26 чэрвеня 2010 г. в. Зубрэвічы
1
Амаль уся беларуская літаратура ў маёй бібліятэцы з аўтографамі.
Калі ўлічыць, што я ніколі ў жыцці не займаў (дарэчы, і ніколі да гэтага не імкнуўся!) вельмі высокіх пасад і ніхто ад мяне ніколі асабліва не залежаў, то шчырыя, цёплыя, зычлівыя, сардэчныя надпісы на кнігах, прызнанні і пажаданні ішлі, я веру, ад чыстага сэрца: чалавек як думаў, што думаў, тое і пісаў.
Гэтую размову пра аўтографы мне хочацца пачаць з гадоў студэнцтва.
Адным з першых маіх аўтографаў быў сяброўскі надпіс на томіку выбранай паэзіі Пімена Панчанкі, які ў 1956 годзе выйшаў у школьнай серыі. Яго падараваў мне аднакурснік па журфаку БДУ, мой незабыўны сябра Юра Новікаў 15 студзеня 1957 года. У дзень майго нараджэння. Мне — 21 год. Юру — і таго меней: ён з 1938 года. Мы — аднакурснікі. У нас усё яшчэ наперадзе.
Аднак Юра — ужо славуты на факультэце шашыст. Ён усё ведае пра шашкі. Часта наведвае шахматна-шашачны клуб, удзельнічае нават у спаборніцтвах. «Спешу на соревнование», — часта паўтараў ён. «Спяшаюся на спаборніцтва», — усміхаліся мы, тлумачачы яго вельмі частую адсутнасць на лекцыях.
Ага, шашкі ён вельмі любіў. Аднак ён добра ведаў і любіў яшчэ і паэзію. Таму і выбраў для падарунка мне томік Панчанкі.
На ім Юра напісаў: «Івану ад Юрыя ў дзень нараджэння. Спадзяюся, у XX стагоддзі мне прыйдзецца разарыцца на важкі том Івана Сіпакова». Потым падумаў, падумаў — мусіць, ранавата: у XX стагоддзі мы ж ужо жывём! — і прыставіў да XX яшчэ адну рыску: атрымалася «XXI стагоддзе».
Пімен Панчанка. Выдатны паэт. Мы чыталі ў інтэрнаце амаль кожны верш з майго падарунка ўголас:
Я малым хлапчуком палюбіў твае пушчы і нівы,
І блакітныя рэкі, і мора зялёных лугоў.
Ты мяне гадавала, як маці, і рос я шчаслівы,
Не зазнаўшы галечы, з атрадам вясёлых сяброў.
... Я спакойны юнак, можа, нават крыху сарамлівы,
Не пакрыўджу і птушкі, бо знаю: ёй хочацца жыць;
Але тых, хто жадае напасці на край мой шчаслівы,
Я сваімі рукамі без жалю гатоў задушыць.
Верш называецца «Радзіме», і напісаны ён у 1937 годзе, калі Пімену было ўсяго толькі сямнаццаць гадоў. Здавалася б, жорстка. Вельмі нават жорстка. Але паэт прадбачыў тое, што неўзабаве здарылася: ён ужо да вайны пісаў пра вайну!
А «Іранскі дзённік»! Якой нечаканасцю здарыўся тады ён, гэты цыкл, у нашай беларускай паэзіі!
Ідуць бясконца мураўіным гужам
Памераў парадыйных ішакі.
Ні то ў Кабул, ні то да Гіндукуша
Вязуць яны славутыя шаўкі.
А ім насустрач па хрыбтах рудых —
З тысячагоднім стажам верблюды,
З паклажай фантастычнай на гарбах,
З пагардаю сухою на губах.
Мы едзем і паселішчы гартаем,
Нібы старонкі незнаёмых кніг.
І металічны гул размоў гартанных
З налёту да сябе прыўчае слых.
Словам, я быў вельмі ўдзячны Юру за такі змястоўны падарунак.
А потым, усяго праз дваццаць гадоў я меў радасць і гонар атрымаць аўтограф і ад самаго Пімена Емяльянавіча. Панчанка прыслаў мне сваю новую кнігу паэзіі «Крык сойкі», якая выйшла ў 1976 годзе. З вельмі прыхільным да мяне надпісам:
«Дарагому Янку Сіпакову, Чалавеку магутнага творчага патэнцыялу — з верай, надзеяй і ад сэрца. Пімен Панчанка. 29.IX.76 г.»
А ў 1980 годзе я атрымаў ад Пімена Емяльянавіча яшчэ адзін, не менш каштоўны, падарунак — кнігу выбранай яго паэзіі. Яна была з густам выдадзена, яе каляровымі алоўкамі з душою аформіў мастак Барыс Забораў, ад чаго кніга набыла нейкую ўрачыстасць і святочнасць, зрабілася сапраўдным падарункам для нас, прыхільнікаў панчанкаўскай паэзіі. Пімен Панчанка падпісаў яе мне зноў жа са шчырасцю:
«Дарагому Янку Сіпакову, талент якога я люблю. З надзеяй, што ён дасягне сапраўдных вышынь і ў паэзіі, і ў прозе. Асобныя вяршыні ўжо добра відны. Ад усяго сэрца — Пімен Панчанка. 8.IX.80 г.»
Да мяне даходзіла, мне перадавалі, што Пімен Емяльянавіч і праўда чытае мяне, цікавіцца мною, добра гаворыць пра маю паэзію і прозу, спадзяецца на мяне, аднак Панчанка пры сустрэчах заўсёды быў вельмі стрыманы і патрабавальны, як чытач, і таму гэтая яго ўвага асабліва на людзі не выходзіла. Звычайна я пры размовах ведаў сваю мяжу і таму дзіўлюся і зараз, дзе гэта таленавіты фотамастак Валянцін Ждановіч падлавіў такі момант, калі мы, як кажуць, не зважаючы ні на кога, смяемся і пра штосьці вельмі захоплена гаворым...
Еўдакія Емяльянаўна, сястра Панчанкі, жонка Усевалада Краўчанкі, гаварыла маёй жонцы, Раісе Фёдараўне: «Каб вы толькі ведалі, як мой брат вашага мужа любіць — цэніць больш за ўсіх».
Але пра тое, з якою дабратою адносіўся ён і да мяне, і да маёй творчасці, я даведаўся толькі пасля смерці Пімена Емяльянавіча, калі «Полымя» надрукавала яго дзённікі і запісныя кніжкі «Думаю, думаю.»
«З асалодаю чытаю кнігу Я. Сіпакова «Крыло цішыні». Якая наглядальнасць, праўда, розум. Цудоўная мова. Выдатны талент».
Так запісаў Пімен Панчанка ў сваім дзённіку пад 1976 год.
А ў цягніку, які вёз у Маскву беларускіх пісьменнікаў на ўсесаюзны з’езд, Пімен Панчанка гаварыў з Алесем Адамовічам пра тое, хто астанецца ў літаратуры. «Праз некаторы час з усіх гучных цяпер імён застанецца два-тры чалавекі», — сцвярджаў Адамовіч. Пімен Емяльянавіч са свайго пакалення назваў А. Куляшова, І. Мележа, В. Быкава. Сярод майго — Майстра назваў і маё прозвішча.
Прабач мне, шаноўны мой чытач. Даруй мне, што я пішу пра гэта, агучваю такія інтымныя для мяне словы. Можа, гэта і сапраўды нясціпла, можа, гэта і праўда няёмка, але ж які пісьменнік адмовіцца ад такой ацэнкі таго, чаму ты прысвяціў усё сваё жыццё.
І яшчэ думка з дзённікаў Панчанкі: «Мы — вечныя дзеці».
Геніяльна! Па глыбіні — вельмі глыбока і па вышыні — таксама.
Пімен Емяльянавіч выпісвае ў запісныя кніжкі і задумваецца над афарызмам Канфуцыя: «Цяжка злавіць чорную кошку ў цёмным пакоі, асабліва, калі там яе няма».
Якраз у той жа дзень, калі я атрымаў у падарунак томік вершаў Панчанкі, мне падаравалі і яшчэ адну кнігу. Таксама з аўтографам. Таксама выдадзеную ў «Школьнай бібліятэцы». Гэта быў томік вершаў рускага паэта Аляксея Кальцова. З прадмоваю Вісарыёна Бялінскага. З пісьмамі паэта да таго ж Бялінскага, Краеўскага, В. Ф. Адоеўскага, Вяземскага.
Кніга выйшла ў Мінску. Дарэчы, рэдактарам яе была Еўдакія Лось, маладая на той час паэтэса.
А ў кнізе — найвядомейшае:
Что ты спишь, мужичок?
Ведь весна на дворе;
Ведь соседи твои
Работают давно.
І яго « Косарь»!
Раззудись, плечо!
Размахнись, рука!
Ты пахни в лицо,
Ветер с полудня!
Освежи, взволнуй
Степь просторную!
Зажужжи, коса,
Как пчелиный рой!
Молоньёй, коса,
Засверкай кругом!
Зашуми, трава,
Подкошонная;
Поклонись, цветы,
Головой земле!
Наряду с травой
Вы засохнете,
Как по Груне я
Сохну, молодец!
Праўда ж, здорава! Колькі тут энергіі, сілы і, па-руску кажучы, «удали»! Столькі клічнікаў, і ўсе яны, ведаеце, на месцы. Можна было б і болей паставіць. Хораша! І гэтая «молонья»... У рускай жа мове, здаецца, «молоньи» няма. Ды і гэтае: «Как по Груне я сохну, молодец».
А навошта сохнуць? Столькі ж сілы, упэўненасці і, здаецца, радасці жыцця ў яго.
Аднак лёс у Аляксея Васільевіча быў і напраўду нялёгкі, ці, можна сказаць, зусім цяжкі.
Ён сохне па Груні, хоча ажаніцца з ёю. А бацька, купец, гандляр соллю, — супраць. Сястра нагаварыла яму, што Аляксей хоча ажаніцца, каб абабраць бацьку, завалодаць яго грашыма. Вось той і зазлаваў: «Аддам усе сродкі сястры, а ты мяне карміць да самай смерці будзеш».
Бацька не разумее яго. Хоча і сына зрабіць гандляром. Той жа самай соллю.
А Аляксей хворы. У Аляксея сухоты.
Вось як сам Аляксей Васільевіч у пісьме да Бялінскага расказвае пра свае непамыслоты:
«Галоўнае — сястру бацька выдае замуж; у каляды заручыны, а там і вяселле; толькі дакладна не ведаю калі, яшчэ не вырашана: ці пасля новага года, ці на праводную нядзелю. Тут бацька, а больш за ўсё сястра зрабілі са мною дзіўную подласць. Бацька не запрасіў мяне і на савет (чаму я быў вельмі рады); акрамя таго дае за ёю грашыма 3000 руб. Я яму пачаў гаварыць, што абышлося б і без гэтага, а даваць грошы — іх у нас няма, — даўгоў шмат, а плаціць нечым. Ён мне на гэта: «Я выдаю дачку апошнюю, і дам за ёю апошняе, што ёсць. А нечым будзе плаціць даўгоў, прадам дом. Я стары, мне жыць нядоўга, а пра цябе я і не думаю: ты — галава ў мяне. Пасля гэтага вяселля жаніся сам, кармі мяне, маці: а не ажэнішся — праганю з двара».
І хто б, вы думаеце, падараваў мне гэтую кнігу варонежскага паэта? З такім вось аўтографам: «Івану Сіпакову ад паклонніка яго паэтычнага таленту ў дзень нараджэння. Рыгор Барадулін».
Ага, гэта ён, Грыша Барадулін. Сваіх кніг у нас, маладых, пачынаючых паэтаў, тады яшчэ не было, дык мы шчодра раздавалі, дарылі сябрам тамы класікаў. Што, Грыша захапляўся Кальцовым? Не ведаю, не помню. Ведаю толькі тое, што ўсе мы тады шукалі сябе і маглі павярнуць у любы бок — хто да Кальцова, хто да Ясеніна, хто да Коласа. Аднак усе мы, на вялікую радасць, заставаліся самі сабой.
З Грышам мы жылі ў адным пакоі ў інтэрнаце па вуліцы Бабруйскай. Наша акно якраз выходзіла на чыгуначны вакзал. А цягнікі тады яшчэ ва ўсю свісталі, рыкалі, галасілі, а ўночы мы часам прачыналіся ад настойлівага напамінку: «Граждане пассажиры, через пять минут отправляется поезд на.» Маскву, Калінінград, Адэсу, Віцебск. Ці не ад гэтага напамінку, што ўвесь час нехта некуды едзе, і нарадзіўся ў Рыгора Барадуліна яго славуты студэнцкі верш «Трэба дома бываць часцей»?
Увесь ранні Рыгор Барадулін у маёй бібліятэцы з аўтографамі. Са шчырымі, дарчымі надпісамі. Думаю, я не памылюся, калі скажу, што Рыгоравы аўтографы — самыя эмацыянальныя.
«Дарагому Янку Сіпакову — паэту ва ўсіх адносінах і шчыраму сябру. Успомні, дружа, студэнцкія гады і наш 54-ы. З пажаданнем Нёмана радасці і Мінскага мора натхнення! Твой сябра Рыгор Барадулін».
Так падпісаў мне Грыша сваю першую кнігу «Маладзік над стэпам».
Рыгор падчас летніх канікулаў разам з атрадам студэнтаў з БДУ ўдзельнічаў ва ўборцы цаліннага хлеба ў Кустанайскай вобласці. Адтуль ён прывёз шмат добрых вершаў, якія і сталі асноваю яго першага зборніка паэзіі. Сярод іх была і жартаўлівая «Кухня Насці», якая падабалася тады ўсім — і чытачам, і крытыкам.
Але ж у зборніку былі і іншыя, ужо вядомыя па ранейшых публікацыях, цудоўныя вершы: «Як захліпнуўся ад радасці жаўранак», «У роднай хаце», «Світанняў я з табой не сустракаў».
Яшчэ больш эмацыянальным быў Рыгораў надпіс на кнізе «Неруш»:
«Мой любы, мой дарагі Янка! Дзякуй за самае шчырае (дужа перабольшанае) слова пра мяне. Дружба наша, спадзяюся, век будзе жыць! Няхай жыве Віцебшчына! Янка, вочы маёй маці і маёй сям’і заўсёды пагодзяць твой, твой дзень. Рыгор. 68 год (запознена)».
Справа ў тым, што я не змог дачакацца — хацелася хутчэй пачытаць! — калі Рыгор падпіша мне сваю новую паэтычную кнігу «Неруш», набыў яе ў кнігарні сам: так, мы з нецярпеннем, як сваіх, чакалі выхаду новых кніг нашых равеснікаў.
Кніга ўразіла мяне, захапіла. Найперш сваёю пабудоваю, цэласнасцю, прадуманасцю. Дарэчы, і я таксама ўвесь час, як заўважылі потым крытыкі, імкнуўся «думаць кнігамі».
Кніга, па сутнасці, мела аж пяць загалоўкаў: «Начныя азярыны», «Еўразія», «Рута-Мята», «Угаманіўся бор», «Шчыравала пчала». А з першых літар іх узнікала і галоўная назва кнігі «Неруш».
Кніга легла мне на душу, і я лёгка напісаў на яе рэцэнзію, а «Маладосць» таксама лёгка і хутка надрукавала мой водгук.
Мне спадабалася кніга, Рыгору, дарэчы, ужо аблашчанаму крытыкаю, — мая рэцэнзія. Такім чынам я атрымаў ад Барадуліна яшчэ адзін экзэмпляр «Неруша».
Быў Рыгор яркі і ў іншых сваіх аўтографах.
«Любы Янка — мой самы лепшы сябра, наогул, харошы! Знаю, што ты не ведаешся з халтурай. Люблю цябе! Рыгор. 2.I.67 г.», — напісаў ён мне на кнізе «Аист на крыше», якую ў перакладах Ігара Шклярэўскага выдаў «Советский писатель».
А на таненечкай кніжцы «Сенакос», што выйшла ў Рызе ў перакладах Віктара Леўзімнеека на латышскай мове, Рыгор прызнаўся: «Таму, які самы шчыры і першы друг мой (веру, што да скону) — Янку! Рыгор, Мінск. Зіма 68-га года».
Рыгор у маладосці — ды і заўсёды! — быў цікавы, арыгінальны, непаўторны.
Працую ў «Вожыку». Мне прыносяць тэлеграму: «Вожык». Янку Сіпакову. Да запатрабавання. Дзякуй. Рыгор. І адрас: недзе ў тайзе, ці ў нейкім іншым гіблым месцы. Я ведаю, што гэта значыць: Грыша абязгрошыўся! Іду на пошту і пасылаю грошы. Каб ён атрымаў іх у той жа дзень!
А як Рыгор Іванавіч павіншаваў мяне — як заўсёды бліскуча! — з маім шасцідзесяцігоддзем у «Звяздзе»! Маленькаю мініяцюраю, якая для мяне сталася вялікаю:
А неаб’езджаны Пегас
Каля Зубрэвічаў падкову
Згубіў
І ў рукі Сіпакову
Патрапіла падкова ў час.
І Янка ў творчыя пакуты
Пайшоў, як зубр.
Але падкуты.
А самы першы і самы дарагі мне і сёння аўтограф я атрымаў яшчэ школьнікам. Ды які аўтограф! Цуд! Ды ад каго! Ад самой Уладзіславы Францаўны Луцэвіч — жонкі Янкі Купалы! Ды на якой кнізе! На другім томе Збору твораў Песняра! Ды дзе! У музеі Янкі Купалы!
Жонка самога класіка беларускай літаратуры, якога тады я вывучаў у школе, мне, вучню Зубрэвіцкай дзесяцігодкі, што ад купалаўскіх Ляўкоў знаходзіцца ўсяго толькі за нейкіх дзесяць кіламетраў, зрабіла такі шыкоўны падарунак!
У Мінск, у музей Янкі Купалы я ездзіў «зайцам» — на даху вагона. Грошай не было, а падарожнічаць хацелася. Вось я прыдумаў такую форму «перасоўвання» — на вагонах. І куды толькі не наведваўся такім чынам! Пазней нават дакументы для паступлення ва ўніверсітэт зноў жа вазіў на даху вагона.
