ў апошнюю хвіліну перашкаджала зрабіць гэта. Чуў Сліж, як Вяртун быў і перакладчыкам. Не раз і на ўсякія лады.

— Пачакай, ты слухай мяне,— перапыніў усіх Вяртун.— Адкуль я так добра шпрэхен дойч? Я некалі любіў вучыць мовы, шмат моў ведаў: англійскую, польскую, французскую, нямецкую...

— Кітайскую...— паіранізавала Ніна.

— Кітайскую...— падхапіў яе словы Вяртун, пасля спахапіўся, зірнуў на Ніну з незадавальненнем.— Кітайскую — не... Балгарскую, польскую, нямецкую...

— Вы ўжо гаварылі...— усміхнуўся Сліж, але з адчаем убачыў, што Вяртун стаптаў, скруціў нагамі газету, натрос на дыван пяску.

— Я і яшчэ многа знаў ды забыўся, цяпер добра помню толькі нямецкую,— не ўгамоньваўся Вяртун,— Дык вот у Шлісербурсе, не, у Шлідэрбурсе выклікаюць мяне да камандзіра дывізіі, да генерал-маёра...— ён на міг задумаўся, а пасля раптоўна ўспомніў і прозвішча.— Да Сідарава. Дык вот Сідараў і пытаецца: «Добра ведаеш нямецкую мову, лейтэнант?» — «Добра»,— адказваю я. «Дапытаеш зараз палоннага генерала»,— кажа Пятроў.

Сліж добра ведаў, што і цяпер, праз столькі гадоў пасля вайны, Вяртун толькі сержант запаса, але прамаўчаў.

— Дык вот Пятроў націскае кнопачку: маўляў, прывядзіце палоннага генерала...

— Дык Сідараў ці Пятроў? — перапыніла, пасміхаючыся, Вертунову гамонку Ніна.

— Пятроў... Аляксей Іванавіч...— мігам адказаў Вяртун.— Генерал-лейтэнант... А палонны таксама генерал быў,— ён прыжмурыў вока,— не нейкі там капрал ці нават маёр.

Вяртун расказваў, як дапытваў генерала, што той адказваў, а пасля задумліва прамовіў:

— Я ж Кубэ, хлопцы, меў заданне знішчыць... Ды не змог прайсці ў тэатр, дзе Кубэ глядзеў спектакль. Так што я мог мець званне Героя... Вяртун меў бы,— ён усхліпнуў, прыклаў руку да грудзіны.

— Дык вы ж і бургамістра барысаўскага мелі заданне ліквідаваць — схаваўшы іронію, падказаў Сліж.

— Яго — не. Ён быў для мяне муха... На яго іншыя палявалі...

— Вы ж неяк раз расказвалі...

— Нічога я табе не расказваў...

— Дык вы, можа, скажаце, што і перакладчыкам не былі? — усміхнуўся Сліж.

— Не быў,— напраўду забыўшыся пра сваю нядаўнюю гутарку, узгарачыўся Вяртун.— Я служыў танкістам. «Там, где пехота не пройдет, не пролетит стальная птица, Вертун на пузе проползет, и ничего с ним не случится»,— ён заспяваў хрыплым голасам, замахаў рукамі.

І Сліж, і Ніна, канечне, абое ведалі, што цяпер будуць ужо доўга спявацца песні, што яшчэ не хутка Вяртун пойдзе адгэтуль. Ды сам ён, па сваёй ахвоце, бадай, ніколі не пойдзе... Будзе весяліцца але да раніцы, пакуль не ісці на работу... Было ж ужо не раз...

— Позна ўжо,— паднялася, пачала збіраць са стала Ніна пустыя талеркі.

Першы падхапіўся Пеця. Ён увесь вечар амаль не вымавіў і слова, сядзеў ды слухаў усіх, пасміхаўся. Ніна міргнула: ты, Пятро, яшчэ пасядзі, гэтыя словы не для цябе!

— Аллес фэрштэен,— устаў і Вяртун, захістаўся і зноў гопнуўся на канапу, што аж зазвінелі ў секцыі талеркі ды чаркі.— Я не малады ўжо, дарога шлехт — завязіце мяне дадому...

— Як жа мы вас павязём? — аж спалохалася Ніна.— Ноч, дарога кепская, машына неабкатаная... Не, я не дапушчу, каб машыну хоць з двара вывелі...

— Дык табе машына даражэй за чалавека?! — узлаваўся Вяртун.

— Гэтага чалавека ніхто сюды не прасіў...— агрызнулася Ніна, і Сліж адчуў: яна раззлавалася, цяпер можа гаварыць абы-што.

— Не падвязеш? — Вяртун зірнуў толькі на Сліжа. Сліж паціснуў плячыма: што я? Ніна не дазваляе.

— Не? Тады я сыходжу ад вас, і ніколі мая нага тут больш не ступіць... Але я ўспомню табе гэта, Сліжышча! Я табе і машыну, я табе і такую тваю школьную работу дам! Хітрун ты, нікчэмнішэн мэнш!

Вяртун падаўся з залы ў калідор, узяў паліто і выйшаў з кватэры. Грукнуў за сабою дзвярыма.

— Няхай ідзе! — сказала Ніна.— Ён не самы вялікі твой начальнік,— зірнула на Сліжа,— самы вялікі ў школе Рагатка... Рагатку падвезлі б, а ён, Вяртун, няхай і пяшком прамочыцца...

Пеця слухаў-слухаў, засаромеўся ды пайшоў у калідор.

— Пачакай, Пятро,— прыпыніла яго Ніна.— Хадзі тое-сёе пакажу.

Пеця пайшоў за імі ў спальню. Здаецца, здзівіўся: якая яна шыкоўная! На падлозе, на сцяне былі дываны, на драўляных ложках — каляровыя дарагія пакрывалы.

Ніна дастала з шафы пару пыжыкавых і бабровых шапак, кіпу мужчынскіх світэраў, зімовых мужчынскіх чаравікаў, жаночых ботаў, шапачак.

— Выбірай, што табе трэба,— усміхнулася яна.— Грошы заўтра аддасі. Канечне, з надбаўкаю... За фатыгу... Надбаўка — яблыкі, сыр ці мяса...

— Во,— успомніў Сліж,— Васілец прасіў у мяне, каб ты яму прывязла добрую вушанку.

— У мяне многа такіх Васільцоў...— махнула рукою Ніна.— Хто ён такі мне? Брат, сват? А ты выстранчай перад ім, каб ён яшчэ цябе на педсаветах носам тыцкаў...

— Праз год-другі, можа, дырэктарам будзе...— усміхнуўся Сліж. Крышку незалюбіў, што Ніна гэтак усё паказала Пецю.

— Вось праз год-два я яму і дам шапку,— сказала як адрэзала Ніна,— а цяпер во яму дам... Ды другому каму патрэбнаму...

...Уночы Сліж падхапіўся: яму здалося, што загула пад вокнамі машына. Падбег да акна, затуліў шчокі далонямі і з хваляваннем зірнуў на двор: машына, бялеючыся ў цемені, стаяла. Ён пастаяў крыху, паглядзеў, ці не ходзіць хто ля яго машыны, а потым, уздыхаючы, вярнуўся да свайго цёплага ложка...

7...

Таццяна Сяргееўна вярталася дадому. З кіно. Побач ішоў Лёня — прыезджы журналіст. Прозвішча яго не ведала: пазнаёміліся нядаўна ў клубе.

— Як цёмна! — басавітым голасам сказаў Лёня, трымаючы яе пад руку.— Іду вось і нічога не бачу.

— Прывыклі хадзіць па асфальце, пры ліхтарах,— усміхнулася Таццяна Сяргееўна.— Я вось таксама гараджанка, таксама некалі шпацыравала і ўночы пры святле, але тут, у вёсцы, прывыкла ўжо і да цемнаты. Усё бачу.

Лёня ступіў у каляіну, спатыкнуўся. Яна ледзьве ўтрымала яго.

— Прабачце,— папрасіў,— цёмна...

«Культурны. Разумны і прыгожы. Словам, хлопец што трэба!»

Звярнулі са сцежкі, пайшлі пасярод вуліцы. У каляінах нібы паблісквала вада: і з заслоненага хмарамі неба падала скупое святло. Зрэдзь свіціліся далёкія зоркі. Мясцінамі выяснівалася разлітае пяшчотнае святло Млечнага Шляху.

— Апішаце гэтую ноч? — усміхнулася Таццяна Сяргееўна, адчуваючы, што ім становіцца цесна ісці разам па вузкім грудзе і яны ўсё часцей пачынаюць бліжэй прытульвацца адно да аднаго.

— Можа, і апішу...— усміхнуўся і Лёня, зноў прыхіліўся, нібы трымаючы, каб яна не абступілася ў каляіну. Яна не адхінулася, адчула: часцей забілася сэрца.— Хоць я прыехаў сюды пісаць не лірычныя творы, а нарыс пра маладых рабочых саўгаса... Пра нашых сучаснікаў, равеснікаў...

— А пра нас, грэшных, маладых настаўнікаў, успомніце? — з гарэзнасцю запытала яна.— Відаць, не. Ведама: мы не сеем, не жнём, наша праца не ў тонах ці пудах малака, мяса! Мы ўсяго толькі вучым дзетак, і наша работа надта не відаць...

— Я разумею вашу іронію...— прамовіў Лёня.— Ведаеце, неяк заведзена перш за ўсё і ў маладзёжных выданнях пісаць пра маладых рабочых, вучоных, спартсменаў. А пра маладых настаўнікаў... Неяк і рэдка дзе што бывае ў друку... І я вось, журналіст, уяўляю партрэт равеснікаў вучоных, рабочых, спартсменаў, а партрэт маладога настаўніка-сучасніка... Далібог, і кепска ўяўляю...

— І мы ж людзі...— сказала Таццяна Сяргееўна.— І працуем, важную работу маем, і марым, кахаем, памыляемся, шукаем свайго месца ў жыцці... Дык чаму б вам не напісаць і пра нас, маладых настаўнікаў. І ў нашай школцы ёсць цікавыя людзі. Лілія Іосіфаўна, Павел Мікалаевіч, Сліж... Цікавыя характары...

— А вы?

— А я, як усе кажуць, дзіўная, незразумелая...

— І я чуў...

— Гавораць пра мяне шмат...— перапыніла яго.— І ўсяго. Бо я не прывыкла яшчэ да вёскі, а вёска яшчэ не прывыкла да мяне. Але я хачу быць такой, якая ёсць. Не хачу нацягваць на твар маску...

Лёня маўчаў.

— Хоць, кажуць, што ўсе мы, маладыя, цяпер не такія, як былі нашы бацькі...— прамовіла Таццяна Сяргееўна.— І яно, відаць, гэта і так. Змянілася жыццё, і мы неяк па-новаму ідзём... Бо і ў жыцці цяпер шмат новага. Нашы бацькі жылі ў нястачы, марылі пра лепшае, пра сённяшняе, а мы яго ўжо маем... Вось некаторыя і насыціліся змоладу, сталі мяшчанамі. Некаторыя думаюць: куды ж ісці, што рабіць? А некаторыя бунтараць, шукаюць сапраўднай ісціны... Так што і мы, маладыя, розныя людзі... Характары, як казала ўжо...

Недзе далёка загуў матацыкл. Бліснуў доўгім праменнем — павярнуў сюды. Ехаў хутка. Высвечваў хаты, платы, слупы.

«Сініцкага матацыкл...— пазнала.— Наўмысна сюдою едзе. Хоча паглядзець: іду з журналістам ці не? Бачыў, што разам з клуба выйшлі... Хай паглядзіць! Хай ведае, як усё расказваць людзям... Казалі ж мне дзяўчаты: усім хваліўся, што ў нас было... Мярзотнік! Праз яго прыйшлося ехаць у бальніцу. Вось гэтыя дні зноў чэпіцца. Ці не хоча памірыцца? Але не... Любіла дык любіла, раз разлюбіла дык разлюбіла...»

Сініцкі пад'ехаў. Напружыўся і Лёня. Потым павярнуўся да матацыкліста.

— Давай, едзь! — смела крыкнуў.— Абыдземся і без эскорту!

Сініцкі са злосцю газануў, панёсся па вуліцы. Следам за ім пабегла цемра. Загусцілася.

— Ваш кавалер?

— Былы,— адказала яна.— Але вось мы і дайшлі да маёй рэзідэнцыі.

Сышлі з вуліцы. Сталі ля высокай цёмнай брамы.

— Холадна? — усміхнулася.

— Ды не горача...

— Што ж, дзякую за кампанію,— падала руку.— Бяжыце ўжо назад, у Вішнёўку. Думаю ж, не заблудзіцеся?

— Ды не,— адказаў.— Але я хачу яшчэ пагаварыць з вамі пра жыццё-быццё, пра вёску...

— Тады не будзем мерзнуць, хадзем у веранду.

Адчыніла вароты, прытрымала — каб не зарыпелі. Калі ўвайшоў у двор і Лёня, зачыніла, узяла на кручок. Прайшла ля плота, ціхенька адчыніла брамку — у гародчык.

— Прыгінайцеся,— прашаптала. І сама прыгнулася — каб не было відаць галавы праз вокны. Ён тупаў ззаду, ломячы сухія сцябліны кветак. Відаць, гэтаксама прыгінаўся. І ад гэтага — як бы ад нейкай таямнічасці, змовы — канечне, адчуваў тое, што і яна,— хваляванне.

Абмацала на зямлі тугую кветку, вырвала. Абцерабіла. Узышоўшы па невялікі ганак, прасунула сцябліну ў шчыліну між дзвярэй і вушака, падняла ўверх кручок і адчыніла дзверы. Ціха зайшлі. Тады яна зноў замкнула дзверы — зашчапілася.

Пахла яблыкамі. Збоку стаялі скрынкі. Адна на адной. У іх, перакладзеныя саломаю, ляжалі буйныя антоны. Побач скрынак стаялі пустыя бутэлькі, слоікі з варэннем, ляжалі парожнія каробкі з-пад тортаў, з-пад макаронаў. Справа стаяў нізкі тапчан. Тут цёплаю парою, увесну ды ўлетку, яна спала. Тут шмат начэй прашапталася ды цалавалася з Сініцкім, не здагадваючыся, якая ў яго душа.

Таццяна Сяргееўна ўзяла Лёню за руку, пасадзіла на цвёрды тапчан. Сама, усё ведаючы, вобмацкам падышла да скрынак, адхінула на адной скрынцы мяшок, узяла дзве буйныя антонаўкі — тут ляжалі ўжо сцукраваныя, вельмі смачныя яблыкі. Вярнулася, села побач.

— Частуйцеся,— ціха сказала, абцерла далонню яблык і са смакам укусіла.— Колькі захочаце, столькі і ешце.

— Дзякую,— адказаў. Гэтаксама далонню выцер яблык, са смакам захрумстаў.— Добра! Рамантыка! Такога ў горадзе не будзе...

— Канечне... Хоць і ў нас нечага вашага не бывае...

...Лёня пацалаваў яе. Не зусім смела, нібы гадаючы: «Адштурхне? Узлуецца?» Яна не ўзлавалася, не адсунулася. Ён пасмялеў.

«І я не магу адштурхнуць яго...— падумала.— Ён мне вельмі падабаецца. Такая я ўжо: калі ўпадабаю, дык не магу гэтага таіць...»

— Як толькі цябе ўбачыў, дык ты і спадабалася...— шаптаў ён.— Ты тут самая прыгожая... Цяпер я часта буду сюды прыязджаць. Дзеля цябе. Чуеш?

Яна маўчала.

А ён, ужо зусім асмялеўшы, абняў яе, моцпа пацалаваў. І, здаецца, нібы высока-высока падняў яе над зямлёю, што ў яе закружылася галава.

— Пачакай, я сама...— прамовіла і аж сама здзівілася, што яна яшчэ пра нешта кеміць.

Ён прыпаў да яе. Маўчаў. Ліхаманкава цалаваў у вусны, у шыю.

Яна адказвала доўгімі пацалункамі.

— Пажэнімся, у сталіцы жыць будзем...— здаецца, чула яна. А можа, і не чула. Мо ёй усё гэта здавалася.

— Ну, будзь здарова! — зноў пацалаваўшы, сказаў ён.— Значыць, сустрэнемся заўтра тут. Я дам табе свой адрас, і ты прыедзеш у нядзелю. Добра?

Гаварыў як бы спяшаючыся, каб яна паверыла. Можа, ужо крышку і саромеўся. І ў яе спала гарачыня, вярнуўся розум ды заявіўся сорам.

— Добра,— сказала яна, падставіла яму вусны, неяк не хочучы, каб ён ужо адыходзіўся.

Ён ужо без прагі, а дзеля прыліку пацалаваў яе і пайшоў. Зрабіў адзін, другі крок ад варот і вось знік у цемнаце.

«А я і не помню, які ў яго твар...— падумала сабе, стоячы ўжо адна ля варот і зноў адчуваючы, што пры ёй і адзінота. Нікуды, выходзіць, яна не ўцякла. Абманула, што ўцякае.— Як, можа, і ён цяпер мала мяне помніць...»

Пастаяла, паслухала, як ён адыходзіць.

«Здаецца, бяжыць... Чаго? Нібы ўцякае ад усяго гэтага, ад мяне...»

Павярнулася, паціху патупала. Ужо да сянец. У хату. Да цёплай пасцелі.

«Чамусьці сорамна... Не люблю сябе... Нашто ўсё гэта было? І вось так заўсёды... Але і заўсёды забываю пра гэта, каб потым зноў, як вось цяпер, каяцца! І чаму так? Нейкая я не такая, як усе... І люблю, і ненавіджу сябе за свой характар, за сваё жыццё... Але не магу сябе перайначыць. Відаць, сапраўды мне трэба выходзіць замуж. За таго, хто трапіцца пад руку. Каб было нешта адно, каб не адчуваць вось гэтага, што адчуваю цяпер».

Пацягнула за клямку дзвярэй. Яны былі незамкнёныя. Адчыніла, пайшла ў хату. Да сваёй бяссонніцы.

Назаўтра Лёні не дачакалася.

Яшчэ праз дзень пачула, што ён паехаў з Вішнёўкі раніцай — пераначаваў і, не сеўшы ў гаспадароў за стол, паспяшаўся на аўтобус...

8...

Райана сёлета быў у новым доме райвыканкома, на першым паверсе.

Васілец зайшоў у прыёмную загадчыка райана і знерухомеў: там сядзела не толькі маладая прыгожая сакратарка, але на адным з крэслаў сядзеў яшчэ і... Вяртун.

Той — ужо без паліто, у рудым касцюме, што быў паношаны ўжо і да прыезду Васільца ў Міланькі, у белай кашулі і, бадай, упершыню за гэтыя гады пры гальштуку, у наваксаваных чаравіках — гэтаксама зірнуў на яго са здзіўленнем. Але, здаецца, гэтае здзіўленне было толькі на міг, бо тут жа твар яго спахмурнеў — абвіслі ўніз светла-рыжаватыя бровы, амаль закрыўшы невялічкія вочкі, сабралася шмат маршчынак у кутках вачэй і на пераноссі, тонкія губы моцна сціснуліся. Быццам тое, што прыйшоў сюды ён, Васілец, было для яго вельмі кепска.

— І цябе сюды выклікалі? — запытаў Вяртун.

— Ага,— адказаў Васілец, сеў ля Вертуна і паставіў ля ножак крэслаў цяжкую сумку — паспеў ужо тое-сёе купіць для дому.

— І мяне во паклікалі на дзевяць гадзін,— прамовіў Вяртун, яшчэ болей насупіў бровы, ад чаго ў яго на пераноссі з'явіліся не толькі маршчыны, але і тры глыбокія ямачкі. Выдыхнуў і зірнуў у акно: праз яго насупраць бачыўся невысокі гараж з шырокімі дзвярыма, зачыненымі на завалу; ля іх ляжала машыннае кола. Здаецца, ужо непатрэбнае, з'езджанае.

Вяртун, нібы супакойваючыся, паварочаў у роце языком, цмокнуў — і Васілец, як зірнуў на Вертуновы рукі, што далонямі ляжалі на каленях, убачыў, што на іх пабольшалі сінія жылкі і што рукі дробненька задрыжалі, гэтаксама задрыжалі і калені, захіляліся і рукавы пінжака.

«Што з ім? — здзівіўся сам сабе Васілец.— Ці яго вельмі напалохаў гэты выклік? Але чаго і яго, і мяне выклікалі? Можа, на нараду, як мы падумалі з Ларысаю?»

— Як вы сюды прыехалі, Міхась Рыгоравіч? — запытаў Васілец, наўмысна парушыў няёмкую цішыню.

— Ды на суседавай машыне,— з неахвотаю адказаў Вяртун, і гэта было ў навіну: Вяртун заўсёды быў кампанейскі чалавек. Хоць і пажартуй, пакпі з яго, старэйшага, пакрыўдзь — ён усё роўна будзе размаўляць з ласкаю, жартаваць, усміхацца. З усімі ён заўсёды добры, мілы, нікому ён не вораг.

— Распранайцеся, малады чалавек,— сказала сакратар-машыністка і, не пазіраючы на яго, пачала друкаваць.

Васілец падняўся, павесіў на вешалку старую, яшчэ студэнцкую, вушанку, куртку. Прычасаўся. Вяртун цікнуў, з нейкаю самотаю агледзеў яго. Позірк яго, здаецца, гаварыў: а мне ўжо такім не быць. Але нічога не прамовіў, адвярнуўся.

Васілец зноў сеў ля яго і, адчуваючы Вертунову перамену, больш не загаворваў, пазіраў на чысценькі пакой — на сцены, на новыя крэслы, на маладую прыгожую, але такую строгую сакратарку — а ёй вельмі добра пасавалі да твару сівы парык, белы світэр і шэрая шарсцяная безрукаўка — між тумб стала бачыліся яе стройныя ногі, на іх былі замшавыя бурачковыя туфлі на высокай платформе. Сакратарка, відаць, адчула, што на яе з захапленнем пазіраюць, зірнула з сарамлівасцю, сціснула ў каленях ногі, падабрэла.

Вяртун дастаў з ніжняй кішэні пінжака белую хустачку, выцер ёю спацелы лоб, далоні рук, а пасля раз за разам моршчыўся, абцягваў уніз каўнер кашулі, расслабляў гальштук, нібы той сціскаў яму горла і не даваў дыхаць.

Неўзабаве дзверы кабінета загадчыка адчыніліся — і адтуль выйшла жанчына сярэдніх гадоў; Вяртун падхапіўся, абцягнуў адно крысо пінжака, другое, пастукаў у дзверы.

— Вы ведаеце, чаго вас выклікалі? — нарэшце ўсміхнулася сакратарка.— Не ведаеце? Дык вось магу вас першая павіншаваць: вас павысяць... Так што з вас цукеркі...

Васільцу стала горача ў твар: дык вось чаго выклікалі Вертуна і чаму той сёння такі збянтэжаны, вось чаго выклікалі і яго! Запалымнелі шчокі, і ён не мог разабрацца, што робіцца ў яго на душы! Вялікая бура пачуццяў! Самых розных. Але, здаецца, найбольш няёмка. Перад Вертуном, настаўнікамі, перад Міланькамі — Вертуновай радзінай — і перад вось гэтай сакратаркай. Няёмкасць, сорам заглушылі ў душы радасць: як-ніяк яго ж выклікалі не папікаць, а павысіць, паставіць на вялікую пасаду.

