Метамарфозы, цi Залаты асёл (на белорусском языке)

КНIГА ДЗЕСЯТАЯ

1. Не ведаю, што сталася з маiм гаспадаром агароднiкам, а на наступны дзень прыйшоў той самы салдат, якi моцна паплацiўся за сваё слабасiлле, забраў мяне са стойла i, не сустрэўшы нiякага пярэчання, прывёў мяне ў сваю казарму. Тут нагрузiў мяне сваiмi манаткамi, узброiўшы i прыбраўшы цалкам па-ваеннаму, пагнаў па дарозе. Нёс я на сабе блiскучы шлем i яшчэ ярчэйшы шчыт i на завяршэнне кап'ё з даўжэзным, здалёк бачным дрэўкам. Усё гэта ён вылажыў старанна, як належыць у баявым паходзе, зверху, зразумела, не столькi дзеля ваеннай доблесцi, колькi для запалохвання бедных прахожых. Дарога iшла полем, i, прайшоўшы не вельмi цяжкi шлях, мы дабралiся да нейкага гарадка i спынiлiся не ў карчме, а ў доме нейкага дэкурыёна. Салдат здаў мяне адразу нейкаму прыслужнiку, а сам паспешлiва накiраваўся да свайго начальнiка, пад камандай якога знаходзiлася тысяча жаўнераў.

2. Праз некалькi дзён у гэтай мясцовасцi здарылася жудаснае злачынства. Яно засталося ў маёй памяцi, i я ўношу яго ў кнiгу, каб вы маглi пра яго даведацца. У гаспадара дома быў малады сын, вельмi добра выхаваны, вельмi сцiплы, пачцiвы, такi, якога б i ты, чытач, напэўна захацеў бы мець. Мацi яго даўно памерла, i бацька ажанiўся зноў. I ад другой жонкi быў у яго сын, якому ў той час iшоў трынаццаты год. Мачыха камандавала ў доме, вiдаць, больш дзякуючы сваёй знешнасцi, чым iншым якасцям.

Цi то ад прыроднай бессаромнасцi, цi кiраваная лёсам да нечуванага сораму, звярнула сваю асаблiвую ўвагу на пасынка. Ды ведай, шаноўны чытач, што я расказваю табе не казачкi, а трагiчную гiсторыю, дык заменьма камедыйныя чаравiкi на катурны. Гэта жанчына, пакуль першай сваёй ежай кармiўся немаўля Купiдон, магла супрацьстаяць яго слабым сiлам, моўчкi заглушаючы лёгкi агонь. А калi шалёны Амур пачаў бязлiтасна смалiць яе нутро, напоўнiўшы яго вар'яцкiм полымем, скарылася яна раз'юшанаму бажку i, каб схаваць душэўную рану, прыкiнулася хворай. Усiм вядома, што рэзкiя змены ў выглядзе i стане здароўя ў хворых i закаханых дакладна супадаюць. Тыя ж у iх мярцвяцкая бледнасць, стомленыя вочы, слабасць у каленях, трывожны сон i цяжкiя ўздыхi, тым больш пакутлiвыя, што праз сiлу вырываюцца з грудзей. Можна было падумаць, што i гэтай жанчыне не дае спакою толькi гарачка, каб не яе слёзы. Якiя ж невукi лекары, калi яны не разумеюць, што значыць, калi ў чалавека паскораны пульс, часта мяняецца колер твару, прыспешанае дыханне i хворы ўвесь час, не знаходзячы сабе месца, варочаецца з боку на бок! О добрыя багi, навошта быць умелым доктарам? Досыць мець хоць нейкае ўяўленне аб каханнi, каб зразумець, што творыцца з чалавекам, якi палымнее без гарачкi.

3. Нарэшце, даведзеная невыносным пачуццём да страшэннага ўзбуджэння, парушае захованую да таго часу маўклiвасць i загадвае паклiкаць да сябе сына. З якой радасцю пазбавiла б яна яго гэтага звання, каб, успамiнаючы пра ганьбу, не прыйшлося чырванець! Малады чалавек неадкладна выконвае волю мачыхi i, па-старэчы наморшчыўшы лоб, iдзе ў яе спальню, выказваючы належную паслухмянасць жонцы свайго бацькi i братавай мацi. А тая, стомленая доўгiм маўчаннем, i цяпер марудзiць, быццам сеўшы на мель сумнення. Яшчэ не зусiм страчаны сорам не дае ёй вымавiць нi аднаго слова з тых, якiя яна лiчыла найбольш для пачатку размовы адпаведнымi. А юнак, усё яшчэ не падазраючы нiчога благога, апусцiўшы вочы, сам ветлiва пытаецца аб прычыне яе хваробы. Тады яна, выкарыстаўшы iхнюю сустрэчу сам-насам, набралася адвагi i, залiваючыся слязьмi, закрыўшы твар крысом адзення, кажа яму дрыготкiм голасам:

"Уся прычына i ўся крынiца маiх цяперашнiх пакут i адначасова лякарства i адзiнае маё збаўленне — гэта ты!..

Твае вочы пранiклi ў мае вочы да глыбiнi душы i распалiлi ў маiм сэрцы жудасны пажар. Злiтуйся над той, якая праз цябе гiне! Няхай не бянтэжыць цябе пашана да бацькi, ты захаваеш жыццё яго жонкi, якая цвёрда вырашыла памерцi. У тваiм аблiччы прызнаўшы ягоны вобраз, я па закону кахаю цябе. Даверся мне! Мы адны, i часу, каб усё зрабiць, дастаткова. Тое, пра што нiхто не ведае, амаль зусiм не iснуе".

4. Гэта нечаканая прапанова збянтэжыла маладога чалавека, аднак, хоць у першую хвiлiну яго апанаваў жах ад такога ганебнага ўчынку, ён вырашыў не даводзiць мачыхi суровай адмовай да адчаю, а супакоiць яе асцярожнай прапановай адтэрмiноўкi. Ён ветлiва абяцае ёй, аднак горача ўгаворвае сабрацца з духам, ачуняць, памацнець, пакуль якая-небудзь бацькава адлучка не дасць iм магчымасцi заспакоiць гарачае пачуццё. I, пазбягаючы далейшай небяспечнай размовы, хутка пакiдае спальню мачыхi. Разумеючы, што такая сямейная бяда заслугоўвае стараннага абмеркавання, ён накiроўваецца да свайго старога выхавацеля, паважанага i разумнага чалавека.

Пасля доўгага абмеркавання справы яны вырашылi, што яму трэба чым хутчэй уцякаць ад буры, выклiканай жаночым намерам.

Але жанчына, не могучы выцерпець нават найменшай адтэрмiноўкi, прыдумала зачэпку i надзiва спрытна ўгаварыла мужа неадкладна адправiцца ў сваю найдалейшую вотчыну. Пасля гэтага, ап'янелая ад блiзкай да здзяйснення надзеi, яна патрабуе, каб юнак, як абяцаў, прыйшоў да яе i даў доказ свайго палкага пачуцця.

А малады чалавек пад рознымi прычынамi пачаў ухiляцца ад гэтай гнюснай сустрэчы.