«На ўспамін аб Ляўках», — напісала на купалаўскім томе Уладзіслава Францаўна. І паставіла дату: 29.VII. 53 г.
Мне тады было сямнаццаць гадоў.
Уладзіслава Францаўна сама паказвала мне, хлапчуку, — аднаму! — музей, сама вадзіла ад экспазіцыі да экспазіцыі, расказвала пра Янку — толькі так яна называла свайго мужа: «А Янка быў». «А Янка сказаў». «А Янка бачыў»...
Яна хацела пакарміць мяне, але я сціпла адмовіўся: маўляў, у мяне ёсць тут знаёмыя, і я прыехаў да іх. І потым пашкадаваў, што адмовіўся: тую палавінку буханкі хлеба, якую, паснедаўшы раніцою, схаваў у кустах маладога, толькі што насаджанага купалаўскага парку — адны пруцікі! — здаецца, непадалёку ад таго месца, дзе пазней узнікне фантан з дзяўчатамі, якія пускаюць вянкі, — я ўжо не знайшоў: мусіць, раней за мяне хлеб адшукалі птушкі ці сабакі...
Цёця Уладзя купіла мне білет у цырк — нейкае заезджае шапіто з матацыклетнымі гонкамі ў коле, раскінуўшы свой брызентавы шацёр у парку імя Горкага, — свайго цырку ў Мінску тады не было, — якраз давала свае прадстаўленні.
А ўвечары, калі сцямнелася, пайшоў на вакзал...
Дадому з Мінска я дабіраўся таксама на даху вагона — гэтак жа, як ехаў у Мінск. А на даху ж, калі ты пераскокваеш з вагона на вагон, ратуючыся ад тых, хто цябе ловіць, каб ссадзіць, патрэбны не толькі ногі, але і вольныя рукі. Таму я падарунак Уладзіславы Францаўны паклаў за пазуху — тужанькая гумка ўнізе футболачкі, ведаў, не дасць кнізе выпасці.
Як я ганарыўся гэтым падарункам тады, яшчэ вучнем! Г анаруся ім і сёння: то ж сама цёця Уладзя падпісала мне кнігу нашага Прарока!
А пазнаёміўся я з цёцяю Уладзяю ў Ляўках.
Было лета 1952 года. Беларусь святкавала сямідзесяцігоддзе з дня нараджэння Янкі Купалы. Мы, школьнікі, толькі што скончылі восьмы клас. Хтосьці з нас, здаецца, Толя Круцікаў, вычытаў у раённай газеце, што ў Ляўках адбудзецца свята паэзіі ў гонар гэтага юбілею, на якое прыедуць знакамітыя госці з Мінска. І мы ўчатырох — Толя Круцікаў, Міша Сліжоў, Лёша Ермакоў і я — пайшлі пехатою ў Ляўкі.
Памятаю лясную дарогу праз урочышча, якое называецца Коззе, — яшчэ халаднаватую значы. Памятаю, як ужо з раніцы нагрэты, нібы прысак, дарожны пыл на палявой дарозе за Герасімоўшчынай апякаў босыя ногі. Памятаю, як на пароме, на якім пераплывалі каля Александрыі праз Дняпро, конь, запрэжаны ў калёсы, чамусьці вельмі задумліва глядзеў у ваду. Памятаю, як на беразе мы доўга, спрачаючыся, выбіралі сцяжыну праз кустоўе, праз вербалозы, па якой трэба ісці, каб патрапіць у Ляўкі, — дзівакі, мы тады яшчэ не ведалі, што ўсе яны прывядуць нас менавіта туды, куды нам і трэба — да былой дачы Песняра.
Цёця Уладзя ўразіла нас сваёй прастатою, зычлівасцю, дабрынёю. Нам адразу ж здалося, што мы ведаем яе вельмі даўно, што яна нібыта наша аднавяскоўка. Яна пра ўсё распытвала ў нас, усім цікавілася, уважліва слухала тое, што мы расказвалі і пра Зубрэвічы, і пра зубраўцаў, што нам здалося: цёця Уладзя была ў нашай вёсцы! І мы нават адважыліся спытаць у яе пра гэта.
— Не, не была, — усміхнулася яна. — Чуць — чула, але не была, — і, паглядзеўшы чамусьці на мяне, і, мусіць, убачыўшы, што мне больш за ўсіх хочацца, каб яна сказала «была», са шкадаваннем дадала: — І Янка таксама не быў...
Але ж яна чула пра маю вёску! І Янка Купала, вядома ж, таксама чуў пра Зубрэвічы!
Уладзіслава Францаўна была такая ж ужо клапатлівая з намі — як маці: хлопчыкі, хлопчыкі... Калі мы сказалі пра гэта Анатолю Астрэйку, які быў на гэтым свяце і таксама здаўся такім ужо свойскім зубрэвіцкім дзядзькам, ён, пыхкаючы цыгарэтаю, усміхнуўся:
— А яна, хлопцы, для ўсіх нас як родная маці. І нас, старых, яна таксама хлопчыкамі заве.
Пазнаёміліся мы тады і з Васілём Віткам, які на той час быў вядомы як аўтар п’есы пра Янку Купалу «Шчасце паэта». Нам ён запомніўся сваім інтэлігентна-далікатным, загадкава-таямнічым выглядам. Ён з дабрынёю ўсміхаўся праз акуляры і больш маўчаў, але за гэтым маўчаннем адчуваліся многія веды і мудрасць.
Мы сядзелі на траве перад самаю сцэнаю, якую на паляне каля лясніцтва змайстравалі перад святам — дошкі яшчэ свежа пахлі смалою.
Уяўляеце, з якім захапленнем слухалі мы ўпершыню ў жыцці жывых паэтаў!
На развітанне цёця Уладзя пажадала нам, цікаўным, добра вучыцца і запрашала ў Мінск, да яе ў «Янкаў музей».
— Хлопчыкі, я ўсё вам пакажу і пра ўсё раскажу.
Хлопцы не адважыліся на такую дарогу, і таму ў купалаўскі музей я, як бачыце, паехаў адзін.
Развітваючыся са мною ў сталіцы, Уладзіслава Францаўна зноў жа сказала, раіла ўжо мне аднаму:
— Хлопец, табе трэба вучыцца. Закончыш школу, прыязджай у Мінск, паступай ва ўніверсітэт.
І я прыехаў. Зноў жа на даху вагона. І паступаў у БДУ. Але не спраўдзіў спадзяванняў Уладзіславы Францаўны — не прайшоў па конкурсе: з сямі прадметаў, якія мы здавалі на ўступных экзаменах, пяць я здаў на выдана, а па двух — атрымаў чацвёркі. Прымалі ж толькі з адною чацвёркаю...
Паступіў я на журфак БДУ ўжо на наступнае лета, папрацаваўшы год літсупрацоўнікам у Шклоўскай раённай газеце.
Цёця Уладзя цікавілася, я адчуваў, лёсам «зубрэвіцкага мальца».
Рэч у тым, што я яшчэ школьнікам напісаў просценькі, вучнёўскі верш «Ляўкі», і ён спадабаўся Уладзіславе Францаўне. Яна ўключыла яго нават у зборнік матэрыялаў аб жыцці і дзейнасці паэта, які пад грыфам Акадэміі навук Беларускай ССР і пад рэдакцыяй Пятра Глебкі выйшаў у 1955 годзе.
І потым, калі адбывалася Рэспубліканская нарада маладых пісьменнікаў Беларусі, па яе прапанове Саюз пісьменнікаў БССР уключыў і мяне ў спіс удзельнікаў.
З тае нарады ў мяне захоўваецца, як вельмі дарагая рэліквія, фотаздымак з Якубам Коласам. Ён даволі такі вядомы, друкаваўся шмат у якіх, нават энцыклапедычных, выданнях: дзядзька Якуб і мы, як птушаняты, абступілі яго з усіх бакоў — Толя Клышка, Грыша Барадулін, Гена Бураўкін, Вася Зуёнак, Сеня Блатун, Жэня Крупенька, я і іншыя пачаткоўцы.
I аўтографам Уладзіславы Францаўны Луцэвіч я вельмі ганаруся і сёння берагу яго, даражу ім і шаную як святыню.
Такім было маё адкрыццё купалаўскіх Ляўкоў.
Прыкладна ў той жа час да Купалы спяшаўся і дарагі мой зямляча Валодзя Караткевіч з Оршы.
Чытаю ў «Летапісе» жыцця творчасці Караткевіча», які рупліва склаў нястомны даследчык асобы майго земляка Анатоль Верабей (Збор твораў у васьмі тамах. Том 8, кн. 2):
«1952 год. Чэрвень.
Наведаў разам з сябрам — аршанцам, студэнтам Беларускага політэхнічнага інстытута В. Краўцом Вязынку, дзе нарадзіўся Янка Купала. Пасля паездкі даслаў нарыс «Вязынка» і суправаджальны ліст жонцы Янкі Купалы Уладзіславе Францаўне (Рукапіс, 9-я папка хатняга архіва)».
Бачыце, ён з сябрам едзе ў Вязынку, а я з хлапцамі — іду ў Ляўкі.
Эх, не перакрыжаваліся тады дарогі, а то можна б было разам, калі б падружыліся, з’ездзіць і туды, у Вязынку, і сюды, у Ляўкі...
Васіля Вітку я запомніў з тае сустрэчы ў Ляўках. Ён жа мяне, хлапчука, не запомніў: нам потым давялося знаёміцца нанава. Аднак наша дружба, не зважаючы на розныя ўзросты, узнікла неяк сама сабою і не ведаю як і на чым зблізіла нас.
Яго аўтографаў таксама шмат у маёй бібліятэцы. I яны зноў жа далікатнапрыхільныя.
За амаль дваццаць гадоў, якія мінуліся з часу майго хлапчуковага знаёмства з жывымі паэтамі, Васіль Вітка зрабіўся слынным дзіцячым пісьменнікам (і дарослым таксама!), рэдактарам часопіса «Вясёлка», аўтарам вясёлай «Азбукі Васі Вясёлкіна» — прыдуманага ім і здзейсненага ім жа персанажа — свавольніка.
Васіль Вітка — увесь з афарызмаў, трапных выразаў. Узгадваю па памяці:
Шатавіла — матавіла
Па-турэцку гаварыла.
Усё шукала Беларусь
У Афрыцы і ў Азіі.
Ах ты непаслушка,
Давай сюды вушка.
Сваю афарыстычную паэму «Беларуская калыханка», якая асобнаю кнігаю выйшла ў 1971 годзе, Цімох Васільевіч падпісаў мне:
«Дарагому Івану Данілавічу Сіпакову з любоўю і ўцехай, што Вы ёсць на свеце. Васіль Вітка».
Ага, зноў няёмлюся, ага, зноў перапрашаю цябе, шаноўны мой чытач. Але ж. Так напісана.
На наступны год я атрымаў ад Віткі яго новы аўтограф. На кнізе «дарослых» вершаў «Праводзіны лета»:
«Івану Данілавічу Сіпакову, душэўна дарагому мне паэту і сябру. Віншую з узяццем новай творчай вышыні — стварэннем цудоўных славянскіх балад, якія магутна і самабытна загучалі ў нашай паэзіі. Дзякую Вам! Васіль Вітка.
16 чэрвеня 1972 г.».
А «Чытанку-маляванку» Цімох Васільевіч падпісаў нам з сынам:
«Сіпакову Янку
Пасылаю — маляванку,
Пасылаю з напамінам,
Каб удвох з Сяргеем — сынам
Аб’ядналіся ў суполку
І пісалі у «Вясёлку»
Вершы, казкі, байкі, песні,
А як выйдзеце на пенсію, —
Вам і ўнукам, ей жа права,
Будзе ўцеха і забава!
Васіль Вітка».
9 лютага 1972 г.
У гэтай кнізе зарыфмавана літаральна ўсё — нават падзагаловак:
Лалакі — ладкі,
Лічылкі — загадкі,
Байкі — самагудкі,
Жарты, перакруткі,
Казкі, пацешкі,
Вясёлыя ўсмешкі.
Поўныя як вока рыфмамі ў пацешках, але іх не заўважаеш — такія яны натуральныя:
Вам, цяляткам, мала кавы,
Вельмі мала чаю —
Выпіце лепш малака вы,
З’ешце малачаю.
А траву пакажу,
Дам вам сена па кашу.
А скорагаворкі!
Хвошча, хвошча дождж.
Воўк схаваўся ў хвошч.
Хвост пад хвашчом,
А сам пад дажджом.
Колькі часу прайшло, а яго паэзія — жывая. Васіль Вітка, здаецца, і цяпер найлепшы наш пісьменнік сярод тых, хто пісаў і піша для дзяцей.
«Чытанка-маляванка» зачытана, нават замалявана. Спачатку Віткаву кніжку чытаў сын з сябрамі, а потым унучка з сяброўкамі. Думаю, каб убачыў яе такою, Цімох Васільевіч быў бы рады: ого, дык гэта ж так папрацавала ягоная чытанка-маляванка!
На той час я з «Вожыка» перайшоў на працу ў часопіс «Маладосць», а ён, як і «Вясёлка», знаходзіўся ў памяшканні ЦК ЛКСМБ, і таму Цімафей Васільевіч, галоўны рэдактар «Вясёлкі», часам заходзіў да мяне ў «Маладосць», каб, як ён сам жартаваў, пасядзець, памаўчаць.
Мы сядзелі, няспешна «маўчалі», і мне неяк само сабою было вельмі ўтульным і светлым гэтае «маўчанне».
Мусіць, і Цімоху Васільевічу было гэтаксама спакойна са мною, бо на першым томе сваіх «Выбраных твораў у 2-х тамах» ён напісаў:
«Івану Данілавічу Сіпакову — сябру і суседу па працы, з якім заўсёды радасна і пагаварыць, і пасядзець, і памаўчаць. Васіль Вітка. 15 кастрычніка 1973 г.»
Вось такою была наша дружба. Мы дружылі шчыра, спакойна, з агульнай дабратою, хоць між намі, прызнаюся, і муляла крыху адна невялічкая дробязная стрэмка, якая часам міжволі, сама сабою нагадвала пра сябе.
У 1961 годзе на Прэзідыуме Саюза пісьменнікаў Беларусі мяне прымалі ў члены СП. За адзіную, таненечкую — усяго 50 старонак! — кніжачку «Сонечны дождж». Канечне ж, яшчэ не спелую, зразумела ж, яшчэ не дасканалую — першая ж. Хоць у кніжкі, здаецца, ужо было ўсё: і вельмі строгі закрыты рэцэнзент на рукапіс — сам Рыгор Бярозкін! — і ўхвальная рэцэнзія Анатоля Клышкі ў «Літаратуры і мастацтве». Рэкамендацыі мне далі Аляксей Русецкі, тагачасны старшыня секцыі паэзіі СП, Рыгор Барадулін і мой зямляк з Барані, нядаўні дырэктар цвіковага завода Уладзімір Корбан.
Члены прэзідыума тады галасавалі яшчэ адкрытым галасаваннем — проста падымалі рукі: хто за, хто супраць.
I як жа я быў узрушаны, калі адным з траіх, хто галасаваў супраць мяне, быў і ён, Цімафей Васільевіч. Васіль Вітка, з якім пазнаёміла нас, хлапчукоў зубрэвіцкіх, цёця Уладзя ў Ляўках. Броўка галасуе за, Панчанка — за, Мележ — за. А ён — супраць.
Канечне, Цімох Всільевіч таго выпадку не запомніў — падумаеш, нейкі нязначны эпізод у такім імклівым жыцці.
А перада мною, буду шчыры, не-не ды і ўзнікала ягоная рука, не высока, але ўсё ж упэўнена паднятая ўгору. I беленькі, чысценькі манжэцік, што вытыркнуўся з-пад крыху апушчанага рукава...
Аднак мы з Цімафеем Васільевічам ніколі не гаварылі пра гэта: ён — не памятаў, а я — лічыў дробязным варушыць тое, даўняе і не вартае клопатаў.
Я вельмі даражыў нашай дружбаю!
Прыходжу неяк на працу ў «Маладосць» крыху пазней, а мне хтосьці — ужо не памятаю хто — і кажа:
— Заходзіў твой Вітка. Ну і даў нам прачуханца.
— За што? — пытаюся.
— Казаў, што мы няправільна размяшчаем у часопісе матэрыялы: самыя цікавыя і арыгінальныя ў канец запіхваем, а наперад высоўваем слабейшае.
— А я тут пры чым?
— Ён казаў пра твой нарыс пра Грузію, пра «Зямлю перад кветам». Вельмі хваліў яго. Гаварыў, што такімі матэрыяламі варта адкрываць нумар, а мы яго на заканчэнне паставілі. Замест гумару.
На маё пяцідзесяцігоддзе Цімох Васільевіч адгукнуўся задумлівым вершам:
ТАЙНА ЗЯЛЁНАЙ МАЛАНКІ
Янку Сіпакову
Колькі ў нас Янкаў на Беларусі!
Цешуся ўсімі і ганаруся.
Рад, што між імі ёсць месца для Янкі,
Адзінага, хто ведае тайну маланкі!
Як не парадавацца рацэ,
Што з вытокаў свайго
Выбежыць,
Нібы жарабятка,
На луг,
На прастору!
Як не парадавацца руцэ,
Што пастушшаю дратаванкай
Даўгой
Выкрасае маланку
Зялёную
З каменя,
З даўніны сівой I сірочага гора!
Веру руцэ паэта,
Якая трывала
Трымала
Сякеру,
Касільна,
Цапільна
I млён.
Такі не пакіне прагала,
Кожны лапік дагледзіць дбала.
Кожнае каліва выхадзіць ён.
Каструбаваты радок,
А які гарачы,
Змалку родны,
Як баразна.
Пласт за пластом гартаю,
Ворыва перабіраю,
Прабачце, калі не ўтрываю,
Па-старэчы Над нечым Заплачу, —
Не часта ў кожнага з нас бывае
Зімою вясна!