— Гавораць, што скора ў вашых Міланьках новую дзесяцігодку паставяць, вось вы такі... завуч,— усміхнулася,— я налета канчаю інстытут, дык магла б папрасіцца да вас, маючы на ўвазе, што вы, можа, будзеце і дырэктарам неўзабаве... Але ж вы жанаты ўжо. Ды такі пераборлівы: адхілілі нават такую красуню, як Таццяну Сяргееўну...

Яна, аднекуль усё ведаючы, жартавала, здзіўляла Васільца, але яму не хацелася жартаваць: у галаве былі іншыя думкі. Пра Вертуна, пра сябе.

Ён здзівіўся і паківаў галавою: адкуль яна ўсё ведае?

— Вы ведаеце пра мяне больш, чым я сам пра сябе!..— толькі ўсміхнуўся ён.— Вы, відаць, ведаеце, што ў мяне ўжо ёсць сын?

— А як жа! — усміхнулася і тая.— Здаецца, Віктар.

Васілец зноў паківаў галавою ад здзіўлення.

— Я ж з Іванам Сямёнавічам і з вашымі дзяўчатамі знаёмая, дык шмат ведаю пра вашы Міланькі,— прызналася яна...— Не раз самому загадчыку расказваю пра вашу школу. Вас вось на днях пахваліла... Сказала, што даўно пара ўжо гэтага замяняць...

Якраз выйшаў з кабінета Вяртун, са здзіўленнем ды нібы з пакутаю зірнуў і ўбачыў, што Васілец пасміхаецца. Быў чырвоны-чырвоны, што пераспелы памідор. Чырвонымі былі шчокі, лоб, вялікія залысіны. Васільцу стала брыдка, што ён спакойна пачуў сакратарчыпы словы пра Вертуна.

— Цяпер табе...— кіўнуў Вяртун Васільцу галавою, хацеў яшчэ нешта сказаць, але, відаць, не мог болей гаварыць ад разгубленасці ці пры сакратарцы. Можа, падумаў, што Васілец і сам пра ўсё здагадаецца. Толькі хутка акінуў позіркам пакой-прыёмную, як не ведаў, за што зачапіцца вокам. Сакратарка гэтаксама не змагла вытрымаць яго позірк, апусціла галаву і пачала друкаваць.

Васілец моўчкі падаўся ў кабінет.

Зайшоў.

Селядцоў сядзеў за сваім сталом.

Да яго на бліскучай, пакрытай лінолеумам падлозе, ляжала доўгая малінавая, з дзвюма зялёнымі палосамі па краях дарожка, ля сцен стаяла шмат такіх — руда-зялёных,— як і ў прыёмнай, крэслаў. Над загадчыкам у вялікай пазалочанай раме вісеў партрэт Янкі Купалы.

Загадчык — пажылы, з невялікаю, стрыжанаю «пад вожык» галоўкаю, з прамым доўгім носам, з густымі рыжымі бровамі, у сінім касцюме і сінім світэры — сядзеў за бліскучым сталом. Ля яго абапал стаялі два мяккія крэслы.

— Можна? — запытаў з парога Васілец.

— Заходзьце, калі ласка, Павел Мікалаевіч,— мяккім, як жаночым, голасам адказаў загадчык. Галавы не падняў, нешта пісаў.

Але паказаў рукою: садзіся насупраць яго ў мяккім крэсле.

Васілец сеў.

— Ну, як жывяце, Павел Мікалаевіч? — запытаў, тут жа дапісаў і падняў галаву. І, не чакаючы адказу, зноў загаварыў: — Добра выглядаеце, Павел Мікалаевіч! Свежы, юны, прыгожы! Такі, якім бачыў вас і летам, на канферэнцыі.

— Ды які там свежы,— усміхнуўся Васілец.— Старэем пакрыху.

— Якая яшчэ старасць у вашыя гады?! Самая маладосць! — усміхнуўся.— Сама дзярзаць! — гаварыў і вельмі націскаў на гукі «о»: быў, як гаварылі, з Валагодчыны, партызаніў тут, палюбіў тутэйшую дзяўчыну і застаўся ў гэтым горадзе.— Настаўніц любіце, гарэлку п'яце?

— Не,— усміхнуўся Васілец.— Хіба пазней...

— Ну-ну! — як прыстрашыў Селядцоў.— Мы вось некаторых дырэктараў ды завучаў здымаем за гэта... Я чуў, што вы якраз сціплы мужчына, бацькам сталі вось, сына маеце... Віншую, жадаю ўсякага вам дабра! — а калі Васілец падзякаваў, запытаў: — Ну, як там жыве сябрук мой, дырэктар саўгаса? Усю бульбу выбраў? Не змарозіў?

— Выбраў,— адказаў Васілец,— і мы амаль усёй школай тыдняў з два памагалі.

— Ну, а як там другі мой сябрук, Іван Сямёнавіч? Не крыўдзіць ён там вас, моладзь?

Васілец не ведаў, як сябе паводзіць: ці адказаць з жартам, гэтак, як гаварыў з ім Селядцоў, ці расказаць тое-сёе, што было і ёсць у школе.

— Не, не крыўдзіць,— прамовіў ён.

Селядцоў, здаецца, зразумеў: ён толькі што гадаў, што гаварыць, а пра што лепш змоўчаць, і, ўжо не чакаючы ад яго навін, як апраўдаўся:

— Івана Сямёнавіча я даўно ведаю, яшчэ з партызан. Вельмі разумны, начытаны, умее кіраваць, але, можа, залішне для дырэктара далёкай ад раёна школы капрызны ды самалюбівы! Не ўмеў вось раней утрымаць у школе добрых настаўнікаў, усё набіраў новых, маладых... Цяпер, пад старасць, прысмірэў крыху, ужо не баіцца за сваю пасаду, за аўтарытэт, дык пакідае і па некалькі гадоў моладзь у школе... Так?

— Я не так ужо многа працую з Іванам Сямёнавічам, каб ведаць яго палітыку...— усміхнуўся Васілец.— Але сёлета на яго напраўду няма чаго скардзіцца...

— Здаецца, дыпламат! — кіўнуў галавою Селядцоў.— Але вы, Павел Мікалаевіч, не падумайце, што я паклікаў вас толькі дзеля гэтай размовы... Не...— ён не дагаварыў, зірнуў на стол і ўзяў з яго адну паперыну.— Вось толькі што ваш завуч, Вяртун, падаў заяву, каб яго звольнілі з гэтай пасады...

Селядцоў падаў гэты ліст — і Васілец убачыў Вертуноў сёння чамусьці няроўны почырк. Ім было напісана: «Прашу зволіць па ўласнаму жаданню», а ў правым баку ліста былі Селядцовы словы: «Удовлетворить просьбу Вертуна М. Г.».

«Як так? — аж забілася сэрца. Моцна, балюча.— Што ж будзе цяпер з Вертуном? Гэта ж такі сорам для яго!..»

— Ну што вы на гэта скажаце, Павел Мікалаевіч? Чакалі ці не чакалі такога?

— Не чакаў...— прызнаўся Васілец.

— Але ж у душы адчувалі: рана ці позна, але будзе такое? Бо не мае права Вяртун быць далей завучам... І гэта вы там найлепш бачылі. Так?

Васілец прамаўчаў, пазіраў на паперыну. Не звычайная была гэта паперка, а важная, строгая: яна рашала чалавечы лёс. Вертуноў лёс.

— Гэта ўжо вырашана...— сказаў Селядцоў.— Цяпер трэба думаць пра іншае: каго паставіць завучам вашай школы?

У Васільца яшчэ мацней закалацілася сэрца, ільнула цеплыня да твару.

«Чаму іменна мяне выклікалі? Чаму не Лілію Іосіфаўну?»

— А паставіць завучам трэба некага з маладых. Самага здольнага і працавітага. Сумленнага і прынцыповага.

Васілец апусціў галаву, па-ранейшаму маўчаў.

«А хіба я такі? — думаў,— Не, я не такі. Дык як я магу быць завучам? Ды кім кіраваць? Старэйшымі і сваімі равеснікамі?»

— І яшчэ адно: мы павінны мець завуча ў Міланьскай школе з перспектывай. Праз год-другі пойдзе на пенсію Іван Сямёнавіч, дык трэба будзе і новы дырэктар... Раз вас выклікалі сюды сёння, дык, канечне, здагадваецеся: мы маем на ўвазе вас... Ну як, падраджаецеся на павышэнне?

— Я не магу апамятацца...— нібы зусім малое дзіця ўсміхнуўся, паціснуў плячыма Васілец.— Вы столькі ўсяго сказалі...

— Не гатовы былі да гэтага? — усміхнуўся і Селядцоў.— Нічога, не бяда. Але ж адчувалі: не век вам быць і настаўнікам. Трэба і расці, прыносіць больш карысці школе. Тым больш калі вы перараслі ўжо свайго завуча... Ці вы, можа, занадта ўжо мудрыя, шкадуеце свайго здароўя, баіцеся з кім паканфліктаваць? Бо калі яшчэ настаўнікам вы маглі пражыць спакойна, быць сам па сабе, дык завучам ці дырэктарам няможна працаваць спакойненька, быць усім добранькім... Словам, гаварыце ўсё, што ў вас цяпер на душы. Бачу ж: нешта мучыць вас...

— Ну, першае: ці здолею я быць завучам? Гэта трэба ж не толькі вучыць дзяцей, але і глядзець, як працуюць настаўнікі, памагаць ім. Памагаць фізікам, хімікам, матэматыкам... А я ж па прафесіі мовавед...

— Думаеце, што замалады для такой пасады? — усміхнуўся Селядцоў.— Тады дарэмна робіце сабе такую палёгку. Успомніце, што ўжо рабілі ў вашыя дваццаць шэсць гадоў Лермантаў, Энштэйн, Багдановіч ці Гайдар!.. Вялікае ўжо рабілі, важнае для ўсяго чалавецтва...

— Гэта ўсё так...— згадзіўся, усміхнуўся Васілец.— Але ці былі, ці ёсць у мае гады гэтакія славутыя педагогі? Не, здаецца, не было. І заўважаць, узнагароджваць настаўнікаў пачынаюць у іхнія сталыя гады...

— Так, педагогіка — такая навука, дзе трэба, каб чалавек шмат ведаў сам і ўмеў навучыць і іншых,— прамовіў Селядцоў.— Але і тут трэба пачынаць дзярзаць змоладу, дык у сталыя гады нешта і выйдзе... А вам, у васьмігодцы, фізіку, хімію, матэматыку сапраўды трэба ведаць, хоць за восем класаў. Хоць найболей трэба ведаць методыку: як найлепш выкладаць гэтыя павукі. Так што будзеце вучыць дзяцей, сам вучыцца, настаўнікам памагаць. Гэтак усе мы пачыналі і пачынаем... А па-другое, вы яшчэ сапраўды малады і ўсяго яшчэ добра не ацэньваеце. Завуч — гэта ўжо ўсё ж пасада. І не малая. Высокая і адказная. Парою за яе і пазмагацца трэба. І часамі ідзе такая барацьба. А мы вас трымалі на прыкмеце і вось самі хочам даручыць вам адказную справу, хочам, каб вы раслі...

— Неспадзявана ўсё гэта, заранавата...

— Будзьце больш сур'ёзныя, мудрэйшыя...— сказаў Селядцоў.— А што мае тыя словы — праўда, дык магу вам сказаць тое-сёе па сакрэце. Толькі мы тут, у райана, загаварылі між сабою, каб зняць Вертуна, як прыбягае да мяне адзін таварыш з Галінавіч. Просіцца: перавядзіце мяне з сярэдняй школы ў Міланькі, пастаўце завучам. І брат яго, які ў райвыканкоме вялікую пасаду займае, насеў: пара ўжо ацаніць, падвысіць яго братачку, які ўжо пятнаццаць гадоў працуе настаўнікам! І пайшлі хадзіць, націскаць на ўсіх. Ледзь адцерабіліся... Каб не памог райком партыі, дык маглі прыслаць да вас таго звадніка і няздару... Але райком быў цвёрда толькі за вас... Вось... Дык што скажаце на такое наша давер'е, на такую нашу ўвагу да вас, маладых, здольных?

— Ну, калі трэба, дык трэба...

— Значыць, так, згода? Тады віншую! — Селядцоў падняўся, падаў руку і моцна паціснуў Васільцову.— Віншую з першым павышэннем, зычу, каб яно было не апошняе! Расціце аж да міністра асветы! А з-за таго, што звольнілі Вертуна, вельмі не перажывайце: ён сам вінаваты, што не ўтрымаўся... Такое жыццё... Адных паніжае, трымае на адным месцы, а другіх павышае... Так трэба, такая рэальнасць...

Васілец усміхнуўся і — разгублены — нават забыўся, як можа забывацца дзіця, што трэба падзякаваць.

Потым Селядцоў узяў са стала яшчэ адну паперу, што, відаць, была загадзя напісаная, і пайшоў з ёю з кабінета. Адчыніў адны дзверы, другія.

— Танечка, аддрукуй загад,— сказаў ён сакратарцы, вярнуўся, але не сеў за свой стол, а прыпыніўся ля Васільца.

Васілец падхапіўся.

— Цяпер пагаворым, таварыш завуч, яшчэ пра адно...— прамовіў Селядцоў і ўзяў яго пад локаць.— Дазвольце мне, як старэйшаму, вам тое-сёе параіць. Хто такі завуч як асоба? Завуч — гэта самы лепшы настаўнік ды метадыст у школе. Ён павінен і сам даваць добрыя ўрокі, і павінен памагаць настаўнікам у працы, а гэтаксама павінен любога настаўніка, калі трэба, і прымусіць рабіць лепш. Сваіх маладых калег вельмі не цурайцеся, не задзірайце перад імі нос, бо яны вас за гэта знялюбяць. Але і не старайцеся быць з кожным за панібрата: вы ўсё ж адзін з кіраўнікоў... Усю вучобу ў школе бярыце ў свае рукі, не бойцеся пакрыўдзіць Івана Сямёнавіча... Я пра гэта з ім гаварыў... Да гаспадарчых, іншых клопатаў Івана Сямёнавіча вельмі не ўваходзьце: няхай яму, старому, будзе прыемна, што ўсё ж ён быў і ёсць кіраўнік школы...

Яны некалькі разоў прайшліся туды-сюды па кабінеце, пакуль сакратарка не прынесла паперы. Селядцоў зноў сеў за свой стол, падпісаў паперы, а пасля дастаў з тумбы стала сінюю новую папку, адвязаў белыя шнуркі, разгарнуў вокладкі, накалоў папяровы ліст на жалезныя зубчыкі. Другі ліст, копію, падаў Васільцу.

— Пакажыце Івану Сямёнавічу,— прамовіў ён, калі паклаў папку ў тумбу.— І яшчэ ёсць адно, Павел Мікалаевіч, пра што вы ці па сціпласці, ці не ведаючы прамаўчалі. Дагэтуль, як я бачыў па ведамасці, вы мелі трыццаць пяць урокаў у тыдзень. Гэта амаль дзве стаўкі. Вам выходзіла звыш ста шасцідзесяці рублёў у месяц. З заўтрашняга дня па нашых законах вы будзеце мець толькі семдзесят пяць рублёў за завучаўства ды плату за дванаццаць урокаў у тыдзень... Значыць, вам выйдзе недзе ля ста дваццаці рублёў...

Селядцоў прамовіў гэта, з увагаю зірнуў — Васілец не вытрымаў яго позірку.

«Розніца ў плаце, канечне, ёсць. А Ларыса яшчэ амаль год не будзе працаваць... сын...»

— Не расчароўвайцеся, Павел Мікалаевіч,— усміхнуўся Селядцоў.— Я думаў пра гэта... Зусім кароткі час вы будзеце мець менш, як маеце цяпер, але з той восені — мне пра гэта сказалі нядаўна ў міністэрстве — плата настаўнікам, надта маладым, будзе большая. А з першага студзеня будзе большая стаўка дырэктарам і завучам. І намнога большая. У мяне нават такія-сякія лічбы ёсць,— ён дастаў з унутранай кішэні блакнот, пагартаў яго.— Цяпер вы са сваім стажам работы за стаўку, за васемнаццаць гадзін у тыдзень, маеце восемдзесят рублёў, а хутка будзеце мець сто. Новая завучаўская стаўка вам будзе сто пяць рублёў. Так што скора ўсё будзе добра, ва ўсім будзе вялікі рост...

Васілец выйшаў з загадчыкавага кабінета. Збянтэжыўся пільнага сакратарчынага позірку, засаромеўся.

Калі прайшоў далей, сцяўся: апрануты ўжо ў паліто, трымаючы ў руцэ вушанку з чорным хромавым верхам, сядзеў на крэсле ля вешалкі Вяртун. На яго шчоках былі чырвоныя пляміны, сам ён быў нейкі напалоханы, упацелы.

— Ну, што? — падхапіўся ён і запытаў з нейкаю схаванаю для сябе надзеяю.

— Вот...— Васілец паказаў яму копію загада, заліваючыся чырванню.

— Ну, віншую! — апалым голасам, але з прымусовай усмешкай прамовіў Вяртун, падаў руку і нямоцна паціснуў, пазіраў неяк ужо па-новаму — ці то з зайздрасцю, ці то з вялікаю павагаю: вейкі яго міргалі, а губы, крышку выцягнуўшы і ўтварыўшы ля чырвоных шчок ямачкі, сціснуліся як бы ў плаксівай адчайнай міне.

«Ну, чаго ён тут сядзеў дагэтуль? — падумалася Васільцу.— Ішоў бы куды: і яму, і мне лягчэй было б».

Яны развіталіся з сакратаркай; і тут, у прыёмнай, і калі выходзілі з будынка, Вяртун наўмысна далёка саступаў, прапускаў выйсці Васільца першым.

Моўчкі выйшлі на светла-белы двор, што аж асляпіў вочы: шарэлася неба, сыпалася белым сухім снегам, што выбельваў дахі дамоў, вуліцы, хоць нідзе падоўгу не ляжаў: парывамі налятаў вецер, змятаў яго да абочыны, да сцен дамоў, дзе ўжо ляжаў уцвярдзелы першы снег.

Вяртун, апусціўшы галаву, плёўся побач. Маўчалі. Канечне, абодва думалі пра адно і тое ж.

— Я хачу зайсці яшчэ ў кнігарню,— сказаў Васілец, калі выйшлі на галоўную вуліцу, а пасля мінулі гарадскую плошчу.

— Пайшлі,— падахвоціўся ісці разам з ім і Вяртун.

Яны звярнулі ўлева, прайшлі па асфальтаванай сцежцы між густых, усыпаных снегам пасад, з дэкаратыўных дрэвак-кустоў, зайшлі ў кнігарню, што была на першым паверсе цаглянага трохпавярховага дома.

Васілец спачатку падаўся ў правы кут кнігарні, да аддзела «Беларуская літаратура», пачаў глядзець новыя кнігі. Убачыў на адной з паліц дзве першыя кнігі прозы маладых пісьменнікаў, знаёмых па вучобе хлопцаў. Узяў іх.

— Я і не чуў нават пра такіх...— прызнаўся Вяртун, ходзячы збоку.— Чуў толькі пра тых, чые творы вывучаюцца ў школе...

— Гэтыя хлопцы ўжо шмат друкаваліся, іх хвалілі крытыкі,— усміхнуўся Васілец.

Вяртун прамаўчаў.

Васілец падышоў яшчэ да іншых аддзелаў, дзе былі кнігі рускіх і замежных пісьменнікаў, выбраў чатыры новыя кнігі, дзве кнігі ўзяў і ў аддзеле «Педагогіка, методыка».

— Столькі грошай аддаць на кнігі не шкадуеш...— ужо на дварэ нібы пажартаваў, нібы напраўду сказаў Вяртун.— Пэўне, за гэтыя грошы паўдзесятак пляшак віна выйшла б...

— Віно — атрута, а кнігі — розум,— з жартам адказаў яму Васілец.

— Віно — напраўду атрута,— згадзіўся Вяртун.— З-за спірытусу такія вялікія розумы — не раўня майму — гінулі... Але ж віно — і радасць... А ў цябе сёння, Павел Мікалаевіч, як ні гавары, радасць, надзея. Дык і трэба адсвяткаваць. У рэстаран нам не варта ісці, а вот у сталоўку на Якуба Коласа можна завярнуць.

«Вып'е — усё мне выгаварыць...— падумаў Васілец.— Але ж некалі ўсё роўна будзе гэтакая гутарка. Дык лепш, калі раней...»

У светлым фае сталоўкі яны распрануліся, аддалі вопратку, сумку, пакунак з кнігамі гардэробшчыцы, узялі нумаркі і праз шырокія шкляныя дзверы падаліся ў вялікую залу, дзе сядзела і палуднавала ўжо шмат людзей.

— Гэта добра, што такі вялікі гурт. Менш кідацца ў вочы будзем...— як абрадаваўся Вяртун, і яны сталі ў чаргу.— Але ты бяры тое-сёе на свой густ, а я пайду знайду дзе ў кутку месца. Вазьмі толькі піва, бо да піва даюць і шклянкі...

Вяртун аддаў яму свой паднос і пайшоў у канец залы, матляючы шырокімі калашынамі. Пінжак на плячах быў цесны, нацягваўся, клубы былі шырокія, як у добрай маладзіцы.

«Пастарэў Міхась Рыгоравіч, пастарэў...» — пазіраючы таму ўслед, падумаў Васілец.

Ён, калі падышла чарга, узяў ежы, пляшку піва. Разлічыўся з касіркаю, занёс да Вертуна адзін паднос, потым — другі.

Калі сеў, Вяртун падміргнуў яму, з пільнасцю агледзеў залу, пасля апусціў рукі пад полы пінжака, пакорпаўся там і неўзабаве дастаў адтуль адкаркаваную пляшку, хуценька набулькаў амаль поўныя шклянкі, схаваў зноў пляшку пад пінжак, пасля даліў шклянкі півам, зафарбаваўшы белае пітво.