Тады яна, зразумеўшы з яго няпэўных адказаў, што абяцанага не атрымае, iмклiва змянiла сваё злачыннае каханне ў вельмi небяспечную нянавiсць. Бярэ сабе ў хаўруснiкi паганага нявольнiка, якога атрымала некалi з пасагам, гатовага на ўсякую брудную справу, i адкрывае яму свае вераломныя планы. Яны не прыдумалi нiчога лепшага, чым загубiць беднага юнака. I вось гэты падлюга быў зараз жа пасланы на здабычу моцнай атруты, пасля чаго, падлiўшы смяротнага зелля ў вiно, мачыха рыхтуе бязвiннаму пасынку загубу.

5. Пакуль зладзюгi радзiлiся, калi i як паднесцi атруту, здарылася, што меншы хлопчык, родны сын гэтай нягоднай жанчыны, вярнуўшыся пасля ранiшнiх заняткаў дамоў i паснедаўшы, захацеў пiць. Ён знайшоў келiх з вiном i, не ведаючы пра атруту, якая ў iм была, залпам выпiў. I як толькi выпiў ён смяротны, падрыхтаваны брату, напiтак, адразу валiцца без духу на зямлю, а дзядзька, уражаны раптоўнай смерцю хлапчука, пачынае крычаць i клiкаць мацi i ўсiх хатнiх.

Хутка ўцямiлi ўсе, што хлопчык загiнуў ад яду, i вось пачалi снаваць розныя здагадкi, хто б мог зрабiць такое мярзотнае злачынства. Але гэта жорсткая жанчына, рэдкi прыклад вераломства мачыхi, не ўзрушылася нi лютай смерцю сына, нi сваiм нячыстым сумленнем, нi няшчасцем усяго дому, нi скрухай мужа, нi нават жалобай пахавання. Яна выкарыстала сямейнае гора як вельмi зручны выпадак для помсты. Неадкладна выпраўляе наўздагон за мужам, якi быў у дарозе, каб паведамiць яму пра бяду, што ўварвалася ў iхнi дом.

I не паспеў ён вярнуцца, як яна, набраўшыся небывалага нахабства, пачынае абвiнавачваць пасынка ў тым, што ён атруцiў яе сына. У сцвярджэннi гэтым была доля праўды, бо хлопчык папярэдзiў сваёй пагiбеллю тую смерць, якая прызначалася маладому чалавеку. А мачыха даказвала, нiбыта пасынак пайшоў на злачынства i загубiў малодшага брата за тое, што яна не згадзiлася на гнюснае сужыццё, да якога ён яе змушаў. Не спыняючыся на гэтай подлай iлжы, яна дабавiла, што ён пагражаў ёй мячом за тое, што яна выкрыла яго злачынства. Няшчасны муж, прыгнечаны стратай абодвух сыноў, быў зламаны цяжарам бедаў, якiя на яго навалiлiся. Ён бачыў на смяротным ложы цела малодшага сына i ведаў, што за кровазмяшэнне i забойства смяротны прыгавор пагражае i старэйшаму. А да таго крывадушны лямант вельмi каханай жонкi абуджаў у iм лютую нянавiсць да роднага сына.

6. Ледзь толькi закончылiся пахавальнае шэсце i абрады над целам яго сына, проста ад магiлы хлапчука няшчасны стары са слязамi на вачах i пасыпаючы попелам сiвыя валасы паспешлiва iдзе на гарадскую плошчу. Не ведаючы пра ашуканства нягоднай жонкi, ён плача i молiць, прыпадае нават да каленяў дэкурыёнаў, дамагаючыся асуджэння сына, якi апаганiў бацькоўскае ложа, забойцу роднага брата, злодзея, якi зрабiў замах на жыццё сваёй мачыхi. У сваёй скрусе ён выклiкаў такое спачуванне i абурэнне ў сенаце i нават у натоўпе, што ўсе выказвалiся за тое, каб, адкiнуўшы судовую валакiту, пагрэбаваўшы строгiм доказам абвiнавачання i зараней падрыхтаванымi выкрутамi абароны, тут, на месцы, зрабiць смерць укаменаваннем гэтай язвы на здаровым грамадскiм целе.

Тым часам улады зразумелi, якая небяспека пагражае iм самiм, калi слабыя iскры абурэння выклiчуць крушэнне грамадскага парадку i мяцеж. Яны ўгаворваюць дэкурыёнаў не спяшацца, уцiхамiрваюць натоўп i дабiваюцца таго, каб судаводства праходзiла належным чынам i паводле звычаю продкаў, каб прыгавор быў вынесены юрыдычна правiльна.

Павiнны быць выслуханы абодва бакi, нi адзiн чалавек не можа быць асуджаны так, як у варварскiх краiнах, дзе пануюць лютасць i тыранская самаволя, без прыняцця пад увагу яго выказвання. Нельга даць прыкладу будучым стагоддзям такой дзiкай з'явай у мiрны час.

7. Разумная думка перамагла, i зараз жа было загадана вяшчальнiку, каб ён склiкаў сенатараў i курыю. Калi яны занялi свае месцы паводле чыну i звычаю, зноў праносiцца голас вяшчальнiка, i першы выступае абвiнаваўца. Тут жа выклiкалi i ўвялi абвiнавачанага, i, паводле закону Атыкi i Марсавага судзiлiшча, вяшчальнiк аб'яўляе абаронцам, каб яны паўстрымалiся ад выступленняў i не заклiкалi да лiтасцi.

Пра ўсё гэта я даведаўся з гутарак, якiя людзi вялi памiж сабой. Аднак у якiх выразах нападаў абвiнаваўца, што гаварыў у сваё апраўданне абвiнавачаны i, наогул, якiя былi спрэчкi бакоў, я звестак не маю, бо сам там не быў, а стаяў у загародцы, дык чаго не ведаю, таго сказаць не магу. Запiсваю толькi тое, што мне добра вядома. Пасля таго як закончылася першая дыскусiя юрыстаў, было вырашана, што справядлiвасць абвiнавачання павiнна быць пацверджана цвёрдымi доказамi i што недапушчальна грунтаваць вырашэнне такой важнай справы на адных падазрэннях. Дзеля гэтага неабходна выклiкаць таго нявольнiка, якi адзiн толькi напэўна ведае, як усё адбывалася. А гэты падлюга анi не быў збянтэжаны нi сумненнямi ў ходзе гэтай справы, нi вiдам сената ў поўным зборы, нi нават папрокам нячыстага сумлення. Ён пачаў плесцi свае выдумкi, нiбы чыстую праўду.

Ён казаў, што яго паклiкаў да сябе малады чалавек, абураны непрыступнасцю сваёй мачыхi, i, каб адпомсцiць за абразу, даручыў яму забiць яе сына, паабяцаўшы шчодра за гэта заплацiць, а ў выпадку адмовы пагражаў смерцю. Юнак перадаў яму падрыхтаваны кубак, а пасля забраў, баючыся, каб ён, не выканаўшы даручэння, не пакiнуў пасудзiну як рэчавы доказ, i пасля даў хлапчуку атруту сам. Усё, што з напускным дрыжаннем гаварыў гэты злыдзень, было надзiва падобнае на праўду, i пасля яго паказання судовы разбор закончыўся.