2
Дзіўна, але ў пяцідзясятых гадах мінулага стагоддзя быў нейкі пэўны час, калі аддзяленне журналістыкі філалагічнага факультэта БДУ, на якое штогод і набіралася ўсяго толькі нейкіх 25 чалавек, паставіла ў беларускую літаратуру вельмі шырокую кагорту неверагодна таленавітых пісьменнікаў, што ў нашым родным прыгожым пісьменстве занялі сваё высокае і асобнае месца.
Курсам вышэй ці курсам пазней, хто толькі што паступіў на першы курс, а хто ўжо і заканчваў універсітэт, вучыліся разам, жылі побач у інтэрнатах тыя, хто неўзабаве зробіцца гонарам роднай літаратуры: Іван Пташнікаў, Анатоль Вярцінскі, Іван Чыгрынаў, Вячаслаў Адамчык, Міхась Стральцоў, Уладзімір Дамашэвіч, Віктар Карамазаў, Рыгор Барадулін, Генадзь Бураўкін, Юрась Свірка, Васіль Зуёнак, Сымон Блатун, Барыс Сачанка, Анатоль Кудравец, Мікола Гіль, Ігар Хадановіч — дарэчы, я і сёння памятаю Ігарава першае апавяданне: лета, воз сена, на ім яны, хлапчук і дзяўчынка, і ў іх на дваіх адзін яблык... І ўсё так ласкава, так далікатна напісана, расказана, паказана.
Тады ж вучыліся і Анатоль Клышка, будучы аўтар беларускага «Буквара», і даследчык беларускіх летапісаў Вячаслаў Чамярыцкі, і высокі знаўца беларускага тэатра Анатоль Сабалеўскі, будучы мовазнаўца і фалькларыст Янка Саламевіч, рэжысёры Ігар Дабралюбаў і Віктар Дашук.
Выкладалі на філфаку нядаўнія яго выпускнікі Ніл Гілевіч, Алег Лойка, Іван Навуменка — яны неяк не адасобліваліся ад студэнтаў: разам жа шукалі сябе, свой шлях у літаратуры.
Інтэлектуальны, высокамаральны асяродак — было з кім і было пра што пагаварыць.
Часам наязджаў у Мінск з Гродна малады паэт Пятрусь Макаль. Нечаканыя для беларускай літаратуры вершы пачаў пісаць студэнт медінстытута Алесь Наўроцкі — яго часта можна было сустрэць у нашым інтэрнаце, у нашым пакоі: сам Алесь у дыскусіях не ўдзельнічаў асабліва, але слухаў усіх вельмі ўважліва. У педінстытуце хораша заявіў пра сябе студэнт Раман Тармола. У інстытуце замежных моў піша вершы яшчэ для сябе, аднак настойліва вывучае англійскую мову, каб потым бліскуча перакладаць Кіплінга, Яўген Міклашэўскі. У Оршы ўжо настаўнічае выпускнік Кіеўскага ўніверсітэта Уладзімір Караткевіч — да нас з Оршы даходзяць магутныя раскаты ягонай паэзіі.
Мы ішлі ў літаратуру не па адным. Мы ўрываліся ў літаратуру ўсе разам — гуртам, выраем, моцнаю хваляю, усім пакаленнем. Нам так было зручней, цікавей, весялей, радасней. І чым больш было ў нас паплечнікаў, тым упэўненей мы сябе адчувалі: расце наша родная літаратура! Заўсёды думалі мы не толькі пра свае творы, але і пра літаратуру.
Мы радаваліся кожнаму поспеху сваіх сяброў, а сябры — нашаму. Хочацца сказаць, што мы не зайздросцілі адзін аднаму. Але ж... гэта будзе няпраўда. Вядома, зайздросцілі! Але гэтая зайздрасць была не злая і зацятая, а добрая. Мы зайздросцілі поспехам сяброў, але адначасова і радаваліся ім: то ж багацее наша паэзія, глыбее наша проза!
Грыша Барадулін напісаў свае вершы «У верасня ёсць свой адметны пах» і «Паляць бульбоўнік». Зайздросцілі. А чаму я да гэтага не дадумаўся: і ў нас жа таксама паляць бульбоўнік, і я ж ведаю гэты пах...
Атрымаліся ў Анатоля Вярцінскага своеасаблівыя шэдэўры «Дынамік» і «Статак вяртаецца з поля» — зайздросцілі. Дык і я ж гэта ведаў. Гэта ж ляжала на самым відным месцы. Радыё, старая, няма з кім пагаварыць. А з радыё і пагаворыш, і паплачаш, і паспяваеш... Ну, а «Статак вяртаецца з поля» — дык і ўвогуле... Усе ж мы штодня бачылі гэта, сустракалі сваіх каровак, і яны бралі з нашых далонек хлеб... Але дадумаўся, бачыш, ён, а не ты.
А Васіль Зуёнак... Бачыце, «ніхто не пачуў: яблык упаў дасвеццем — ля Халопеніч, на Беларусі»... Ды чулі мы, чулі, Васіль, як падае той яблык! Але ж пра галоўнае пачуў толькі ты адзін: «Ніхто не пачуў, а шар зямны здрыгануўся»... Высокі паэтычны слых!
А ў наш студэнцкі час вельмі папулярным між моладзі быў ягоны верш «Студэнцкі чамадан»:
Можа, хто і пасмяецца з верша:
Вось хлапец знайшоў здзівіць чым свет!
Толькі ж гэта я кажу не першы:
— Чамадан мне — як курцу кісет.
Паглядзі — чаго няма ў ім толькі:
Тут Купалы кніжка і Бальзак,
Тут буфет студэнцкі мой, паколькі
Без яго не пражывеш ніяк.
Думаў, Васіль Васільевіч не ўключыць у свае выбраныя творы гэтага студэнцкага верша. Адгарнуў томік «Час вяртання», які выйшаў у «Бібліятэцы беларускай паэзіі» і які Зуёнак падпісаў мне: «Дарагому Янку Сіпакову — паэту, якога люблю, празаіку, якому зайздрошчу, па-сяброўску», і ўзрадаваўся: ёсць! Ёсць «Студэнцкі чамадан» нават у гэтым ашчадна адабраным выданні.
Усе мы былі такія шчырыя ў паэзіі.
І такія ж чыстыя-чыстыя былі нашы памкненні.
Хоць усе мы былі такія розныя, такія непадобныя адзін да аднаго. І ў кожнага з нас быў свой, як кажуць, татэм.
«Я вырас пад гарматнымі стваламі», — упэўнена заявіў пра сябе юны Сцяпан Гаўрусёў.
А Ніл Гілевіч у сваім «Першым снезе» з першага зборніка «Песню бярыце з сабою» быў увесь нейкі радасна-прасветлены:
Раптам нейк, без залётных сняжын-вестуноў,
Паваліў, нібы хтось яго кідаў ахапкі;
Не ўтрымаўся і выпаў з абдымкаў кляноў,
Пераняў на праспекце студэнта без шапкі...
Першы снег!
Першы снег!..
Быццам школьнік, бягу
Падзяліцца з табой гэтай радасцю светлай...
Генадзя Бураўкіна па першай яго паэтычнай кнізе мы, сябры, прынялі вось такім:
Сёння я незвычайна радасны,
Ну, не хлопец —
усмешка адна:
Цеплынёю дваццаціградуснай
Абагрэла мяне вясна...
І паветра здаецца мядовым,
І нябёсы —
чысцей і сіней.
Я іду — дваццацігадовы,
І дзяўчаты глядзяць на мяне.
«І дзяўчаты глядзяць на мяне»... Ах, які цуд!
Сваю «Майскую просінь» Генадзь падпісаў мне 22 верасня 1960 года: «Івану Сіпакову, паплечніку, равесніку, цудоўнаму таварышу — ад чыстага сэрца».
Годам раней я атрымаў таксама першую кніжку «Шэпчуцца ліўні» і ад Юрася Свіркі — неяк мы тады выдавалі іх усе засаб. Таксама з дарчым надпісам: «Янку Сіпакову, паэту і шчыраму сябру на памяць аб нашым вясёлым студэнцкім жыцці — ад шчырага сэрца. Юрась».
У гэтым Юрасёвым зборнічку ёсць кароценькі верш «Ягады», які выклікаў тады нават дыскусію:
Дрэвы тут спляліся, як у джунглях.
Паглядзіш — і сонца не відаць.
На палянку выйшаў і гляджу я —
Ягады счарнелыя ляжаць.
Як шкада мне, што яны прапалі,
Адышла іх спеласці пара.
Адцвілі, паспелі і завялі,
І ніхто іх не прыйшоў сабраць.
«І ніхто іх не прыйшоў сабраць». Маладога паэта папракалі за твор, асабліва за ягоную канцоўку, ва ўяўнай глыбакадумнасці. А тут жа, як мне здаецца, было толькі маленькае асабістае адкрыццё. Усе ўжо адкрылі гэта, зразумелі даўно, а ты толькі што здагадаўся, убачыў у гэтым сэнс. Тут, урэшце, пра нейкую марнасць марнасці, якую разумееш пазней, у канцы жыцця.
А Юрась задумаўся пра гэта яшчэ юнаком.
Сымон Блатун у студэнцтве быў папулярны сваім вершам «А хто будзе мыць пасуду?»
Стыпендыя заўтра, а сёння яшчэ раз
Сабралі з кішэні рублёўкі.
І вось на стале ўжо дыміцца вячэра
І ўсе ўздыхаюць з палёгкай...
Гады прамільгнуць... І мо ў новай кватэры,
Як нейкае дзіўнае цуда,
З нас кожны прыпомніць вось гэту вячэру...
«А хто ж будзе мыць нам пасуду?»
І гэта надоўга зрабілася нашым, як бы цяпер сказалі, літаратурным брэндам: дзе б мы ні садзіліся за стол ці дзе б ні ўставалі з-за яго, абавязкова знаходзіўся хтосьці, хто глыбакадумна пытаўся: «А хто ж будзе мыць нам пасуду?»
Сымон, здаецца, быў найшчырэйшы сярод нас усіх — і ў жыцці, і ў паэзіі, і ў сяброўстве. У яго паэзіі і сёння ззяе столькі пярлінак!
Я па зрэбным бягу палатне,
Што бяліць разаслала маці...
У нас не дораць кветкі, іх стагуюць...
Жураўля я не спаймаў у небе,
А сініцу выпусціў з рукі.
І яго прарочае:
І скажуць: «Быў яшчэ ён малады»...
Паўстану я ў кагосьці прад вачыма.
Зязюлямі падлічаць мне гады
Суцішана трывожныя жанчыны.
І скажуць так: «Ляжаў ён, як жывы»... —
Упершыню спагадліва і шчыра,
Цішэй вады, ніжэй травы...
Бывайце, гоні, рэчкі, паплавы, —
Я адлятаю ў свой апошні вырай.
Ён памёр у 33 гады. Загадкавай, незразумелай смерцю.
Нялёгкім, складаным было ягонае жыццё — у маладую сям’ю нечакана ўварвалася навалач, страшэнная бяда — наркотыкі. Але Сымон загінуў не ад іх.
Добрая была ў яго душа, шчодрае сэрца.
З ім заўсёды было проста. Ён любіў усіх і нікога не ненавідзеў. Ён усім дараваў і ўсіх апраўдваў. Ён прымаў усіх людзей такімі, якія яны ёсць. Ён ні ад кога не патрабаваў таго, чаго той не можа даць.
І толькі ад сябе Сымон патрабаваў многа.
Ён быў шчодры.
Неяк я ўбачыў у яго руках прыгожы, у супервокладцы, томік «Современная персидская лирика». Папрасіў паглядзець. Пагартаў і загартаўся — хацелася чытаць адразу і ўсё.
Увязала въюки и ушла поскорей
За кочевьем в бескрайность далёких степей.
Беззаботность и юность и гордость моя,
Всё ушло за кочевьем любимой моей.
Гэта з народных чатырохрадкоўяў. Нейкі зусім новы свет. Усё нязвычна, па-іншаму, нечакана: кочевье, въюки, бескрайность далёких степей...
Жажду поцелуя он мне в дар принёс,
Став перед порогом затаённых грёз,
Преградив дороги всех моих безумств,
Одурманя ядом радостей и слёз...
«О тиран, ушедший из моей души,
Хочешь ты что б снова всё ломать пришлось...
Я сдалась, я — кукла баловня судьбы.
Разве я посмею бунтовать всерьёз?»
Гэта «Размышление» Лоубат Шайбані. Лоубат — у перакладзе з персідскай: «Лялька». Пачакай, пачакай, дык а з якога ж яна года? З 1932. Амаль наша равесніца. Ды і з вершамі яна ўпершыню выступіла ў сярэдзіне 50-х гадоў. Тады ж, як і мы!
Сымон, убачыўшы, як я заюшыўся з кнігаю, нібіта пчала ў кветцы, сказаў: «Дай на хвілінку ручкі», узяў кнігу з маіх рук, штосьці напісаў у ёй і моўчкі вярнуў яе мне. Я разгарнуў томік і зніякавеў:
«Янку, самаму шчыраму чалавеку, які ўспрымае ўсё, як дзіця, які раўнуе і кахае не мяне... Шчыра. Сымон Блатун».
Ён падараваў мне «Сучасную персідскую лірыку»! Не шкадуючы! Сам!
А сваю першую кніжачку «Раўнавага» Сымон падпісаў так:
«Любаму Янку, за кожны поспех якога радуюся ад душы. Няхай твой «Дзень» будзе напоўнены заўсёды сонечнай цеплынёю. Сымон Блатун. 24.IX.68 г.»
Я таксама любіў яго шчыра і заўсёды.
Успамінаецца літаратурны разварот ва ўніверсітэцкай шматтыражцы «Беларускі ўніверсітэт», якую мы з Барысам Сачанкам падрыхтавалі да IV З’езда пісьменнікаў Беларусі. Творы студэнтаў з фотаздымкамі і надпісамі.
Грыша Барадулін, як заўсёды, аджартаваўся: «Пераканаўся, што вершы пісаць — не лапці плесці». Генадзь Бураўкін застаўся рамантыкам: «Я хачу прайсці па зямлі яе юным, любімым сынам». Юрась Свірка ўспомніў пра свае любімыя ліўні: «Зімою і то чую, як шэпчуцца ліўні, а бор пахне грыбамі». Здзівіў Вася Зуёнак: «Узяўся за прозу. Гэтыя вершы — грахі юнацтва». Грахі юнацтва? Тыя два ёмкія тамы вершаў і паэм, якія мы маем сёння? А дзе ж яна, проза, Васіль Васільевіч? Перакананы, што гэта была б выдатная проза... Не, не паэта, а нешта філасофскае і больш заглыбленае.
А ён, Сымон Блатун, задумаўся: «Не спыніцца б толькі на паўжыцці, не прысесці б адпачыць на паўдарозе, не паставіць бы кропку на гэтым вершы... »
А яму ж тады быў 21 год.
3
Мы пісалі, можна сказаць, запоем і пакрысе рыхтавалі свае першыя зборнікі.
Напачатку першыя кніжкі выдалі хлопцы, крыху старэйшыя за нас — Уладзімір Караткевіч, Ніл Гілевіч, Сцяпан Гаўрусёў, Пятрусь Макаль, Алег Лойка, Мікола Арочка. Да іх далучылася потым і Еўдакія Лось.
Мы радаваліся іхнім поспехам. Верылі, што разам — усе ж мы дзеці вайны! — пакаленне, якое прыйдзе на змену франтавікам і якое потым назавуць філалагічным, павінна сказаць менавіта сваё слова і пра вайну, і пра жыццё ўвогуле.
Анатоль Вярцінскі чамусьці сваю першую кніжку «Песня пра хлеб» выдаў намнога пазней за сваіх аднагодкаў. Яе неяк не заўважылі і крытыкі і чытачы. Затое дзве наступныя — «Тры цішыні» і «Чалавечы знак» — выклікалі ўсеагульную зацікаўленасць, і іх амаль усе разабралі. На цытаты.
Людзі простыя гадаюць,
Знаць жадаюць і пытаюць,
Што людзі вялікія ядуць.
А людзі вялікія тое ядуць,
Што людзі простыя ім дадуць...
Косім траву — яна не крычыць.
Яна маўчыць адчайна.
Пачынаем камень крышыць —
Зацятае тое ж маўчанне...
Высокае неба ідэала!
Мая душа чалавечая спала,
Вякамі спала да той пары,
Пакуль не ўбачыў цябе ўгары,
Пакуль нада мною ты не заззяла, —
Высокае неба ідэала!
Праўда ж, так і хочацца прадаўжаць кожную цытату — цікава: «А што там далей?»
Абодва гэтыя зборнікі ў маёй бібліятэцы з дарчымі надпісамі. На кнізе «Тры цішыні» Анатоль Ільіч напісаў: «Янку Сіпакову — важаку лірычнага выраю — ад аднаго з жураўлёў-вершатворцаў з сяброўска-лірычным пачуццём. 17.IX.66 г.», а на «Чалавечым знаку»: «Дарагому Івану Сіпакову — сябру, паэту «милостью божьей». З сяброўскай сімпатыяй».
Кнігу «Ветрана», якая ў падарункавым выданні, з цудоўнымі ілюстрацыямі Юрыя Зайцава з’явілася ў кнігарнях у 1979 годзе, Анатоль Ільіч падпісаў мне са шчодрасцю:
«Дарагому Янку Сіпакову — з глыбокай сяброўскай прыязнасцю, з усведамленнем, што ў літаратуры трэба працаваць так, як ты, Янка, — сумленна, упарта, удумліва! А. Вярцінскі. 27.07.79 г.»
Мы з Анатолем тады крыху эксперыментавалі ў паэзіі. І кніга «Ветрана», якая мне тады здалася нейкаю лірычна-заклапочанай паэмаю, была шмат у чым, на маю думку, эксперыментальнаю.
Ветрана, ветрана...
Колькі вятроў намі зведана!