— Парадак! — бадай, упершыню з задавальненнем усміхнуўся Вяртун.— Піва, і ўсё тут! — а пасля і падміргнуў яшчэ левым вокам.— Я ўжо зубы з'еў на гэткіх во хітрыках... Я табе куды хочаш прынясу пляшку і вып'ю, каб ніхто не змеціў... Ну, Павел Мікалаевіч,— потым ён раптоўна пасур'ёзнеў,— яшчэ раз віншую цябе з новаю пасадаю! Папрацуй, паглядзі, як даецца гэты хлеб... Цяжкі хлеб. Але ты пацягнеш, бо хлопец ты кемны, цягавіты. Для школы горш не будзе, што мяне спаролі, а цябе паставілі... І не думай, што я буду дзьмуцца на цябе... Я ўсё разумею... Сам не ўтрымаўся. І ў час нялёгкі я жыў, і сам шмат прашляпіў... Я ж гаварыў ужо табе: да вайны я толькі дзевяць класаў скончыў, у вайну падлеткам у партызаны пайшоў, потым на фронце быў, пасля вайпы неяк адразу ажаніўся... Рабіў у школе і завочна вучыўся ў настаўніцкім інстытуце. Думаў, абы здаць, абы мець які дакумент. Думаў: навек хопіць майго дыплома, майго розуму і маіх заслуг... Вот і адстаў: лічы, больш і не браўся за кнігу. А каторыя з маіх аднагодкаў мудрэйшыя, хітрэйшыя былі, ведалі, што без навукі не ўцалееш, дык настаўніцкія інстытуты паканчалі, самі яшчэ і потым вучыліся. Дык і цяпер на розных пасадах добра сядзяць, дынамітам іх не падарвеш і маладымі іх не заменіш! А такіх во бесталковых бэйбусаў, як я, замяняюць маладымі, больш адукаванымі... Ды яшчэ характар мой!.. Ніяк не навучыўся я мець свой характар, змалку прывык, думаю, што нехта за мяне разумнейшы, што нехта другі для мяне як бацька, а я павінен толькі слухацца... Словам, параю табе: і век сам вучыся, і будзь смелы, не бойся сказаць іншым у вочы праўду, навучыся прыціскаць — і ўсё будзе добра. Ну, удач табе! — ён усміхнуўся.— А мяне, асаромленага, каб не крыўдзіў! Каб не паказваў перад усімі, што я цяпер... што ты, словам, цяпер нада мною...

— За парады і шчырасць дзякую,— апускаючы галаву, адказаў Васілец.— А крыўдзіць вас — у мяне такой думкі няма...

Елі з апетытам: абодва прагаладаліся.

— Хадзем яшчэ ў магазін...— калі выйшлі са сталоўкі, запрасіў Вяртун.— Яшчэ тое-сёе возьмем...

— Не, хопіць,— адразу ж адмовіўся Васілец,— Ды трэба пахадзіць па магазінах: Ларыса дала шмат заказаў.

— Будзе жывая твая Ларыса. Не вельмі ты слухай жонкі...— настойваў Вяртун.— Давай з'ездзім да майго добрага партызанскага сябра. Пачуеш, як я ваяваў... Я расказваў вам, дык вы думалі, што я хвалюся. А я не хваліўся. Я не шкадаваў сябе, я ўсё рабіў для перамогі...

— Што вы, чаго я паеду да незнаёмага чалавека?! — зноў адмовіўся Васілец.

— Ну, як знаеш...— як пакрыўдзіўся Вяртун і адышоўся.

Ля аўтастанцыі Васілец, калі ўжо тое-сёе купіў з адзення і харчу, убачыў шмат Міланьскіх і вішнёўскіх людзей, зноў са шчымлівасцю адчуў няёмкасць.

«Канечне, усе зірнуць на мяне і адразу змецяць: я завуч... Можа, нічога такога і не скажуць мне. А вось падумаюць усякае...»

Заўважыў: сярод людзей была і Ірына Васільеўна. Яшчэ нядаўна сімпатычны круглы яе твар быў цяпер схуднелы, з цемнаватымі плямінамі, і Васілец, ужо тое-сёе ведаючы пра цяжарных жанчын, падумаў: «Яна павінна нарадзіць дачку!»

Ірына Васільеўна, як пасля ўбачыў Васілец, была не адна: з ёю прыехала ў горад і свякроў, цёця Ядзя. Мусіць, баялася, каб не здарылася што кепскае з нявесткаю: яе яна палюбіла і хваліла ўсім людзям.

Васілец падышоў да кабет.

Праз паўгадзіны вярнуўся Вяртун. Ішоў ён сюды, да аўтастанцыі, праз плошчу; шапка-вушанка была на баку галавы, наехала і адтапырыла левае вуха, адзін канец шаліка выехаў з-пад паліто і развяваўся, у зубах была цыгарэта. Вяртун, нахіліўшыся ўправа, нёс у вялізнай сетцы хлеб і абаранкі. Быў ужо хмурны, нават грозны. Ён адразу ж, як наблізіўся, выхапіў позіркам з вялікага гурту людзей толькі яго, Васільца, і яму ў гэтую хвіліну хацелася сысці адгэтуль.

— На адно слова, таварыш завуч...— як падышоў, трошкі з іроніяй сказаў ён, а пасля папрасіў выбачэння ў цёці Ядзі і Ірыны Васільеўны. Тыя адышліся, адступілі далей ад людзей і яны. За аўтастанцыю.— Не захацеў са мною...— папікнуў Вяртун, выкінуў з рота цыгарэціну, толькі ў куточках вуснаў засталіся тытунёвыя крошкі.— А я нікуды не ездзіў. Я адзін... І во яшчэ ўзяў з сабою,— ён адхінуў крысо паліто і паказаў рыльца пляшкі віна, што была засунута ў кішэню штаноў.— Давай во чык-шмык... Цукерка вось...

— Не, дзякую,— адмовіўся Васілец.— І так галава кружыцца. Хопіць.

— Не хочаш ужо з намі, падначаленымі, знацца! Аўтарытэт трымаеш, рэпутацыю...— папікнуў ён, зморшчыўся: са стрэшкі сянец-пачакальні для шафёраў сыпнула на яго белаю крупою снегу.— Гэта я дурны быў, не важнічаў, не задзіраў нос, сяброў паважаў, бо Вяртун ёсць Вяртун,— ён бухнуў сабе кулаком па грудзіне, што з паліто пасыпаўся не толькі снег, але і пыл,— бо мы, Вертуны, усе такія. Нікс шлехт нікому не рабілі і не зробім... Хіба толькі Рагатку я яшчэ некалі тое-сёе прыпомню: гэта ён мяне стурыў. Я да яго на тым тыдні, як ішоў ад Сліжа, зайшоў і добра падсыпаў яму. Усё сказаў, што ў мяне на душы было...— Ён зморшчыўся, зноў стукнуў сябе па грудзіне.— Вот ён на днях і з'ездзіў у райана, нагаварыў усяго на мяне... Некалі, калі мы маладзейшыя былі, калі я памагаў рабіць яму тое, што ён задумваў, дык я трэба быў: і маімі рукамі ён жар заграбаў... А цяпер я яму не трэба, цяпер ты ўжо яму трэба... Так, як ён, добрыя дырэктары не робяць. Яны не толькі дрыжаць за сваю пасаду ды за свой аўтарытэт, але спачатку расхваляць, падымуць аднаго настаўніка, другога, завуча. Маўляў, добрая школа. А зверху тады ўжо хваляць і яго: добрая школа, бо і ты добры кіраўнік... А ў нас наадварот. Наш век толькі сябе хваліў, век стараўся добрага настаўніка выжыць са школы... Вот і застаўся пад старасць адзін, з аднымі маладымі... А было каго хваліць, каму даць славу. Нашаму дарагому Алесю Трахімавічу... Але яго ён нідзе, ні на педсаветах, ні ў райана, не хваліў. Маўляў, няма добрых настаўнікаў, толькі ён адзін добры... Я цярпеў век, але не змог болей цярпець. З-за ісціны... Быў на падпітку, дык усё сказаў... Даў дык даў! Хоць з раз ды адчуў сябе чалавекам!..

Васілец маўчаў.

«Сапраўды, як гавораць, усякае раней было ў Міланьках,— падумаў.— Было... А можа, і яшчэ будзе? Па віне некага другога... Тут ужо, канечне, і мне трэба думаць: цяпер жа і я нешта значыць буду... Каб больш не было такога...»

— Ёсць у мяне ў Міланьках і яшчэ адзін зласлівец. Нейкі ананімшчык... Усё, што было і чаго не было, апісаў і падкінуў у райана. Але Вяртун не прападзе! — усхліпнуў Міхась Рыгоравіч,— Хоць цяпер у вочы людзям будзе брыдка зірнуць, столькі не палучу, колькі дагэтуль палучаў, лічы, свайму сыну падчыняцца буду... Дваццаць восьмы год у школе раблю, дваццаць адзін год быў завучам... Думаў не раз: вот пойдзе некалі Рагатка на пенсію — і я сяду на яго месца, буду дэпутатам сельсавета, членам парткома саўгаса... Вот табе сеў!

Ён адвярнуўся, усхліпнуў.

— Трымайцеся неяк,— папрасіў яго Васілец.— Гэта ж не значыць, што вы ўсё ўжо згубілі...

— Не трэба мяне суцяшаць...— Вяртун выцер шчокі рукавом паліто.— Будзем неяк жыць і так. Ніжэй настаўніка не паставяць, далей Міланек не пашлюць... А сюды, што я...— пстрыкнуў па шыі.— Дык адказ мой адзін: пі, галава, гуляй, галава! Прыйдзе худаба — атвячай, галава!..

«Нагаманіў-нагаманіў, а ты паспрабуй разбярыся!»

Васілец, як толькі зайшоў у хату і ўключыў святло, распрануўся, а потым падаўся ў другі пакой. Да Ларысы і сына. Гаспадыні — а яна стаяла ля палаючай печы — падаў пакунак з кілбасой.

Ларыса — у халаце, у тапачках — стаяла ля стала і прасавала бялізну. Найбольш усё дзіцячае. У пакоі ад добра напаленай бярозавымі дрывамі грубкі ды ад праса было горача. Аж прыпацелі, завільгатнелая дубэльты.

— Ну, як вы тут без мяне? — запытаў ён, зірнуў на Ларысу, але да яе не падышоў, патупаў да каляскі. Нагнуўся і цікнуў на сына.

Сын не спаў. Здаецца, убачыўшы яго, ажывіўся, акругліў вочкі, прыпадняў бровы ад радасці, аж задрыгаў у полках ножкамі.

— Ты ж халодны! — нібы з асцярогаю, нібы з рэўнасцю сказала Ларыса.— Сагрэйся, а тады падыходзь ужо да свайго сыночка. А гэты твой сыночак кепскі хлопец: не хоча ляжаць у цемені, мала спіць. Сядзеш ля яго — дык пазірае, ціха ляжыць, адыдзешся — крычыць...

— Сучаснае дзіця сучасных бацькоў...

— І яго бацька нялюдскі! — сказала Ларыса.— Сядзеў у горадзе цэлы дзень. Ды во вясёлы вярнуўся... Грошы траціць попусту, абы на якую сцежку сыходзіць...

— Падзея ў нас сёння, маці, вот я і падвесяліўся! — усміхнуўся ён. Яны зусім нядаўна спачатку жартам, а пасля і ўсур'ёз пачалі называць адно аднаго маці і бацькам.— Якая? Угадай!

— Як язык развязаўся! Во чарка моц мае! — прамовіла Ларыса.— Грамадскую якую нагрузку даручылі?

— Не. Паставілі мяне, маці, завучам Міланьскай васьмігодкі... Вот перад табою не толькі муж, але і твой начальнік... Вот копія загада, пачытай...

— Жартуеш? — усміхнулася яна. Але прачытаўшы, як спалохалася: — А Вяртун? «Па ўласнаму жаданню»?.. Вой, што ж гэта, Паўлік, будзе?

— Нe верыш, што адолею новую работу?

— Адолееш...— адказала яна.— А Вяртун, настаўнікі, а вёска? Ты хоць пра гэта падумаў? Хоць змены і трэба было чакаць, калі цвяроза ўсё ўзважыць, але...

— Я не змог адмовіцца...

— І як ты будзеш кіраваць сваімі ж калегамі, равеснікамі?

— Не ведаю...

Ларыса задумалася. Здаецца, захвалявалася больш, чым ён сам у райана.

— Ну, а колькі ж табе, таварыш завуч, будзе выходзіць?

«Не, яна думае глыбей, як я там думаў...»

Васілец адказаў.

Ларыса спачатку са здзіўленнем зірнула на яго, як гадаючы: ён гаворыць праўду ці жартуе? Калі ўбачыла, што сказаў сур'ёзна, аж жахнулася. Зірнула на яго ўжо з нейкім страхам і нібы з папрокам: ну што ж ты такі бесталковы?!

— Вот пра яго ты мала падумаў...— толькі прамовіла яна, кіўнула на сына.— Ты ж ужо бацька, сем'янін, дык павінен так і думаць.

«А я напраўду думаў там, як хлопец... Толькі потым, як Селядцоў сам загаварыў пра плату, дык я ўспомніў, што сем'янін...»

Васілец з павагаю зірнуў на Ларысу: якая ты, Ларыса, ужо сталая! Маці!

Яна ж не вытрымала яго позірку: можа, і па-свойму зразумела яго. Адышлася. Пачала зноў прасаваць бялізну. Ды, відаць, думала, гадала, як яны будуць жыць далей.

— Селядцоў сказаў, што налета будзе для настаўнікаў большая плата...— прамовіў Васілец, перадаў слова ў слова тое, што пачуў ад загадчыка.

— Ну што ж, таварыш завуч...— з хвіліну памаўчаўшы, усміхнулася Ларыса, зноў зірнула на яго. Здаецца, засаромелася за свой нядаўні страх. Падышла, пацалавала яго ў шчаку.— Хоць табе будзе і цяжка, але я рада за цябе. Што ты ў мяне гэтакі разумны, што цябе так паважаюць! Удачы табе! А я ўжо буду табе памагаць...

— Дзякую,— прамовіў ён, тулячы яе.— З табою я нічога не баюся, усё адолею...

Яны пацалаваліся. Усміхнуліся. А потым, абдымаючы адно аднаго, яшчэ доўга стаялі побач і абое пазіралі на свайго сына. Той гэтаксама пазіраў на іх і, здаецца, усміхаўся ды падміргваў...

9...

Назаўтра Васілец наўмысна ішоў на работу пазнавата: хацеў прыйсці, пабыць хвіліну-другую ў настаўніцкай і адразу падацца на ўрок. Каб не бянтэжыцца перад настаўнікамі, каб не быць доўга сам-насам з Вертуном.

Стаяла позняя раніца, але на дварэ было яшчэ цемнавата. З бяссонечнага, заслоненага суцэльнай навіссю неба ціха сыпаўся снег.

Калі выйшаў на міланьска-сульскую дарогу, Васілец трапіў у гурт дзяцей. Тыя па двое, па трое ці яшчэ купней ішлі ў школу. Здаецца, віталіся з ім сёння неяк больш сарамліва, як нават пазаўчора.

У вёсцы было цёпла. Пахла дымам, смажаным, вараным. На шчасце, ні з кім не сустрэўся.

Сталых людзей ён убачыў толькі ля школьнай агароджы. На рагу — на аўтобусным прыпынку. Там стаяла з сем ці восем мужчын і кабет. Ля іх ляжалі на снезе поўныя сумкі, некаторыя мужчыны трымалі пад пахамі згорнутыя і звязаныя мяхі.

— Добры дзень!— услед за дзецьмі сказаў і Васілец, стараючыся хутчэй абмінуць знаёмых людзей, не пазіраць ім у вочы.

— Павел Мікалаевіч! — затрымала яго тутэйшая паштарка — маці трох міланскіх вучняў. Падышла, прыпынілася.— Гавораць, што вы ўжо завуч. Гэта праўда?

— Ну і вашыя людзі! — усміхнуўся Васілец. Але на запытанне не адказаў.

— Дык праўда ці не?

— Праўда. Вяртун адмовіўся болей быць, дык вось назначылі мяне.

Сказаў так і пачуў: ззаду адразу загаманілі людзі.

— Малады ж яшчэ, а ўжо завуч...

— А што цяпер Вяртун рабіць будзе?

— Будзе просты настаўнік...

— Брыдка ж будзе...

— Колькі кемных людзей прападае з-за гэтай праклятай гарэлкі!

— Дык удачы вам! — усміхнулася паштарка.— Я, калі і несла вам позву ў райана, дык нешта такое падумала... Аж і праўда, добрую навіну вам прынесла. Так што налета, можа, і яшчэ адну добрую навіну вам прынясу...

— Не спяшайцеся надта...— усміхнуўся і Васілец.

І адышоўся.

У настаўніцкай, куды неўзабаве зайшоў, былі ўжо ўсе. Акрамя Вертуна. Сядзелі на канапе, на крэслах, стаялі ля грубкі. Нейкія, здаецца, прыціхлыя і як саромеліся зірнуць яму ў вочы.

— Ну што, калега, выездзіў? — толькі адзін Іван Сямёнавіч быў вясёлы. Распраміўся, паклаў далоні па краі свайго стала. На яго плячах было накінута паліто.— За каго цябе цяпер мець? За які тут стол садзіць?

Васілец, распрануўшыся, падаў яму копію загада загадчыка райана.

Іван Сямёнавіч узяў паперыну, пачапіў на нос акуляры і пачаў чытаць. Здаецца, прачытаў разы тры. І — неяк памаркотнеў: на твар лёг цень.

— Спіхаеце патроху нас, старых ваўкоў! — пасля падняў галаву. Паглядзеў з хвіліну і адвёў позірк.— Сёння аднаго, а заўтра другога... Але нічога не зробіш. Жыццё... І мы некалі вось так некага замянялі, і мы не ведалі, што было на душы ў тых... Вось, калегі,— зірнуў на ўсіх,— у нас новы завуч! Павел Мікалаевіч.

Васілец чамусьці зірнуў на Сліжа.

Сліж, седзячы на канапе, з увагаю слухаў дырэктара, маўчаў. Цікнуў на Васільца і тут жа адвёў позірк. Здаецца, раптам змаркотнеў, нібы яго напаткала якая бяда. Прыплюшчыў вочы, сцяў губы і пазіраў на ўсіх неяк з разгубленасцю. Маўчаў. Толькі ўсё чырванелі-чырванелі яго поўныя шчокі.

«Што з ім? — здзівіўся Васілец,— Няўжо ён не рады, што мяне назначылі завучам?»

Сліж, як убачыў, што на яго гэтак пільна пазірае Васілец, спахапіўся, пастараўся ўсміхнуцца. Але ўсмешка выйшла кволая, нейкая няшчырая. Вымушаная.

— Віншую, браце! — потым, як апрытомнеўшы, хутка падхапіўся, гэтак захутка падскочыў да Васільца, падаў руку і моцна патрос, гаворачы нейкім чужым голасам.— Абскакаў во нас усіх! Мы маса яшчэ, усе роўныя, як малады лес, а ты ўжо асоба, жызня мая!

За ім падышлі і павіншавалі астатнія. Спакойна, неяк з няёмкасцю ўсміхаючыся.

— Толькі не задзірайце высока носа, Павел Мікалаевіч, ды глядзіце, каб не закружылася ад улады над намі галава...— пажартавала Таццяна Сяргееўна.

— Значыць, так, калегі,— ужо сур'ёзна прамовіў Іван Сямёнавіч,— вам, канечне, прыемна, што маеце за кіраўніка свайго равесніка: ён будзе больш разумець вас, а вы — яго. Прыемна, што ўжо прызналі і ваша пакаленне, але папрашу мець Паўла Мікалаевіча не толькі за сябра, за Пашу ці за Пашку, Паўліка, як не раз называеце, але перш за ўсё майце цяпер за Паўла Мікалаевіча, за завуча... Гэта вельмі важная ў школе пасада...

Усе прыціхлі. І Васілец разгубіўся ад няёмкасці.

«Нашто так? — падумаў ён.— Можна ж і далей мне быць для іх Паўлам, Пашам...»

У дзверы настаўніцкай пастукалі. Зайшоў Вертуноў сын. Прывітаўся, падаў дырэктару паперку і адразу ж, саромеючыся ўсіх, выйшаў.

— Захварэў Міхась Рыгоравіч і ў школе сёння не будзе,— прачытаўшы, сказаў Іван Сямёнавіч.— Дык давай, малады завуч, адразу і бярыся за работу: мяняй расклад, глядзі, куды каму ісці на ўрок.— Пасля, бачачы, што Васілец бянтэжыцца, падняўся і сам падышоў да раскладу.

Восьмы клас сёння, як ніколі дагэтуль, сустрэў Васільца цішынёю.

Толькі ступіў у пакой — усе падняліся, пільна пазіралі на яго. Ён сумеўся.

— Добры дзень,— падышоўшы і прыпыніўшыся ля стала, як і заўсёды, кожны дзень дагэтуль, прывітаўся ён.— Сядайце, калі ласка.

Дзеці паселі. Ён гэтаксама сеў на крэсла і, усё яшчэ не могучы пазіраць дзецям у вочы, разгарнуў журнал на старонцы «Беларуская мова».

«Як здрадзіў ім усё роўна: надта ж няёмка...»

— Пачнём правяраць тое, што вы зрабілі дома...— пасля ён падняўся, зірнуў на ўсіх. Сказаў нейкім іншым, не сваім голасам.— Прашу зачытаць другі сказ з дамашняга практыкавання і растлумачыць знакі прыпынку ў ім. Калі ласка, Адзінец.

— Ці праўда, Павел Мікалаевіч, што вы цяпер наш завуч? — падняўшыся, нібы з трывогаю запытаў той.

— Праўда,— адказаў Васілец, пазіраючы ўсім у вочы.— З сённяшняга дня.

— Дык вы ўжо не будзеце вучыць нас? — спытала бойкая прыгожанькая Ніна, дачка школьнай тэхнічкі.

— Цяпер у мяне будзе меней урокаў, але я пастараюся выкладаць у вас, выпусціць вас са школы.

— А ці будзеце ў нас класным кіраўніком?

— Не. Гэта мне няможна.

— А вы будзьце і завучам, і нашым класным,— сказала Ніна.

— Хіба не надакучыў я вам? — усміхнуўся Васілец.— Відаць, вы даўно былі ўжо рады пазбавіцца мяне: гэтулькі я лаяў некаторых за пропускі, за ляноту да вучобы, прымушаў шмат чытаць, пісаць...

Клас маўчаў. Пазіраў на яго як з дакорам.

— Мы не аддадзім вас! — пасля зусім па-дзіцячаму запальчыва сказала Ніна,— нікога другога за класнага кіраўніка не прымем.

— Міхась Рыгоравіч сам падаў заяву, а райана задаволіў яго просьбу і паставіў мяне завучам,— з чуласцю, ад якой у яго аж зашчымела сэрца, прамовіў Васілец. — Але ад вас я нікуды не ўцяку, будзем і далей працаваць разам. Праўда, цяпер мне прыйдзецца ўсё, што ведаю, магу, аддаваць не толькі вам, але і ўсім астатнім класам, настаўнікам.

— А мы не хочам гэтага,— адразу загаманілі ўсе.

— Мы хочам, каб вы былі толькі наш...

— Вы толькі наш...

— Ва ўсіх жа класах ёсць класныя кіраўнікі, няхай яны самі думаюць пра свае класы...

— Так трэба, сябры,— як усе сціхлі, сказаў Васілец.— Раз мне даручылі думаць не толькі пра ваш клас, але і пра ўсю школу, дык я і павінен думаць. Сумленна, з усіх сіл працаваць. Мушу. Як некалі павінны будзеце і вы там сумленна працаваць, куды вас пашлюць: іначай няможна. Калі хочаш, каб паважалі людзі, каб ты сам сябе паважаў. Будзе што ў вас цяжка — падыходзьце, усё гаварыце. Будзем памагаць і далей разам працаваць. Ну, а цяпер, сябры, давайце рабіць сваё. Чытай, Адзінец...

Адзінец пачаў ціха чытаць...