8. Не было мiж дэкурыёнаў нi аднаго, хто б застаўся прыхiльным да маладога чалавека. Было ясна, што злачынства даказана i прыгавор можа быць толькi адзiн: зашыць у мех. Ужо заставалася сенатарам паводле старадаўнага звычаю апусцiць у урну свае аднолькавыя рашэннi, бо кожны напiсаў тое самае. А калi галасы сабраныя — лёс падсуднага вырашаны, нiчога змянiць нельга, i ўлада над яго жыццём перадаецца ў рукi ката.

I раптам адзiн са старэйшых сенатараў, лекар, чалавек праверанай справядлiвасцi, якi карыстаўся вялiкiм уплывам, закрыў рукой адтулiну урны, каб хто-небудзь не падаў неразважлiва свайго прысуду, i звярнуўся да сената з такой прамовай:

"Я ганаруся, што за ўсё сваё жыццё здабыў ваша прызнанне, i не магу дапусцiць, каб, асудзiўшы абылганага падсуднага, мы здзейснiлi яўнае забойства i каб вы, звязаныя прысягай судзiць справядлiва, будучы ўведзенымi ў зман iлжывым рабом, зрабiлiся клятвапарушальнiкамi. I я сам, вынесшы заведама несправядлiвы прысуд, патаптаў бы сваю пашану да багоў i саграшыў бы супраць свайго сумлення. Дык даведайцеся ж ад мяне, як усё адбылося.

9. Не вельмi даўно гэты нягоднiк прыйшоў да мяне, каб купiць моцнай атруты, I прапанаваў мне ў плату сто наважкiх залатых. Ён мне тлумачыў, што яд патрэбен для нейкага хворага, якi знемагае ад цяжкой невылечнай хваробы i хоча пазбавiцца ад пакутлiвага iснавання. Балбатня гэтага падлюгi i яго няскладныя тлумачэннi выклiкалi ў мяне падазрэнне, дык, зразумеўшы, што рыхтуецца нейкае злачынства, атруту я даў, але ў прадбачаннi ў будучым магчымасцi допыту прапанаваную плату ўзяў не адразу, а сказаў яму: "Каб памiж тых залатнiкоў, якiя ты мне даеш, не аказалася фальшывых, ты пакладзi iх у гэту торбачку i запячатай сваiм пярсцёнкам, а заўтра мы iх у якога-небудзь мянялы праверым". Ён згадзiўся i запячатаў грошы. Як толькi прывялi яго ў суд, я адразу выправiў аднаго свайго слугу конна дахаты па тыя грошы. Цяпер iх прынеслi, i я магу вам iх паказаць. Скажыце, як можна абвiнавачваць брата ў гатаваннi атруты, якую купляў гэты подлы раб?"

10. Тут на гэтага нягоднiка нападае немалы страх, натуральны колер твару зменьваецца смяротнай бледнасцю, па ўсiм целе выступае халодны пот. А ён то няўпэўнена пераступае з нагi на нагу, то чэша лоб, то патылiцу, мармыча праз зубы нейкiя незразумелыя словы…

Цяпер ужо нi ў кога не заставалася сумнення, што ён замяшаны ў злачынстве.

Аднак хутка загаварыла ў iм хiтрасць, i ён напорыста пачаў ад усяго адмаўляцца i даказваць, што сведчаннi лекара iлжывыя. А той, убачыўшы, як нiшчыцца годнасць правасуддзя i ўсенародна плямiцца ягоны гонар, з падвоенай энергiяй пачаў абвяргаць нягоднiка, пакуль па загаду начальства службовыя асобы не агледзелi рук подлага раба, не адабралi ў яго жалезнага пярсцёнка i не зверылi яго з пячаткай на торбачцы. Гэта параўнанне ўмацавала папярэдняе падазрэнне. Не пазбегнуў ён нi кола, нi дыбы, аднак з небывалай цярплiвасцю вытрымаў усе ўдары i нават муку агнём.

11. Тады доктар кажа: "Не дапушчу, каб, клянуся Геркулесам, вы насуперак боскiм устанаўленням пакаралi гэтага нi ў чым не вiнаватага юнака, а таксама, каб раб здзекаваўся з нашага судаводства i пазбегнуў пакарання за сваё гнюснае злачынства. Зараз я дам вам вiдавочны доказ яго вiны. Калi гэты падлюга хацеў купiць у мяне смяротны яд, я падумаў, што несумяшчальна з маёй прафесiяй каму б нi было шкодзiць, бо цвёрда ведаю, што медыцына заклiкана ратаваць людзей, а не губiць iх. Аднак, баючыся, што калi я не згаджуся выканаць яго просьбу, дык нехта iншы дасць яму смяротны напiтак i я сваёй адмовай адкрыю шлях да злачынства або ён сам выкарыстае для забойства меч цi iншую зброю, я даў яму зелле, але соннае, вядомую мандрагору, якая выклiкае глыбокi сон, падобны на смерць. Нiчога дзiўнага, што гэты разбойнiк, даведзены да мяжы адчаю, выцерпеў мукi, якiя здалiся яму лягчэйшымi за тую непазбежную кару, што паводле старога закону яму пагражае.

Калi хлопчык выпiў напiтак, падрыхтаваны маiмi рукамi, дык ён жывы, спачывае, спiць i ў хуткiм часе, скiнуўшы млявасць, вернецца на белы свет. А калi ён загiнуў, калi яго панесла смерць, тады прычыну ягонай загубы трэба будзе шукаць у iншым месцы".

12. Гэта прамова старога лекара здалася ўсiм вельмi пераканаўчай, дык адразу з вялiкай паспешлiвасцю накiроўваюцца да грабнiцы, у якой было пакладзена цела хлапчука.

Не было нi аднаго чалавека з сенатараў, са знакамiтасцяў, нi з простага народу, хто б з цiкавасцю не паспяшаўся на тое месца. Вось бацька адчыняе века труны якраз у тую самую хвiлiну, калi сын, стросшы з сябе смяротную нерухомасць, вяртаецца з краiны смерцi, моцна абымае хлопчыка i, не знаходзячы слоў, вартых гэткай радасцi, выводзiць яго да народу. I як быў хлопец абвiты пахавальнымi палотнамi, так i нясуць яго ў судзiлiшча. Злачынства паганага раба i гнюснейшай за яго жанчыны было ясна даказана, рэчаiснасць паўстае ва ўсiм сваiм непрыкрытым выглядзе.

Суд вынес прыгавор: мачысе вечнае выгнанне, а раба прыбiваюць да крыжа. Грошы, паводле аднадушнага рашэння, былi пакiнуты лекару як плата за такое цудоўнае соннае зелле.

Такi канец атрымала гэта знамянальная гiсторыя старога чалавека, якi за вельмi кароткi час, ледзь не за нязначны момант, перажыўшы пагрозу застацца бяздзетным, нечакана стаў бацькам двух сыноў.