Тых, што сустракалі лагодна,
і тых, што штурхалі ў спіну,
Што білі ў грудзі шалёна...
Ветрана, ветрана!
Тых, што на ніву вялі,
і тых, што вялі на вайну.
Эксперыментатарам тады — ды, здаецца, і заўсёды! — быў Алесь Наўроўцкі. І яшчэ калі вучыўся ў медінстытуце, і пасля, калі працаваў урачом участковай бальніцы ў вёсцы Аравічы Хойніцкага раёна, а затым і доктарам «Хуткай дапамогі» ў Мінску.
Ягоная паэзія адрознівалася нечаканасцю думкі, смеласцю параўнанняў, нетрафарэтнасцю вобразаў, незвычайнасцю тэм, якія, здаецца, стаялі недзе наўзбоч жыцця і толькі чакалі яго, Алеся Наўроцкага.
* * *
Чым ты будзеш, дрэва?
Крылом ветрака?
Ці крылом бамбавоза,
Што ўрэжацца ў крыло ветрака?..
Прысвечана Барысу Сачанку.
* * *
Усю ноч — аж давідна —
сон мяне не абдыме:
будзе стукаць мне ў раму акна
тваё імя...
* * *
Я — зерне. Ляжаць на камні змушана.
Замярзаю, сонцам аглушанае.
А навокал калоссем звоніць поле.
Не ўсім аднакая выпала доля.
Жах! Рэальна адчуваеш трагедыю зерня, якое не ўзышло!
* * *
Абледзяніў мароз заснежаныя кусты,
вылятае з рота белаю ватай.
Нічога не трэба мне — толькі ты
І кажух з каўняром паднятым.
* * *
Загадчыца склада
Зіна,
пагаварыць я нават баяўся з табою.
З табою — абсыпанай мякінай
І прыцярушанай
жытнёвай мукою.
* * *
Я сяджу пад хвояй і слухаю цішу,
і знікае кудысьці будзённы тлум.
Сэрца ў гняздзечку сваім калышацца
Пад глухі і смалісты шум.
Думкі па шышцы — па чорнай кропцы, —
як мурашкі рудыя, снуюць.
Тут, у лесе, мяне не абсвішчуць хлопцы
і дзяўчаты не абсмяюць.
Усе гэтыя цытаты ўзяты з адной тоненькай-тоненькай кніжкі «Гарачы снег» Алеся Наўроцкага.
На паэта накідваліся незычліўцы: «Не так піша!», «Не пра тое піша!» — абураліся зайздроснікі.
Мы з Барысам Сачанкам сябравалі з Алесем. Мне падабаўся ягоны своеасаблівы погляд на ўсё на свеце, яго настойлівая зацікаўленасць менавіта нечаканасцямі жыцця, а Барыс быў перакананы, што пры ўсіх накірунках развіцця нашай паэзіі Алесь усё роўна застанецца ў ёй.
Быў час, калі Алесю Наўроцкаму было вельмі цяжка — яму пагражала псіхбальніца. Мы з Барысам наіўна прыкладалі шмат намаганняў, каб гэтага не здарылася...
Але ж гэта і не здарылася!
Свой «Гарачы снег» Алесь Піліпавіч падпісаў амаль расчулена:
«Сіпакову І. Д. Іване, голубе, радуюся, што ёсць сябры, якія разумеюць мяне, і сярод іх ты. А. Наўроцкі. 14/11.1969 г.»
Васіль Зуёнак выдаў першую кнігу «Крэсіва» — ах, якая цудоўная назва: адразу бачыш спосаб дабывання паэзіі! — намнога пазней за нас усіх, а таму яна, зразумела, была ўжо мацнейшай за нашыя: ён меў час адабраць, перабраць, адсеяць усё, што не падабаецца.
Нават крытыкі, якія адгукнуліся на зборнік, адзначылі, што ўсё добра, калі малады паэт не спяшаецца з першым выданнем.
Ідуць дажджы.
А травы жухнуць.
Грыбы хаваюцца ў зямлю.
Ідуць дажджы злавесна, глуха
Рунь заганяюць у раллю.
Ідуць дажджы. А птушкі млеюць!
І нема падаюць на дол.
Ідуць дажджы...
І ліст лілеі
Над смерцю рыб — хаўтурны стол.
Ідуць...
І стронцыю удары
Цвікі ў дамоўкі б’юць і б’юць...
А ў небе хмары,
хмары,
хмары...
Ідуць дажджы...
Дажджы ідуць...
Дакладнасць, гранічная яснасць паэтычнага мыслення, строгасць рытму, рыфмы, радка, страфы.
Адным словам — класіка!
Сталы паэт ужо мысліў грунтоўна і самастойна.
І туманяцца небасхілы
Над маім паўзабытым маем.
Толькі чую, як шэпчуцца крылы,
Толькі знаю: вясна бывае.
Разам са сваім другім зборнікам паэзіі Васіль Зуёнак падараваў мне і чатырохрадкоўе:
Шумнуў легендамі вякоў
Іван Данілавіч Сіпакоў.
Цяпер і ў нас парадак:
асвоена балада.
Недзе між падараваных кніг — не знайшоў адразу дзе! — уразіла мяне, памятаю, адна вельмі цікавая праўка. Ва ўжо надрукаваным тэксце «забітыя вокны хат» Васіль памяняў «вокны» на «вочы» і атрымаўся цуд: «Забітыя вочы хат»! Праўка, вартая прысуджэння Нобелеўскай прэміі!
Нядаўна я атрымаў ад Васіля Васільевіча цудоўны томік ягонай прозы. Праўда, не той, пра якую мы з ім марылі, але ўсё ж грунтоўнай і магутнай.
«Паміж небам і зямлёй». Літаратурна-лінгвістычныя эсэ, эцюды, падарожныя нататкі. Праблемы жыцця, літаратуры, мовы, іх узаемадачыненняў.
А як паэт лезе ў таямнічыя глыбіні слова!
Скажам, розніца паміж «дарогаю» і «сцежкаю», паміж «хмараю» і «воблакам».
«Затое «дарога» — о, гэта ўжо іншая «музыка»: і грукат колаў па гулкім доле, і «падтакванне» капытоў... А ствараецца гукавы «малюнак» гэтымі «д», «р», «г» — з уздыхам-выдыхам: «а», «о», «а»... Для параўнання: «сцежка» — шапатлівая, вузкая істужка, у адзін след — як ступіць нагой...
Ну, а як не згадаць яшчэ адну паралель — «хмара» і «воблака». Тут і пахмурна, і гром рыкае, а там вольны, лёгкі палёт, ды яшчэ і блакіт ёсць!..»
Не, не можа быць звычайнай, абыякавай мовы ў пісьменніка, які вось гэтак, як Зуёнак, любіць «пакапацца» ў слове!
«Паміж небам і зямлёй» Васіль Зуёнак падарыў мне:
«Дарагому Янку Сіпакову, — надпісваючы гэтую кніжачку, прыемна ўсведамляць, што ёсць між яе старонак і твае — сіпакоўскія. Новых табе выдатных, як і раней, Кніг! Васіль Зуёнак. Ліпень, 2009 г.»
Ага, у кнізе змешчана і невялічкае, але вельмі ёмкае эсэ яго «Кніга як храм». У якім Васіль Васільевіч ухваляе маё імкненне «думаць кнігамі», старанна рупліва выбудоўваць кожную кнігу як храм.
«Аднак храм робіцца храмам, — разважае далей Зуёнак, — калі ён духоўна абжыты, напоўнены святлом не толькі знешняй, але і змястоўнай прыгажосці. Якія ж малітвы ўзносяцца тут, якія гучаць прароцтвы...
А малітвы ў храме Янкі Сіпакова гучаць зямныя, напоўненыя адвечным людскім клопатам. Бо і сам ён — з гэтых малітваў-песень».
Я трапіў аж двойчы ў кніжку і на Зуёнкавых здымках: адзін раз ужо на вядомым фотаздымку з Коласам, пра які я згадваў (мы з Васілём побач), а на другім — на Рэспубліканскім семінары маладых пісьменнікаў у Каралішчавічах (таксама побач з Зуёнкам).
Я доўгі час працаваў у «Вожыку». «Вожык» выдаваў «Бібліятэку «Вожыка». У ёй выйшла і кніжка Зуёнка «Качан на п’едэстале». Да яе выдання прычыніўся і я. І Васіль тут жа азваўся вершам-аўтографам:
Дзякуй Янку Сіпакову:
Добра гумар выбракоўваў,
Не пускаў усё пад ножык, —
Вось і выдаў кніжку «Вожык».
4
У гэтай жа серыі пабачыла свет і «Русалка на Нарачы» Ніла Гілевіча. Я напісаў да яе кароценькую прадмоўку. І Ніл Сямёнавіч таксама адгукнуўся аўтографам:
«Дарагі Янка, мілы Іван Данілавіч, калі і шкадую аб чым, думаючы пра нашы сустрэчы, дык толькі — што яны былі кароткія, усё больш — мімаходам... Тады! Шчыра ўдзячны за бласлаўленне Русалкі і вапчэ — Ніл Гілевіч. 29. IV. 74 г.»
У тым жа 1974 годзе мая бібліятэка пабагацела на дзве, прыгожа аформленыя, падарункавыя кнігі з цікавай серыі «Беларускі фальклор у сучасных запісах» — «Песні народных свят і абрадаў» і «Лірычныя песні».
Абедзве прыслаў іх мне зноў жа Ніл Гілевіч з добрымі, прыязнымі аўтографамі.
На «Песнях народных свят і абрадаў» ён напісаў:
«Сябру майму Янку Сіпакову — з глыбокай верай у яго светлы талент і з сардэчнай павагай».
І на «Лірычных песнях»:
«Янку Сіпакову — з сяброўскай павагай і любоўю прэзентую гэтых шэсць вяночкаў песень роднай зямлі. Ніл Гілевіч».
Томікі з любоўю выдалі ў выдавецтве Белдзяржуніверсітэта. Укладанне і рэдакцыя Ніла Сямёнавіча Гілевіча.
Укладальнік у прадмове да выдання тлумачыць:
«Усе песні для гэтага выдання ўзяты з фальклорнага архіва кафедры беларускай літаратуры БДУ імя Леніна. Запісы зроблены на працягу 1961—1971 гг. студэнтамі аддзялення беларускай мовы і літаратуры ў час фальклорнай практыкі ў групавых экспедыцыях і ў індывідуальным парадку (кожны студэнт у сваёй мясцовасці), а таксама завочнікі і вячэрнікі».
ПРЫПЕЎКІ
* * *
У Мар’яны начаваў,
У Таццяны ўпіўся.
Праз аконца уцякаў —
Шапачку забыўся.
* * *
У мястэчку на базары
Хлопцы прадаюцца:
На капейку — сорак штук
І то задаюцца.
* * *
Так нікому не ўдалося,
Як мне, беднай сіраце:
З’ела рыбку-трапятушку —
Трапечацца ў жываце.
Ох, якая яна залацінка, гэтая «рыбка-трапятушка».
Чакай, чакай, а гэтая ж песня нібыта знаёма мне! Быццам я яе недзе чуў:
Масленіца-каўзуха,
Масленіца-каўзуха,
Чаму не вялася да духа?
Чаму не вялася да духа,
Чаму адна нядзелька
І тая караценька?
Караценька, зусім мала,
Караценька, зусім мала...
Канечне, чуў. І ў нас жа такую «Масленіцу» пяюць. Аднак больш імкліва, сабрана. Ды і не «масленіца» ў нас, а «масленка»...
Масленка, масленка-каўзуха,
А чаму ты масленка не да духа.
Адна нядзелька, і тая караценька.
Масленка, масленка...
І вось гэтую песню я зноў жа ведаю:
Зрабіў пяхцер хлопцам печ,
Хлопцам печ, хлопцам печ.
А сам пайшоў па ваду.
Разбіў нагу на ляду,
На ляду, на ляду...
І ў нас жа таксама спяваюць: «Ажаніўся пяхцер — торбу ўзяў». Усе ў нас ведаюць: «пяхцер» — гэта мяшок. «Ажаніўся мяшок — торбу ўзяў». Здорава!
Пачакай, дык а дзе ж іх, песні гэтыя, запісалі гілевічаўскія студэнткі?
Адкрываю змест — паказальнік да «Песняў народных свят і абрадаў». Ага, во яна: «Масленіца-каўзуха». Старонка 56. Чытаю: «Запісала Шчарбакова Л. ад Сіпаковай А. (80 год), в. Зубрэвічы Аршанскага раёна».
Авохці мне! Мая шаноўная стрыечная пляменніца Люда Шчарбакова, якая тады вучылася ва ўніверсітэце, і «Масленіцу-каўзуху», і «Зрабіў пяхцер хлопцам печ» запісала ў Зубрэвічах ад мае роднай цётачкі Алесі, ад Аляксандры Іванаўны Сіпаковай, якой на той час было ўжо 80 гадоў!
Сваю апошнюю па часе кніжачку паэзіі «Сказ пра залатое пёрка» Ніл Гілевіч даслаў мне са шчырым аўтографам:
«Міламу сябру Янку Сіпакову — з павагай і любоўю. 30.XI.05 г.»
Ёсць у маёй бібліятэцы яшчэ адзін сказ, адна кніга Ніла Гілевіча. Але яна, на вялікі жаль, без аўтогрфа.
Я кажу пра «Сказ пра Лысую гару» Францішка Ведзьмака-Лысагорскага.
«Вожык», калі галоўным рэдактарам быў Валянцін Болтач, выдаваў гэтую паэму двойчы: — у 1988 годзе і праз тры гады — у 1991 годзе, у поўным варыянце.
Апошняе выданне — грунтоўнае. У ім ужо ўлічаны ўсе заўвагі і пажаданні самога ананімнага аўтара, які не вытрымаў і адгукнуўся на першае выданне ананімным лістом да рэдактара.
У абодвух выданнях быў ультыматум: «Калі 5 чысла наступнага месяца не з’явішся з пашпартам і чарнавіком паэмы па ганарар, то 6 чысла пералічым яго ў Фонд культуры, якім кіруе тав. Чыгрынаў І. Г. Вожык».
Па ганарар Вядзьмак не прыйшоў. Трыццацітысячны тыраж першага выдання разышоўся за адзін дзень. Не заляжаўся на паліцах і другі, стотысячны, тыраж.
«Вожык» устанаўлівае штогадовую прэмію імя Ф. Ведзьмака-Лысагорскага. Прысуджаюць мне — я станаўлюся першым лаўрэатам гэтай прэміі.
Усе шукаюць аўтара! А ён, Вядзьмак, даўно, — уга калі! — усміхнуўся ў сваім сказе:
А хто пісаў паэму гэту
І дзе тварыў ён і калі —
Навечна канула у Лету —
І толькі бурбалкі пайшлі.
Адкрыцця гэтага не зробіць —
Хоць зад натрэ да мазалёў —
Ні крот Сцяпан Александровіч,
Ні кротус Генус Кісялёў!
Я ж ведаў аўтара лысагорскай паэмы! Прааналізаваўшы ўсе гумарыстычныя зборнікі паэта, усё тое, што друкавалася ім у «Вожыку», я зразумеў: гэта ён, Ніл Гілевіч.
Не ведаў, ці ўсю паэму напісаў ён адзін, але ж у тым, што без яго ўдзелу не абышлося, я быў перакананы.
Да таго ж быў у мяне ў запасе і адзін даволі-такі сур’ёзны штрышок, які пацвярджаў аўтарства Гілевіча.
Тое лета мы з Гілевічам сем’ямі адпачывалі разам у Кактэбелі. Нярэдка на пляж Ніл Сямёнавіч прыходзіў з жонкаю, Нінай Іванаўнай, у нейкім вельмі пераўзбуджаным стане — іх, як кажуць, аж распірала ад смеху. Яны паўтаралі: «Як гаварыў Тапчэўскі Фэлька: «Саўсім не тое, што было» і, нешта ведаючы, шчыра смяяліся.
«Як гаварыў Тапчэўскі Фэлька»... Дык гэта ж яўная цытата з «Лысай гары»!
Калі Ніл Сямёнавіч, урэшце, прызнаўся, што ён Францішак ВядзьмакЛысагорскі, я зразумеў, што тое лета яны з Нінай Іванаўнай у Кактэбелі апантана працавалі над «Лысай гарою» — ці то пісалі, ці то рэдагавалі паэму — і падумаў, што і яна, Ніна Гілевіч, весялуха і жартаўніца, нейкім чынам удзельнічала ў стварэнні гэтага вясёлага твора...
Ніна Гілевіч, выдатны педагог і мовавед, доўгі час выкладала ў Белдзяржуніверсітэце. Пасля яе засталася багатая спадчына: незавершаныя слоўнікі, пачатыя кнігі з узорамі жывой народнай мовы.
Усё гэтае давёў да ладу і выдаў Ніл Сямёнавіч: і «Дыялектны слоўнік», і кнігу «Слова — роднае, жывое, свабоднае. Узоры жывой народнай мовы ў вуснах беларускай вёскі 1960—70-х гадоў». Напісаў аповесць для дзяцей «Разумная дзевачка» — пра дзяцінства сваёй жонкі.
Атрымалася велічальная песня мове народа.
А як ён мысліць і гаворыць, сам народ!
«Вераб’і ў галаве нясуцца», «Ядуць — аж за вушамі хрумсціць», «На свой хвост набрахаць», «Наліта гора ў мяне, як вока», «Абы зубы, хлеб будзе», «Каб ты ў вадзе стаяла і піць прасіла», «Во косіць: трава стаіць, зямля ляціць»...
А які цудоўны ў нас, беларусаў, праклён-пажаданне ёсць!
«Каб цябе Бог любіў!»
А як называюцца вёскі, у якіх запісаны гэты цуд: Бірулі, Вавукі, Відэйкаўшчына, Залацеева, Коцькі, Ладаена, Перацяткі, Удзела, Язавінь!
Усе гэтыя скарбы пераслаў мне Ніл Сямёнавіч з добрымі дарагімі надпісамі — Ніна Іванаўна была мая зямлячка, віцебская, і я вельмі паважаў яе.