— Правядзём, калегі, невялічкі педсавет,— сказаў Іван Сямёнавіч, сабраўшы ўсіх настаўнікаў пасля ўрокаў.— Параімся, як падзяліць цяпер ношку нашага Паўла Мікалаевіча. Яму можна выкладаць не болей дванаццаці ўрокаў у тыдзень, а ў яго дагэтуль было аж трыццаць пяць. У якіх класах сам хочаш вучыць?

— Хацелася б — хоць па ўроку, хоць па два,— але вучыць ва ўсіх класах,— адказаў Васілец.— Каб лепш ведаць усіх дзяцей. Калі так няможна, дык пакіньце мне ўрокі беларускай мовы ў восьмым класе і дайце нешта ў чацвёртым, каб іх давесці да восьмага класа, прасачыць, так сказаць, іхні рост.

— Значыць, даём табе ўрокі мовы і літаратуры ў чацвёртым, шостым і ў восьмым класах,— хутка падлічыў і запісаў сабе на паперку Іван Сямёнавіч,— каму аддадзім астатнія больш чым дваццаць урокаў рускай і беларускай моў? Ёсць вашы парады? Няма. Тады ёсць яны ў мяне. Тры гадзіны беларускай мовы даём настаўніцы другога класа, пяць гадзін піянерважатай, а астатнія ўрокі мовы — нашаму вопытнаму матэматыку Міхасю Рыгоравічу. Згода?

— Канечне,— адказаў за ўсіх Сліж.— Харашо.

— Іначай цяпер і няможна што прыдумаць,— прамовіў Іван Сямёнавіч.— Налета, калі вернецца мовавед Ларыса Іванаўна, тады нешта іншае прыдумаем. Каго паставім класным кіраўніком у восьмым класе?

— Міхася Рыгоравіча,— падказаў Сліж.— Усё ж у яго цяпер, відаць, менш будзе выходзіць. А класнае кіраўніцтва — гэта ўсё ж дзесятка.

— Ён, канечне, пацягне,— згадзіўся Іван Сямёнавіч, але з хмурнасцю зірнуў на Сліжа, мусіць, незалюбіўшы яго астатнія словы.— Ну, і яшчэ адно. Павел Мікалаевіч вёў літгурток і быў рэдактарам агульнашкольнай газеты. Каму аддадзім гэтую важную нагрузку?

Усе прамаўчалі.

— Пакіньце мне,— сказаў Васілец,— што я буду кідаць сваю работу на паўдарозе!..

— Табе ўжо як завучу не будуць за літгурток плаціць, будуць лічыць гэту работу як грамадскую нагрузку,— папярэдзіў Іван Сямёнавіч,— а літгурток — гэта ля сямі рублёў.

— Калі ўсе згодзяцца, дык я ўсё ж буду весці літгурток,— адказаў Васілец,— а тыя рублі дабаўце ў плату другім за іншыя гурткі.

— Што ж, калі так, дык няхай будзе так,— усміхнуўся Іван Сямёнавіч.— Пацягні, пакуль мала другіх грамадскіх нагрузак, пакуль малады і ахвоту маеш. Усё. Усе могуць быць вольныя. А ты, Павел Мікалаевіч, застанься. Пагамонім яшчэ як кіраўнікі...

Усе апрануліся, развіталіся і падаліся дадому.

— Я шчыра рад, калега, што ты цяпер мой намеснік,— загаварыў Іван Сямёнавіч, ходзячы па настаўніцкай.— Даўно ўжо школе патрэбен завуч, які працаваў бы па-творчаму, быў бы больш строгі. І я даўно меў на цябе вока...— пасля прыпыніўся і ўсміхнуўся.— Што, страшна?

— Ды страшнавата,— усміхнуўся і Васілец.— Дагэтуль я ведаў ужо, як і што рабіць, а цяпер вось зноў трэба пачынаць спачатку. Ды зусім новую работу.

— І нас на завучаў і дырэктараў у інстытутах не вучылі,— адказаў Іван Сямёнавіч.— Самі вучыліся. Так што і ты сам вучыся, спадзявайся толькі на сябе, на свае сілы. Чытай, практыкуйся ў школе... Магу тое-сёе даць пачытаць, пасля, можа, на курсы ў Мінск, у абласны інстытут удасканалення настаўнікаў, з'ездзіш, падвучышся. Словам, не прападзеш. Але ладзься адразу на кіпучую работу. Сам жа ведаеш, трэба нам крыху ўжо выбівацца з залатой сярэдзінкі, у людзі выходзіць...

Васілец, выйшаўшы са школы, падаўся не дадому, а на могільнік.

Там ціха шумелі, шапталіся з ветрам высокія сосны, ужо асыпаўшы крыху на белы дол перамёрзлых ігліц, лёгкай тоненькай кары; помнікі — з зоркамі, з крыжамі — былі маўклівыя, з белымі снежнымі шапкамі.

Па пратаптанай сцежачцы Васілец падышоў да шырокай, белага колеру агароджы — за ёю стаяў высокі помнік на граніце. Яму адразу ўсміхнуўся яшчэ зусім не стары, сярэдніх гадоў, Алесь Трахімавіч — партрэт яго быў за шклом у невялікай круглай нішцы помніка.

«Добры дзень, даражэнькі! Ну, што задумаўся? — здаецца, так прывеціў яго бадзёры позірк былога старэйшага сябра.— Баішся, што не адолееш новай работы? Не бойся. Адолееш, даражэнькі, адолееш. Абы пастараўся... Помніш жа, у першы год работы і настаўніцкая праца не зусім клеілася, а вот потым пайшла...»

«Але ж тады былі побач вы...» — падумалася Васільку.

«А што — словы мае не засталіся ў памяці? Га, даражэнькі?»

«Засталіся...»

Васілец; прыпыніўся ля агароджы, паглядзеў на помнік, на здымак і на подпіс пад ім, на букецік амаль яшчэ свежых, толькі змёрзлых кветак. Іх, мусіць, прывёз здалёку ды паклаў сюды, на магілу, нейкі былы вучань Алеся Трахімавіча. Справа магілы было вольнае месца. Яго пакінула сабе на вечны спачын жонка, цёця Галя.

Сціх неўзабаве хваёвы шум, на хвіліну як бы усё замерла. Потым пасыпаўся долу сухі снег, недзе далёка бліснула сонца. І ўсё гэта было і нова, і вечна, як само жыццё.

«Цяпер ваша. пара...— здаецца, усё гаварыў Алесь Трахімавіч.— Жыць, працаваць, падмяніць тых, хто стаміўся, замяніць тых, хто ўжо прыйшоў сюды... І я веру, даражэнькі, што вы не пашкадуеце свайго здароўя, сваіх сіл дзеля тутэйшых дзяцей, дзеля розуму на зямлі... І слухайце заўсёды сваё сэрца: яно заўсёды суддзя і дарадца, ніколі не падманвае. Таму і вы яго старайцеся не падмануць...»

І, здаецца, Алесь Трахімавіч падміргнуў яму, усміхнуўся, а сам нібы знік. У нейкую недасяжную глыбіню, а то нават і ў вышыню. Але ўсё яшчэ чуўся яго голас, голас старога мудрага чалавека...

10...

Сёння ў Ліліі Іосіфаўны быў вельмі важны дзень. Больш чым святочны.

Яна раненька, калі яшчэ было цёмна, паднялася, зрабіла пышную прычоску, надзела новую спадніцу, жоўтую махеравую кофту, начапіла на шыю кулон на залатым ланцужку, прыпудрылася — і аж сама сабе сёння спадабалася. Здаецца, вельмі пахарашэла. Відаць, таму, што было свята ў душы.

Калі ішла да школы, настрой яшчэ палепшыўся: прамінаючы нізкія, амаль пры самым небакраі, бела-чырвоныя воблакі, падымалася вышэй, на бязвоблачнае шэра-блакітнае неба, вялікае чырвонае сонца, заліваючы наваколле чароўным ранішнім святлом ды маючыся даць удзень шмат сонечнай празрыстасці. Над усёй вёскай, лёгка і амаль нябачна ўзнімаючыся з комінаў, вісеў блакітным воблакам сівы дым, ружовіўся ад сонца ды падсіньваўся ад неба, падымаўся ўверх, расплываўся ў глыбізне блакіту, крышку прыбельваючы яго. Яра пёк зласнаваты з раніцы мароз, каб пасля раптоўна адпасці; вакол усё на зямлі было беленькае ад снегу і інею. Усё абяцала сонечны іскрысты дзень.

Ужо і ля школы хацелася яшчэ і яшчэ пабыць на дварэ. Аж пазайздросціла настаўніку фізкультуры: сёння ён гэтулькі пакатаецца з дзецьмі на лыжах!

— О, якая сёння наша Лілія Іосіфаўна файная! — здзівіўся Іван Сямёнавіч, як толькі яна зайшла ў настаўніцкую і павіталася. Ён сядзеў за сваім сталом, пазіраў ды слухаў, пра што ўсе гавораць між сабою. Падняў уверх густыя бровы, ківаў галавою.

Лілія Іосіфаўна зачырванелася, нібы апранула ўсё гэта, што было на ёй, не сваё, а чужое, пазычанае. Век пакутавала з-за гэтага праклятага сораму. Але век не магла і паадолець яго. Абы ледзь што — саромеецца.

На яе з захапленнем нават зірнула і Таццяна Сяргееўна.

— Якая ты сёння прыгожая! — здзівілася тая, неяк з рэўнасцю азіраючы яе, як якую незнаёмую. Сама ж і сёння шыкоўна апранулася.

— Ды ладна табе! — усміхнулася Лілія Іосіфаўна.

— Польскі махер...— падышоўшы, адразу ж угадала Таццяна Сяргееўна,— Аўстрыйскія боты. Прызнавайся: дзе дастала?

— Падарунак,— адказала шчыра Лілія Іосіфаўна.

— Добры падарунак! — ацаніла тая.— І я ад такога падарунка не адмовілася б!

— Хоць ты на конкурс мадэльераў пасылай! — пацвельваўся Іван Сямёнавіч.— Ці маглі мы з табой, Міхась Рыгоравіч, старэйшыя, нават пасля вайны марыць вось пра такое? Ці маглі мы хоць уявіць такое?

Міхась Рыгоравіч — нібы зусім, аблыселы за гэты месяц, з упалымі вачыма, ціхі — стаяў ля грубкі і гартаў кнігу-падручнік. Нічога не адказаў, нібы з абыякавасцю зірнуў на яе. Раней бы пажартаваў, а цяпер — не. Як адвык ад жартаў, смеху.

Васілец сядзеў над раскладам, сам сабе ўсміхаўся. Здаецца, у яго быў вельмі добры настрой.

«Ніхто і не ведае, што ў мяне сёння за дзень...— падумала Лілія Іосіфаўна.— І добра. Менш увагі. Нашто, каб усе зналі, што мне ўжо дваццаць восем гадоў, што з усіх маладых я тут самая старэйшая... Была б, можа, нейкая крыўда, каб мяне, адзіную дачку, не павіншавалі бацькі. Але ніякай крыўды на іх няма, а, наадварот, прыемна: бацька і маці прыслалі пасылку, дзе былі мае любімыя цукеркі асарці, вось гэтыя кофта, боты, кулон, спадніца. Праўда, на паштоўцы, што сёлета падпісала маці, былі, як і тыя гады, усякія сардэчныя словы, але на гэты раз былі і дзве нечаканкі. Маці віншавала, але не назвала нідзе, колькі мне гадоў, і, па-другое, на гэты раз яна не жадала, каб я «хутка выйшла замуж за любімага чалавека», як зычыла раней. Відаць, маці ўжо не верыць у гэта... Ну, і такой бяды! Пражыву ж неяк і адна... Не буду так адчайвацца, як адчайвалася летась...»

— Вось гэта Лілія Іосіфаўна! — цмокаў усё Іван Сямёнавіч.— Не пазнаць! Так і свеціцца ўся нейкім святлом...

«І ён, стары чалавек, гэта ўбачыў! — здзівілася Лілія Іосіфаўна».

Лілія Іосіфаўна дастала з сумкі кіпу сшыткаў, падала іх Васільцу.

— Вось, Павел Мікалаевіч, правераныя ізлажэнні шасцікласнікаў,— сказала яна,— а вось,— і тут жа яшчэ падала лісток паперы,— запісана, колькі якіх ацэнак, на якія правілы памылкі.

— Дзякую,— адказаў той, усё ўзяў.— У мяне ёсць два вольныя ўрокі запар, дык я ўсё разгледжу, а потым пагаворым па вашых уроках.

— Добра,— згадзілася яна.

«Не прызнаюся-такі, які ў мяне сёння дзень...» — падумала зноў яна, хоць у душы і хацела, каб нехта ўведаў пра гэта, павіншаваў...

...Нарада настаўнікаў мовы пачалася пасля ўрокаў.

Застаўся паслухаць, пра што будуць гаварыць, і Сліж: такая вось нарада была першы раз за апошнія гады.

— Вам, Лілія Іосіфаўна, першае слова,— калі ўсе паселі, сказаў Іван Сямёнавіч. Сам ён не збіраў ніякіх нарад, акрамя педсаветаў, але згадзіўся на гэтую, калі яму сказаў пра гэта Васілец.

— Ну, што я магу сказаць? — спакойна пачала гаварыць яна.— Што думала, хацела ды ведала, тое старалася даць на сваіх уроках, на якіх быў Павел Мікалаевіч. Мне вельмі спадабалася, што завуч сам рыхтаваўся да гэтых урокаў, спачатку пагаварыў са мною, што павінна гэтая тэма даць дзецям, як яе вывучаць. Яшчэ спадабалася, што завуч на шмат урокаў запар ішоў не так «падлоўліваць» на нейкіх дробязях, а хацеў убачыць, як я працую, хацеў памагчы мне. Таму працавала я гэтыя два тыдні з хваляваннем, але і з добрым настроем...

— Вось што значыць, калі завуч малады, прыгожы! — пажартаваў Іван Сямёнавіч,— Ужо ад аднаго гэтага ў настаўніц настрой падымаецца...

Дзіва: Лілія Іосіфаўна сёння не засаромелася ад такога жарту. Толькі ўсміхнулася. Заўважыла, што засаромеўся іншы чалавек. Вяртун. Апусціў галаву, пачаў з нервовасцю кусаць пазногці на левай руцэ. Сліж зларадна ўсміхаўся аднымі вачыма і неўпрыкметку для ўсіх па-змоўніцку і як па-сяброўску штурхаў каленам Васільца — той сядзеў якраз паблізу.

Лілія Іосіфаўна яшчэ расказала, што і дзеля чаго яна рабіла на кожным уроку, як дзеці напісалі ізлажэнне.

— Хто выступіць? — калі яна сціхла, паглядзеў на ўсіх Іван Сямёнавіч.— Давай, Рыгоравіч. Маеш жа што сказаць, столькі гадоў робячы ў школе...

Ад гэтых дырэктаравых слоў Вяртун яшчэ болей зачырванеўся.

— Я ж не быў на гэтых уроках...— потым прамовіў ён, і, відаць, усе адчулі, што яму цяпер вельмі няёмка. А то і сорамна.— Ды першы раз за апошнія дзесяць гадоў буду выкладаць мову і літаратуру...

— Ну, як ведаеш,— адказаў Іван Сямёнавіч.— Давай тады ты, таварыш завуч,— і з усмешкай зірнуў на Васільца.

«Ці не помсціць за што Іван Сямёнавіч Вертуну? — падумалася Ліліі Іосіфаўне.— Ці Вяртун зацяўся, крыўдзіцца? Змяніўся ж зусім...»

Васілец паружавеў, падсунуўся бліжэй да дырэктаравага стала. Відаць, хваляваўся: як-ніяк гэта была не толькі гутарка пра яе ўрокі, але і яго першая сур'ёзная проба завучаўскіх сіл.

— Як мне раілі завуч Галінавіцкай дзесяцігодкі, у райана ды ў педкабінеце,— прамовіў Васілец, чамусьці стараючыся ні на кога не пазіраць, а глядзеў на стол, на свае паперы, хоць з іх і не чытаў,— завучу трэба не толькі кожны дзень два ці тры разы знянацку, ні з таго ні з сяго хадзіць на нечыя ўрокі, а найбольш трэба старацца загадзя ведаць, на чые трэба схадзіць урокі, дзеля чаго...

Усе моўчкі слухалі, як чакалі: ну, як павядзе па-новаму работу малады завуч?

— Раілі завучы, метадысты перш за ўсё франтальны кантроль,— хваляванне ў Васільца, здаецца, пакрысе супакойвалася.— Гэтак можна праверыць, як выкладаецца мова і матэматыка ў нейкім адным класе, а то і ва ўсёй школе, франтальна абзорным можна праверыць, да прыкладу, як бывае паўтарэнне на ўроках. Вось вывучэннем сістэмы работы настаўніцы Ліліі Іосіфаўны мы пачалі тэматычны кантроль... Як мы ўсе ведаем, як гэта заўсёды гаворым на педсаветах, наша школа каторы ўжо год «вырашае праблему актывізацыі мысліцельнай дзейнасці вучняў», дык трэба нам паўней уведаць, як гэта бывае на ўроках матэматыкі, фізікі, хіміі, геаграфіі... Абагульняюча-класным спосабам можна праверыць, да прыкладу, чацвёрты клас, паглядзець, як у ім ідзе прадметнае павучанне, што там упершыню...

— Вельмі правільна! — не ўтрымаў, перапыніў Іван Сямёнавіч.— Даруй, Павел Мікалаевіч, што перабіваю, але хачу сказаць, каб чулі ўсе: праграму для сябе як для завуча ты намеціў добрую і прадуманую. Вось іменна: нам трэба старацца, каб метадычная работа была планавая і навуковая!

— Калі задумалася паглядзець, як выкладае Лілія Іосіфаўна ўрокі мовы ў шостым класе,— перачакаўшы, пакуль дагаворыць дырэктар, загаварыў зноў Васілец,— дык хацелася ведаць, што і як вывучаецца на ўроках: мова ці толькі граматыка? А разам з тым хочацца ведаць, як з гэтым і па ўсёй школе?.. Ад гэтага ж залежыць, ці добра нашы вучні пішуць, складна думаюць, могуць кеміць, ясна выказваць свае думкі не толькі на ўроках мовы і літаратуры, але і на ўроках матэматыкі, фізікі, гісторыі, біялогіі... Дзеля гэтага стараўся прыкмеціць, як і па чым настаўніца рыхтуецца да ўрокаў, якія ў яе метады і прыёмы, што яна вылучае галоўным на ўроку, як і што паўтарае з пройдзенага, як злучае навуковасць з эмацыянальнасцю, якую праводзіць работу па фармаванню ў вучняў паняцця літаратурнай нормы беларускай мовы... Пабываўшы запар на некалькіх ўроках, прагледзеўшы вучнёўскія ізлажэнні, хочацца з радасцю сказаць: Лілія Іосіфаўна стараецца і любіць, умее працаваць, і шмат чаму ў яе можна павучыцца...

Яна з увагаю слухала — Васілец хваліў і хваліў яе. Ад радасці яна аж не ўсё разумела. Не таму, што іменна яе хваляць, а таму, што яе работа падабаецца, што бачаць і паважаюць яе шчырасць.

— Есць яшчэ для Ліліі Іосіфаўны і праблемы, ёсць ёй яшчэ над чым падумаць...— пасля, пад канец сваёй гаворкі, сказаў Васілец.— Вось, напрыклад...

«Раней, калі пачыналі гаварыць пра гэта, я саромелася, а то і з болем перажывала, што яшчэ нечага не дарабіла. Цяпер, слухаючы Васільца, не саромлюся. Адчуваю: ён малады, але ўжо шмат ведае і штосьці раіць мне рабіць іначай, лепей...»

— Ліліі Іосіфаўне трэба яшчэ глыбей прадумаць, як праводзіць работу над памылкамі, бо вучні зноў і зноў робяць іх на тыя ж правілы, што яны ўжо праходзілі. І пасля таго, як была ўжо работа над гэтымі ж памылкамі... Трэба шукаць новыя віды работ... Усім нам, моваведам...

«Трэба»,— згаджалася ў думках Лілія Іосіфаўна.

— Ну, зусім някепска, калега, на пачатак! — прамовіў Іван Сямёнавіч, калі нарада прайшла і амаль усе разышліся, засталіся толькі ў настаўніцкай утрох — ён, Васілец і Сліж,— Так што напраўду бяры з маладым здароўем, са свежымі ведамі ды з маім вопытам усю вучобу, метадычную работу ў школе ў свае рукі. А я ўжо, буду думаць больш пра гаспадарку...— ён усміхнуўся, паказаў, што ведае, пра што гаварыў загадчык райана з Васільцом,— Так што ты ў пару стаў тут на готы трон... Старайся, пасля як знойдзеш... Бо ўсё, што закідаеш наперад, не прападае, бывае да патрэбы... Хоць ты, калега, гэтыя тыдні і сёння шмат папрацаваў, хоць не зусім стаіш за цякучы, за знянацку так сказаць, кантроль, але застанься, братка, на другую змену,— потым папрасіў ён, а сам пайшоў да вешалкі, згорбіўся.— Трэба памагчы неяк нашай новенькай, ніяк яна не можа стаць на ногі. Я сам памагаў бы ёй далей, ды нешта мне сёння нездаровіцца... Прыйду ўжо сюды пад канец змены.

Ён апрануўся, развітаўся і пайшоў дадому.

— Папаўся жучка ў ручку! — хіхікнуў Сліж, калі дырэктар пайшоў з настаўніцкай.— Усе вот падаліся дадому, да сям'і, а табе яшчэ на другую змену... Зарплата паменела, дык і не надта ты што выйграў, жызня мая, што сучком стаў... Толькі яшчэ болей работы набыў... Ды з намі, простымі, грэшнымі, трэба агрызацца, каб мы болей стараліся, рабілі Міланьскіх неслухаў вундэркіндамі...

— Выйграў — не выйграў! Ці толькі так трэба думаць? — адказаў Васілец, сеў зноў ля стала. Чакаў, калі вернецца з урока новая настаўніца пачатковых класаў.— Сказалі, што трэба, вось я і адказаў: ёсць! Ты б іначай зрабіў бы?

Сліж усміхнуўся, але нічога не прамовіў. Дастаў белы партсігар, узяў з яго доўгую цыгарэціну, прыпаліў ад запальнічкі і пачаў хадзіць па настаўніцкай. Касцюм на ім, поўным, цяжкім, здаецца, аж трашчаў па швах. Сліж часта адкрываў рот, выдыхаў дым, бліскаў залатымі зубамі.