13. А мяне тым часам вось як кiдалi хвалi лёсу. Той салдат, што мяне купiў, не пытаючыся ў прадаўца, i прысвоiў без нiякай платы, па загаду свайго трыбуна, выконваючы службовы абавязак, павiнен быў завезцi пiсьмы важнаму начальнiку ў Рым. Ён прадаў мяне за адзiнаццаць дынараў суседзям, нейкiм двум братам, якiя былi нявольнiкамi вельмi багатага пана. Адзiн з iх быў кандытарам i выпякаў хлеб i розных сартоў мядовае пячэнне, а другi быў кухарам, якi ўмеў рыхтаваць сакавiтыя мясныя стравы з надзвычай смачнымi прыправамi. Жылi яны разам, вялi агульную гаспадарку, а я павiнен быў вазiць розны посуд, якi неабходны быў iхняму гаспадару ў яго шматлiкiх падарожжах.

Так я ўступiў у гэта таварыства двух братоў у якасцi трэцяга, i нiколi дагэтуль лёс не быў да мяне такi прыхiльны. Мае гаспадары мелi звычку прыносiць у сваю каморку кожны вечар мноства ўсякiх астаткаў ад шчодрых i багатых банкетаў. Адзiн прыносiў вялiкiя кавалкi свiнiны, курацiны, рыбы i iншых страў гэтага гатунку, а другi — хлеб, пiражкi, блiны, булачкi, пячэнне i мноства мядовых прысмакаў.

Замкнуўшы сваё памяшканне, яны iшлi ў лазню асвяжыцца, а я дасыта наядаўся ежай, якая быццам звалiлася мне з неба. Бо не быў жа я такiм дурным аслом, каб, не дакрануўшыся да гэтых прысмакаў, вячэраць калючым сенам.

14. Даволi доўга мне гэтыя махлярскiя хiтрыкi ўдавалiся, бо з'ядаў я не так многа з вялiкiх запасаў i гаспадары не маглi западозрыць асла ў такiх штуках. Аднак я, цвёрда перакананы ў немагчымасцi выкрыцця, пачаў павялiчваць сваю порцыю, выбiраў сама найлепшае, з'ядаючы тлусцейшыя кавалкi i ласуючыся салодкiмi прысмакамi.

Братоў пачало трывожыць моцнае падазрэнне, i хоць iм на думку не прыходзiла, каб я быў да нечага падобнага здатны, яны пастаралiся высачыць вiноўнiка штодзённых прапажаў. Пачалi падазраваць адзiн аднаго ў гнюсным крадзяжы, узмацнiлi сачэнне, падвоiлi пiльнасць i нават пералiчылi кавалкi. Нарэшце адзiн з iх перастаў саромецца i кажа другому:

"З твайго боку так рабiць не вельмi справядлiва i чалавечна — красцi лепшыя часткi i, прадаўшы iх, цiшком збiраць грошыкi, а пасля патрабаваць, каб тое, што застанецца, дзялiць пароўну. Калi табе не падабаецца весцi супольную гаспадарку, дык можна ў гэтым пункце раздзялiцца, а ў астатнiм захаваць братнiя адносiны. Бо калi мы будзем так доўга дзьмуцца адзiн на аднаго з-за гэтых прапажаў, дык можам зусiм пасварыцца". А другi адказвае: "Клянуся Геркулесам, мне падабаецца такое нахабства, ты ў мяне з языка сарваў гэтыя скаргi на штодзённыя крадзяжы. Хоць я i быў засмучаны, але маўчаў увесь час, бо мне было сорамна вiнавацiць роднага брата ў дробным зладзействе. Выдатна выказалi мы абодва свае думкi, а цяпер трэба шукаць спосабу, як памагчы бядзе, каб наша маўклiвая варожасць не давяла нас да баёў Этэокла i Палiнiка".

15. Абмяняўшыся такiмi папрокамi, абодва паклялiся, што не займалiся ашуканствам, не кралi, i пастанавiлi агульнымi сiламi знайсцi шкоднiка, якi прычыняе iм страты. Нельга было падумаць, каб асёл, якi толькi адзiн заставаўся дома, мог харчавацца такой ежай цi каб у iхнюю каморку заляталi гарпii такой велiчынi, як гарпii, што выкрадалi некалi ежу ў Фiнея. А вось лепшыя кавалкi штодня знiкалi.

Тым часам, наядаючыся ўдосталь людскiх харчоў, я пачаў вiдавочна папраўляцца на целе, шкура ад тукаў стала мякчэць, шэрсць прыгожа заiльснiлася. Аднак гэта паляпшэнне майго выгляду паслужыла не на карысць майму сумленнаму iмю. Звярнуўшы ўвагу на незвычайную шырыню маiх плячэй i на тое, што сена застаецца кожны дзень некранутым, яны пачалi за мной пiльна сачыць. У звычайны час яны замкнулi дзверы i, зрабiўшы выгляд, што iдуць у лазню, пачалi праз нейкую шчылiнку назiраць. Убачыўшы, як я накiнуўся на пакiнутыя прысмакi, забылiся пра свае страты ад аслiнага абжорства i пачалi сардэчна рагатаць. Клiчуць аднаго, другога, сабралi цэлы натоўп сваiх таварышаў-нявольнiкаў падзiвiцца з пражэрлiвасцi бязглуздай уючнай жывёлiны. Такi напаў на ўсiх рогат, што ён дайшоў да вушэй гаспадара, якi паблiзу праходзiў.

16. Зацiкавiўшыся, з чаго смяецца чэлядзь, i даведаўшыся, у чым справа, ён таксама зазiрнуў у тую шчылiну i, атрымаўшы немалое задавальненне, так доўга смяяўся, што аж забалела ягонае нутро. Пасля таго, адчынiўшы дзверы, ён увайшоў у пакой, каб паглядзець на мяне зблiзку. А я, разумеючы, што лёс усмiхаецца да мяне ласкавей, чым калi, бо вясёлая кампанiя мяне падбадзёрвала, не збянтэжыўшыся, спакойна займаюся ядой далей. Гаспадар, развесялiўшыся такiм небывалым вiдовiшчам, не загадаў завесцi мяне ў дом, а сам павёў мяне ў сваю сталовую i загадаў паставiць на стол усякай ежы. Хоць я ўжо добра пад'еў, аднак, жадаючы заслужыць ягоную ўвагу i прыхiльнасць, накiнуўся на пададзеныя прысмакi. Тады прысутныя пачынаюць прыдумваць, якiя стравы будуць найменш адпаведныя аслiнаму смаку, i, каб праверыць маю паслухмянасць i рахманасць, прапаноўваюць мне мяса з прыправамi, наперчаную птушку i далiкатна прыгатаваную рыбу. Па ўсёй зале разлягаецца аглушальны рогат. Нарэшце нейкi жартаўнiк крычыць: "Дайце ж нашаму сатрапезнiку што-небудзь выпiць!" Гаспадар падтрымлiвае яго: "А праўда! Можа, наш госць не адмовiцца асушыць келiх вiна з мёдам!" А пасля дадае: "Гэй, малы, вымый добра гэты залаты келiх, напоўнi яго мядовым вiном i паднясi майму нахлебнiку, ды перадай разам, што я ўжо выпiў за яго здароўе". Усе чакалi з нецярпеннем, што будзе далей. А я, зусiм не спалохаўшыся, спакойна i нават гарэзлiва падцягнуў нiжнюю губу, склаўшы яе на падабенства языка, i адным духам асушыў вялiкую чарку. Тут узнiмаецца крык, i ўсе ў адзiн голас жадаюць мне здароўя.