Ніл Гілевіч выдатны паэт і сумленны навуковец.
Алег Лойка таксама паэт і навуковец. Арнольд Макмілін, вядомейшы даследчык беларускай літаратуры ў Вялікабрытаніі, прафесар Лонданскага ўніверсітэта, у сваёй манаграфіі «Беларуская літаратура ў 50—60-я гады XX стагоддзя», якая выйшла ў Лондане, нават вылучае спецыяльны падраздзел «Тры паэты філолагі», у якім гаворыць пра Н. Гілевіча, М. Арочку і А. Лойку.
Ага, Алег Антонавіч Лойка — і паэт, і навуковец.
Здаецца, я ніколі не бачыў яго злым, насупленым, незадаволеным. Ён запомніўся толькі з усмешкаю, толькі з зычлівасцю, толькі з дабратою — заўсёды і, здаецца, да ўсіх.
Праўда, трохі змагаўся з намі, эксперыментатарамі, — у сваім артыкуле пра моду ў маладой паэзіі, які ён надрукаваў у «Маладосці», Алег Антонавіч тое, што мы спрабавалі рабіць, назваў спробаю адзявання штаноў праз галаву...
Пра мяне Алег Лойка пісаў:
«Лірык з вялікім запасам творчых мажлівасцей, Сіпакоў, напэўна, і надалей будзе займаць значнае месца ў творчых спрэчках, што чакаюць нашу паэзію».
Мы з ім сябравалі. І сяброўства гэтае было нейкае незвычайнае — недзе на ўзроўні душы. Прэзентуючы мне свае кнігі, Алег Антонавіч заўсёды падпісваўся: «Твой Алег», «Шчыра твой», «Заўсёды твой Алег».
На VI з’ездзе пісьменнікаў Беларусі Лойка падараваў мне сваю кнігу «Калі ў дарозе ты» з вельмі шчымлівым аўтографам:
«Дарагому Янку Сіпакову — твае светлыя вострыя вочы, як умеюць яны глядзець, бачыць, разумець, помніць! Чытаю цябе і заўсёды радуюся, што і я ў тыя хвілі гляджу на свет тваімі вачыма. Шчыра твой Алег Лойка. VI з’езд. 26.04.71.»
На кнізе паэзіі «Пачуцці» надпіс Алега Антонавіча быў не менш кранальны:
«Дарагому Янку Сіпакову з захапленнем яго людскасцю, талентам, працавітасцю. Не ведай жа знямогі, браце! Так таруй і далей! Заўсёды твой Алег. 18 мая 76 г.»
Прабач, шаноўны мой чытач. Выходзіць, зноў выхваляюся. Але прыводжу я гэтыя, дарагія мне, аўтографы не таму, каб пахваліцца — вось які я! Нібыта ў тым дзіцячым вершыку:
Выскачыў з крапівы я —
Рукі ў бокі:
Паглядзіце на мяне,
Які я высокі!
А толькі таму, каб паказаць, які шчодры чалавек быў ён, Алег Антонавіч Лойка.
У Францыі ёсць выдатны пісьменнік Андрэ Маруа. Ён — непераўзыдзены Майстар літаратурных біяграфій. Яго кнігі пра Бальзака, Гюго, Жорж Санд я прачытаў з неаслабнай цікавасцю — такія выданні, на мой погляд, упрыгожваюць кожную бібліятэку. І кожную літаратуру — таксама.
У Беларусі твораў такога жанру да Лойкі не было. Ён, можна сказаць, адкрывальнік у беларускай літаратуры жыццяпісаў.
Першаю такою кнігаю ў нас была мастацкая біяграфія Янкі Купалы «Як агонь, як вада», якую напісаў Алег Лойка. Затым з’явілася і другая «Францыск Скарына, або Сонца маладзіковае». Пра нашага — і на ўвесь свет вядомага! — першадрукара.
І ўжо ў апошнія гады жыцця Алег Антонавіч, цяжкахворы, знайшоў у сабе сілы, каб напісаць і трэці такі жыццяпіс — пра Уладзіміра Караткевіча.
Біяграфіі «Францыск Скарына» і «Янка Купала» выйшлі ў Маскве ў папулярнай за савецкім часам серыі «ЖЗЛ».
Абедзве гэтыя кнігі Алег Антонавіч падараваў мне. Абедзве — з аўтографамі.
На кнізе «Янка Купала»:
«Дарагому Янку Сіпакову, які так хораша раскрывае людзям і свету, што ўсе мы — з хат, з хат купалаўскіх, з Купалы. З любоўю, заўсёды твой — Алег».
У навуковых колах Алег Лойка быў вядомы як грунтоўны навуковец. Ягоны падручнік «Гісторыя беларускай літаратуры ў 2-х частках», які выйшаў пад рэдакцыяй Ю. С. Пшыркова, быў дапушчаны Міністэрствам вышэйшай і сярэдняй спецыяльнай адукацыі БССР як вучэбны дапаможнік для студэнтаў філалагічных факультэтаў вышэйшых навучальных устаноў БССР.
І тут Алег Антонавіч быў шчодры ў аўтографах — ён падараваў мне гэты двухтомнік са шчодрым прызнаннем:
«Дарагому Янку Сіпакову, захапляючыся ўсімі тваімі талентамі, а перш за ўсё светласцю тваёй душы. Твой Алег. Снежань, 78»
Алег Лойка доўгі час выкладаў на філфаку БДУ, затым узначальваў там жа кафедру беларускай літаратуры.
Ён — таксама доўгі час — кіраваў літаратурным аб’яднаннем пры Белдзяржуніверсітэце, і праз яго душу і сэрца прайшлі шматлікія пачаткоўцы розных гадоў — вядомыя потым і ў паэзіі, і ў прозе імёны. Ён збіраў, рэдагаваў і выдаваў шматлікія ўніверсітэцкія зборнікі і альманахі студэнтаў. Гэта і «Узлёт» ды «Натхненне», і «Мары юнацкія», кніга, якая выйшла ў выдавецтве «Народная асвета» ў «Школьнай бібліятэцы», і грунтоўнае выданне «Універсітэт паэтычны», дзе сабрана паэзія ўсіх, хто ў розны час вучыўся ва ўніверсітэце, і дзе можна пачытаць вершы Кузьмы Чорнага, Адама Бабарэкі, Пятра Бузука і іншых універсітэтцаў.
Пры ім, Алегу Антонавічу Лойку, беларуская літаратура ва ўніверсітэце гучала, як кажуць, у повен рост: студэнты горача абмяркоўвалі на занятках новыя творы беларускіх пісьменнікаў, пісалі курсавыя і дыпломныя працы па творчасці беларускіх паэтаў і празаікаў.
Тады, ва ўніверсітэце, гучала і маё «Веча славянскіх балад». Па ім, як мне казаў сам Лойка, студэнты з ахвотаю таксама пісалі і курсавыя, і дыпломныя працы.
На «выдатна» абараніў сваю дыпломную па «Вечы славянскіх балад» выпускнік БДУ Мікола Мятліцкі.
Вось як пра гэта ў адным са сваіх артыкулаў расказвае Алесь Пісьмянкоў:
«У студэнцкія гады мы з Уладзімірам Маруком зайздросцілі Міколу Мятліцкаму. Зайздросцілі, як кажуць, светла, па-сяброўску: Мікола быў на пару курсаў старэйшы за нас і тэмай сваёй дыпломнай работы выбраў кнігу Янкі Сіпакова «Веча славянскіх балад». Мікола, як і належыць выпускніку і маладому мэтру, хадзіў важны і пры сустрэчах з намі пра творчасць Сіпакова разважаў, як ён тады любіў гаварыць, глыбока і маштабна. Трэба сказаць, што на той час, у сярэдзіне 70-х, «Веча славянскіх балад» было ў нашым філалагічным асяроддзі адной з самых любімых і папулярных кніг. Па ёй ахвотна пісалі курсавыя і дыпломныя работы, рыхтавалі навуковыя рэфераты на семінарах па паэзіі, якія цікава і натхнёна вёў няўрымслівы Алег Лойка, з уласцівай яму высокай энергіяй думкі, і, натуральна, у нашых амаль штодзённых дыскусіях у вузкім сяброўскім коле да «Веча.» мы звярталіся даволі часта».
Пра гэта згадаў і сам Мікола Мятліцкі, падпісваючы мне сваю кнігу жыцця «Бабчын»:
«Дарагому Івану Данілавічу — з удзячнасцю за дружбу і цудоўную творчасць, на якой я вучыўся ў студэнцтве нялёгкай долі паэта. Мікола Мятліцкі.
17 лютага 97 г.»
Ёсць трагедыі сусветнага маштабу і ёсць трагедыі вельмі асабістыя. А часам яны і аб’ядноўваюцца, пераплятаюцца.
Падумаеш, Мікола Мятліцкі, разам з тысячамі чарнобыльцаў, страціў сваю родную хату, сваю родную вёску... Сваю родную раку, сваю родную зямлю, свой родны лес. Што гэта значыць у сусветным маштабе?..
Але ж Мікола Мятліцкі — паэт.
Але ж для беларуса хата — гэта калыска. Ён у ёй нараджаецца і ў ёй памірае.
Але ж вёска Бабчын знікла не сама сабою, а яе многія хаты пахавалі ў брацкай магіле. Спецыяльная пахавальная каманда, якая працавала на Палессі пасля Чарнобыля, ссунула бульдозерамі ў ямкі жывыя хаты — з вокнамі, у якія ты глядзеў, з дзвярамі, у якія заходзіў...
Скажыце, дзе на свеце ёсць яшчэ пахавальныя брыгады, якія закопвалі ў глыбокія брацкія магілы жывыя хаты, жывыя вёскі?..
А на Палессі такім чынам зніклі сотні вёсак. Сярод іх і вёска Бабчын.
Смуткуе паэт.
Пра гэта кніга Міколы Мятліцкага «Бабчын».
* * *
Не дайсці па жаўталісці,
Стронцый ногі апячэ.
Тут жыццё было калісьці,
Памяць цепліцца яшчэ.
Ля хацін было не пуста —
Патаналі ў збажыне,
На градзе расла капуста,
У якой знайшлі мяне.
* * *
Устаў асот, пралез паміж масніц,
Адзін жыхар — суровы і калючы.
Яго вітаюць позірк мой балючы
І неба у абложжы навальніц.
І ластаўка, ўляцеўшы у акно,
Яму прыветна ціўкне.
І ў закутку
Пісклявы хор развее цяжар смутку —
Пяцёра жаўтароцікаў відно.
А сваю папярэднюю кніжку «Ружа вятроў» Мікола Мятліцкі падпісаў мне так:
«Івану Данілавічу Сіпакову — Паэту і Чалавеку, святлом чыёй душы азораны мой першы творчы крок — з удзячнасцю. 11.11.1987 г.»
Курсавую працу па «Вечы славянскіх балад» пісаў і студэнт Валодзя Марук.
Я любіў гэтага маўклівага, негаваркога спакойнага хлопца, на першы погляд, строгага і непрыступнага, а на самай справе — вельмі гуллівага і добразычлівага.
Валодзя прынёс мне сваю першую паэтычную кніжку «Зоркі ў кронах»
з вельмі кароткім надпісам: «Івану Данілавічу — з удзячнасцю і павагай. Ул. Марук. 28.IV.83»
І папрасіў мяне даць яму рэкамендацыю для прыёму ў Саюз пісьменнікаў.
Паэзію Валодзі я ведаў. Мне нават вельмі падабалася адна яго наіўнаватахітраватая мініяцюра:
Вось і сонейка запала
У пажухлую траву.
Птушка юркая схавала
У гняздзечка галаву.
Цемры вусце. Сліў аскома.
І нічога акрамя...
Толькі нехта кліча: Тома!
А яе нідзе няма.
Але я на той час быў старшынёй Камісіі па рабоце з маладымі пісьменнікамі — Броўка, калі мяне абралі членам прэзыдыума Саюза пісьменнікаў, прапанаваў мне такую нагрузку. І па інструкцыі не меў права даваць рэкамендацыі на прыём у СП. А тут прыходзіць Валодзя і просіць у мяне якраз рэкамендацыю. І я, нічога не тлумачачы, напісаў яе.
5
Штогадовыя семінары маладых літаратараў у Каралішчавічах. Куды толькі не запрашалі старшыню па рабоце з маладымі пісьменнікамі! Я выступаў са справаздачамі і ў Мінгарвыканкаме, і нават у Вярхоўным Савеце БССР — бачыце, і Вярхоўны Савет цікавіўся, як Саюз пісьменнікаў працуе з маладымі талентамі. Ды і ў самім саюзе, як толькі што якое, як складаюць планы працы прэзідыума, так абавязкова нехта ўспомніць: «А давайце мы паслухаем камісію па рабоце з маладымі».
Як бы яно ні было, але я ганаруся, што праз камісію, праз Каралішчавічы, праз нашы штогадовыя семінары прайшлі ўсе — я паўтаруся: усе! — маладыя пісьменнікі, якія неўзабаве стануць гонарам беларускай літаратуры: Яўгенія Янішчыц і Раіса Баравікова, Генрых Далідовіч і Леанід Дайнека, Валянціна Коўтун і Вольга Іпатава, Алесь Разанаў і Віктар Ярац, Уладзіслаў Рубанаў і Віктар Гардзей, Алесь Пісьмянкоў і Леанід Дранько-Майсюк...
«Снежань 1981 года. Дом творчасці «Каралішчавічы»... — Той час успамінае Віктар Шніп, віншуючы ў 2010 годзе Леаніда Г алубовіча з шасцідзесяцігоддзем. — За вокнамі цёмна, марозна, завейна. У светлай ад паэзіі зале гучыць:
Шукаю чытача,
Хаўрусніка душы,
Які б з майго пляча
Цяжар пералажыў
І на сваё плячо...
Лягчэй дайшлі б да мэты.
Так мала чытачоў,
І тыя ўсе — паэты.
І ўсё ж жыве, аднак,
Надзея, і здаецца,
На слова хоць адна
Душа ды адзавецца.
Гэта Леанід Галубовіч чытае свае вершы. І яго слухаем мы, маладыя — А. Сыс, А. Мінкін, У. Арлоў, В. Сахарчук, А. Шушко, С. Вераціла,
А. Наварыч, У. Мазго, У. Ягоўдзік, Л. Паўлікава, А. Канапелька, А. Жыгуноў, У. Саламаха, М. Мятліцкі, В. Спрынчан... У Лёні ад хвалявання дрыжаць рукі і здаецца, што ён не трымае аркушы з вершамі, а сам трымаецца за іх».
Каралішчавічы! Штогадовы семінар! Штогадовае свята маладой беларускай паэзіі! Сустрэчы, размовы, знаёмствы. А ў некаторых гэтыя знаёмствы заканчваюцца нават вяселлямі. Як, да прыкладу, у маладых крытыкаў Тамары Чабан і Яўгена Г арадніцкага.
Семінар скончыўся, аднак ён нібіта яшчэ і прадаўжаецца. «У мяне з сённяшняга дня пачаліся вясковыя працоўныя будні. А душа яшчэ там, у Каралішчавічах!» — піша Шніпу Лёня Галубовіч, электрык з вёскі Вароніна. «Здаецца, яшчэ колькі дзён таму маглі пра многае гаварыць, аб многім спрачацца... А сёння ўсё гэта памяць. Я як нанова нарадзіўся. Такі быў дзіўны, цікавы народ!» — прызнаецца ён у іншым лісце да Шніпа.
Прыемна гэта чытаць і мне, тагачаснаму старшыні камісіі па рабоце з маладымі. Бо радасць маладых была, зразумела ж, і маёю шчыраю радасцю.
А спіс удзельнікаў таго семінара, пра які расказвае Шніп, таксама ўнушальны — ніводзін малады не згубіўся ў нашай роднай беларускай літаратуры. Усе сталі асобамі.
Вось перада мною першыя кнігі ўдзельнікаў таго семінару.
Анатоля Сыса некаторыя сур’ёзныя крытыкі ўжо называюць класікам. У яго і напраўду было нешта такое, што ўздымае паэта над роўнымі яму.
Вось яго першая кніга. «Пан лес». «Маналог Апанаса Філіповіча». Святога з сабору беларускіх святых.
У гэтай краіне не маю я песні,
якая б народнай была і маёй,
якую б сябрына запела ў Бярэсці,
а рэха ўзышло за Дняпром, за Дзвіной...
У гэтай краіне не маю я дому,
вось воблака — сяду і ў свет палячу
над гэтай гаморай, над гэтым садомам,
ні грошай, ні славы — я волі хачу...
Не, так пачаткоўцы не пішуць. А калі і пішуць — то рэдкія. Адзінкі.
Без мяне будуць жаць
і губляць з пераспелых калоссяў
залатыя зярняты на Белую нашу зямлю,
птушкі іх падбяруць
як падзяку за жніўныя песні,
хто ў крыле, а хто ў дзюбе
у гнёзды свае панясуць.
Без мяне прарастуць
у зямлі жаўруковыя гнёзды,
і, шануючы звычай,
іх жнеі сярпом абнімуць.
Цішыня, спакой і адначасова ней кая вусціш...
І гэта пачатковец? І гэта першая кніга?
Я любіў хадзіць не толькі і не столькі як старшыня па рабоце з маладымі на паседжанні папулярнага ў свой час літаратурнага аб’яднання «Тутэйшыя», якія праводзіў Сыс: дзелавітасць, сабранасць, засяроджанасць, пакладзены перад сабою гадзіннік...
А на сваім, падараваным мне, фотаздымку — з чорнага фону праяўляецца толькі галава з няголенаю барадою ды вусамі —Толя напісаў: «Спадару Сіпакову сьціпла ад пана Сыса з сімпатыяй. Шкада, што мы не равеснікі, а так бы... 11 сакавіка 1990 г. г. Менск».
Што «так бы» — не ведаю.
Алег Мінкін. Сваю першую кнігу «Сурма» падпісаў мне: «Івану Данілавічу Сіпакову з удзячнасцю за падтрымку і дапамогу. Алег Мінкін. 14.08.85 г.».