— Пра сябе маўчу, бо я маленькі чалавек — просты Навучыцель,— не думаю зоркі з неба хватаць,— потым загаварыў ён, усё ўсміхаючыся. А вот за табою, жызня мая, сачу. Храбёр, брат, храбёр! Толькі я табе параю: не вельмі, жызня мая, ты кідайся да ўсяго, не перажывай за ўсё. Падарвеш змоладу здароўе... Ёсць жа яшчэ і дзярэктар. Сатры ён ці хворы — табе бяда малая. Сядзіць ён на гэтым крэсле, дык няхай, што трэба, і сам робіць. Не можа — хай саступае... А пачаў ты, як я панімаю, добра. Дзелавіта і, галоўнае, добра пыл у вочы пусціў. Маўляў, не абы-як раблю, а па-навуковаму... Цяпер усюды гэтакія во слоўцы, без іх нідзе не ступіш. Умее хто ці не ўмее — усе за навуку... Паперак во ўсякіх начапляў,— ён кіўнуў на вялікі стэнд, дзе вісеў новы расклад урокаў, дзе Васілец яшчэ вывесіў і свае, завучаўскія, планы — каму з настаўнікаў да каго ў вольны час, за «фортачку», схадзіць на ўрок, каму які пасля Новага года даць адкрыты ўрок, з якімі лекцыямі каму выступіць перад бацькамі, з дакладамі — перад настаўнікамі на нарадах і педсаветах.— Вот метадычны куток, куток класнага кіраўніка, вот...— Ён падышоў да палічкі, дзе стаялі класныя журналы.— Вот па твайму загаду мы завялі і паставілі сюды сшыткі з улікам гурткавой, пазашкольнай работы... Усе школьныя газеты абноўлены, ёсць новыя... Нашыя рабочыя планы правяраеш, кожны дзень на нашыя ўрокі ходзіш, потым па іх ледзь не дыспуты ладзіш... Усё навідавоку, усё на паперы... А без паперы няма веры. Зойдзеш у школу, у настаўніцкую, адразу адчуеш: ёсць у школе дырэктар, ёсць тут завуч. Ёсць тут работа...

— Ты як Райкін...— усміхнуўся Васілец,— Толькі ці не разумееш, дзеля чаго ўсё робіцца, ці наўмысна ўсю маю работу перакручваеш з ног па галаву... Няўжо я толькі і думаю пра адно: як бы лепей схітраваць, як бы лепей паказацца?

— Я жартую, стары. Але гавару праўду...— Сліж зноў усміхнуўся. З нейкаю загадкаю,— Малайчына: як трэба пачаў! А прыглядацца — прыглядаюся. Бо мне з табою, жызня мая, можа, і ўвесь век укалваць. Спачатку, як сказаў дырэктар, што ты завуч, заела мяне. Неяк зарыпела сэрца: ты хто? Просты рабацяга! А ён хто? Ён, твой равеснік, ужо завуч! Твой начальнік! Павер, я не хачу цяпер быць завучам, бо я пры Рагатку не пацягну гэты воз, але рыпіць праклятае сэрца, зайздросціць. Як вот сядзіш на канферэнцыі, чуеш, што хваляць каторых настаўнікаў, дык чакаеш: а ці назавуць тваё фаміліё?! Здаецца, ну што з таго: назавуць ці не? Але ўсё ж праклятая гэтая слава... Хочацца яе, як вады ў спёку. І што дзіва: хочацца; каб цябе назвалі, а твайго калегу — не... Вот я і пасміхаўся ў душы, думаў: ну, паскачы, Васілец, папробуй пацягнуць завучаўскі воз! Аж ты во ўчапіўся, што клешч, і не толькі валачэш, але і пад гору бягом шпарыш! Паглядзеў гэта я і падумаў: дарэмна нехта баіцца якой пасады. Усё можна пацягнуць. Галоўнае, жызня мая, умець усё аздобіць, як торт украсіць... Чаму вот калі прыедзеш у якую славутую школу на семінар, кідаецца адразу ў вочы, што там усе сцены абчапляны ўсякімі паперамі. Трэба. Для чужога вока. А робіцца, думаеш, лепш? Не, не лепш. І мы так робім. Але там аздоблена лепей. Вот ім і слава! Так што націскай на гэта — не прашляпіш...

— Аж страшна цябе слухаць...— прызнаўся Васілец.— А нам жа, напраўду, можа, век разам працаваць...

— Я наблюдацельны...— усміхнуўся Сліж, відаць, па-свойму зразумеўшы Васільцовы словы. У карысць для сябе.— Даць табе яшчэ адну параду? Не дарэмна, канечне, а за тое-сёе...— ён падміргнуў вокам.— Хочаш? Ну, дык слухай, жызня мая. Кемны ты, павагу сярод усіх нас маеш, але замяккі ты, надта далікатны, усё хочаш па-добраму — памагчы, параіць... На цябе зірнеш — і не скажаш, што ты начальнік... Бо на твары ў цябе далікатнасць, сарамлівасць, нешта такое дружаскае, мяккае, спагаднае... А начальніку трэба строгасць, нават нейкая злосць. Зірні на Івана Сямёнавіча — начальнік!.. Бровы нахмураны, губы сціснуты, такі позірк, што пранізвае цябе наскрозь... Трэба, трэба, каб баяліся... А якая перад табою боязь, калі ты дазваляеш гэтак якой Таццяне Сяргееўне агрызацца?! Ты ёй адно слова, а яна табе дзесяць у адказ. Трэба, каб ты гаварыў, а яна стаяла і рукі былі па швах ці каб усе па адной дошцы перад табой хадзілі...

— Нашто ўсё гэта, Валодзя,— махнуў рукою Васілёў— Мне якраз і падабаецца, што Таццяна Сяргееўна спрачаецца, што хоча даказаць нешта сваё. З ёю практыкуеш розум...

— З ёю, можа, і можна практыкавацца, але толькі не па розуму... — перабіў яго Сліж.— Заклююць цябе, калі дазволіш усім спрачацца, разводзіць анцімоніі... Ды гэтая Таццяна Сяргееўна спрачаецца не таму, што думае пра дзела, а таму, што хоча пстрыкнуць табе па носе... Ды помсціць, што ёй не ўдалося акалпачыць цябе...

— Ты хворы! — кіўнуў галавою Васілец.— На ўсё і на ўсіх глядзіш коса, перакручваючы ўсё з ног на галаву...

— А ты вер усім!..— не адступіўся Сліж.— Ды яна цябе цяпер ненавідзіць... Неяк давялося раз нам з ёю пасядзець у адным добрым месцы, выпіць, дык яна прызналася, што цярпець цябе не можа. Кажа: выскачка, хітрун, кар'ерыст наш Васілец!

— Калі думае так, няхай сабе і думае. Жыццё ўсё пакажа... Да работы гэта не мае...

— Дзівак ты! — як здзівіўся, незалюбіў Сліж,— Мае... Ды яшчэ як... Я на тваім месцы яе добра правучыў бы, падлавіў бы на нечым і добра патыцкаў бы носам... Калі хочаш, я табе ўсё скажу, хто пра цябе што гаворыць...

— Не трэба. Калі ласка, не трэба! — ледзь не падскочыў з крэсла Васілец, і чамусьці яму ў гэтую хвіліну захацелася выйсці ў калідор і памыць рукі.

— Як хочаш...— развёў рукамі Сліж.— Я хацеў памагчы табе па-добраму, як друг другу. Калі хочаш добра кіраваць, дык павінен усё пра сваіх людзей ведаць. Сам усяго ніколі не ўведаеш, дык трэба, каб быў верны чалавек... Вот я і думаў, што нам можна далей яшчэ бліжэй дружыць... Налета, калі сядзеш на Рагаткава крэсла, не прагадаеш, калі возьмеш мяне на сваё месца. Мы ўдвух добра спяёмся, пацягнем, прыціснем усіх пад ногаць, што ніхто і не пікне. Возьмем маладых дзяўчатак у школу, агарод, сад, соткі будуць у нашых руках — дык зажывём... Ты будзеш за вучобай глядзець, бо ты больш кемны, а я буду гаспадарыць. За гадоў пяць — сем на легкавіку пры мне паедзеш...

Васілец не мог нічога сказаць. Пазіраў па Сліжа: той гаворыць праўду ці жартуе?

— Я сур'ёзна...— пацвердзіў Сліж.— Я не метадыст, не вучоны, але гаспадарку пацягну, здолею капейку лічыць... Я і ад урокаў матэматыкі адмоўлюся, урокі працы вазьму...

Зірнуў на Васільца: што той скажа? Здагадаўся, што Васілец збянтэжыўся. Усміхнуўся. І, нібы да рэшты прыціскаючы Васільца ў кут, падышоў да дырэктаравага стала, паляпаў па ім далонню, а потым адсунуў крэсла, ухмыльнуўся:

— Хадзі сядзь! Зірну, як ты будзеш дырэктарам выглядаць!

— Перастань! — незалюбіў Васілец.

— Сядзь! — настойваў Сліж.— Дзівак: ты ж так блізка да гэтага крэсла — і не хочаш прысесці, прымерыцца! Тады паглядзі, як я выглядаю!

І Сліж сеў, паклаў далоні рук на рагі стала, нахмурыўся, сціснуў вусны.

— Ну, як?

— Бюракрат, дэмагог і цынік! — адказаў Васілец.

— Ну, не гавары...— ухмыльнуўся Сліж.— Але я табе скажу шчыра: няблага сядзець! Няблага! Сядзіш і адчуваеш: ты тут самы важны, ты тут царок, хоць і над маленькім гуртам! А калі ты нешта значыш? Калі маеш пад рукою пячатку, ключы ад свайго кабінета і службовую машыну... Машыны, праўда, тут ніхто не дасць, яе можна і самому купіць, а вот ключы і пячатка будуць. А некалі будзе новая школа, дык і асобны кабінецік можна зрабіць. Сталы літараю «Т», дывановыя дарожкі, крэслы абапал сцяны і абавязкова канапка... Калі столькі многа дзяўчат, жанчын, дык канапка трэба абавязкова... Ды і фінансы такія-сякія ў тваіх руках: можна аднаму менш даць, другому больш... Толькі вот у адным ты здураваў: жонку настаўніцу сабе ўзяў, так сказаць, сам сабе здабыў знянацку кантроль...

— Ты вот жартуеш, а мне страшна...— ціха прамовіў Васілец.— Вельмі страшна...

— Не палохайся,— заспакоіў Сліж.— Бяры налета мяне за завуча — не прападзеш...

— Перастань, калі ласка,— папрасіў Васілец.— І больш не заводзь такіх гавэндаў. І не думай так. А пра іншае больш думай...

— Во! — перамяніўся раптоўна Сліж.— Гэта ж я забыўся. Ніна мая ўжо даўно табе шукала, усё выпрошвала на базе добрую шапку. Дастала нарэшце такі, і світэр добры дастала. І Ларысе там нейкіх мадняцкіх шмотак папрасіла. А таксама пасуды з крышталю, чайныя і кафейныя наборы, талеркі добрыя. Падходзьце так калі вечарам не ў магазін, а да нас, на дом... А заадно і пасядзім крыху, пагаворым... Мы ж маладыя яшчэ, а ўжо мала сыходзімся, усё пра работу ды пра работу... Можна ж і пра другое, павесяліцца крыху...

— Дзякую,— заліваючыся сорамам, адказаў Васілец, пакляў сябе: Сліж гаворыць вось такое і хоць бы што яму, а ён не можа выцерпець, здаецца, праваліся хоць скрозь зямлю.— Цяпер у нас з грашыма цяжкавата...

— Нічога, на чорную кніжку дасць...— супакоіў Сліж.— Аддасі з палучак. Без працэнтаў... Для цябе асабіста будзе льгота, жызня мая...

Як збавенне для Васільца, як радасць пачуўся званок з першага ўрока другой змены — і ў настаўніцкую вярнуліся Міхаіл Апанасавіч і маладая настаўніца другога класа.

— Ну, не буду замінаць. Будзь здаровы і не кашляй! — нарэшце як схамянуўся, што заседзеўся, Сліж, пайшоў да дзвярэй.

— Абдумай па дарозе, што ты тут гаварыў... — сказаў яму на развітанне Васілец.— І выкінь усё гэта з галавы...

— Не! — матлянуў галавою Сліж.— Я на агітацыю не паддаюся! Я знаю, што гаварыў... Я знаю жыццё, браце...

І — вясёлы, шчаслівы — пайшоў з настаўніцкай.

— Я хачу схадзіць да вас на ўрок беларускай мовы,— павярнуўся Васілец да маладой настаўніцы.— Пакажыце, калі ласка, вашы планы, сшыткі дзяцей.

Як і ён некалі, у першы год работы, Вертуну ці Рагатку, так і маладая настаўніца з хваляваннем падала яму цяпер свой сіні тоўсты сшытак з планамі, сшыткі...

11...

— Ну давай, мая мілая, скажам: добры дзень, Новы год! — як толькі па тэлебачанні скончыліся з Масквы навагоднія прывітанні, пачалі бумкаць Крамлёўскія куранты, сказала Таццяна Сяргееўна, узяла ў рукі адкаркаваную пляшку.

— Добры дзень! — усміхнулася Лілія Іосіфаўна.

— Кампанія без хлопцаў, канечне, не кампанія, але дзе дзенешся! — прамовіла Таццяна Сяргееўна, наліваючы ў крышталёвыя чаркі каньяк,— Хлопцы і цяпер дарагія, нарасхоп... Але свята ёсць свята, трэба сустракаць яго і без хлопцаў...

Лілія Іосіфаўна маўчала: яна ўсё яшчэ з учарашняга дня, калі закончылі вучобу за першае паўгоддзе, адгулялі ля ёлкі Новы год дзеці, калі пагулялі ў школе і яны, настаўнікі, не магла апамятацца, чаму іменна да яе папрасілася прыйсці сустрэць Новы год Таццяна Сяргееўна. Чаму не паехала ў горад, да сваіх знаёмых, чаму не пайшла тут, у Міланьках, да каго? Раней жа, нават яшчэ летась, сёлета ў першыя асеннія месяцы, Таццяна Сяргееўна мала зважала на яе. Яны не былі ў злосці адна да адной, але і вялікай дружбы ніколі не мелі.

— Няхай гэты год прынясе шчасце і нам, старым дзявулям! — пажартавала з самотнасцю ды з іроніяй Таццяна Сяргееўна, падняла чарку.

— За Новы год! — усміхнулася Лілія Іосіфаўна, дакранулася да яе чаркі сваёю, адчуваючы прыўзняты настрой: як-ніяк вось-вось настане Новы год, новае жыццё! — Ну і за шчасце, канечне!

Таццяна Сяргееўна ці то з іроніяй, ці то з жартам, сама сабе ўсміхаючыся, падняла чарку, зірнула скрозь яе на блізкую ёлку — на ёй свяціліся рознакаляровыя лямпачкі, падсвечваючы чырвоныя, жоўтыя, зялёныя шары.

Таццяна Сяргееўна была ў гэты вечар вельмі прыгожая. Яна заўсёды была прыгожая, а сёння твар яе быў бялейшы як калі, на галаве быў вабны чорны парык, на грудзях красаваўся залаты кулон. Таццяна Сяргееўна, уваходзячы ў сталыя гады, расцвіла, усё болей набірала жаночае хараство, як кветка пасля дажджу, пры добрым цяпле. Але, здаецца, і на яе прыгожым твары, і надта ў задумлівых вачах ляжаў адбітак нейкага смутку.

Лілія Іосіфаўна выпіла чарку каньяку, зморшчылася, пасля хутка паставіла чарку, зазяхала, памахала перад ротам рукою, зірнула на стол: што ўзяць у рот?

Таццяна Сяргееўна не гэтак мітусліва, як яна, а спакойна трымала ў левай руцэ відэлец, а ў правай нож, рэзала кілбасу і вельмі прыгонка, аж было замілаванне на яе пазіраць, ела.

«Даўно разам працуем,— падумала Лілія Іосіфаўна,— сядзім вось насупраць адна адной, маўчым і, мусіць, абедзве гэтак жа адчуваем, што ў нашай кампаніі не хапае яшчэ аднаго чалавека. Ці то дзяўчыны, ці то хлопца, гэта было ўжо ўсё роўна, але трэці чалавек трэба. Бо мы абедзве ніколі не гарнуліся адна да адной, жылі па-рознаму, вось і цяпер не можам зладзіць. Надта я. І чаму я такая сумная? Не магу завесці добрай гутаркі, паспяваць».

— Паўторым? — спытала, зірнуўшы на яе, Таццяна Сяргееўна.— То была чарка за Новы год, а гэта чарка будзе ўжо ў новым годзе.

— У мяне ўжо галава кружыцца,— прызналася Лілія Іосіфаўна.

— А ты не бойся,— сказала госця,— Век ты ўсяго баішся... Асмелься хоць раз — і нічога не бойся... І зусім іншае жыццё ў цябе пойдзе...

Лілія Іосіфаўна, з сорамам усміхаючыся за сваё сп'яненне, толькі прыклала чарку да губ, а Таццяна Сяргееўна лёгка, з ахвотаю выпіла ўсё. Прыкусіла.

— Спяём? — пасля запытала.

— Ды я не маю голасу,— засаромелася Лілія Іосіфаўна.— Хіба ты ўжо запявай, а я падпяваць, гудзець, як авадзень, буду.

— Давай тады патанцуем, як вось танцуюць яны... — сказала Таццяна Сяргееўна, кіўнула на тэлевізар,— Сумна ж так, лічы, моўчкі сядзець.

— Ды і ўдзвюх не зусім ёмка танцаваць...

— Дык хоць засмаліш за кампанію? — усміхнулася Таццяна Сяргееўна, узяла з канапы сваю сумку і дастала цыгарэты.— Ніхто ж не ўбачыць. А я нікому не скажу...

— Ды я не баюся. Я... не люблю гэта,— прызналася Лілія Іосіфаўна, зноў засаромелася за сябе: Таццяна Сяргееўна зноў паглядзела на яе з іроніяй.

Таццяна Сяргееўна падышла да парога, пусціла дым з рота і заадно пазірала на тэлевізар — на навагодні «Аганёк».

— Ты вось у нас вельмі разумная, кемная, сур'ёзная, не такая, як я, матылёк... — ужо, калі бралася на ранне, разгаварылася расчырванелая Таццяна Сяргееўна. Яна сядзела, падабраўшы пад сябе ногі, у кутку канапы, амаль ужо не пазірала на тэлевізар,— дык скажы вось мне, мітуслівай, непастаяннай, як мяне лічаць, што такое шчасце? Сапраўднае шчасце?

— Адкуль я ведаю? — паціснула плячыма Лілія Іосіфаўна. Яна сядзела непадалёку, у другім кутку канапы. Хацела ўжо, прывыкшы рана лажыцца, спаць.— Часта ўсе напраўду гавораць, што я разумная, сур'ёзная, але... нешчаслівая... Дык я ўжо і сама прывыкла: я нешчаслівая. Няма ў мяне шчасця, хоць я і хачу яго...

— Паглядзіш вось на нашых — і не зразумееш: якое ж яно, шчасце?!. — сказала Таццяна Сяргееўна.— Старэйшыя, Іван Сямёнавіч, Вяртун, калі запытаеш у іх пра гэта, толькі ўсміхаюцца, махаюць рукамі: дзе яно, тое шчасце! А яны ж пражылі ўжо нямала... Нашы вось равеснікі... Мая Сцяпанаўна ў добры дом замуж выйшла, як сыр у масле плавае, але нечага ёй не хапае, кажа: яшчэ няма ў яе шчасця... Сліж таксама жыве ў дастатку, але нечага ўецца, нешта шукае, ліпне да спакус усякіх, кажа: яшчэ не зусім шчаслівы... Васільцы дружна жывуць, радуюцца, што ёсць сын, але туляцца на чужой кватэры, усё валакуць на сваіх плячах, без кропелькі чужой дапамогі — дык гэтаксама мараць пра шчасце... Ты думаеш пра шчасце, я думаю... Без надзеі на шчасце няможна жыць... Але дзе яно, тое шчасце, якое?

— Бог яго ведае... — паціснула плячыма Лілія Іосіфаўна.— Каб ведала, дык выйшла б яму насустрач...

— Жывеш вось тут і часта думаеш: ты нешчаслівая таму, што марнееш тут, у гэтых далёкіх Міланьках... Што мы тут бачым? Урокі, урокі, урокі... Школа, дом, печ, тэлевізар, раз у тыдзень танцы ў няўтульным клубе... Ну, калі-нікалі паездкі на адкрытыя ўрокі ў іншыя школы, раз у паўгода — на семінар у горад... Канікулы яшчэ нашы...— Таццяна Сяргееўна на хвіліну замаўчала, як задумалася, а потым зноў загаварыла: — Але вось яшчэ дзіва. Можна вырвацца з гэтых Міланек. У вялікую вёску ці ў які горад. Думаеш: многа зменіцца? Усё роўна будзе ўсюды мучыць цябе, як жыць, як паводзіцца, чаго хацець? Выходзіць замуж, прывязацца да кухні, да ваннай, да дзяцей? Ці не выходзіць замуж, жыць толькі для сябе?

— Ну, замуж выходзяць дзяўчаты не толькі тады, калі хочуць, але і калі іх бяруць...

— Ну, уявім: цябе ўзялі...

— Я пайшла б,— адказала Лілія Іосіфаўна.— І не баялася б кухні ды ваннай, тым болей — дзяцей... Наадварот, я вельмі люблю маленькіх дзетак...

— Бо ты, вясковая, думаеш так, як думала і твая бабка, твая маці: жанчына — гэта маці, гаспадыня... — без насмешкі, а сур'ёзна прамовіла Таццяна Сяргееўна.— Так думаюць нашы Ірына Васільеўна, Ларыса Іванаўна... А я так не хачу, не цягнуся я да такога жыцця... Мне трэба нешта другое... Страсці, перажыванні, нейкае вірлівае жыццё... Паездкі, тэатры, рэстараны, сустрэчы з вялікімі і разумнымі людзьмі і... не настаўніцкая работа. А нешта іншае. Можа, быць кінаактрысаю, спявачкаю... Словам, мне трэба зусім не такое зямное, як мы тут усе жывём...

— Калі будзеш адна, дык пра ўсё гэта яшчэ можна спадзявацца...

— Я не хачу быць адна. Адна я не магу.

— А мне здаецца, што можна жыць і адной... — прамовіла Лілія Іосіфаўна,— І цікава жыць. Потым, пад гадоў сорак, можна... мець дзіця, гадаваць яго...

— Не,— усміхнулася Таццяна Сяргееўна,— Адной быць нельга. Трэба быць толькі з людзьмі. Хоць мне часта і з людзьмі бывае сумна, тады я цягнуся да адзіноты...

— Я не разумею цябе...

— Гэта мая бяда: я пачала шмат думаць... — адказала Таццяна Сяргееўна.— І мне пацяжэла. Раней я жыла лягчэй. Але ідуць гады, і, відаць, прыходзіць одум, розум. Хочаш таго ці не хочаш. А ён, той розум, найчасцей прыходзіць тады, калі табе цяжка... А мне цяпер нялёгка, Лілечка. І нават не таму... Але скажу... І не таму, што я зацяжарыла, і ўрачы на гэты раз не бяруцца мне памагчы...

— Як так? — жахнулася Лілія Іосіфаўна: па-жаночаму разумела ўсё: незамужняя, маладая, можа быць з дзіцём... А наперадзе яшчэ цэлае жыццё...

— Вось так,— самотна адказала Таццяна Сяргееўна,— Была нядаўна даволі выпадковая сустрэча... І ён, той культурны Лёня, аказаўся вось такі... Толькі пра сябе думаў...

— Я ж чула: урачы памагаюць... — заліваючыся чырванню, прамовіла Лілія Іосіфаўна.

— Ведаю: памагаюць. Тады, калі можна. А мне цяпер нават знаёмы ўрач не можа памагчы.