17. Гаспадар быў вельмi задаволены, паклiкаў нявольнiкаў, якiя мяне купiлi, загадаў заплацiць iм учацвёра i перадаў мяне свайму любiмаму вольнаадпушчанаму, чалавеку даволi багатаму, i загадаў яму клапацiцца пра мяне з вялiкай стараннасцю. Той абыходзiўся са мной ласкава, кармiў людской ежай i, каб яшчэ лепш дагадзiць патрону, вучыў мяне розным штукам, якiя прыводзiлi гаспадара ў захапленне. Найперш навучыў ляжаць за сталом, абапёршыся на локаць, пасля барукацца i нават, стаўшы на заднiя ногi, танцаваць. А што было найбольш дзiўным, дык гэта ўменне адказваць кiўкамi галавы на пытаннi — у выпадку майго жадання нагiнаючы галаву наперад i ў адваротным выпадку адкiдаючы яе назад. Калi мне хацелася пiць, дык я глядзеў на падчашага i падмiргваў яму то адным, то другiм вокам.

Зразумела, што навучыцца ўсяму гэтаму было мне зусiм не цяжка, каб нават мне нiхто i не паказваў. Аднак я баяўся, што калi б без настаўнiка пачаў засвойваць чалавечыя звычкi, дык большасць маiх учынкаў маглi б палiчыць благiм прадвесцем i, пасекшы мяне на кавалкi, як якое-небудзь страшыдла, выкiнуць каршунам на спажыву.

Навокал пайшла пагалоска пра мае дзiвосныя здольнасцi, i гэта прынесла гонар i славу майму гаспадару. Пра яго казалi, што ён уладальнiк такога асла, якi з iм разам есць, якi ўмее дужацца, танцаваць i разумее людскую мову, адказваючы на яе адпаведнымi знакамi.

18. Хоць цяпер трэба мне сказаць тое, што павiнен быў зрабiць напачатку, хто быў мой гаспадар i адкуль родам. Зваўся ён Тыяз i паходзiў з Карынфа, сталiцы Ахайскай правiнцыi. Згодна свайму паходжанню i высокаму становiшчу ён пераходзiў ад пасады да пасады i нарэшце атрымаў на пяцiгоддзе магiстратуру. Каб годна прыняць такую важную пасаду, ён паабяцаў наладзiць трохдзённыя гладыятарскiя змаганнi i шырока паказаць сваю шчодрасць.

Клапоцячыся аб сваёй славе i папулярнасцi, ён падаўся ў Фесалiю закупiць найлепшых звяроў i знакамiтых гладыятараў.

Выбраўшы ўсё на свой густ, накiраваўся ў зваротнае падарожжа. Аднак ён не захацеў карыстацца нi сваiмi багатымi каляснiцамi, нi прыгожымi адкрытымi i закрытымi павозкамi, што пустыя цягнулiся ў канцы абозу, не захацеў нават ехаць на фесалiйскiх скакунах i на iншых сваiх верхавых конях, гальскiх жарабцах, патомства якiх цэнiцца вельмi высока. Упрыгожыўшы мяне залатымi фалерамi, каляровым чапраком, пурпурнай папонай, сярэбранай вуздэчкай, вышытай падпругай i галасiстымi званочкамi, сеў на мяне. Едучы, ён ласкава прыгаворваў, што найбольшую прыемнасць прыносiць яму тая акалiчнасць, што я магу яго везцi i дзялiць з iм застолле.

19. Калi, закончыўшы, часткова па сушы, часткова па моры, сваё падарожжа, мы прыбылi ў Карынф, дык натоўпы гараджан пачалi збiрацца, як мне здалося, не столькi дзеля таго, каб ушанаваць Тыяза, колькi з жадання падзiвiцца на мяне.

Дзеля таго, што аж сюды дайшла пагалоска пра мяне, я аказаўся для свайго наглядчыка крынiцай немалога даходу. Ён, як заўважыў, што шмат людзей вельмi хоча падзiвiцца на мае штукi, запёр дзверы i пачаў упускаць iх па адным за грошы, заграбаючы штодня немалую суму.

Здарылася так, што ў натоўпе зацiкаўленых была адна знакамiтая матрона. Заплацiўшы, як i iншыя, за ўваход i налюбаваўшыся рознымi маiмi штукарствамi, яна паступова перайшла ад здзiўлення да незвычайнай пажадлiвасцi i, не знаходзячы супакаення сваёй неразумнай немачы, горача пажадала маiх абдымкаў, як аслiная Пасiфея. За значную ўзнагароду яна згаварылася з маiм вартаўнiком i атрымала дазвол правесцi са мной адну ноч. Ён згадзiўся, думаючы не пра тое, якую прыемнасць можа яна ад мяне атрымаць, а пра сваю карысць.

20. Папалуднаваўшы, мы перайшлi з гаспадарскай сталовай у маё памяшканне, дзе засталi матрону, якая ўжо даўно мяне чакала. Добрыя багi! Якая ж цудоўная была зроблена падрыхтоўка! Тут жа чатыры еўнухi раскладваюць нам на ложа мноства пышна ўзбiтых невялiкiх падушачак з далiкатнага пуху, старанна рассцiлаюць залатое пакрывала, упрыгожанае пурпурам, а па iм раскiдаюць iншыя падушачкi, маленькiя, надзвычай мяккiя i ў вялiкай колькасцi. Звычайна любяць iх жанчыны распешчаныя падкладваць сабе пад шчокi цi пад патылiцу.

Каб сваёй доўгай прысутнасцю не скарачаць хвiлiн панiнай асалоды, яны хутка замыкаюць дзверы i адыходзяць. А ўнутры ясны свет блiскучых свечак разганяў для нас начны змрок.

21. Тады яна, скiнуўшы ўсё адзенне, распусцiўшы нават стужку, якая падтрымвала яе цудоўныя грудзi, становiцца блiжэй да святла i нацiраецца з алавянай скрыначкi духмянай памадай, а пасля намасцiла й мяне па ўсiх месцах, нацёрла нават ноздры… Пасля гэтага моцна мяне пацалавала, не так, як звычайна ў публiчным доме цалуе карыслiвая дзеўка скупога госця, а ад чыстага сэрца, прыгаворваючы: "Люблю, хачу, адзiн ты мне мiлы, не магу без цябе жыць" i iншае, чым жанчыны выказваюць свае пачуццi i будзяць у партнёраў пажадлiвасць. Затым, узяўшы мяне за вуздэчку, без цяжкасцi прымушае легчы, як я быў ужо прывучаны. Я не думаў, што мне прыйдзецца рабiць нешта цяжкае i непрывычнае, тым больш пры сустрэчы пасля такога доўгага ўстрымання з такой прыгожай i палкай жанчынай. Да таго ж i цудоўнае вiно, выпiтае ў значнай колькасцi, ударыла мне ў галаву, i палымяная мазь пабуджала маю сладастраснасць.