На зборніку пазначана: «Вершы адрэдагаваны на грамадскіх асновах Янкам Сіпаковым».
Я тады, рэдагуючы, бачыў, што гэтая кніга напісана нібыта навырост, яна пачынала ўжо новыя вершы і новыя кнігі. Вось як Мінкін пісаў пра Белабога:
Тут ва ўсім неўміручае цела яго:
Пад травою, пад скурай, пад цёплай карою,
Ён жывы і пад тоўшчаю льдоў і снягоў,
Тут крыніцы крынічаць ягонай крывёю...
Тут ва ўсім прысмак слова і духа яго:
У прыглушанай песні, у цьмяным мінулым...
У вачах тваіх сініх, замглённых тугой,
Яго белая постаць, як цень, мільганула.
Ад яго хацелася чакаць новых вершаў! І, шчыра кажучы, мне вельмі шкада, што паэт, здаецца, згубіўся недзе ў свеце бізнесу і прадпрымальніцтва...
А вось «Гронкі святла» — першая кніга Віктара Шніпа, які, як гаворыцца ў біяграфічнай даведцы, працаваў тады «цесляром на будоўлях Мінска».
«Дарагому Івану Данілавічу — цудоўнаму паэту і празаіку, аўтару векавечнага веча балад са шчырай павагай і ўдзячнасцю. Віктар Шніп. 6.VI.84 г.»
І вось «Першая баразна». Першы верш у першай кнізе:
Скібу чорнай глебы —
цяжка мне —
Абкладаю даланёю плуга.
Конь ідзе па свежай баразне —
Над спіной яго ўладарыць пуга.
Па раллі за мной бягуць шпакі,
Між сабой гамонячы шумліва.
Сёння, нібы мама з-пад рукі,
Раніца глядзіць шчасліва.
Адчуваю, што іду раўней.
Баразна мае цалуе ногі.
І цяжэйшай не было ў мяне
Вось за гэту баразну дарогі.
О, дык ён жа не толькі цясляр, але і ратай, гэты паэт. Зрэшты, так яно і павінна быць: любая прафесія павінна растварацца ў агромністым паняцці Паэт.
Мікола Мятліцкі таксама быў сціслы. На першай сваёй кнізе «Абеліск у жыце» напісаў: «Івану Данілавічу ад вучня і прыхільніка таленту».
Людміла Паўлікава, удзельніца гэтай жа нарады маладых пісьменнікаў, дорачы мне сваю першую кнігу «Адведзіны рамонкавай паляны», была шчодрай на пажаданні: «Дарагому, паважанаму Івану Данілавічу, натхніцелю і арганізатару ўсіх перамог літаратурнай моладзі з пажаданнем усіх зямных і незямных радасцей».
Уладзімір Саламаха яшчэ студэнтам, як кажуць, «пагарэў» на Янку Сіпакову — яго выгналі з-за мяне з аўдыторыі. Пра гэта ён расказвае ў кнізе «Сусвет дабрыні» ў дарагім мне эсэ «Закон раўнавагі Янкі Сіпакова».
Даю яму слова:
«1972 год. Амаль зіма. (Во, калі глядзець з дня сённяшняга, адмежак часу: з’явілася некалькі пакаленняў чытачоў, змяніліся адносіны да літаратуры ў грамадстве...) Студэнцкая аўдыторыя журфака БДУ імя У. І. Леніна. Змрочна. Але раптам цуд уваходзіць у яе, аўдыторыю гэту. Праз роднае слова...
«Зімнымі студзеньскімі начамі, калі настылая поўня скочваецца на самыя гарадскія камяніцы і калі яе ўжо нельга адрозніць ад круглабокіх вулічных ліхтароў; калі ў снежных тунелях астываюць машыны, якія так спяшаліся вывезці мяцелістую зіму за горад; калі заснежаны па самую шапку студзень, як стомлены чалавек, з крэктам укладваецца спаць на мяккія, узбітыя завеямі сумёты, — такімі зімнымі начамі (я ў гэта веру) у многіх гарадскіх кватэрах самі па сабе, нячутна, расчыняюцца вокны, і ў цёплых пакоях неяк па-новаму запахне халодны снег — ці то крохкімі ледзяшамі, ці то зябкім бярозавікам».
Выкладчык, прафесар, у мінулым знаны журналіст-практык на хвіліну змаўкае, мусіць, каб мы ў гэтай паўцёмнай, прапахлай пылам аўдыторыі ўявілі «заснежаны па самую шапку студзень» (снегу тады яшчэ не было), каб адчулі яго пах, каб убачылі, уявілі, як «расчыняюцца вокны» ноччу, працягвае: «Тады доўга варочаюцца на сваіх канапах і раскладушках вясковыя бабулькі, якія на зіму прыехалі ў горад, каб дагледзець сваіх унукаў (на лета яны забяруць іх з сабою), варочаюцца доўга, аж пакуль нейкі абноўлены сон не выведзе іх праз гэтае акно, расчыненае ў зіму».
— Вось як трэба пісаць нарысы, — настаўляе нас, будучых «геніяў» журналістыкі, выкладчык.
— А то — «слаўна папрацавалі...» і «вывезлі сем вазоў гною», — выскокваю я, як Піліп з канапель. — Але ж гэта не нарыс — проза, — кажу далей, — літаратура.
У таго выкладчыка такое свавольства студэнта, між іншым, выклікае адпаведную рэакцыю. Вось наказ яго: ну дык ідзі з аўдыторыі, калі такі разумны, бяры ў кнігарні кнігу Янкі Сіпакова «Па зялёную маланку», прачытай, вызначы жанр, тады і пагаворым.
Такім чынам, першы раз гэтую кнігу нарысаў Янкі Сіпакова я набыў менавіта тады, у 1972 годзе. Менавіта тады, у далёкім юнацтве, прачытаўшы ў ёй «Там, дзе Сібір», «Ціхая Акіянія», «Па зялёную маланку», а найперш «Акно, расчыненае ў зіму», упершыню быў літаральна ашаломлены магіяй сіпакоўскага слова».
Падпісваючы «Сусвет дабрыні», Саламаха пакінуў мне назаўсёды шчырае пажаданне: «Івану Данілавічу Сіпакову — Валодзя Саламаха. На ўсё добрае ў жыцці. 14.04.05 г.»
Дзякуй, Валодзя! Ты, Уладзімір Пятровіч, можа і не ведаеш, як гэта многа — «на ўсё добрае ў жыцці»...
Уражанне ад першай кніжкі Вадзіма Спрынчана, якую ён назваў «Земля и звёзды» і якой даў падзагаловак «Кніга лірыкі», нейкае чыстае-чыстае, пранізлівае-пранізлівае, класічнае-класічнае. І за ненавязлівай, здавалася б, прастатой — такая глыбіня...
На плоскость озера лесного,
Уже слепой,
слетает свет.
Ночь.
Душная.
Без звёзд.
Я скован.
Мне не до сна.
А душу снова
Влечет воды чуть видный след.
И я ныряю.
Глубина
Пронзительна и холодна.
И, чёрной влагою охвачен,
Секунды долгие плыву.
Вдруг —
свет сознанья:
я живу! —
Я вновь увижу наяву
И луч дневной, и синеву.
Но только чуточку иначе.
Вадзім Браніслававіч у сваю невялічкую, вельмі таненечкую кніжачку — усяго на 46 старонак! — уключыў, не выдзяляючы асобна, а як свае вершы, пераклады на рускую мову з паэзіі Аляксея Пысіна і Рыгора Барадуліна, а таксама вялікую нізку з дваццаці вершаў Міхася Стральцова «И боль как вечный дар прозренья». Ён не раздзяляў тое, што пісаў сам, і тое, што перакладаў.
На «Земле и звёздах» я атрымаў ад яго добры аўтограф: «Дорогому Ивану Даниловичу Сипакову — от всего сердца, с благодарностью. Вадим Спринчан. 24 мая 1982 г.». І я таксама з удзячнасцю і пашанаю адношуся да яго, сціплага чалавека.
Неяк набыў я выдатную кнігу «Я знайду для цябе запаветнае слова». Літаратура Вавілоніі і Асірыі. Паэзія, якой ужо чатыры тысячы гадоў. Амаль падрадковы пераклад тэкстаў. Напісаных клінапісам. На гліняных таблічках. Гліняная культура Двухрэчча. У даліне паміж Тыграм і Еўфратам.
Тады гліняныя кнігі, гліняныя бібліятэкі захоўваліся не толькі ў палацах асірыйскіх цароў, але і ў правінцыйных бібліятэках. Асабліва славутай была бібліятэка цара Атурбанапала (669—639 гг. да н. э) у Ніневіі, сталіцы Асірыі, у якой было сабрана больш за 700 такіх гліняных кніг.
Шмат якія тэксты дайшлі да нас, як кажуць, у абломках. Шмат дзе пазначана: «астатняе разбіта», «далей — разбураны тэкст», «сорак два радкі захаваліся дрэнна», «далей не хапае сто дваццаць вершаваных радкоў» і г. д.
І так захацелася, каб іх на сваёй роднай мове пачулі мае родныя беларусы — аж рукі засвярбеліся. Я пераклаў вавіланян! Зрабіў вялікую публікацыю ў «Полымі» — «Гліняныя кнігі»!
Потым была іншая падборка. У маіх перакладах. Усё ў тым жа «Полымі». «Хай пачуе мяне і зямля і неба». Ведычнай паэзіі. Гімны, малітвы, замовы арыяў. З самых старэйшых кніг у свеце — з «Рагведы» і «Атхарваведы».
А паміж імі — «Пяшчота Элады» і «Закаханыя гекзаметры». У вершах пра тое, як кахалі старажытныя грэкі і рымляне.
Дык вось усе гэтыя падборкі ў «Полымі» выйшлі ў рэдакцыі Вадзіма Спрынчана! Уедлівы, сумленны, пунктуальны, ён вывяраў і яшчэ раз даправяраў кожную лічбу, кожны радок, і мне ад гэтага было толькі радасна — мы ж абодва вельмі хацелі, каб творы, якія з’яўляліся на беларускай мове ўпершыню за ўсю гісторыю іх існавання, гучалі па-нашаму і дакладна, і правільна: каб яны, не нашы, гучалі як нашы.
Вадзім Спрынчан — сярэдні з дынастыі паэтаў Спрынчанаў. Яго бацька рускамоўны паэт Браніслаў Спрынчан, былы каваль «Гомсельмаша», шмат перакладаў з беларускай паэзіі. Пераклаў ён і мой верш «Падарожжа вакол цябе». Кнігу «Стожары», дзе змешчаны гэты верш, ён падпісаў коратка, але прыемна: «Дорогому Янке Сипакову с дружеской симпатией. 18 мая 1984».
Я таксама перакладаў яго вершы на беларускую мову. Мне асабліва падабаўся ягоны «Алень».
Аксана Спрынчан, унучка Браніслава, над сваёй падборкаю вершаў «Лісты ад А.», змешчанай у зборніку «Літаратурны квартал», напісала мне: «Хай восень Вам варожыць на сініх астрах!».
А ўсю кніжку «літаратурнакварталаўцы» падпісалі мне так: «Шаноўнаму Івану Данілавічу з вялікай павагай і ўдзячнасцю на памяць пра сустрэчу. 24.11.2004 г.».
Так, я добра памятаю тую сустрэчу. Людміла Рублеўская, кіраўнік суполкі маладых творцаў «Літаратурны квартал», запрасіла мяне на сустрэчу ў «Советскую Белоруссию», дзе моладзь мела цэлы пакой. Я ведаў, што там збіраюцца цікавыя і перспектыўныя пачаткоўцы — Янка Лайкоў, Рагнед Малахоўскі, Наталля Капа, Наталля Кучмель, Ігар Клепікаў, Аксана Спрынчан, Віка Трэнас (адзінаццацікласніца), Адарка — Дар’я Лосева... Быў на той час відным членам суполкі і Сяргей Патаранскі. Па тым, як ён імкліва ўвайшоў у пакой, як абыякава кінуў паліто, як адразу ж пачаў задзірацца, было відаць, што ён у суполцы «праблемнае» дзіця. Людміла Іванаўна нават пачала мяне бараніць ад яго. Аднак з Сяргеем мы хутка паразумеліся і пад сваёй публікацыяй у «квартале» ён напісаў:
«Аднаму з маіх любых пісьменнікаў маю гонар падпісаць свае сціплыя творы».
На сустрэчы ён чытаў сваю славутую «Клеапатру». Якую ў суполцы ўсе, акрамя мяне, ведалі, здаецца, на памяць. Я ж чуў верш упершыню. Ён мяне вельмі уразіў:
Падаруй сваю ноч, Клеапатра,
Падаруй мне пяшчоту сваю.
Як білет на ўваходзе тэатра,
Я свабоду тваю куплю.
І на белым і шчасным ложы,
Быццам змей ашалелых клубок,
Нашы целы ў гульні прыгожай,
Сувязь прагная рук і ног...
Падары гэту ноч, Клеапатра!
Як шалёна цябе я хачу.
За білет на ўваходзе тэатра
Я свабодай табе заплачу.
Гэтага верша ў «Літаратурным квартале» няма. Як і цудоўнага верша Наталлі Кучмель, які мне таксама спадабаўся:
— Здурнела! Сорам на вачах губляеш!
Пагардліва зірнуўшы з пад ілба,
Ўсясветнаму цару ты адмаўляеш
І да грудзей штомоцы прыхінаеш
Нахабнага і брыдкага раба!
І цар, адрынуты, абагаўляе
Тваю між смецця знойдзеную рэч,
А раб каравы твар свой прыкрывае
Ад пацалункаў і цябе піхае,
Нібы брыду: «Пайшла, пачвара, прэч!»
О той, хто загаворвае сурокі,
Дапамажы, бо звяну, як трава:
Самаадданы, юны, яснавокі,
Мне цар не мілы, нічые папрокі
Не дапамогуць: чую толькі крокі
Карослівага чорнага раба.
Цудоўны верш! Але чамусьці Кучмель таксама не дала яго ў «Літаратурны квартал». Але я, складаючы «Анталогію любоўнай лірыкі», уключыў яго, як і «Клеапатру» Патаранскага ў беларускі томік. Анталогіі. «Свет на дваіх».
Пра ўсіх іх, «літаратурнакварталаўцаў», Людміла напісала ў прадмове:
«Вы яшчэ сустрэнецеся з многімі аўтарамі гэтай кнігі, шаноўныя чытачы. Некаторыя, як Янка Лайкоў, ужо маюць імя і месца ў літаратуры. Некаторым яшчэ належыць займець яго. Але ўяўленне пра тое, як выглядае літаратурнае пакаленне пачатку дваццаць першага стагоддзя, вы будзеце мець.
Гэта не горшае літаратурнае пакаленне з тых, што стваралі айчынную літаратуру».
Першаю кнігаю майго пакалення стаў сціплы зборнічак у прыемнай зялёнай вокладцы, з залацістаю назваю «Падарунак». Ён выйшаў у 1958 годзе ў выдавецтве БДУ пад рэдакцыяй М. Р. Ларчанкі, тагачаснага нашага дэкана, а ў маладосці — пачынаючага паэта, які выступаў пад псеўданімам Міхась Вісатар.
У «Падарунку» — вершы крыху старэйшых за нас, але яшчэ маладых і перспектыўных паэтаў: Уладзіміра Нядзведскага, Генадзя Кляўко, Валянціна Тараса, Алега Лойкі, Ніла Гілевіча, Давіда Сімановіча, Міколы Арочкі, Анатоля Вярцінскага. А таксама ўжо нашы. Нашы — гэта Г. Бураўкін, Р. Барадулін,
В. Зуёнак, Ю. Свірка, С. Блатун...
Раптам нейк, без залётных сняжын-вестуноў,
Паваліў, нібы хтось яго кідаў ахапкі;
Не ўтрымаўся і выпаў з абдымкаў кляноў,
Пераняў на праспекце студэнта без шапкі...
Першы снег!
Першы снег!
Быццам школьнік, бягу
Падзяліцца з табой гэтай радасцю светлай,
Бо я з ёю адзін саўладаць не магу,
Мабыць, звычка такая прыйшла непрыкметна... —
усхвалявана радуецца першаму снегу Ніл Гілевіч.
Дзень добры, інтэрнат — стары знаёмы,
Вясёлая студэнцкая радня!
Зноў важыць чамадан лягчэй, чым дома,
Зноў дабаўляем дзірак у рамнях.
За лета шмат пытанняў не рашылі —
Па вечарах дыскусія кіпіць.
Над кнігай чайнік, выцягнуўшы шыю,
Нібы гусак, разгневана шыпіць, —
усміхаецца Рыгор Барадулін.
Цэлы тыдзень хадзіў я прыгнечаным,
Не гулялася, не спявалася:
Кожнай раніцай, кожным вечарам
Мне чагось неставала ўсё.
А сягоння зусім няпрошана,
Нечакана, неспадзявана я
Зноў убачыў цябе, харошая,
Дарагая, нецалаваная.
I гатоў салаўём заліцца я
На лады і калены розныя,
Каб дзівілася нават міліцыя,
Што такімі бываюць цвярозыя... —
спавядаецца Генадзь Бураўкін.
А Анатоль Клышка, неўзабаўны аўтар беларускага «Буквара», таксама выступіў у «Падарунку» з вершамі. Вось як ён піша пра вясну:
Пахучаю белаю пенай
Чаромху скрапіла вясна.
Пад ветрам — смычком антэна
Звініць, як тугая струна.
І трактар магутны паволі
Пускае блакітны дымок.
Здалёку віднеецца ў полі
Ягоны даўгі камінок.
Памятаю, нарабіў тады шуму гэты «камінок»! Ён усім спадабаўся, шмат хто яго цытаваў: гэта ж трэба такі яскравы малюнак, такі вобраз прыдумаў Анатоль!
Потым, ужо ў другім зборніку «Універсітэт паэтычны», ён надрукуе «Вёску вершаў». А ў ёй:
Саксаул!
Ты марудна расцеш, як думка.