«Яна яшчэ малайчына,— падумала Лілія Іосіфаўна,— гэтакая бяда, а яна не панікуе. На яе месцы можна было б любой адчаіцца. Вось табе і жыве эмоцыямі... Значыць, калі трэба, дык умее і стрымаць свае эмоцыі... Як і ўсякі чалавек...»

— Перада мною пытанне: што рабіць? Губіць сябе не думаю, бо жывём усё ж на свеце адзін раз... Можна жыць і з нашчадкам. Я многа ведаю такіх дам, якія правялі бурную маладосць і цяпер жывуць адзіночкамі, гадуюць сыноў ці дачок. Але я думаю пра другое: быць маці-адзіночкаю, жыць так, як жыла, далей ці вось жаніць каго на сабе і стаць жонкаю-гаспадыняю, прысвяціць сваё жыццё мужу, дзецям, кухні? Што параіш?

— Я не ведаю,— шчыра паціснула плячыма Лілія Іосіфаўна.

— І я, мілая, не ведаю... Вось і думаю... — паківала галавою Таццяна Сяргееўна.— Неяк усё яно ў жыцці... Трэба, выходзіць, і плаціць за ўсё... І ўсякаю платаю...

— Ну, а гэты... як ты яго называла... здаецца, Лёня? Ён што?

— Што ён,— зморшчылася Таццяна Сяргееўна.— Ездзіла ў сталіцу, знайшла яго... Сказала... Збялеў і ззелянеў... Лічы, захліпаў: «У мяне жонка, сын, не разбурай сям'і... Ратуй...» Грошы даваў, каб я... Каб нішто мяне з ім не звязвала... Адвярнулася ды пайшла... Нават нічога не сказала... Ды што казаць?! Бег услед, апраўдваўся...

«Аж дзіва,— падумала Лілія Іосіфаўна,— усе нашы дзяўчаты, хоць і не зайздросцяць майму лёсу, але чамусьці шукаюць у мяне паратунку: да мяне прыходзіла са сваім смуткам, са сваімі трывогамі Ларыса, калі была дзяўчынаю і яе Васілец быў у войску, мне ж прыходзілася памагаць у горы Маі Сцяпанаўне, калі ў яе не ўсё клеілася з Васілём, я ж супакойвала і Ірыну Васільеўну, што не маю замахаў на Пецю, да мяне ж у бядзе знайшла сцежку і гордая красуня Таццяна Сяргееўна... Як я ўсё роўна прыёмнік усяго гора, усёй бяды на свеце... А хто ж мне калі паможа? Ці ўсе думаюць, што я мала думаю пра сябе, пра свой лёс?»

12...

— Хоць усе нашы цяпер і адпачываюць, а мы з табою, калега, давай яшчэ пакумекаем пра школу,— сказаў Іван Сямёнавіч, калі ўтульна сеў за свой стол, скінуў пінжак, павесіў яго сабе за спіну, на крэсла.— Хоць дарэмна я пад старасць распусціўся, ліберальнічаю, паадпускаў вось усіх. Гэта для дзяцей канікулы, а для настаўнікаў якія канікулы? Трэба, каб усе былі ў школе, чыталі, пісалі календарныя і іншыя планы, падправілі табліцы, вучыліся пускаць кіно. А то ёсць кінаапарат, а пускаць яго ўмеюць лічаныя людзі. Але просяць во: пусціце з'ездзіць то да мамы, то да бабулі...

Васілец маўчаў: сёлета ён з Ларысаю ды з сынам мусіў застацца на канікулы ў Міланьках, а ў тыя гады, калі быў вольны, як арол, з вялікаю ахвотаю і сам, засумаваўшы, ездзіў і да сваіх, і да Ларысіных бацькоў, браў гэтаксама загадзя на канікулы і білеты ў сталічныя тэатры.

— Хочацца і да матак, і да бабуль з'ездзіць... — усміхнуўся Васілец.— Бо, на вялікі жаль, і бабулі, і маткі не век жывуць... Ды і ў Міланьках пакуль што няма ні тэатра, ні кнігарні, ні універмага...

— Ты ўжо кіраўнік, калега, дык павінен іначай думаць. Стражэй,— павучыў Іван Сямёнавіч.— Раз трэба для школы, для парадку, каб былі тут, дык трэба. І ўсё тут. Будзь строгі — і ўсё будзе па-твойму. Будзе парадак усюды. Яшчэ ж сам помніш: за мною заўсёды быў добры парадак. Гэта апошнія гады я крыху расклеіўся, усё пусціў на самацёк. А пускаць не трэба... І не бойся мець непрыяцеляў, бо яны ўсё роўна заўсёды будуць. Будзеш строгі — злоснікі, крыўднікі будуць, станеш мяккі — насмешнікі, хітруны завядуцца...

Васілец прамаўчаў.

— Але гэта ўсё між іншым, калега, толькі добрая парада старога вераб'я маладому... — усміхнуўся Іван Сямёнавіч, прыгладзіў рукою зусім сівыя рэдкія валасы на галаве.— Я паклікаў цябе дзеля другога. Нам трэба з табою, калега, паднавіць перспектыўны пяцігадовы план і скласці план работы на гэты навучальны год,— прамовіў ён і ўсміхнуўся, бо ўбачыў, канечне, што Васілец здзівіўся: прайшла ўжо амаль палавіна вучобы, а толькі цяпер складаць план? — Магу прызнацца, калега, чаму так... Цябе павінны былі назначыць завучам яшчэ з першага верасня, вось я і думаў яшчэ тады: прыйдзеш да мяне ў намеснікі і возьмешся за гэта са свежым розумам, з маладымі сіламі, па-творчаму, бо мой і розум ужо прытупеў, і прывык я да шаблонаў... Ды і тыя часта не знаходзяцца... Але мяняўся загадчык райана, тваё назначэнне затрымлівалася — вось план і не пісаўся. Вось цяпер маеш вольны час, дык і вазьміся за гэта, калега. А то наскочаць інспектары, дык не ацярэбімся тады ад прачуханцаў... А яны ні мне, старому, ні табе, маладому, не трэба.

— Я ж не ведаю, што і як пісаць,— прызнаўся Васілец.

— Пакажу, памагу — і навучышся. Усяму навучышся...— прамовіў Іван Сямёнавіч, адчыніў шуфляду стала і дастаў тоўсты сшытак у рудых вокладках,— Вось пазалетась, як ты служыў, быў я ў абласным інстытуце ўдасканалення настаўнікаў на семінары дырэктараў васьмігадовых школ, дык тое-сёе запісаў з таго, што цяпер самае сучаснае ды моднае.

Ён дастаў з кішэні акуляры, начапіў на нос і паглядзеў на першую старонку, потым адгарнуў з палавіну, відаць, пранумараванага сшытка.

— Вось табе і план работы школы,— сказаў ён, пазіраючы ў сшытак,— Адзінаццаць раздзелаў. «Уводзіны». Напішаш, чаго мы дабіліся ў тым годзе, чаго хочам у гэтым. Пафантазіруй, распішы як трэба. Вось далей раздзелы: «Выкананне закона аб усенавучы», «Работа з педагагічнымі кадрамі», «Навучальна-выхаваўчая работа», «Пазакласная выхаваўчая работа з вучнямі», «Кіраўніцтва і кантроль за навучальна-выхаваўчай работай», «Работа з бацькамі, з грамадскасцю», «Спартыўна-масавая і гігіенічная работа»... Так... Ну, апошні раздзел — «Умацаванне навучальна-матэрыяльнай базы школы» — я сам складу, бо яшчэ лепш за цябе ведаю, што трэба нам купіць, што можна дастаць, а што няможна. А табе тут ёсць процьма парад,— ён падаў Васільцу свой сшытак.— Пішы, што было ў нас, што павінна было быць, што будзе... Не бойся падсыпаць гучных слоў. Чым паболей... Такі план зляпі, каб быў як звон. За добры, хоць, можа, і не зусім пад сілу, план ніколі нас не паганяць. Калі і даб'ешся чаго, дык пахваляць: малайцы, усё было задумана! Вось яшчэ дам табе ў помач...

Іван Сямёнавіч адсунуўся разам з крэслам ад стала, нагнуўся і, чырванеючы ад натугі, пачаў даставаць з правай тумбы дубовага стала старыя школьныя журналы. Збоку на іх выцвілым чарнілам бачыліся розныя лічбы: «1947», «1953», «1956», «1964», а гэтаксама і іншыя. Некаторыя журналы — надта тыя, што былі ўжо даўнія,— былі зжаўцелыя, абгрызеныя мышамі і пахлі цвіллю.

— Вось, калега, усе нашы школьныя планы за маё дырэктарства,— усміхнуўся Іван Сямёнавіч, як дастаў і з другой тумбы і паклаў на стол гару журналаў, чмыхнуў і абцёр далонь аб далонь.— Усё трымаю, неяк шкода выкідаць! Ды падумаеш: гэта ж гісторыя ўжо. Твая гісторыя! І на ёй твой подпіс!.. — Вось,— ён разгарнуў адзін стары журнал,— «Дырэктар школы Рагатка І. С.». Гісторыя! Але ўсе журналы я табе не дам, бо тут ужо,— ён са смуткам паківаў уверх-уніз галавою,— на сёння шмат непатрэбных цытат, прозвішчаў, усякай лішніцы, ад якой мы пакрысе адвыкалі... А ўсё было... І цытаты, і прозвішчы грымелі! І ўсё потым уміг счэзла! Дам я табе журналы з 1964 года, гэта надзейна на сённяшні дзень,— ён адабраў з сем навейшых журналаў, падаў Васільцу, а астатнія паскідаў назад у тумбы стала.— Перагледзь, бо ў нашай рабоце і трэба пераемнасць. Знойдзеш якую цікавую задуму, дык не бойся перапісаць, бо ўсё добрае — век добрае. Я тут шмат паўтараў з году ў год. Але і асвяжы, канечне, сваім маладым розумам. І ўсюды перасыпай словамі «сучаснасць», «навуковасць», «праблемнасць», «кабінетная сістэма навучання», новыя праграмы, новыя патрабаванні». Усё ясна? — і хітравата ўсміхнуўся.

— Ды разумею вас... — адказаў Васілец, адчуваючы, што ўсе канікулы праседзіць ля стала: трэба будзе яшчэ напісаць і свае — завучаўскія ды каляндарныя — планы. Адно суцяшэнне, што будзе ўжо ведаць, як трэба пісаць план работы школы.

— Тады яшчэ адна гамонка, дарагі калега,— Іван Сямёнавіч дзьмухнуў па стале, дастаў з верхняй шуфляды стала лісты паперы, што яшчэ пазаўчора аддаў яму Васілец.— Вось, як я і прасіў, як і павінен гэта рыхтаваць завуч, ты зрабіў для райана справаздачу за другую чвэрць і за першае паўгоддзе. Але такой ведамасці ў раён няможна пасылаць. Чаму? — усміхнуўся ён.— Сам не здагадваешся? Не? Адгадка простая. Шмат двоек, троек, мала чацвёрак і пяцёрак... Мы не можам усё гэта так паказваць. Мне ж галаву на адыход мой на пенсію адкруцяць...

— Я склаў справаздачу па ведамасцях класных кіраўнікоў,— адказаў Васілец.— Нічога сам не прыдумляў.

— Я ж табе даваў копіі ведамасцей за той год за першае паўгоддзе, прасіў зірнуць, што сёлета, а што летась было... — ужо з незадавальненнем прамовіў Іван Сямёнавіч.— Разумееш, трэба, каб сёлета хоць на адну тройку, хоць на адну чацвёрку, але каб было лепш, як летась. Рост трэба. А я вось падрахаваў — ну, гэтак, як было і летась. Так што перапішы, Павел Мікалаевіч, падпішы — і мы пашлём... — і ён падаў яму паперы, усміхнуўся: — Недзе разы са два, а то і болей у якой двойкі ці тройкі не туды хвосцік ці вяршок загні — і ўсё будзе як трэба...

— Другую ведамасць я не магу падпісаць... — адказаў Васілец і папер не ўзяў.

Іван Сямёнавіч, прыжмурыўшы вочы, трымаў гэтыя паперы ў працягнутай руцэ. Праз хвіліну рука дробна задрыжала, а твар запунсавеўся. Потым Іван Сямёнавіч паклаў ля сябе паперы, прыгладзіў дрыготкаю рукою валасы, пацёр пальцам у куточку правага вока.

— Не ўпірайся. Перапішы і падпішы,— сказаў ён, зноў дзьмухнуў па стале.— Так трэба. І табе гэта навука на пазнейшае. Разумееш, трэба, каб былі зрухі... Калі баішся падпісаць адзін новую ведамасць, дык і я падпішу...

— Не, Іван Сямёнавіч, гэтага я рабіць не буду...

— Ды зразумей ты,— Рагатка абпаліў яго бязлітасным позіркам,— мне налета на пенсію ісці, і мне хочацца мець персанальную... А ты малады, здаровы, дык палепшыш яшчэ ўсё і на самай справе... І я ў твае гады палепшыў бы...

— Я не толькі пра гэта думаю, а яшчэ і пра іншае... — вытрымаўшы дырэктараў позірк і нават прымусіўшы таго апусціць галаву, сказаў Васілец.— Ды што мне гаварыць: вы самі ўсё лепш за мяне ведаеце...

— Ах, ты вось пра што! — ухмыльнуўся Іван Сямёнавіч.— Не будзь наіўны, калега... Ты вось толькі пачынаеш яшчэ стала жыць, працаваць, дагэтуль начытаўся ўсяго, наслухаўся, дык таму такі і яршысты... Такі і я некалі быў... Але я ўжо, лічы, трыццаць гадоў кірую гэтай школкай, у такіх пераплётах быў, што маладому пра гэта і не снілася... І сёння ўжо ведаю: не раз трэба рабіць тое, што не варта было б рабіць... Думаеш, ты не будзеш? Ты, маўляў, з новага цеста, пры новых вятрах жывеш... Будзеш, усё будзеш. Бо нікуды не дзенешся. Паскачаш-паскачаш, паяршышся, дык раз-другі ў адно, у другое месца паклічуць ды запатрабуюць: ты нам не свае ідэі ды ілюзіі давай, а вынікі! Дык знойдзеш сцежачку, каб гэтыя добрыя вынікі мець. Бо без зрухаў, поспехаў няможна... Будзеш мець іх — будзе і пахвала... Сядзеш у прэзідыум, пафарсіш на дошцы Гонару, грудзіну нечым упрыгожыш... Гэта я пад старасць не надта дабіваўся гэтага, бо не хацеў лішняй увагі, лішніх камісій... А было чым пахваліцца, каб усе настаўнікі тут працавалі, якіх сюды прысылалі. Былі сярод іх, прабач за такія словы, можа, і не табе, калега, раўня: цяпер яны лепшыя дырэктары ды завучы некаторых школ... Чаго адзін толькі Алесь Трахімавіч быў варты!.. Можна было на ўсю рэспубліку праславіцца. І цяпер праз пару гадоў будзе чым пахваліцца, калі захочаш. Захочаш... Бо слава, пашана гэтыя вельмі ж жаданыя ў маладым узросце, як глыткі вады ў смагу. Здаецца, піў бы і піў бы. Дык перапішаш справаздачу ў падзяку за тое, што вучу цябе вуму-розуму, веды перадаю?

— Не,— адказаў Васілец.

— Я і адчуваў, што ты ўпарты! — хмурна прамовіў Іван Сямёнавіч, забраў паперы, буркнуў: — Некалі ўспомніш мяне... Паколешся, паяршышся ды і пагладчэеш, памякчэеш... Ну ладна, сам ва ўсім разбяруся... А ў нас з табою ёсць яшчэ адна закавыка. Усе цяпер усюды трубяць пра кабінетнае навучанне, нібы гэта ледзь не самае лякарства зрабіць і разумных, і няздольных дзяцей выдатнікамі. Калі нешта не клеіцца ў якой школе, дык, маўляў, уся бяда ў тым, што няма класа-кабінета... Па мове, па матэматыцы ці па фізіцы кабінетаў мы пакуль што зладзіць не можам, а вось па біялогіі зможам. Паставім, што маем, назбіраем усякіх жучкоў ды матылькоў. Дык вось, калега, каб не з'елі нас за адсталасць, за «ненавуковую» работу, падскоч ты каторага дня ў Галінавічы ды зірні, што там за цуда гэткае — клас-кабінет на біялогіі, бо галінавіцкі дырэктар, як толькі нехта выдумаў, а райана падхапіла гэтую ідэю, адзін з першых пачаў усклікаць на ўсіх нарадах, што кабінетная сістэма дае толькі адны чацвёркі ды пяцёркі... А я тым часам падумаю, які клас вызваліць пад кабінет... Зладзім яшчэ гэта, ды трэба хутчэй уцякаць, пакуль разумнікі з навукова-даследчых інстытутаў яшчэ чаго не выдумалі... Божа, колькі чаго яны і за маю работу ні выдумлялі, ні раілі! І раздзельнае навучанне хлопчыкаў і дзяўчынак, і каменціраванае пісьмо, і вось праблемнае навучанне, кабінетнае... Пайду са школы, але навек верыць буду, што найлепш навучыць дзяцей звычайны ўрок. Ды здольны настаўнік. А гэта — тэлевізары, кіно, табліцы, кабінеты!.. — ён усміхнуўся.— Але маўчу! Каб не лічыў мяне адпетым рэтраградам... А лічы, што і я за навуку, за ўсё новае... З'ездзі, словам, зірні, што там за дзіва такое, што за лякарства ад двоек ды троек...

— З'езджу,— ужо са спачуваннем да дырэктара адказаў Васілец.

13...

... — Хай настаўнікі першае слова скажуць! — усміхнулася суседка, гаспадыніна сваячка.— Галоўная ж на гэтым свяце Ірына Васільеўна — настаўніца...

— Давай, Павел Мікалаевіч, дзяржы рэч! — прыстаў Сліж, седзячы паблізу.— Ты ж тут наша начальства!

— Скажыце, Павел Мікалаевіч, якое слова,— прамовіла і Мая Сцяпанаўна, і гэта нешта значыла: як-ніяк а Мая Сцяпанаўна — дырэктарава нявестка.

— За святочным сталом не можа быць ніякага начальства,— адказаў Васілец,— тут усе роўныя. Самы важны той, хто самы вясёлы ды жартаўлівы.

— Давайце, Павел Мікалаевіч, скажыце слова,— загаманілі і вяскоўцы.

Васілец мусіў падняцца, узяў поўную чарку, зірнуў на папрастарнелую — выкінулі дзеля гэтага вечара перагародку — хату, на людзей. Яны сядзелі абапал ссунутых сталоў. Ля сцен, найбольш ля кута, на «ганаровым» месцы, сабраліся настаўнікі (не было толькі дырэктара з жонкаю: па-ранейшаму Іван Сямёнавіч не хадзіў ні на якія вясковыя гулянкі). На другі бок сталоў, ля ўвахода і пасярод хаты, сядзелі сваякі цёткі Ядзі і дзядзькі Яна ды сваякі Ірыны Васільеўны.

Толькі пачало на дварэ шарэць, але ўжо ў невысокай хаце гарэла электрычнае святло, і пры ім шыкоўна выглядалі з густам апранутыя настаўніцы, Сліжава жонка, па-святочнаму выглядалі і вяскоўцы ў дарагім, але не зусім модным — то зашырокім, то завузкім — адзенні. Патыліцы амаль ва ўсіх міланскіх мужчын былі высока падстрыжаныя, блішчалі белізною. Амаль у кожнай жанчыны ў рукавах былі пазатыканыя белыя хустачкі.

— Калі так,— прамовіў Васілец, і ўсе госці прыціхлі, зірнулі толькі на аднаго,— дык дазвольце запрасіць усіх выпіць перш за ўсё за здароўе, за шчасце нашых слаўных маладых бацькоў і іхняга сына! Няхай хутка ў хлопчыка заявіцца яшчэ і сястрычка, каб мы зноў прыйшлі ў гэтую добрую хату на бяседу!

— Толькі адзін дагавор, пане зычач! — на хвілінку прымусіла ўсіх прытрымацца і не выпіць гаспадыня, цётка Ядзя.— Спачатку будзе яшчэ адна гулянка ў цябе, а тады ўжо ў нас...

— Паглядзім...— усміхнуўся ён, дакранаючыся да чарак гаспадароў: дзядзька Ян, Пеця і Ірына Васільеўна ўсміхаліся, а цётка Ядзя выпіла з паўчаркі, а астатнюю гарэлку з яе пляснула на столь.

— Няхай будуць і яшчэ ў настаўнікаў гулянкі! — крыкнула яна.

Гарэлка адбілася ад столі, капнула некаторым вяскоўцам за шыю, што тыя паўціскалі ў плечы галовы, засмяяліся.

Вяртун, седзячы непадалёку, на яго амаль не пазіраў, чырванеўся, не старалася пазіраць у гэты бок, чырванелася і яго звычайна бледнаватая жонка. Васілец сам кіўнуў ім першы.

Як сеў, дык тут жа на яго талерачку Мая Сцяпанаўна і Сліжава Ніна — а яны сядзелі абапал яго — пачалі накладаць то салёныя гуркі, то кілбасу, то гарошак, мяса: на сталах, здаецца, не было ніводнай вольнай мясцінкі ад поўных талерак.

— Дзякую, дзяўчаты! — і адной, і другой пакланіўся Васілец.

— Няма вашай Ларысы, дык мы будзем сачыць за вамі,— пажартавала задаволеная, сёння на дзіва прыгожая ў сінім крымпленавым касцюме, з пышнаю прычоскаю Мая Сцяпанаўна, жартам штурхнула яго пад сталом каленам.

Васілец ледзь праглынуў тое, што было ў роце, ад гэтага незвычайнага дотыку.

І ўсю пару Мая Сцяпанаўна — яна ўслед за ім сказала добры тост — амаль не зважала на свайго Васіля. Той сядзеў з правага боку і не драмаў з мужчынамі, куляў чарку за чаркаю,— а яна ўсё загаворвала, жартавала з ім, Васільцом, пасля шмат спявала. І адна, і ў пары з Таццянай Сяргееўнай. Тая, праўда, сёння не была вельмі вясёлая.

Пасля, як вылезлі з-за сталоў, танцавалі. Спачатку ў хаце, а потым выйшлі на двор. Пеця пачапіў над дзвярамі лямпачку з пераноскаю, Сліж з мужчынамі ачысціў двор ад свежага снегу, дабраўшыся аж да асенняга, цвёрдага лёду.

— Ох, і даўно ж я ўжо так не танцавала! — смяялася задаволеная Мая Сцяпанаўна.

Цемнаватыя яе валасы ад скокаў разбэрсаліся, апалі на высакаваты белы лоб, на ружовыя, крышку пульхненькія шчокі, на доўгую прыгожую шыю.

Як мужчыны не далі болей тутэйшаму гарманісту іграць, папрасілі ўсіх танцораў зноў зайсці ў хату, сесці за сталы, Мая Сцяпанаўна прыпынілася раптоўна, аж высекла абцасамі снег, ткнулася да яго грудзіны, абчапіла яго за плячо гарачымі рукамі.

— Як добра! — прашаптала яна.— І вы які спраўны, Павел Мікалаевіч! Малайчына!