22. Аднак на мяне напаў немалы страх пры думцы, якiм спосабам я змагу з такiмi вялiкiмi грубымi нагамi ўзабрацца на кволую матрону, як загарну ў абдымкi сваiмi капытамi такое беласнежнае далiкатнае цела, быццам з малака i з мёду створанае? Як тыя маленькiя губкi, што ружавеюць духмянай расой, буду цалаваць велiчэзным ротам з пачварнымi, як камянi, зубамi i, нарэшце, якiм спосабам зможа жанчына, як бы нi распальвала яе пажадлiвасць, прыняць такiх памераў дзетародны член? Бяда мне! Вiдаць, прыйдзецца мне за нанесенае высакароднай грамадзянцы калецтва быць аддадзенаму на расшматаванне дзiкiм звярам i такiм чынам удзельнiчаць у свяце майго гаспадара.

А тым часам яна зноў абсыпае мяне пацалункамi i ласкавымi iмёнамi, далiкатна шчабеча, зжыраючы мяне вачыма, i закончвае выкрыкам: "Трымаю цябе, трымаю, мой галубок, мой верабейка!" I з гэтымi словамi даказвае мне, што мае сумненнi i мой страх былi зусiм беспадстаўныя. Цесна прыцiснуўшыся да мяне, яна прыняла мяне ўсяго без рэшты. I нават тады, калi, зберагаючы яе, я злёгку адсоўваўся, яна ў раз'юшаным парыве кожны раз сама да мяне прыцiскалася i, абхапiўшы маю спiну, спляталася цясней…

Клянуся Геркулесам, што мне пачало здавацца, быццам у мяне нечага не хапае, каб поўнасцю заспакоiць яе палкасць, i я зразумеў, што нездарма сыходзiлася мацi Мiнатаўра са сваiм палюбоўнiкам. Так усю ноч правялi мы без сну ў рабоце, а свiтаннем, пазбягаючы позiрку зары, жанчына аддалiлася, дагаварыўшыся за тую самую цану наконт наступнай ночы.

23. Мой выхавацель быў не супраць яе жадання працягваць гэтыя палкiя любоўныя заняткi, часткова дзеля вялiкага барышу, якi яму даставаўся, а часткова, каб падрыхтаваць свайму гаспадару новае вiдовiшча. I ён неадкладна адкрывае яму карцiну нашага кахання. А той, шчодра ўзнагародзiўшы свайго вольнаадпушчанiка, прызначае мяне для публiчнага прадстаўлення. Аднак з прычыны таго, што высакасвецкае становiшча маёй партнёркi не дазваляла ёй прымаць удзел у такiм вiдовiшчы, а iншай нельга было нi за якiя грошы знайсцi, дык вышукалi нейкую мiзэрную злачынку, асуджаную прыгаворам намеснiка на спажыву звярам. Яна мусiла разам са мной з'явiцца ў тэатры на вачах усяго народа. Я даведаўся, у чым было яе злачынства.

Быў у яе муж, бацька якога, выпраўляючыся калiсьцi ў падарожжа i пакiдаючы сваю жонку, мацi гэтага маладога чалавека, цяжарнай, загадаў ёй, калi ў яе народзiцца дзiця жаночага полу, неадкладна яго знiшчыць. Нарадзiўшы ў адсутнасць мужа дзяўчынку, яна, падуладная натуральнаму мацярынскаму пачуццю, не выканала мужавага загаду i аддала немаўля суседзям на выхаванне, а як муж вярнуўся, сказала, што дачка забiтая. I вось дзяўчына становiцца дарослай, i настаў час аддаваць яе замуж. Тады мацi, разумеючы, што муж, якi нiчога пра дачку не ведае, не можа даць ёй адпаведнага iх паходжанню пасагу, i адкрывае таямнiцу сыну. Апроч таго, яна вельмi баялася, каб часам юрлiвы сын не зрабiў памылкi i па прычыне ўзаемнага няведання не пачаў заляцацца да роднай сястры. Малады чалавек, як i належыць прыкладнаму сыну, свята захоўваў таямнiцу мацi i добрасумленна адносiўся да сястры. З годнасцю захаваўшы сямейную таямнiцу, прыкiдваючыся, што валодае iм звычайнае спачуванне, ён выконвае абавязкi кроўнай роднасцi, прыняўшы пад апеку нiбыта горкую суседскую сiрату. У хуткiм часе ён аддае яе замуж за свайго любiмага сябра, надзялiўшы з уласных сродкаў багатым пасагам.

24. Аднак уся гэта прыгожая i добрая справа, зробленая з усёй сумленнасцю i справядлiвасцю, не схавалася ад злавеснай волi лёсу, падбухторваннем якога ў доме маладога чалавека пасялiўся Разлад. Праз нейкi час ягонаяi жонка, тая, што асуджана на корм звярам, пачала спачатку падазраваць дзяўчыну ў тым, што яна яе сапернiца i наложнiца мужа, пасля зненавiдзела яе i рыхтавала загубу, робячы сама жудасныя падкопы. Вось якое прыдумвае яна зладзейства.

Выкраўшы ў мужа пярсцёнак i выехаўшы за горад, яна выпраўляе адданага свайго слугу-нявольнiка, якi ў сваёй вернасцi быў гатоў на ўсё найгоршае, каб ён паведамiў маладой жанчыне, быццам юнак, прыехаўшы ў памесце, выклiкае яе да сябе, дадаўшы, каб з'явiлася адна, без сведкаў, i прытым як найхутчэй. Для пацвярджэння гэтых слоў ён перадае ёй пярсцёнак. А тая, паслухмяная загаду брата (яна адна толькi ведала, што можа называць яго гэтым iмем), глянуўшы на яго пячатку, адразу пускаецца ў дарогу зусiм адна, як ёй было сказана. Аднак, подла ашуканая, не прадбачыла пасткi i трапiла ў цянёты каварства.

Тут гэта шаноўная жонка, ахопленая шалёнай рэўнасцю, перш за ўсё раздзяе дагала сястру свайго мужа i па-зверску яе лупцуе, а пасля, калi тая з лямантам тлумачыць, якiя сапраўды справы, i, без канца паўтараючы iмя брата, тлумачыць, што залоўка гарачыцца беспадстаўна, тая не верыць нi аднаму яе слову. Яна лiчыць усе апраўданнi выдумкай i, усунуўшы няшчаснай памiж бёдраў гарачую галавешку, даводзiць яе да смерцi.

25. Даведаўшыся аб гэтай жудаснай трагедыi, прыбягаюць брат i муж памерлай i, аплакаўшы яе, з горкiм галашэннем нясуць у магiлу.

Але малады чалавек не мог спакойна перанесцi гэтакай страшнай i зусiм не заслужанай смерцi сваёй сястры, надзвычай усхваляваны горам, ён захварэў на разлiццё жоўцi, пачаў гарэць ад высокай тэмпературы, так што яму самому аказалася неабходная дапамога. А яго жонка, якая, праўду кажучы, даўно страцiла права на гэта iмя, згаворваецца з адным лекарам, вядомым сваiм вераломствам, якi даўно здабыў славу шматлiкiмi перамогамi ў смяротных баях i мог бы саставiць доўгi спiс сваiх ахвяр. Яна абяцае яму пяцьдзесят тысяч сестэрцыяў, калi ён дасць ёй якой-небудзь моцнадзейнай атруты, i купляе смерць мужу. Згаварыўшыся, яны робяць выгляд, быццам рыхтуюць вядомы напiтак для аблягчэння болю ў грудзях i вывядзення жоўцi. Гэта лякарства вучоныя называюць свяшчэнным, але замест яго яны падсоўваюць iншае, свяшчэннае толькi хiба ў вачах Празерпiны. Вось сабралiся ўсе хатнiя i некаторыя з сяброў i блiзкiх, i лекар, размешваючы зелле, сам падае хвораму келiх.