Нялёгкая доля ў цябе —
я ведаю твой знявечаны ствол
і ў напружанні кожнай галінкі мускул,
як кожны падарожны, седзячы ноччу пры вогнішчы,
ведаю людскую
тваю
цеплыню...
Саксаул! Ты не схема ні грушы маёй, ні яблыні,
ты жывое памкненне верша майго.
У «Падарунку» са сваімі вершамі выступілі будучыя дактары навук Арсень Ліс, Вячаслаў Чамярыцкі, Алег Лойка.
А Вячаслаў Адамчык, потым цудоўны апавядальнік і цікавы раманіст, тут азваўся цікавым, сталым вершам «Вецер»:
Прабяжыць над вёскаю
І успеніць сад,
Белымі пялёсткамі
Сыпне ля прысад.
З верхавіны зломанай
Ліст сухі страсе,
Бавіцца з саломінай
Доўга па страсе.
А часамі ўблытае
Крылы ў правады —
Рвецца ў даль адкрытую
І звініць тады.
Паэт! Якія рыфмы! Якія вобразы! Сталасць паэтычнай заяўкі ўжо добра адчуваецца ў будучага празаіка.
6
Дарэчы, не толькі Адамчык, але і іншыя выдатныя потым празаікі найперш спрабавалі сябе ў паэзіі.
Іван Пташнікаў пісаў:
З поля ветрык прыносіў з сабой
Пах пшаніцы з мядоваю грэчкаю.
Я спяшаўся, каб стрэцца з табой:
Знаў — чакаеш мяне ты за рэчкаю.
І Іван Чыгрынаў — таксама пра тое ж:
Я прастойваў тут нямала —
З кожным днём усё даўжэй.
Сарамлівасць не давала
Пазнаёміцца даўней.
— Сёння!—
Сам сабе я кляўся.
Сёння! — слова я даваў,
А, сустрэўшыся, губляўся
І назаўтра адкладаў.
Камусьці з іх належыць і вось такое:
Дарога гасцінна
Удаль заклікае,
Ды з любай дзяўчынай
Яна разлучае.
Сягоння — сустрэча,
А заўтра расстанне...
Не, не камусьці, а менавіта яму — Івану Пташнікаву.
Лірычныя, сарамлівыя ў паэзіі. Якія ж яны іншыя ў прозе! Магутныя і глыбінныя. Ашчадныя і ёмкія ў слове, у выразе, у думках.
Іван Гаўрылавіч умудрыўся напісаць пяць раманаў, і ні ў адным з іх не дазволіў сабе адважыцца на інтымныя сцэны. Пяцікніжжа без кахання! Здаецца, нонсенс. Аднак усе раманы Чыгрынава чытаюцца і без гэтага з неаслабнай увагаю.
Свой першы раман «Плач перапёлкі» Чыгрынаў падпісаў мне: «Дарагому Янку Сіпакову, каб хутчэй выздараўліваў, бо сумна бывае без яго і ў жыцці, і ў літаратуры. Ів. Чыгрынаў. 5.XII.72 г.».
Калі я павіншаваў яго з выхадам кнігі (былі пэўныя цяжкасці) і сказаў, што цяпер усе клопаты ўжо ззаду, Іван Гаўрылавіч запярэчыў мне: «Старык, я павінен цяпер яшчэ навучыць сваю перапёлку лятаць».
Успомнілася, як яшчэ ў часы нашага студэнцтва нейкі жартаўнік у вестыбюлі філфака павесіў аб’яву: «Хто знайшоў пяты том Збору твораў Івана Чыгрынава, просьба вярнуць у бібліятэку».
Калі гэтую аб’яву паказалі Чыгрынаву, яму яна спадабалася, Іван Гаўрылавіч рассмяяўся і здымаць аб’яву не стаў: «Пусть висит. Здесь всё правильно написано». Ён чамусьці часта гаварыў па-руску.
Ягонае пяцікніжжа, усе пяць раманаў, якія дзякуючы старанням жонкі Чыгрынава выйшлі ў адным томе, падпісала мне Людміла Прохараўна.
Іван Пташнікаў — наймагутнейшы талент. Так густа, як ён, прозу ў беларускай літаратуры ніхто не пісаў. Я нават параўнаў яго з вялікім амерыканскім пісьменнікам Уільямам Фолкнерам. Па адносінах да зямлі, да чалавека, па заземленасці і выпукласці ён і праўда своеасаблівы беларускі Фолкнер.
Аповесць «Найдорф» Пташнікаў падпісаў мне так: «Івану Данілавічу Сіпакову — аўтару кнігі «Крыло цішыні». Каб тваё Ціхае Крыло цябе да класікі вяло! З павагай Іван Пташнікаў. 15 красавіка 76 г.».
Іван Мікалаевіч, віншуючы мяне з днём нараджэння, з выпадку гэтай нагоды часам і цяпер адгукаецца вершам. Вось адно з такіх яго віншаванняў, змешчанае ў газеце «Літаратура і мастацтва»:
НАСТАЛЬЖЫ
Янку Сіпакову, паэту,
майму сябру і аднадумцу
ў дзень яго 70-годдзя.
А калі на душы зазубрэвіцца,
Мне падказвае час і настрой.
І тады я з’язджаю ў Зубрэвічы,
Бо Зубрэвічы — ціш і спакой.
І чатырохтомны збор сваіх твораў Іван Мікалаевіч падпісаў мне амаль паэтычна:
«Івану Данілавічу Сіпакову — беларускаму вайдалоту — па-сяброўску. 8 кастр. 1992 г. Іван Пташнікаў».
Ёсць у мяне верш «Вайдалоткі», які, мусіць, і натхніў майго сябра на такі надпіс.
У чатырохтомніку — амаль увесь поўны Іван Пташнікаў. Усё тое, што ўжо стала класікай: «Лонва», «Тартак», «Найдорф», «Мсціжы», «Алімпіяда», выдатныя апавяданні, яны запомніліся ўсе да аднаго. І ўсё ж мне не хапае ў гэтым зборы яшчэ і «Чачыка» — першай пташнікаўскай, яшчэ студэнцкай, аповесці, якая ў свой час узбударажыла не толькі нас, студэнтаў, але і ўсю літаратурную грамадскасць: яна была нейкая не такая, як творы, якія тады пісалі, была нейкаю новаю, новым словам, стаяла асабняком і нам вельмі падабадалася.
Гэтак жа, як мне заўсёды і ўсюды ў перавыданнях Барыса Сачанкі не хапала тады, не хапае і зараз «Маўчуна» — яго самага першага апавядання.
Яго надрукаваў часопіс «Маладосць», які толькі што стварылі як орган ЦК камсамола Беларусі.
Чаму яно падабалася мне? Можа, што першае? Бо было яшчэ крыху і вучнёўскае, але ўжо сталае па разгортванні думкі і шчырае-шчырае па пачуцці. Яно было напісана студэнтам пра студэнтаў. Мы тады былі яшчэ вельмі цнатлівыя. І гэтай цнотай было перапоўнена карацелька-кароценькае апавяданне.
Пасля яго публікацыі Барыс стаў папулярны і пазнавальны сярод студэнтаў. Хлопцы з іншых факультэтаў здзіўлена пыталіся: «Гэта той, што ў «Маладосці» надрукаваў «Маўчуна»? Дзяўчаты сарамліва, нясмела прасілі нас, яго аднакурснікаў: «Пакажыце мне Маўчуна, Барыса Сачанку».
Гэтае апавяданне было надрукавана толькі ў «Маладосці» і ў Барысавай першай кнізе «Дарога ішла праз лес», якую адрэгаваў яму, студэнту, Уладзімір Дамашэвіч і якая стала выпускніку БДУ нібыта другім дыпломам — як і мне мой «Сонечны дождж». «Маўчун» больш нідзе ў кнігах Сачанкі не з’яўляўся. Сачанка быў строгі да сваіх твораў, а «Маўчун» здаваўся яму, мусіць, слабаватым.
Барыс Сачанка быў маім самым дарагім мне сябрам. З тых сяброў, якія нікім не замяняюцца.
Першую кніжку Барыс падпісаў мне: «Івану Сіпакову — майму лепшаму сябру, сааўтару па-гумару (мы ж друкаваліся пад адным сумесным псеўданімам Сібарсач у «Вожыку»: Сіпакоў, Барадулін, Сачанка) і паэту, у поспехі якога я спадзяюся і веру. 1.IV.60 г.».
З ім, з Барысам, лёгка і прыемна было ісці па жыцці. З ім мы былі аднакурснікамі, жылі ў адным пакоі ў інтэрнаце (разам з Барадуліным) на Нямізе і на Бабруйскай, і пасля ўніверсітэта сустракаліся як не кожны дзень. І гаварылі, гаварылі, гаварылі. Шчыра, не тоячыся, не баючыся.
Таму, падпісваючы мне сваю другую кнігу — аповесць «Апошнія і першыя» — Барыс расчуліўся:
«Майму Гальфстрыму — Івану Сіпакову, з якім так многа ўсяго перагаворана, перадумана, перажыта, — з радасцю, што лёс памог нам сустрэцца некалі, яшчэ на Нямізе. Заўсёды твой — Барыс Сачанка. 24.VI.68 г.»
Пра тое, як мы самазабвенна сябравалі, сведчаць усе ягоныя шчырыя, узнёслыя аўтографы.
На томіку выбраных твораў «Дарогі»:
«Радасці майго сяброўства Івану Сіпакову, з якім заўсёды хочацца сустракацца, гаварыць, марыць і — што граха таіць, — сядзець за вясёлым сталом».
На кнізе гумару «Халасцяк»:
«Івану Сіпакову, сябру, з якім разам халасцякавалі, потым пажаніліся, займелі жонак, дзяцей і, як ні дзіўна, нешта пішам і нават выдаем кнігі».
На кнізе «Последние и первые», выдадзенай у Маскве ў перакладзе на рускую мову:
«Івану Сіпакову — лепшаму сябру, брату па ўсім, хіба толькі не па крыві».
А які шчыры надпіс на ягоным Зборы твораў у двух тамах!
«Любаму Івану Сіпакову, лепшаму майму сябру, з якім добра і хораша ідзецца па жыцці. З удзячнасцю — Барыс Сачанка. 24.12.81г.».
Я быў сведкаю, як Барыс сур’ёзна ставіўся да сваёй працы над раманам «Вялікі Лес». Ды, урэшце, ён ставіўся сур’ёзна да ўсяго, за што браўся. Ён заўсёды і ва ўсім быў грунтоўны і абавязковы.
Найперш, рыхтуючыся да сваёй вялікай працы, перачытваў, вывучаў, даследаваў кнігі найлепшых раманістаў свету — і яму гэта было лёгка рабіць, бо ў Барыса была найбагацейшая бібліятэка, адна з самых багатых у Мінску.
Асабліва скрупулёзна працаваў ён над найлепшымі раманамі свету — над «Вайною і мірам» Льва Талстога і «Ціхім Донам» Міхаіла Шолахава. Хацеў зразумець, як і чым яны ўвесь час трымаюць чытача ў напружанні.
— А ведаеш, чым? — радаваўся Барыс. — Яны даюць батальныя сцэны, вайну, забойствы, а тады, адчуўшы, што гэта надакучыла, стаміла ўжо чытачоў, спыняюцца і выводзяць на старонкі Аксінню з яе незямным каханнем, Наташу Растову, наіўную і палкую.
Часам, пакутуючы над нейкаю сцэнаю, Барыс раіўся са мною, выклікаў на вуліцу, мы доўга хадзілі з ім па вуліцы і заклапочана абмяркоўвалі розныя варыянты, пакуль не спыняліся на самым аптымальным. Праўда, часам ад гэтага нічога не заставалася, і ў творы я бачыў зусім новы варыянт.
Я лічу, што трылогія «Вялікі Лес» — гэта ўдача не толькі Барыса Сачанкі, але і ўсёй нашай беларускай літаратуры.
Мы ў літаратуры працавалі шчыра і захоплена.
Яна для нас была як святыня, як храм, і, уваходзячы ў яе, перад тым, як увайсці ў яе, нібыта перад храмам, мы доўга, старанна, цярпліва выціралі ногі.
Магутнае пакаленне. Паглядзіце, якія асобы — Уладзімір Караткевіч, Іван Пташнікаў, Ніл Гілевіч, Рыгор Барадулін, Анатоль Вярцінскі, Барыс Сачанка, Генадзь Бураўкін, Міхась Стральцоў, Васіль Зуёнак, Юрась Свірка, Вячаслаў Адамчык, Анатоль Кудравец, Віктар Карамазаў, Алег Лойка, Данута Бічэль,
Віктар Казько, Сцяпан Гаўрусёў, Пятрусь Макаль, Еўдакія Лось, Анатоль Грачанікаў, Леанід Дайнека, Алесь Наўроцкі, Міхась Рудкоўскі, Мікола Купрэеў, Мікола Гіль, Раман Тармола, Мікола Капыловіч, Яўген Крупенька... А яшчэ ж Клышка, Чамярыцкі, Сабалеўскі, Саламевіч.
Усё гэта — асобы. Усё гэта — маё пакаленне.
Я вельмі даражу сваім таленавітым пакаленнем. Лічу, што яно зрабіла цуд: стварыла сапраўдную літаратуру, якая не памірае, бо яна вечная. Як вечнае і слова, сказанае сумленна і навырост.
І я ганаруся, што належу да гэтага пакалення.
Таму мне дзіўна было ў сваім, ужо трэцім тысячагоддзі, чытаць вось такое:
«Не з’яўляецца творчай удачай і трылогія Барыса Сачанкі «Вялікі Лес».
Праўда, гэта было сказана пасля вось такой высновы:
«З «Палескай хронікі» Івана Мележа вылучаецца раман «Людзі на балоце». Астатнія — «Подых навальніцы» і «Завеі, снежань» — падаюцца менш дасканалымі».
Памятаю, як свае «Завеі, снежань» Іван Мележ друкаваў у «Полымі». Барыс Сачанка, які працаваў тады ў «Полымі», скардзіўся мне:
— Ён ужо свой раман так вылізаў, так вылізаў. А ўсё прыходзіць кожны дзень і правіць, правіць, правіць.
А яму, крытыку, бачыце, раман «падаецца менш дасканалым»...
Падчас Свята беларускага пісьменства ў Хойніках у 2010 годзе «ЛіМ» пісаў:
«З Хойнікшчынай у беларускага чытача маюць найперш атаясамлівацца імёны такіх класікаў роднай літаратуры, як Іван Мележ і Барыс Сачанка».
Класікі! Менавіта так!
Трылогія «Вялікі Лес» выходзіла трыма кнігамі, і Барыс пакінуў мне аўтографы на кожным томе.
Яны такія дарагія мне, што хочацца прывесці тут усе тры.
На першым томе Барыс напісаў:
«Лепшаму майму сябру Івану Данілавічу Сіпакову з радасцю, што зноў чую, бачу, бываю разам, як і раней тое было».
На другім і трэцім томе аўтографы амаль аднолькавыя:
«Івану Данілавічу Сіпакову, сябру, які натхніў і горача падтрымаў мяне на стварэнне гатага рамана. З удзячнасцю».
І на трэцім:
«Івану Данілавічу Сіпакову, які натхніў мяне на гэты твор. З удзячнасцю».
Дзве дачкі Барыса Іванавіча таксама сталі пісьменніцамі — Галя пісала прозу, Святлана — паэзію. І абедзве выдалі першыя кніжкі — Галіна Багданава свой зборнік назвала «Чалавек без адрасу», паэтычная кніга Святланы Явар займела загаловак «Раніца ў туманах».
Галя сваю кнігу падаравала мне:
«Шаноўнаму, дарагому Івану Данілавічу, з чыёй лёгкай рукі пачалі здзяйсняцца нашы самыя запаветныя мары. Няхай ніколі не сыходзіць з Вашых добрых вачэй дабрыня і спагада. Сонечных дажджоў Вам, натхнення і плёну!».
Галя ўспомніла пра «Сонечны дождж» — менавіта так называлася мая першая кніжачка.
Я напісаў прадмову да зборніка.
«Галіна Багданава, колішняя Ланеўская, — гаварылася ў прадмове, — пачала свой шлях упэўнена, настойліва, адметна, па-жаночы цнатліва «неабыякавай да чужых клопатаў душы».
Святлана падпісала мне свой зборнік і прасцей, і карацей: «Івану Данілавічу Сіпакову, з павагай, на шчасце». Яе першая кніга выйшла ў «Бібліятэцы часопіса «Маладосць».
Маладосцеўцы, здаецца, ад самага свайго пачатку марылі пра сваю «бібліятэку», у якой бы выдаваліся кнігі маладых пісьменнікаў.
На дварэ пахла перабудоваю, і тое, пра што марыла наша памоладзь, нарэшце, збылося: ЦК КПСС у асобе сакратара ЦК Ягора Лігачова была падпісана пастанова аб выданні «Бібліятэкі «Маладосці». Дванаццаць кніжак на год!
І ўсяго ў «Бібліятэцы «Маладосці» выйшла каля 150 кніжак маладых пісьменнікаў. Сто пяцьдзясят! І толькі першых кніжак — другія для выдання ў гэтай бібліятэцы мы, маладосцеўцы, не прымалі!
Вось яны, гэтыя кніжачкі, стаяць на маіх паліцах. Сур’ёзныя кніжкі, па якіх прымалі тады ў Саюз пісьменнікаў. Большасць — з аўтографамі.
Маргарыта Прохар. «Насустрач сонцу». Апавяданні.
І надпіс: «Івану Данілавічу — з самымі найлепшымі пажаданнямі і падзякай за творчую падтрымку. Со шчырасцю».
Барыс Пятровіч. «Ловы». Апавяданні.
І пажаданне: «Вельмі паважанаму Івану Данілавічу ад прыхільніка Вашай творчасці і з найлепшымі пажаданнямі».
Язэп Янушкевіч. «У прадчуванні знаходак». З адной вандроўкі ў архівы Варшавы, Вроцлава, Кракава.