Ён, гэтаксама расчырванелы ад танцаў, успыхнуў: што падумаюць пра іх людзі! Але, здаецца, ніхто на іх не зважаў: усе гаманілі між сабою, смяяліся, жартавалі.

І калі нехта, мусіць, наўмысна выключыў святло на двары, каб усіх хутчэй завесці ў хату, Мая Сцяпанаўна злавіла яго руку, моцна сціснула абедзвюма сваімі гарачымі далонямі, зусім блізка ля яго твару дыхнула з хваляваннем.

Васілец адчуў, як у яго хмяльней, чым дагэтуль, кружыцца-кружыцца галава. Але ён ніяк не адказваў, толькі дакрануўся да пляча Маі Сцяпанаўны — маўляў, і мне гэтак жа добра, і нам усім сёння добра.

— Гэтая маленькая прынцэса далёка пойдзе...— ужо ў цёмных сенцах пачуў Васілец голас Таццяны Сяргееўны.— Вось памянеш маё слова: яна хутка махне рукою на свайго Васіля, будзе гуляць з другімі мужчынамі...

— Яна малайчына: заўсёды вясёлая... — як заступілася за сваю сяброўку Лілія Іосіфаўна, стоячы недзе паблізу.

Васільца гэтыя словы як асвяжылі, і ён адчуў, што сёння страціў усякі розум, дык цяпер схамянуўся, адчуў, што не трэба паддавацца чарам Маі Сцяпанаўны.

— Ну і няхай! Не зважайце! — шэптам адказала яму Мая Сцяпанаўна, паднялася на пальчыках і горача задыхала ў вуха: — Таня — ужо не дзяўчына, летам і без замужжа народзіць, дык вось і бурчыць... А нам няма чаго бурчаць, баяцца, мы будзем весяліцца...— прамовіла яна.

Ля дзвярэй у хату адпусціла яго руку, абмінула, зайшла першая ў хату, адразу прыпынілася ў парозе і пачала ля пасудніка папраўляць прычоску, гледзячыся ў невялікае, прымацаванае да сцяны люстэрка.

— Ну, лезце, Павел Мікалаевіч, у свой кут,— папрасіла яго гаспадыня, бачачы, што госці стоўпіліся ля сталоў, не садзяцца.

— Не, дзякую,— адмовіўся ён.— Я туды ўжо не палезу. Пасяджу вось тут з краю крыху і пайду дадому. Усё ж там Ларыса адна.

— І я не палезу, мне таксама дадому, да Андрэйкі, пара,— адмовілася ісці туды і Мая Сцяпанаўна, засталася ў парозе, ля Васільца.— Мой Васіль няхай сабе яшчэ пасядзіць, а мне пара дадому.

Калі крыху яшчэ пасядзелі, Васілец неўпрыкметку, каб усе не ўбачылі, што ён адыходзіць, падаўся ў сенцы апранацца. Следам за ім выйшла і Мая Сцяпанаўна.

Гаспадыня памагла ім у кладоўцы знайсці іхняе адзенне, напакавала стравамі іхнія сумкі і, просячы заходзіць яшчэ і заўтра, правяла да брамкі.

У цемнаце, на вуліцы, яны пайшлі ўдваіх з Маяй Сцяпанаўнай. З хаты чуўся ўслед ім гоман ды смех.

Ноч была і не цёмная, і не светлая: парою праз шэрыя касмылікі высокіх хмар выбліскваў, ярка асвятляў блакітнаватае паветра ды прасторы месяц. Калі зноў заплываў за хмары, не цямнела: можа, і таму, што цемень не паспявала ўстояцца.

Вось зноў выбліснуў месяц — на дварэ засвятлелася, як і ўдзень, бачылася выезджаная машынамі і санямі, ад таго цяпер бліскучая вуліца, бачыліся абапал яе ціхія, як застылыя на холадзе, блакітныя дамы, сады, платы. Месяц схаваўся за рэдзенькую хмарку — знік блакіт, усё злілося ў морак, а пасля і ў цемнату. Яна надта згусцілася ля лесу, стаяла цёмнаю сцяною і, здаецца, усё паўзла-паўзла сюды.

Неяк было нязвыкла ісці па вуліцы соннай вёскі з чужою жанчынаю. Васілец; усё яшчэ чуючы музыку, песні, меўшы добры настрой, думаў, што ідзе не па зямлі, а па воблаках: надта ж добра было на душы.

— Якая ноч! — усклікнула Мая Сцяпанаўна, з гарэзнасцю абсунула з галавы на плечы пуховую белую хустку, расшпіліла шыкоўнае чорнае футра.— Як хочацца спяваць! Хочаце, я ціхенька спяю нешта вам? Толькі дзеля вас аднаго... — яна ўзяла яго пад руку, прытулілася.— Якая ваша самая любімая песня?

Пасля рэзка, пацягнуўшы яго за руку, зайшла наперад, каб зірнуць у твар, пакаўзнулася, паехала на адной назе, перагнулася — і ён гэтаксама паслізнуўся, ледзь устояў на нагах ды ледзь яе ўтрымаў.

— Дзякую, Павел Мікалаевіч,— войкнуўшы, выпрамілася яна.— Але нядобрая прыкмета: падаю перад вамі...— пажартавала і, як убачыла, што ён змаўчаў, толькі ўсміхнуўся, зноў запытала: — Дык якую вы найбольш любіце песню?

— Мне шмат падабаецца песень,— адказаў ён.— Але чамусьці найболей люблю народныя, крышку сумнаватыя, нават самотныя, з нейкаю жальбою... Ды толькі цяпер такіх песень спяваць не трэба...

— Не трэба,— згадзілася Мая Сцяпанаўна.— Так і быць, памаўчым. Няхай у душы будзе песня!..

Яна прамовіла так, і Васілец напраўду адчуў, што ў душы ёсць гэтая песня, ёсць радаснае здзіўленне, нават нейкая вялікая тайна, і ад яе прыходзіла нейкая трывога.

— Божа мой, яны ўсе спяць, не бачаць такой загадкавай ночы, не маюць у душы такой песні! — моцна трымаючыся за яго локаць, тулячыся да яго пляча, прамовіла Мая Сцяпанаўна, пазірала на знаёмыя хаты, да якіх яны падыходзілі, міналі.— І сама не раз у такія ночы спала, не адчувала, што жыццё ідзе, уцякае і што яно цудоўнае!.. Гэта ж шчасце! Вы шчаслівы, Павел Мікалаевіч?

— Шчаслівы,— адразу ж адказаў Васілец, падумаў пра Ларысу, пра сына, пра любімую работу, пра гэтую сённяшнюю гулянку, пра гэтую вось ноч. Здзівіўся, што Мая Сцяпанаўна вось такая. Лічы, аднадумка. Дасюль ён думаў пра яе крыху іначай...

— Самы, самы шчаслівы на свеце?

— Ну, такога я не магу сказаць, бо ўсё ж шмат чаго мне яшчэ не хапае... — усміхаючыся, сказаў ён.— Ды і шмат што сам раблю не так, як трэба. У школе, у жыцці... Здаецца, стараешся працаваць, хочаш ва ўсім быць сумленным, але пройдзе час — і бачыш: не такі ты, дружа, і добранькі... Нешта не дарабіў, недзе схітрыў, некага не выслухаў, некага абразіў, а недзе, дзе трэба была смеласць, змоўчаў... А ўспомніш, як пачынаў тут працаваць, дык аж няёмка: тады здавалася, што я выключны, толькі я адзін стараюся, а ўсе астатнія не стараюцца, але мне зайздросцяць... А цяпер бачыш: старацца то стараўся, але быў наіўны і па-наіўнаму працаваў, што трэба біцца, старацца не толькі ў адзіночку, але і гуртам. Вось тады нечага і даб'ешся... Толькі цяпер, ужо крыху папрацаваўшы, пачынаю разумець Алеся Трахімавіча, чаму ён часта быў незадаволены, хацеў пачаць настаўнічаць спачатку... Так што не самы я шчаслівы, удалы на свеце... А вы? Шчаслівая? Самая шчаслівая?

— Я не ведаю... — прызналася яна.— Здаецца, крыху шчаслівая. Але здаецца: нешта вельмі важнае праходзіць міма. Блізка-блізка недзе, адчуваеш, а вось у рукі не даецца... Уцякае, абыходзіць, да некага другога схіляецца... Але ж не хочацца бачыць, што гэта іменна так, а хочацца кінуцца наўздагон, а то і апярэдзіць, зайсці насустрач... Марыць хочацца, жадаць лепшага... А вам так не хочацца?

— Хочацца,— адказаў Васілец.— Палохае іншы раз прыземленасць, цягне да паэзіі, узнёсласці... І мараў усякіх многа...

Мая Сцяпанаўна замаўчала. Прыціх і ён: якраз падышлі да хаты, дзе ў самы першы год кватаравала Ларыса, дзе ён прападаў, лічы, усе вечары, кахаўся, а пасля за крокаў дзвесце, калі спусціліся з горкі, мінулі цёмны вясковы могільнік, падышлі і да селішча, дзе яшчэ летась стаяла светлая хата, дзе яшчэ летась жыла тут Ларыса, была дзяўчынаю, і ён быў тут свой чалавек, пазнаў шчасце. Васільцу ўсё мігам напомнілася, што тут было, але разам з тым здалося: усё тое — даўні сон, што сам ён даўно ўжо не маладзенькі халасцяк, а бог ведае з якой пары ўжо жанаты, бацька. Але ўсміхнуўся. З сорамам. Пра сваё былое чамусьці заўсёды ўспамінаецца з нейкай цнатлівай сарамлівасцю... Нібы ў цябе ўсё не так было, як у людзей, а горш...

— А вось і мая блакітная маладосць! — усклікнула Мая Сцяпанаўна, калі яны моўчкі мінулі лагчыну, масток і зноў пачалі падымацца на горку, дзе справа ўжо непадалёку стаяла школа.

Мая Сцяпанаўна пазірала на зусім цёмную хату, што стаяла па правай руцэ. З вышыні цьмяна цадзіў святло месяц, высвечваў тыльную, нябачную адгэтуль сцяну, і ад хаты сюды, да вуліцы, ляжаў доўгі цень, што і зацямняў вокны, гародчык.

— Вы гаворыце так, нібы вам ужо сорак гадоў, а то і болей,— усміхнуўся Васілец.

— Сорак не сорак, але ўжо ці будзе тое, што было... — уздыхнула яна,— Ужо ж не вольная, бесклапотная дзяўчынка, а маці. Ужо думаю пра дзіця, пра дамашнюю работу, а не пра хлопцаў, пра гулянкі, маладое шчасце... Але як усё хутка тое маладое прайшло! — заківала галавою.— Як адзін дзень! Як хутка мы пасталелі! А помніце, Павел Мікалаевіч,— ажывілася,— аднойчы — так яшчэ нядаўна, але так ужо і даўно,— як толькі мы пачыналі тут настаўнічаць, мы ўночы сядзелі з вамі во тут па бярвеннях. Уцяклі ўдваіх з Вішнёўкі з танцаў, прыйшлі сюды і сядзелі. Помніце?

— Канечне, помню,— усміхнуўся ён, крышку саромеючыся за сваю такую некалешнюю гарэзнасць.

— І не толькі сядзелі, але і цалаваліся, з заміраннем сэрца чулі, як вярнуліся ўслед за намі Лілія Іосіфаўна і Ларыса Іванаўна... Вашая цяперашняя жонка тады магла б навекі прайсці міма вас, каб я, тады такая маладая, дурная, не выпусціла вас з рук...

— Я думаў, што вы ўжо даўно забыліся пра той адзін-адзіны вечар! — усміхнуўся Васілец.— Як-ніяк прайшлі ўжо не месяц, а гады з той пары. Колькі чаго было пасля таго!

— Такое не забываецца... Забудзецца на час, але потым успомніцца і ные... — са шчырасцю прызналася Мая Сцяпанаўна.

Аж торгнула, затрывожылася сэрца: выходзіць, Мая Сцяпанаўна... Аж боязна самому сабе сказаць тыя словы...

«А я? Развярэдзіла яна і мне душу...»

— Сяджу вось дома, у чатырох сценах, маю адзін і той жа штодзень клопат: мыць полкі, калготы, варыць манную кашу, мыць бялізну. І надакучыла ўсё! Я хачу нечага другога... Каб ведала, што так будзе замужам, дык яшчэ доўга была б дзяўчынаю, яшчэ паспела б ухапіць такое шчасце. Як я не раз зайздрошчу Ліліі Іосіфаўне і Таццяне Сяргееўне! Нічога, што пажылымі выйдуць замуж, затое колькі пагуляюць!

— А яны вам не зайздросцяць, думаеце? — усміхнуўся Васілец.— А што цяжкавата, дык гэта не толькі вам адной. Ларысе вунь яшчэ, можа, цяжэй. Вы ж жывяце з бацькамі, на ўсім гатовым, а мы... Усё толькі самі... Нам толькі можна марыць пра гэткія выгоды...

— У жыцці ўсё цяжэй... Не раз і выгоды — не выгоды... Яшчэ трэба падумаць, каму цяжэй: мне ці Ларысе? У Ларысы вы, а ў мяне Васіль...

— А чым жа ваш Васіль горшы?

— Горшы... Які з яго муж!.. Але не будзем пра гэта: усё ж сёння добры вечар, добры настрой! Вой! — раптам як здзівілася яна.— Чагосьці ў маёй кішэні ключ ад школы! — Яна дастала яго, пакруціла на пальцы.— А ў школе цяпер, мусіць, вельмі холадна і ціха?

Васільцу хацелася сказаць: а давайце падыдзем, адмыкнём і зірнём, як цяпер там. Яго пад'юшчвала і пад'юшчвала гэтая думка, штурхала ступіць да тайны: да яе было так блізка, можа, толькі адзін крок! Зайсці туды было лёгка, але вось выйсці?..

— Хай спіць наша матухна, адпачывае да панядзелка! — пажартаваў ён.

Яны міналі ўжо школьную брамку, і нешта цягнула яго вярнуцца назад, бо тое ж падказвала, што гэта больш не паўторыцца: гэта бывае, можа, толькі адзін раз, прыходзіць як шчасце, як узнагарода за свята ў душы.

— Дзякую, вось вы і давялі мяне жывую і здаровую... — ціха сказала Мая Сцяпанаўна, калі яны падышлі да дома яе свёкраў.

Яна пажартавала, але ў яе голасе чуўся нейкі смутак, нейкі папрок — і гэта яшчэ больш трывожыла душу.

Прыпыніліся ля цёмных варот.

— Ну дзякую, Павел Мікалаевіч,— зноў сказала яна, вызваліла сваю руку, стала насупраць яго, спытала нібы з дакорам: — Ну чаму вы такі, Павел Мікалаевіч?

— Які? — яго апякло сорамам.

— Вось такі... Ну, чаму гэтак любіце сваю Ларысу? — нібы пажартавала яна.— Але я, можа, залішне ўсё гэта! Не буду больш. Сёння я нейкая дзіўная, занадта вясёлая... Магу бог ведае да чаго дагаварыцца... Будзьце здаровыя, дарагі наш Павел Мікалаевіч!

Яна паднялася на дыбачкі, абхапіла цёплымі далонямі яго шчокі, апякла раз-другі пацалункам у губы, нечакана адарвалася, пхнула вароты і, не спяшаючыся, падалася да хаты, усё неяк меншаючы, знікаючы ў раптоўнай цемені...

Як толькі павярнуў з міланьска-сульскай дарогі на сваю сцежку, Васілец убачыў: з акна іхняга пакоя падае ў гародчык святло. Адчуў: не спіць сын, не спіць Ларыса.

«Нібы спускаюся з воблакаў... І траціцца пачуццё тайны, невядомасці, куды яшчэ нядаўна так цягнула. Добра адчуваю: іду вось па зямлі, іду дадому. І няёмка: я весяліўся — жартаваў, танцаваў,— гэтак позна затрымаўся, а Ларыса... Яна не мела гэтага...»

Увайшоў у двор. Пачуў: сын плача.

Адчыніў незамкнёныя дзверы сянец, зашчапіўся, а тады ціха адчыніў яшчэ адны дзверы, ціха зайшоў у хату, паставіў на стале сумку, распрануўся. Зайшоў у свой пакой і ўбачыў, што Ларыса — у незашпіленым ля грудзей халаце, босая, з наплаканымі вачыма — ходзіць і носіць на руках загорнутага ў коц сына, а ён так плача-лямантуе, што хоць ты ўцякай з хаты.

Ларыса са стомаю, адчаем ды з пакутаю зірнула на міг на яго і, відаць, неяк угадала, што ён быў вясёлы, шчаслівы, дык яшчэ болей змаркотнела, пасля адвярнулася і шпарчэй захадзіла па хаце, калышучы сына на руках. І ў гэтую хвіліну яна, здаецца, была вельмі падобна па Васільцову маці, калі тая, як ён добра помніць, вось гэтак уночы насіла на руках яго меншых сястру і брата, плакала разам з тымі...

— Што з ім? — запытаў Васілец.

— Хіба я ведаю... — буркнула Ларыса.— Плача і плача з самага вечара. Рукі мне адарваў, нервы сарваў, што хочацца аддаць яго каму, каб і не бачылі мае вочы, а самой сысці на край свету...

«Значыць, хапіла дык хапіла ёй сёння... — падумаў,— Так, нібы са злосцю ды з крыўдаю на неспакойнага, вельмі ўжо крыклівага ды плаксівага сына, гаварыла яна ўжо не раз, што спачатку аж палохала мяне: што яна гаворыць?! Але хутка заўважыў, што гэта толькі яна так гаворыць. З адчаю. Для палёгкі. Пагамоніць сама сабе, паплача — і выцерпіць: сын супакоіцца. Калі ж ён спіць, а потым акажацца, дык яна бяжыць да яго. Дзе ні была б, што ні рабіла. Пытаецца: «Ну што, сынок?» Цалуе. У хвіліны, калі ён вясёлы, спрабуе «гаварыць» з ёю і са мною, пазірае на нас ды гудзе, смяецца, дык Ларыса цешыцца: «Паглядзі, Паўлік, гэта ж наш сып! І як мы толькі маглі жыць дагэтуль без яго? Скажы, што можа быць даражэй на свеце за гэтую вось яго ўсмешку? Нішто!»

— У-а, у-а...— лямантаваў цяпер сын.

Чуваць было: заварушылася на печы гаспадыня, нервова застукала нагамі ў перагародку.

— Выганіць яна нас з хаты, калі ён такі будзе... — сказала Ларыса.— Не раз ужо скардзілася, што не даём ёй спаць.

— Давай я панашу,— папрасіў Васілец, падышоў зусім блізка да яе.

— На, а то я ўжо рук не чую... — прамовіла яна.

— Ну, што табе, Віктар Паўлавіч, баліць? — як узяў сына на рукі, запытаў Васілец.— Жывоцік баліць? Ці галоўка?

— Ды лячыла яго гэты жывоцік,— сказала Ларыса, села на ложак, са стомаю апусціла галаву.— Хоць, можа, і жывоцік баліць. Бо сёння ўжо не адну, а дзве лыжачкі, яблычнага соку дала. Гэтак з ахвотаю выпіла... выпіў...

Каб у другі раз, пры добрым настроі, дык Васілец пажартаваў бы: ага, агаварылася, сказала не «выпіў», а «выпіла», дык будзе ў нас яшчэ і дзяўчынка. Ларыса тады з жартам замахнулася б на яго рукою і строга сказала б: «Не, што не, то не! Не будзе ў нас ніякай дзяўчынкі. Усё, хопіць!»

Васілец насіў сына, падкалыхваў, спяваў яму ўсе песні, што толькі ведаў, сам стаміўся, падарваў рукі, а сын усё не супакойваўся.

Неўзабаве Ларыса не вытрывала ляжаць, устала і зноў пачала сама насіць, гаварыць з ім, пытацца, што яму баліць, прасіць, каб ён заснуў, і тады яму палягчэе. Сын паплакаў яшчэ з паўгадзіны і ці ад таго, што стаміўся, ці ад таго, што яму пачало лягчэць,— неўзабаве заснуў у Ларысы на руках.

Яна ціхенька паклала яго, соннага, у каляску. На хвіліну затрымалася. І ён падышоў, зірнуў: ці будзе сын спаць?

«І толькі што, калі насіў яго на руках, і вось цяпер, калі ён спіць, калі ён зусім безабаронны, чамусьці ўдвайне адчуваю: мы не толькі бацькі гэтага дзіцяці: маем яшчэ такія вялікія клопаты пра гэтага чалавечка, што цяжка іх і ўявіць... Аж страшнавата: мы, толькі мы павінны зрабіць усё-ўсё, каб сын не хварэў, быў заўсёды накормлены, апрануты, каб быў разумны, шчаслівы... І брыдка: а я сёння больш думаў пра сябе, пра сваё шчасце. Значыць, трэба вучыцца жыць дзеля іншых, шмат чым сваім, можа, і вельмі дарагім для сябе, ахвяраваць...»

— Ну, хадзем спаць, а то заспім заўтра, дык спознішся ў школу,— сказала Ларыса, і яны хутка распрануліся, леглі на ложак, накрыліся мяккай коўдрай.— Ну, як гулялася, гулюн?

— Ды добра,— адказаў ён.

— Гуляў, а пра нас, мусіць, ні разу і не ўспомніў? — спытала Ларыса, прытулілася.

— Успамінаў...

— Каб успамінаў, дык мне хоць разочак ікнулася б... Весяліўся недзе, радаваўся, што вырваўся з гэтай хаты...

«Яшчэ нядаўна хацелася расказаць ёй пра ўсё, што сёння было,— падумаў,— але цяпер, канечне, не варта расказваць пра Маю Сцяпанаўну: Ларыса — стомленая, расхваляваная — можа не так усё зразумець, і ёй будзе яшчэ цяжэй...»

Ларыса неўзабаве заснула, нават усяго і не даслухала. А Васілец і заплюшчваў вочы, і адплюшчваў, слухаў, як дыхаюць сонныя жонка і сын, а сам не мог заснуць. Успамінаў, што было сёння...

14...

— Прабач, браце, пачакай хвілінку. Мне трэба абязацельна схадзіць да дзяцей,— прамовіў Сліж, як толькі зайшлі з Васільцом у настаўніцкую, паставіў класны журнал на палічку і, не чакаючы, што адкажа яму Васілец, вышмыгнуў адгэтуль.

«Я ж думаў не адкладаць, цяпер жа пагаварыць пра Сліжаў урок, дзе толькі што быў. Аж крыўдна: не так трэба Сліжу схадзіць у свой клас, як ён хоча зусім іншага — каб я не гаварыў пра яго ўрок тады, калі будуць настаўнікі... Пра сябе, пра свой гонар, думае, а пра мяне не думае: мне ж дарагая кожная хвілінка. Трэба ж і да сваіх урокаў падрыхтавацца, і яшчэ на ўрок да Таццяны Сяргееўны схадзіць...»

Праз хвілін сем празвінеў званок, і ўсе настаўнікі падаліся ў класы.

— Што — не паддаецца Сліж? — усміхнуўся Іван Сямёнавіч. Ён на міг, выходзячы ўслед за ўсімі, прытрымаўся ў настаўніцкай.— Канечне, кепскі ўрок даў?