26. Аднак нахабная жанчына, жадаючы пазбавiцца ад сведкi свайго злачынства i пакiнуць сабе абяцаныя лекару грошы, убачыўшы, што ён падае чару, кажа: "Але, шаноўны пане доктар, перш чым дасi майму дарагому мужу гэты напiтак, сам адап'еш частку. Адкуль я ведаю, можа, там падмяшана якая-небудзь атрута? Мудрага i вучонага мужа не можа абразiць, што я, адданая жонка, клапачуся пра яго выздараўленне".

Гэтая нахабнасць i бесчалавечнасць жанчыны была для лекара такой нечаканасцю, што ён, збянтэжаны, страцiўшы самавалоданне i не маючы часу на абдумванне сiтуацыi, баючыся, што найменшае хiстанне можа даць падставу для падазрэнняў, адпiвае з чары значны глыток.

Убачыўшы, якi ход прымае справа, лекар хацеў хутчэй падацца дамоў, каб паспець прыняць якое-небудзь супрацьяддзе i абясшкодзiць атруту. Але бесчалавечная жанчына ўпорыста старалася давесцi да канца распачатую справу i не адпускала яго нi на крок. "Пакуль, — казала, — не ўбачым гаючай дзейнасцi гэтай мiкстуры". I толькi калi ён надакучыў ёй бясконцымi мольбамi i просьбамi, дазволiла яму пайсцi. А ў гэтым часе стоеная смерць, абпальваючы ўсе вантробы, пранiкала ўсё глыбей i дабiралася да самага сэрца. Зусiм хворы, знемагаючы ад цяжкай санлiвасцi, ледзь дабраўся ён дахаты. Толькi паспеўшы расказаць пра ўсё жонцы, даручыўшы забраць хоць абяцаную плату за гэту двайную смерць, слаўны лекар у цяжкiх пакутах памiрае.

27. Малады чалавек таксама хутка памёр i, праводжаны iлжывым, прыкiдлiвым плачам жонкi, быў пахаваны.

Пасля паховiн, пачакаўшы некалькi дзён, патрэбных на выкананне абрадаў, з'яўляецца лекарава жонка i патрабуе платы за двайное забойства. Жанчына застаецца вернай сабе, патаптаўшы ўсе законы сумленнасцi, яна захоўвае яе выгляд. Адказвае вельмi ветлiва, дае шчодрыя i шырокiя абяцаннi, запэўнiвае, што неадкладна выплацiць належную суму, але дадае, што ёй хацелася б атрымаць яшчэ трохi таго леку, каб закончыць пачатую справу. Што доўга казаць? Лекарава жонка, заблытаўшыся ў цянётах подлага каварства, хутка згаджаецца i, жадаючы дагадзiць багатай жанчыне, паспешлiва вяртаецца дамоў i неўзабаве ўручае ўсю скрынку з атрутай.

А тая, атрымаўшы такi магутны сродак для здзяйснення злачынстваў, далёка прасцiрае свае крывавыя рукi.

28. Ад нядаўна забiтага ёю мужа была ў яе маленькая дачка. Цяжка было ёй сцярпець, што паводле закону частка бацькавай маёмасцi пераходзiць на карысць дзiцяцi, дык, паквапiўшыся на ўсю спадчыну, яна вырашыла зрабiць замах на жыццё дачкi. Ведаючы, што пасля смерцi дзяцей спадчыну па iх атрымлiваюць нават злачынныя мацi, гэтая настолькi паважаная мацi, як i верная жонка, не доўга думаючы, рыхтуе снеданне, на якое запрашае жонку лекара, i разам са сваёй малой дачушкай губiць яе той самай атрутай. З малой, у якой дыханне было слабое i далiкатнае нутро, яд спраўляецца хутка.

А лекарыха, як толькi адчула, што страшны напiтак пачаў разыходзiцца па лёгкiх, усчынаючы ў iх згубнае дзеянне, адразу зразумела, у чым тут справа. Калi ж трохi пазней цяжкае дыханне пацвердзiла яе падазрэнне, яна спяшаецца ў дом намеснiка i моцным крыкам просiць у яго дапамогi. У акружэннi ўсхваляванага натоўпу яна абяцае раскрыць страшныя злачынствы i дабiваецца таго, што перад ёй адчыняюцца дзверы дома i ўважлiвы слых намеснiка.

Ледзь толькi яна расказала падрабязна пра ўсе жудасцi азвярэлай жанчыны, як раптам пацямнела ў яе ў вачах, губы сцялiся, зубы заскрыгаталi, i яна звалiлася пад ногi намеснiку. Гэты муж, чалавек бывалы, не дапусцiў замаруджвання ў пакараннi за такiя шматлiкiя злачынствы гэтай ядавiтай яхiдны. Схапiўшы прыслужнiц жанчыны, ён мукамi дабiўся ад iх праўдзiвых паказанняў i прыгаварыў яе на разарванне дзiкiм звярам. Кару гэту ён налажыў не дзеля таго, што злачынка не заслугоўвала яшчэ большай, а таму, што iншай не змог прыдумаць.

29. Будучы прыгавораным публiчна спалучыцца з такой жанчынай, я з вялiкай трывогай чакаў пачатку ўрачыстасцi, не раз адчуваючы жаданне лепш закончыць самагубствам, чым заплямiць сябе дотыкам да такой злачыннiцы i быць выстаўленым на ганьбу перад усiм народам. Ды пазбаўлены чалавечых рук, пазбаўлены пальцаў, не мог я круглымi куксамi сваiх капытоў ухапiць меч. У безданi бедаў, што навалiлiся на мяне, свяцiла яшчэ мне маленькая надзея, што вясна, якая якраз пачынаецца, упрыгожыўшы кветкамi наваколле, акрые пурпуровым ззяннем лугi, i хутка, парваўшы сваю пакрытую шыпамi кару, разлiваючы духмянасць, пакажуцца ружы, якiя зноў ператвораць мяне ў Луцыя.

Вось i настаў дзень, прызначаны для адкрыцця гульняў. Мяне вядуць з вялiкай напышлiвасцю пад воплескi натоўпу, якi суправаджаў мяне да самага цырка. У чаканнi, пакуль закончыцца першы нумар гэтай праграмы, у якiм выступалi танцоры, мяне паставiлi побач з агароджай, i я з апетытам скуб вясёлую травiцу, што расла каля ўвахода, ад часу да часу кiдаючы цiкавым вокам у адчыненыя дзверы, i цешыў сябе прыемным вiдовiшчам.

Юнакi i дзяўчаты, ззяючы першым цвiценнем маладосцi, цудоўныя з выгляду, у шыкоўных касцюмах, з прыгожымi жэстамi пасоўвалiся то ўзад, то ўперад, выконваючы грэчаскi пiрыйскi танец. Яны то спляталiся цудоўнымi карагодамi ў поўны круг, то сыходзiлiся пакручастай стужкай, то аб'ядноўвалiся ў квадрат, то рассыпалiся асобнымi групамi. Ды гук трубы паклаў нарэшце канец гэтым складаным зблiжэнням i разыходжанням. Апусцiлася галоўная завеса, складзены шырмы, i вачам гледачоў адкрываецца сцэна.