І цікавая думка: «Беларускаму сейбіту славяншчыны — Янку Данілавічу Сіпакову — у доказ, што і вакол «двух-трох знаходак» можна стварыць Баладу. Пошуку. З павагай. Аўтар».
І нечаканае завяршэнне кнігі: «Каб, займеўшы на сваім рахунку не адзін дзясятак знаходак, асэнсаваць крылатае, даўняе, звернутае і да архіўных пошукаў: «Удачы не было. Была ўзнагарода за цярплівасць».
Кацярына Мяшкова. «Алея кахання». Вершы.
І аўтограф: «Паважанаму Івану Данілавічу з удзячнасцю».
Таццяна Мушынская. «Гаркавы смак ісціны». Партрэты Валянціна Елізар’ева, Людмілы Бржазоўскай, Інесы Душкевіч, Тацяны Шаметавец і інш.
І добрыя словы: «Івану Данілавічу Сіпакову, на дзіва шматграннай творчай асобе, без чыёй чуласці, падтрымкі і дабрыні не склалася б гэтая кніга».
Я тады працаваў загадчыкам аддзела культуры ў «Маладосці» і друкаваў артыкулы ды эсэ Таццяны пра тэатр, балет, музыку.
Міхась Хамец. Фотамастак. На той час галоўны рэдактар «Раніцы» (былой дзіцячай газеты «Піянер Беларусі»). Лірычныя мініяцюры. Уражваюць і запамінаюцца. Ну хоць бы вось гэтае:
«Мы, шчырыя беларусы, — эмігранты ў сваёй краіне?»
Марыя Панкова. «Нязбытнаю ласкаю». Вершы. Лірыка шчымлівая. Гэткі ж і аўтограф: «Івану Данілавічу, любімаму, сапраўднаму Паэту, Пісьменніку з удзячнасцю за ўвесь наш няўдзячны свет! Хай і далей Вам дапамагае светлая Матчына душа ў жыцці, у творчасці. Я скаланута, я глыбока ўражана Вашым Словам! Лёсам! А яшчэ ж Вы — і мой зямляк! О, дзіва! Марыя».
Марыя нарадзілася ў Падкняжанні. А ад маіх Зубрэвіч да гэтай вёскі — рукой падаць. Хоць Падкняжанне — гэта ўжо Шклоўскі раён, Магілёўская вобласць...
Алесь Давыдаў. «Пройма». Вершы. Прыказы.
І дарчы надпіс: «Паважанаму сп. Янку Сіпакову — заўсягдышняму маладосцеўцу — у знак выхаду першай кнігі. З удзячнасцю за Настаўніцтва з зычэннем усяго найлепшага. 23.08.96. Маладосць». Не ведаю, дзе падзеўся гэты таленавіты паэт, які зрабіў такую цудоўную заяўку.
Вось яны побач стаяць, першыя кніжкі Міколы Шабовіча, Леаніда Пранчака, Анатоля Мяснікова, Людмілы Дрожжа, Людмілы Андзілеўкі...
Чытаю, перачытваю першыя кніжкі, і шкадую, што некаторыя, хораша заявіўшы сябе ў літаратуры, потым недзе зніклі, растварыліся, прапалі. Кацярына Мяшкова, Людміла Андзілеўка, Людміла Дрожжа, той жа Алесь Давыдаў... Дзе вы? Якія віхуры жыцця панеслі вас кудысьці ў зусім іншыя клопаты, у іншы ад літаратуры бок?
Таіса Трафімава. «Усміхнуся вятрам». Зоя Падліпская. «Палон нябёсаў». Дзве сястры Янучок са Случчыны. Дзве кнігі ў адной. Своеасаблівы дуэт. Як хораша ён гучыць!
Таіса, узяўшы радок з верша М. Шабовіча «Яшчэ пакуль не лістапад» за эпіграф, піша:
Яшчэ пакуль не лістапад...
Пакуль да восені далёка;
Пакліч мяне у райскі сад,
Мне сёння вельмі адзінока.
Зоя, прывёўшы ў эпіграфе словы А. Пісьмянкова «Дзякуй табе за Веру, дзякуй табе за Мару», шчымліва радуецца:
Ізноў жыву.
Згасае знічкай стома.
Цалуе сонца росную траву.
Ізноў жыву.
Бо стала мне вядома,
Што раніцу — шчаслівай назаву.
Я дзякую табе,
Што зноў — жыву.
Эдуард Акулін, вядомы бард і паэт, сваю кніжку ў «Бібліятэцы «Маладосці» назваў «Пяшчота ліўня». І напісаў на ёй: «Паважанаму Івану Данілавічу на добры ўспамін аб маёй першай кнізе. Аўтар: Э. Акулін. 4.06.90 г.».
Першымі ж кніжкамі ў «Бібліятэцы «Маладосці» пайшлі зборнікі папулярнага на той час літаратурнага аб’яднання моладзі «Тутэйшыя».
Праз дзесяць гадоў на змену «Тутэйшым» узнікла новая суполка — БумБам-Літ. Яе стварылі Зміцер Вішнёў, Алесь Туровіч, Альгерд Бахарэвіч, Юрась Барысевіч, Ілья Сін, Усевалад Г арачка, Серж Мінскевіч. Яны нават выдалі свой зборнік вершаў «Тазік беларускі» — у сваёй серыі: «Бібліятэка Бум-Бам-Літа».
У параўнанні з бумбамлітаўцамі «Тутэйшыя» мне здаваліся тады проста арыстакратамі.
Радкі чытаюцца аднолькава і злева направа і справа налева.
«Тазік» мне падпісалі Зміцер Вішнёў («Спадару Сіпакову ад кракадзілографа Змія Вішны пад артыкул з сухімі кракадзіламі») і Алесь Туровіч («Івану Данілавічу Сіпакову на добры ўспамін і плённае супрацоўніцтва»).
7
Стаю ля кніжнай паліцы, на якой сабраны першыя зборнікі амаль усіх беларускіх паэтаў, якія прыходзілі ў літаратуру пасля вайны. Што перачытваю, што проста гартаю, чым усяго толькі любуюся, — усе яны прачытаны адразу ж, як выходзілі, можна сказаць, з нецярплівасцю праглынуты ў той жа дзень, як набыты.
Гляджу і думаю, як жа яна, наша родная савецкая ўлада, што б мы пра яе ні гаварылі, клапацілася пра нас, маладых, пачынаючых пісьменнікаў, імкнулася заўважыць кожнага, кожнаму не даць згубіцца.
На паліцы — амаль усе першыя кніжачкі, з якіх пачыналася ўся наша пасляваенная паэзія. Тады і ў выдавецтве «Беларусь», і потым у «Мастацкай літаратуры» рэгулярна выходзіла серыя «Першая кніга паэта». Гэта былі зборнічкі па адным-два аркушы. Мяняліся колеры вокладкі, аднак пастаянным заставаўся экран — квадрат, у якім змяшчалася фота паэта. Жартаўнікі празвалі гэты экран тэлевізарам. Дык вось у гэтым «тэлевізары» на працягу 1968—1970 гадоў выйшлі ў свет каля двух дзясяткаў першых кніжак. Ды якіх кніжак! Ды якіх паэтаў!
«Гром на зялёнае голле» Юркі Голуба, «Зямля — магніт» Міколы Федзюковіча, «Восеньскія позвы» Казіміра Камейшы, «Вернасць» Віктара Ракава, «Агонь» Ніны Мацяш, «Леснічоўка» Рыгора Семашкевіча, «Буслы над аэрадромам» Уладзіміра Скарынкіна, «Раніца» Вольгі Іпатавай, «Нарачанка» Яўгена Шабана, «Свежасць» Яўгена Вераб’я, «Раўнавага» Сымона Блатуна.
Леанід Дайнека, нядаўні слесар Ніжнетагільскага металургічнага камбіната, які пісаў свае вершы толькі па-руску, у сваіх «Галасах» вярнуўся да роднай мовы. Бо зразумеў:
Нібы поўнае мора, —
Мая родная мова.
Радасна, імкліва ўзлятала над беларускай паэзіяй Яўгенія Янішчыц. Яе «Снежныя грамніцы» выйшлі ў «тэлевізары», калі была студэнткай пятага курса БДУ і ёй было 22 гады. Яна вольна, лёгка махала крыламі і, здавалася, што нішто і ніколі не замінае ёй. А яна перакладалася ўжо на іншыя мовы, друкавалася ў маскоўскіх выданнях «Молодая гвардия», «Дружба народов», «Литературной газете», і нават у газеце «Правда».
А яна пісала і вось гэтак:
Хвіліны пройдуць дарагія,
Як пышнае цвіценне траў.
Ды зменяць дні зусім другія
Той дзень, што шчасце абяцаў.
Так адплывае ўдалеч неба,
Бывай, адзіная з уцех!
Смяюся, калі плакаць трэба,
Журба — калі на вуснах смех.
Алесь Разанаў у «тэлевізары» з’явіўся з кніжкаю «Адраджэнне». Усяго сорак восем старонак.
«Мы вырастаем з Леніна», «Ленін — гэта мы», «Тут з войскам ішоў палкаводзец Сувораў»... Мы адчуваем, што гэтыя радкі выпадковыя ў Разанава і што, нягледзячы на тое, што ў зборніку ужо быў верш «Мова» («Калі з грудзей нямых і чорных аднойчы мова прарасла»), яму яшчэ далекавата да яго магутных кніг «Каардынаты быцця», «Шлях — 360», «Вастрыё стралы»...
Але ж мы, зразумела, ведалі, чаму першая кніжка Разанава атрымалася такою патрыятычнаю. «У кароценькай біяграфічнай даведцы было пазначана: «Скончыў сярэднюю школу. Зараз вучыцца ў Беларускім педагагічным інстытуце імя А. С. Пушкіна».
Чакайце, дык а дзе ж БДУ імя У. І. Леніна? Разанаў жа паступіў у Белдзяржуніверсітэт і скончыў тры курсы яго. Але ў 1969 годзе перавёўся на філфак Брэсцкага педінстытута.
Чаму? Тут была свая гісторыя. Студэнты беларускага аддзялення філалагічнага факультэта БДУ, амаль выпускнікі, зацікавіліся, чаму ім чытаюць лекцыі не на роднай мове, на якой ім працаваць. І напісалі пісьмо, як кажуць, у вышэйшыя інстанцыі. Сярод іх былі і маладыя паэты Алесь Разанаў і Віктар Ярац. Крамола! Што тут пачалося! І ў выніку доўгага перапуду і ператрусу Алесь Разанаў апынуўся ў Брэсцкім педінстытуце, а Віктар Ярац — у Гомельскім.
Усё ж такі не выгналі, далі хлопцам атрымаць вышэйшую адукацыю. Вось тады і з’явіліся ў зборніку А. Разанава гэтыя вершы. Хутчэй за ўсё ад маладога паэта, ведаючы пра ўсё, запатрабавалі: «Калі хочаш, каб выйшла кніжка, напішы што-небудзь пра Леніна, пра Радзіму...»
Гэта пазней ужо будуць у Разанава версэты, квантэмы, пункціры.
Каменьчыкі ў ручаі.
Людзі не могуць узяць з сабою ручая —
бяруць з сабою
каменьчыкі...
Сосны ўзышлі
на самы высокі ўзгорак.
Стаяць, разважаюць:
куды далей...
Ішоў па зямлі,
еў яблыкі,
зярняты збіраў
і высейваў у дол...
Калі прайду ўсю зямлю —
вярнуся
ў квітнеючы сад.
Такі ён у «Вастрыі стралы»! Тады, калі ён ужо нечакана стаў магутным. Калі ён ужо — сама думка.
У гэтым жа «тэлевізары» выйшаў і першы зборнік майго незабыўнага сябра Яўгена Крупенькі. На той час — студэнта чацвёртага курса Літаратурнага інстытута імя М. Горкага ў Маскве. Ага, ён, вядома ж, старэйшы за іншых пачаткоўцаў, якія выдалі свае першыя кніжкі ў гэтай серыі разам з ім. Яўген ужо адслужыў армію, яму 33 гады. Узрост Ісуса Хрыста! І першая кніжка... Затое ж ужо і вопыт.
Такая чыстая вада!
Стаміўшыся з дарогі,
У ёй баюся спаласнуць
Запыленыя ногі.
Сапраўдны шэдэўр, гэта маленькая мініяцюра! У першай кніжцы паэта. Чыстая, светлая, шчымлівая, яна міжволі нараджае ў табе радасць, і ты разам адчуваеш, як яна, гэта радасць, запаланяе цябе ўсяго, узнімае над зямлёю.
З Яўгенам мы пазнаёміліся ў 1954 годзе, калі паступалі ў Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт на аддзяленне журналістыкі. Я — жаўтароты, лічы школьнік, які толькі што скончыў школу, а ён, хоць таксама выпускнік гэтага года, прыехаў ужо як супрацоўнік Шклоўскай райгазеты. Нас, абітурыентаў, на час экзаменаў пасялілі ў спартыўнай залі, паставілі амаль упрытык адзін да аднаго ложкі з матрацамі і выдалі бялізну — прасціны ды навалачкі. Зразумела, рыхтавацца ў такіх умовах было немагчыма, увечары, калі ўсе збіраліся ў спартыўную залю, у ёй было вельмі шумна.
Хтосьці, як Тарзан на ліянах, разгутаўшыся на кольцах, з дзікім крыкам ляцеў над ложкам, над амаль галавамі, з аднаго ў другі канец залі.
Там, жартуючы, біліся падушкамі, — аж пух ляцеў. Тут, непадалёку, кампанія спявала песні, нехта вячэраў. А нехта ўсё ж і чытаў.
Нашы з Яўгенам ложкі стаялі побач. Мы разгаварыліся. Ляжалі, ціха гаварылі, марылі.
Аднак мы абодва не паступілі — не хапіла балаў. Яўген, ад’язджаючы ў свой Шклоў, паклікаў:
— Прыязджай, у нас вельмі добры рэдактар — Ізафат Пятровіч Юханаў.
І я паехаў. І ўжо 1 верасня 1954 года я, як літсупрацоўнік Шклоўскай раённай газеты, упершыню не вучнем пабываўшы на свяце, пісаў пра пачатак новага вучэбнага года ў школе № 1.
З Яўгенам Крупенькам мы пехатою, можна сказаць, абышлі ўсю Шклоўшчыну. На раён выходзілі амаль штодня — і ў такія блізкія да райцэнтра калгасы, як Рыжкавічы, і ў такія вельмі далёкія — на мяжы раёна! — як Чарнаручча. Увосень — гумовыя боты, зімою — валёнкі. Пісалі шмат. І самі падсмейваліся над сабою: «Дужыя рукі каваля моцна сціскаюць ручку молата і ўпэўнена апускаюць яго на кавадла»...
На другі год я паступіў у БДУ. На той жа журфак. А Яўгена забралі ў армію...
З Яўгенам мы ўвесь шклоўскі час былі разам — і ў святы, і ў будні. Я ездзіў да яго ў Саськаўку, ён — у мае Зубрэвічы. І дзіўна, ніводнага разу не пасварыліся. Таму, падпісваючы мне «Салаўёў», Жэня вельмі расчуліўся:
«Міламу другу, Паэту, — табе, Іван Сіпакоў — хочацца зрабіць нешта добрае, няхай хоць гэтая кніжачка на добры ўспамін. 20.05.69г.»
Саматканыя з белага кужалю,
Пабялёныя ля ракі,
Вышываныя пеўні кружацца —
Паглядзіце на рушнікі! —
зачытваліся мы гэтым вершам, прысвечаным маці.
Кранаў нас і цудоўны верш «Сянні», прысвечаны Аляксею Пысіну:
Пры сустрэчы — дзе бываць маўчанню!
— Колькі год і зім! — Здароў! — Здароў!
Мы па песнях птушак прыкмячаем,
Па гамонцы — землякоў.
Дзе б мы ні былі з табою, дружа,
А дняпроўскіх плёсаў не забыць.
Словы магілёўскія — як ружы —
Можам, нібы пашпарт, прад’явіць.
Часам мы не заўважаем самі
Ззяння іх і песеннай красы.
— Ты даўно прыехаў? —Толькі сянні,
Не паспеў на травах збіць расы...
Ох, гэта слоўка! Ох, гэтае «сянні»! Як жа яно яднала гэтых двух Паэтаў! Дарэчы, і ў нас, у Зубрэвічах, таксама кажуць «сянні».
Цяпер, калі гавораць пра паэзію Магілёўшчыны, называюць звычайна трох выдатных паэтаў — Аляксея Пысіна, Сцяпана Гаўрусёва і Анатоля Сербантовіча. Мне ж да гэтай славутай троіцы хочацца дадаць і чацвёртага — яго, Яўгена Крупеньку.
Падпісваючы мне ўсе свае паэтычныя кнігі, Жэня заўсёды быў вельмі эмацыянальны.
«Стрэчанне» — невялічкая памерам і просценькая на выгляд кніжачка ў папяровай вокладкцы. Але які дарагі аўтограф пакінуў мне на ёй Яўген: «Дарагі Ваня! Я шчаслівы, што ў маім жыцці ёсць Ты, шчыры і харошы, Чалавек, Паэт, Пісьменнік. Дзякуй Табе, дружа, за талент, які я люблю. Шчыра, сардэчна — Яўген Крупенька. 15.X.82. (гл. стар. 21)».
Адкрываю старонку 21. Верш «Штрыхі да біяграфіі майго лёсу». Ён прысвечаны Янку Сіпакову.
Лёсе мой!
Браце мой дарагі!
Гэта толькі штрыхі
Да тваёй біяграфіі — вялікай аповесці,
Якую закончу я поўнасцю,
Як толькі абыду пехатой
Беларусі маёй усе шляхі.
«Міламу Янку — брату роднаму і чалавеку. А як пісьменніку — дык, на маю думку, і раўні табе няма.
Ваня! Паглядзі толькі дужа прынцыпова (у чатыры вокі) зборнік. Шчыра, ад сэрца. 14.XII.89 г.», — напісаў ён на сваім новым зборніку «Гекзаметр Баразны».