— Ды не пахвалішся, што моцны,— адказаў Васілец.

— Ведаю, які з яго спецыяліст... Але бяры, калега, бяры яго ў рукі, пераломвай і гні ў дугу...— усміхнуўся Іван Сямёнавіч,— Не глядзі, што сябра, равеснік... А то ён сядзе табе на шыю, і век будзеш з ім гараваць... Былі ў нас і раней падобныя на яго, але такога... Такога, здаецца, не было...

Іван Сямёнавіч пайшоў; Васілец застаўся ў настаўніцкай адзін.

«Напраўду,— падумаў ён,— мне са Сліжам вельмі цяжка: і Міхаіл Апанасавіч, і Міхась Рыгоравіч — нашмат старэйшыя людзі, лічы, бацькі мне, і Лілія Іосіфаўна, і Таццяна Сяргееўна — амаль равеснікі — прывыклі, што я завуч, слухаюцца, раяцца, просяць калі дапамогі, а вось Сліж ніколі не раіцца, не просіць дапамагчы, стараецца не дапусціць да сябе на ўрок, мець нейкі верх. Ходзіць толькі збоку ды дае парады. І пацешваецца, кепікі ўсякія строіць. Вось так было і пасля зімовых канікул, калі правяраў каляндарныя планы і планы самаадукацыі. Каму параіў нешта змяніць ці зрабіць лепш — усе згадзіліся, а Сліж, хоць і напісаў горш за астатніх, не хацеў правіць, перапісваць, моршчыўся, пасміхаўся, што ўсё ў яго добра. І, маўляў, ты «па-сяброўску» ўсё падпішы — і будзе ціха. І сам я тады, можа, і не змог бы прымусіць яго зрабіць так, як трэба, каб не Іван Сямёнавіч. Той пачуў нашу гамонку і сказаў: «Што ж ты, Уладзімір Пятровіч, падстаўляеш пад удар маладога завуча: прыедзе які інспектар, зірне на твае планы, дык не толькі будзе лаяць цябе, але і папікне завуча, мяне за халатнасць, слабы кантроль». Сліж паслухаў дырэктара».

Ішлі хвіліны за хвілінамі, а Сліж у настаўніцкую не вяртаўся.

«Ну, так жа няможна... — Васілец падняўся, нервова пачаў хадзіць па настаўніцкай, усё чакаючы Сліжа.— Што хоча, тое і робіць...»

Сліж зайшоў сюды праз хвілін пятнаццаць. Лічы, пад канец урока.

Вярнуўся з усмешачкаю, як ён ні ў чым не вінаваты. Але ўсё ж пільна акінуў Васільца позіркам, як пагадаў: крыўдзіцца ці не крыўдзіцца, якая будзе гутарка?

— Усё сваім планам любуешся? — пакпіў Сліж, кіўнуў на разгорнуты тоўсты журнал, на план школы, куды Васілец запісаў тое, што параіў Іван Сямёнавіч, што запісалі ў сваіх выхаваўчых планах класныя кіраўнікі, што сам прыдумаў.— Дзела яснае: свая работа ёсць свая работа. Найлепшы той твор, што сам ты напісаў! Хочацца яшчэ і яшчэ раз зірнуць на сваё: усё ж спрытна напісана. Усебакова, з фармуліровачкамі, будзь здароў, аж ззяе, слепіць вочы! Я некалі надта не чытаў, што пісаў Вяртун, а вот тваё ўсё чытаю. Умееш, жызня мая, пускаць пыл у вочы...— і зарагатаў.

Васілец нічога не адказаў і не ўсміхнуўся, як, можа, таго чакаў Сліж. Зірнуў на Сліжа строга і нахмурыўшыся. Той мігам зразумеў, здаецца, што было ў Васільца на душы.

— Анічога кофта, браце, добра ідзе табе...— Сліж перастаў жартаваць, падышоў бліжэй, акінуў яго позіркам, а потым як памацаў пальцамі чорную шарсцяную кофту з доўгім жоўтым замком пасярэдзіне, з прыгожым каўняром.— Ніна гаварыла, што толькі тры такія на Вішнёўку далі. Вось дырэктару саўгаса, мне і табе...

Прамовіў і пагладзіў сябе па грудзіне — на ім была гэтакая ж самая кофта.

— Добрая кофта, але і добрыя грошы каштуе... — наўмысна так адказаў Васілец.— Але мы, Валодзя, не кабеты, каб шмат пра адзенне гаварыць. Ёсць кофта, дык добра, не было б, дык нешта іншае насілі б. Давай лепш пагаворым пра наш хлеб, вось пра твой урок алгебры...

— Давай мо, Павел, на двор выйдзем,— як не пачуў яго Сліж, пазяхнуў.— Зірні, як во цёпла ўжо грэе сонца, як вот-вот закапае са стрэх. Прэлясць на дварэ!

— Усё гэта добра, Валодзя,— сказаў Васілец, з вялікім намаганнем перасільваючы сваю нерашучасць.— Але ўсё роўна рана ці позна нам трэба пагаварыць пра ўрок.

— Што гаварыць? — зірнуў на яго Сліж, папунсавеў на шчоках.— Урок не самы лепшы, але і не самы горшы з усіх урокаў, што даюцца за дзень у школе. Калі ў сваіх паперах не хочаш запісаць, што ўрок добры, дык напішы так: сярэдні... І не будзем гаварыць. Нашто фармальнасць? Мы ж друззя. Гаворым вот па-дружаску, а ніхто не ведае пра што. Але можам сказаць: па-дзелавому гаварылі пра мой урок... А мы давай пагаворым пра другое. Пра жанчын вось. Прызнайся: тады, калі гулялі ў Ірыны Васільеўны, ты меў што з Маяй Сцяпанаўнай? Неяк удала вы ўдваіх слізганулі з гулянкі, пайшлі разам... Ды яна гэтак тады на цябе пазірала! І мая Ніна заўважыла гэта, казала, што Мая проста сама ліпне да цябе... І, ведаеш, жызня мая, з такою і не грэх... Расцвіла, аж пыша здароўем. Больш вабная, чым Таццяна Сяргееўна... Словам, табе цяпер Лахва. Яшчэ раней, дык дзяўчаты і са мною жартавалі, а цяпер, як ты стаў начальнікам, дык уся ўвага на цябе...

— Я ўжо сказаў дырэктару, што ўрок твой слабаваты... — як не пачуўшы Сліжавых жартаў, сказаў Васілец.

— Гэта ты, Павел, дарэмна. Гэта ўжо не па-дружаску,— прысароміў яго Сліж, з дакорам паківаў галавою.— Адштурхоўваеш друга, ірвеш нашу дружбу...

— І я па-сяброўску, па-першае, не таю ад цябе нічога, па-другое, урок твой сапраўды супярэчлівы, слабы,— Васілец усё яшчэ перамагаў сябе.— Калі буду маўчаць, дык ты і далей будзеш даваць слабыя ўрокі, пакуль нарэшце не патрапіш на інспектара... Тады крыўдзіцца будзеш: а ты ж мне не падказаў... Так што дружба дружбай, а служба службай... Не я ўводзіў правіла для завуча, каб гаварыць пра ўрокі, не я буду гэта зводзіць...

— Але ж і ў дружбе ёсць служба, і на службе ёсць дружба... — не паддаваўся Сліж, усё больш чырванеючы. Потым расслабіў гальштук, адшпіліў пад ім верхні гузік кашулі, пацягнуў за верх жоўты ланцужок і расшпіліў кофту — паказаў круглы, як у цяжарнай жанчыны, жывот,— Так вось павінна быць па-добраму. З другімі, канечне, трэба інакш паводзіцца, як трэба, бо з усімі не зможаш сябраваць... Але са мною...

— Я не гавару, каб мы перасталі сябраваць,— адказаў Васілец.— Я хачу пагаварыць пра твой урок і яшчэ пра тое-сёе...— і сеў за свой стол — насупраць таго месца, дзе некалі любіў сядзець Вяртун. Відаць, гэтаксама зачырванеўся: запалымнеліся шчокі, часцей пачало біцца сэрца. Была яшчэ і нейкая нерашучасць, але заявілася і вялікая сіла супраць гэтай нерашучасці.— Як і заведзена, першае слова табе, Валодзя.

Сліж падышоў да стала, прыпыніўся, зірнуў, нібы завагаўся, што ж рабіць далей? Садзіцца ці не садзіцца? І, відаць, па Васільцовым позірку адчуў, што прыйдзецца і сёння, і пазней здавацца.

Яшчэ раз апаліў гнеўным позіркам. Тарганулася яго правая рука.

«Няўжо ўдарыць?»

Сліж стрымаўся. Не ўдарыў. Падышоў, сеў ля краю стала, паклаў нагу на нагу.

— Я хацеў, каб усё было як найлепш,— загаварыў ён ужо не бадзёрым ды спакойным, а перарывістым голасам.— І, здаецца, усё было някепска. Канечне, было б лепш, каб дзеці больш стараліся... А то каторыя сядзелі як... — ён на хвіліну задумаўся, пазіраў не ў вочы, а некуды ўбок.— Сам жа ведаеш, што ўсе ў нас геніі, каторых вучы ці не вучы — не навучыш... Вот яны і псуюць впечатленія. Хоць настаўнік і стараецца...

Сліж замоўк. Чакаў, што скажа Васілец.

— Дазволь гаварыць шчыра... — прамовіў Васілец яшчэ з хваляваннем, але адчуваючы вялікую прагу сказаць усё, што думае. Каб Сліж усё зразумеў. Змяніўся.

Сліж маўчаў.

«Але і цяжка гаварыць горкую праўду чалавеку, з якім шмат працаваў, знаўся, сядзеў за адным сталом... — падумаў.— А Сліж гэта адчувае, таму і садзіцца мне на шыю... Нехта можа і папікнуць: дык не будзь такі, будзь іншы. Байцом!.. Але ж Сліж вельмі не паслухаецца, не пераменіцца. Дык што тады — кожны дзень з ім вось так канфліктаваць? Год, два, дзесяцігоддзі? Але што гэта толькі смелы сам з сабою, у думках, трэба ж быць смелым і са Сліжом!..»

Сліж са здзіўленнем зірнуў: чаго ён маўчыць? Здаецца, усё зразумеў, спанурыўся: гавары, маўляў, усё, калі ты такі ўпарты!

— Ты вось гаварыў, што не ўсе дзеці стараліся... — сказаў Васілец.— А трэба сказаць, што і ты сам мала стараўся, каб гэты ўрок выйшаў добры... Калі гаварыць па-справядліваму, мала чытаў ты перад гэтым педагагічнай і спецыяльнай літаратуры: адчувалася, што нешта і сам ты цьмяна ўяўляеш, успамінаеш, рашаеш на хаду...

— Вось некалі, калі былі абодва простымі рабацягамі,— перапыніў яго Сліж,— прызнаўся я табе па дурасці раз-другі, што не кожны дзень пішу планы, дык ты во і запомніў, колеш у вочы...

— Канечне, тое-сёе ты мне гаварыў, тое-сёе я ведаю пра цябе і сам,— выслухаўшы, згадзіўся Васілец,— і раней калі-нікалі я табе не раз гаварыў пра гэта і аднаму, і на педсаветах, але ты заўсёды крыўдзіўся. Цяпер я не хачу толькі помніць твае тое, а хачу, каб ты працаваў лепш, дык і хаджу на твае ўрокі. Але пакуль што бачу: няма ў тваёй рабоце сістэмы, прадуманых метадаў, прыёмаў, а неяк усё ідзе на тваіх уроках само сабою, самацёкам, а то нават і прымітыўнай адсябяцінай. Вось і гэты ўрок быў сумбурны, таму і дзеці не маглі разабрацца, чаго ты ад іх хочаш, не стараліся, як ты кажаш... Таму і ведаюць мала, хоць ты наўмысна ставіш высокія ацэнкі, каб можна было лепей падумаць пра тваю працу...

Сліж апаліў яго ненавідзячым позіркам.

— Трэба пераладжвацца, Уладзімір Пятровіч, больш чытаць, больш любіць сваю работу...

— Во ты як! — зноў не выцерпеў, з гневам усміхнуўся Сліж.— Значыць, па-твойму, я горш за ўсіх раблю? Тады недарэмна ты пахвальваеш Лілію Іосіфаўну ды гэтую какетку Таццяну Сяргееўну, якую, можа, ужо не супраць зрабіць сваёй палю... Хочаш, словам, на іхнім фоне мяне зганьбіць... Вот дык дружба, вот дык падзяка за нашу з Нінай дабрату!

— Хоць ты і ўзброены на ўсе выпадкі, хоць і зброя твая паганая, але давай гаварыць толькі пра ўрок, а не пра старонняе... — спакойна прамовіў Васілец.— І хоць можна цяпер па цябе пакрыўдзіцца, але я найболей думаю, як табе памагчы... Іначай я паўтару Вертуновы памылкі...

— Здаецца, не паўторыш... — прамовіў Сліж, закруціўся на крэсле.— Пераскочыш, можа, і Рагатку... Усяму свой час... Апетыты маеш... Відаць, не дае спакою, каб партрэцік твой быў у раёне на дошцы Гонару, каб медалёк які мець...

— Твае абразы — гэта апошняе, чым ты можаш апраўдацца, з чым можаш наступаць? — не даўшы волі злосці, запытаў Васілец.

Сліж бліснуў па ім гнеўным позіркам і напраўду больш не знайшоў ніякіх слоў. Заціх. Пыхкаў толькі ад злосці.

— Так і быць, змоўчу на твае абразы,— сказаў Васілец— Дазваляю, каб ты некалі, калі адумаешся, папрасіў прабачэння. А цяпер давай як настаўнік з настаўнікам гаварыць канкрэтна пра твой урок...

Сліж змрочна ўнурыў галаву, слухаў.

15...

... — Затаіў на цябе наш Уладзімір Пятровіч злосць...— сказаў Вяртун, калі ішлі разам са школы дадому.— Так што сцеражыся...

— Я да яго не прыдзіраюся і не крыўджу яго, а сказаў толькі тое, што павінен быў сказаць...— адказаў Васілец, а сам падумаў: «Але не лёгка далася гэтая сённяшняя размова: нямала яна адабрала нерваў і здароўя. Пылаюць во шчокі, мацней б'ецца сэрца, ды баліць галава... Але ж, мусіць, няможна так жыць, каб толькі шанаваць сваё здароўе?!»

— Правільна ўсё... — прамовіў Вяртун, апусціў вольнаю рукою на вушы шапку, пацёр пахаладнелы ад вялікага марозу нос.— Але Сліж не з тых, хто ўсё разумее... Усміхаецца, лашчыцца, як кот, а адзін чорт ведае, што ён думае... Лічу, што іменна ён на мяне ананімкі ў райана пісаў... Адкуль жа загадчык гэтак усё пра мяне ведаў, усякія паперкі ў руках трымаў? Чаго глядзіш гэтак, думаеш: цяпер ужо і няма ананімшчыкаў? Не звяліся, на жаль, ёсць. Так што неўзабаве чакай якой праверкі... Раз на завуча, які толькі пачаў працаваць, заявіўся сігнал, дык правераць...

— Няўжо я нядобра пачаў працаваць? — запытаў Васілец,— Калі так, дык вы ж старэйшы, падкажыце!

— Ды я не гавару, што ты кепска пачаў,— усміхнуўся Вяртун, утуліў галаву ад ветру, што дзьмуў у твар, апякаў.— Я па-таварыску табе пра другое гавару...

«Нічога,— думаў Васілец.— Усё як і трэба. Не адступаць, не здавацца! Уперад! Якое ж жыццё, які ж ты чалавек без барацьбы?»

Ужо абпаліў твар, вушы ды шыю злосны дзьмухавей, шчыпаў холад і за калені, але Васілец не апускаў на вушы шапку. Наставіў толькі каўнер, пацёр далонню шчокі ды вушы, высока падняў галаву і пакрочыў шпарчэй.

Гаспадыні дома не было, і на кухні яго сустрэла Ларыса. Сёння вясёлая, у новым сінім з белымі кветкамі халаце.

— Я і не чакала цябе,— прызналася яна.— Думала, што і сёння застанешся на другую змену. Прывыкла ўжо, што позна прыходзіш дадому, мала платы прыносіш: трэба ж сыну бацька. Ды і самой дзе надта лепшага знойдзеш?!

— Бачыш, думаю не толькі пра школу, але і пра сям'ю,— усміхнуўся ён,— Бег вось усю дарогу дадому.

— Мані-мані,— пажартавала і Ларыса,— так мы і паверылі табе! У школе такія красуні, не нам раўня...

— Вы ў мяне самыя пекныя,— сказаў ён, прыхіліў Ларысу да сябе. Супакоіўся. Забыўся пра ўсе непрыемнасці.

Ларыса — ці з жартам, ці наўмысна — абмінула яго і пайшла ў свой пакой.

— Нешта ў цябе, як я ўжо каторую пару прыкмячаю, вялікая ваяўнічасць...— усміхнулася яна, адчуваючы, што ён ідзе следам.

— Дзе мне толькі і дзецца? — паківаў ён галавою, зайшоў у пакой і пачаў распранацца, а пасля і разувацца,— Як ні ступі, што ні скажы — адны дакоры! Усе гэткія строгія, усе суддзі! Пра сябе не думаюць, сябе не судзяць, а вось іншага... Упікалі дагэтуль: залішне быў ціхманы ды сарамлівы, нават прыземлены і не ваяўнічы — не змагаўся з ветракамі. І мала шукаў барацьбы. Словам, не гэткі герой нашага часу. Не Лабановіч! Цяпер раптам і ў школе, і дома занепакоіліся: стаў неспакойны. Нават ваяўнічы...

Ларыса стаяла паблізу, маўчала. Усміхалася.

— А я які быў, такі і ёсць. Калі пастражэў, пасур'ёзнеў, дык прыйшла на гэта пара... Усяму свая пара... У школе займеў неспакойную пасаду, а дома... А дома жонка расцвіла, як кветка пасля дажджу, дык хіба я магу цяпер спакойна хадзіць і не заўважаць гэтага?! Не, не магу!

— Ну, ну, смяльчак! — нібы астуджваючы яго, сказала Ларыса.

«А яна, далібог, за апошнія месяцы паправілася, вельмі пахарашэла. І я неяк па-новаму закахаўся ў яе...»

Скінуў з сябе кофту і падаў Ларысе.

— Схавай яе куды,— папрасіў.— Нешта перастала яна мне падабацца.

— Дзівак! — здзівілася Ларыса,— Тады ў цябе няма ніякага густу. Вельмі файная кофта і вельмі добра ідзе табе.

— Усё роўна прыхавай на час,— зноў папрасіў ён.— А Віктар Паўлавіч спіць?

— Спіць,— з уцехаю адказала Ларыса.— Сёння ён быў малайчына: добра паеў, пагуляў. Толькі што вярнулася з ім з двара, пакарміла, дык адразу і заснуў багатырскім сном. Хату вось прыбрала, памыла бялізну, кнігу пачытала.

Васілец падышоў да каляскі: сын — кругленькі на твары, з кірпатым носікам, ружовашчокі — ляжаў на бачку, трымаў у роце смочак і мірна спаў.

Васілец усміхнуўся.

— Ну, што яшчэ падумаў? — запытала Ларыса, падышла да яго і гэтаксама з любасцю зірнула на сына.

— Што я яшчэ крыху люблю вас... — усміхнуўся ён.— Што адпачываю дома, сіл і настрою набіраюся...

— Але ўсяго крыху любіш? А каго ж тады моцна?

— Не скажу,— пацвеліўся ён.

— Чужую жонку? Сябе?

— Не.

— Тады прымусім цябе прызнацца,— усміхнулася Ларыса, папіхнула яго на ложак, навалілася.— А ну гавары, грэшнік, каго моцна любіш?

— Не скажу... — прашаптаў Павел і замоўк: у гэтую хвіліну яго губы сустрэліся з Ларысінымі.

Раптоўна — ці ад таго, што ён толькі што вярнуўся з двара, з марозу і ветру, ці яшчэ ад чаго,— але яму стала вельмі горача ў твар. Суха запалымнелі шчокі, вушы.

— Ты такі і праўда сёння грозны... — прашаптала Ларыса.— Але гаспадыня можа прыйсці. Раскажа ў вёсцы — і з нас смяяцца будуць. «Дзень, а яны...»

— Няхай смяюцца,— задыхаючыся ад пацалункаў, ад прагі пяшчоты і гарачыні, адказаў ён,— Які тут смех, калі я люблю цябе.

— Крыху? — ужо зусім не баронячыся, здаецца, нічога не баючыся, запытала Ларыса.

— Крыху...

— І я цябе люблю крыху, Паўлічак! Абодвух вас, мае мужчынкі! — прашаптала, моцна сціснула рукамі за шыю.— Божа мой, і ніякага страху няма! Хоць зусім жа яшчэ нядаўна думала, што век гэтага не будзе, што ў нас усё ўжо маладое прайшло... Якая ж я была тады яшчэ... нічога не ведала...

— І я... — адказаў ён.— Абое мы яшчэ не ведалі, што нічога не прайшло, што ўсё яшчэ сама будзе...

Пад поўнач разгулялася мяцеліца.

Спачатку падужэў вецер, разгайдаў блізкі лес, прынёсшы з яго цемень, патаемны шум, трывогу, а пасля нагнаў аднекуль сухі, відаць, зярністы снег.

Вось і цяпер гэты снег як шротам секануў па шыбах, споўз долу, ад чаго шыбы выхалоджваліся, станавіліся чыстымі ды празрыстымі, аж да сінізны.

Але ў хаце было цёпла, утульна, і нават неяк добра думалася, што на дварэ гэтак сцюдзёна, што гуляе мяцеліца, але ніяк не зможа дабрацца сюды.

— Ну вось, сшыткі ўсе правераны,— сказала Ларыса. Яна каторую пару ўжо сядзела побач. Падсунула да яго кіпу сшыткаў, паклала наверх чырвоны аловак,— Хадзем, мілы, спаць. Позна ўжо. Беражы здароўе, бо яго на многа яшчэ трэба...

— Яшчэ крыху пасяджу,— адказаў ён.— Вось трэба алгебру пачытаць, бо і заўтра трэба схадзіць на ўрок да Сліжа.

— Вось здабыў ты сабе работу, мой мілы завуч,— прамовіла Ларыса, падышла да яго ззаду, абняла за плечы і горача дыхнула ў шчаку.— Калі быў толькі настаўнікам, дык быў болей наш. А цяпер болей іхні...— яна паклала руку на кнігі.— Так?

— І іхні, і ваш,— усміхнуўся ён.

— Ну і добра. Я цябе люблю. Чуеш? — прашаптала яна, пацалавала ў шчаку.— І буду любіць цябе доўга-доўга. Пакуль буду жывая.

— І я цябе люблю...

Ларыса пайшла да ложка.

А Васілец падсунуў да сябе настольную лямпу, нагнуў, каб яна свяціла толькі перад ім на стале, а каб астатняе святло падала не на хату, а на акно.

А за цёмным акном гуляў, сваволіў халодны вецер ды сыпаўся чысты, колеру беленькай мукі, сухі ды шорсткі снег.

1976-1978