30. На сцэне ўмельствам мастака была збудавана драўляная гара на падабенства той Iдэйскай гары, якую апяваў вешчы Гамер. Яна была абсаджана жывымi зялёнымi дрэвамi, а змайстраваная рукамi будаўнiка на самай вяршынi крынiца сцякала струмянямi са скальных адхонаў. Некалькi козак скубла травiцу, i юнак, апрануты па фрыгiйскай модзе ў прыгожую верхнюю тунiку i азiяцкi плашч, якi складкамi ападаў з яго плячэй, з залатой тыярай на галаве, увасабляў пастуха, што пiльнаваў статак.

Вось паказаўся прыгожы падлетак, на якiм, апроч хламiды эфебаў на левым плячы, няма iншай вопраткi, залацiстыя валасы ўсiм на захапленне, i праз завiткi прабiваецца ў яго пара зусiм аднолькавых залатых крылцаў, а кадуцэй апавяшчае, што гэта Меркурый. Ён наблiжаецца, танцуючы, падае таму, што прадстаўляў Парыса, пазалочаны яблык, якi трымаў у правай руцэ, знакам тлумачыць волю Юпiтэра i, зграбна павярнуўшыся, знiкае з вачэй.

Пасля таго з'яўляецца дзяўчына высакароднай знешнасцi, падобная да багiнi Юноны. Яе галаву акружае светлая дыядэма, у руках трымае яна скiпетр. Неўзабаве ўваходзiць i другая, якую можна прыняць за Мiнерву. На яе галаве блiскучы шлем, абвiты алiўкавым вянком, яна нясе шчыт i патрасае кап'ём, зусiм як тая багiня ў баi.

31. Следам за iмi выступае яшчэ адна, ззяючы красой i паказваючы сваiм цудоўным аблiччам, што яна Венера, тая Венера, што была яшчэ нявiннiцай, выяўляючы дасканалую прыгажосць адкрытага цела, калi не лiчыць шаўковай матэрыi, якая засланяла яе чароўную адзнаку жаноцкасцi. Ды i той лапiчак нясцiплы вецер, гарэзлiва дурэючы, то прыўзнiмаў, ажно вiднелася раздвоеная кветка юнацтва, то, дзьмучы мацней, шчыльна прыцiскаў, i тады выразна абрысоўвалiся зваблiвыя формы.

Колеры ў аблiччы багiнi былi розныя, белае цела абазначала, што з неба спускаецца, а блакiтнае пакрывала значыла, што вяртаецца ў мора. За кожнай дзевай, якiя прадстаўлялi багiняў, iдзе свая свiта, за Юнонай — Кастар i Палукс з яйкападобнымi шлемамi на галовах, упрыгожанымi зоркамi. Гэтыя блiзняты таксама былi маладымi акцёрамi. Пад гукi розных мелодыяў, iграных на флейце на iёнскi лад, дзяўчына наблiжалася паважна i цiха i высакароднымi жэстамi дала зразумець пастуху, што калi ён прысудзiць ёй узнагароду за прыгажосць, дык аддасць яму валадарства над усёй Азiяй.

За той, якую ваяўнiчыя даспехi ператварылi ў Мiнерву, iшла варта з двух юнакоў-збраяносцаў ваяўнiчай багiнi — Страх i Жудасць. Яны прытанцоўвалi, трымаючы ў руках аголеныя мячы. Ззаду за ёй iшоў фляйцiст, якi выконваў дарыйскую баявую мелодыю, i, чаргуючы нiзкiя гукi са свiстам высокiх тонаў, наследаваў сваiм iграннем трубу, якая пабуджала да жывога танца. Патрасаючы нецярплiва галавой, яна выразнымi жэстамi, рэзкiмi i хуткiмi, паказала Парысу, што калi яе ён зробiць пераможцай у гэтым спаборнiцтве прыгажунь, дык стане героем i знакамiтым заваёўнiкам.

32. А вось Венера, суправаджаная захопленымi крыкамi натоўпу, акружаная роем гарэзлiвых малых, ветлiва ўсмiхаючыся, спынiлася ў цудоўнай позе пасярод сцэны. Можна было падумаць, што гэтыя круглатварыя i малочна-белыя хлопчыкi сапраўды з'явiлiся з неба або з мора. Сваiмi крылцамi i стрэламi i наогул усiм сваiм выглядам яны вельмi напамiналi купiдонаў. У iх руках ярка гарэлi факелы, быццам яны асвятлялi сваёй панi шлях на нейкi вясельны банкет. Тут жа збягаюцца чароды цудоўна-цнатлiвых дзяўчатак, адгэтуль — сама зграбныя Грацыi, адтуль Оры найпрыгажэйшыя кiдаюць кветкi i гiрлянды, сплятаюць сваёй багiнi мiлы карагод, ушаноўваючы паню асалод кучарамi вясны. А флейты з многiмi адтулiнамi квола гучаць лiдыйскiмi напевамi.

Соладка разварушылiся сэрцы гледачоў, а Венера непараўнальна прыцягальна пачынае памалу варушыцца, замаруджвае крок, злёгку паводзiць плячамi i, ледзь прыкметна пакалыхваючы галавой, пачынае ўторыць флейце зграбнымi жэстамi i паводзiць вачамi, то млява прыплюшчанымi, то страсна адкрытымi, так што часам адны толькi вочы прадаўжалi танец.

Апынуўшыся перад аблiччам суддзi, рухам рук, напэўна, абяцала, што калi Парыс аддасць ёй першынство перад iншымi багiнямi, дык атрымае за жонку цудоўную жанчыну, падобную да яе самой. Тады фрыгiйскi юнак, нiбы галасуючы за перамогу дзяўчыны, перадаў трыманы ў руках залаты яблык ёй.

33. Чаго вы дзiвiцеся, бязмозгiя галовы, не, жывёлiны судзейскiя, ды дзе там! — каршуны ў тогах, што цяпер усе суддзi гандлююць сваiмi рашэннямi, калi на пачатку свету ў справе, што ўзнiкла памiж людзьмi i багамi, была замяшана неаб'ектыўнасць? Суддзя, выбраны з парады вялiкага Юпiтэра, чалавек вясковы, пастух, паквапiўшыся на асалоды, прадаў, асудзiўшы разам з гэтым на загубу, увесь свой род. I пазней, клянуся Геркулесам, здаралася не iнакш. Возьмем, напрыклад, знакамiтае судзiлiшча праслаўленых ахайскiх камандзiраў. Хоць бы тады, як яны па iлжывых нагаворах абвiнавацiлi ў здрадзе наймудрэйшага i сама вучонага Паламеда або калi ў пытаннях ваеннай доблесцi аддалi перавагу не велiчнаму Аяксу, а непрыкметнаму Улiсу. А што можна сказаць пра тое славутае рашэнне, прынятае законалюбiвымi афiнянамi, людзьмi тонкiмi, настаўнiкамi ў кожнай галiне навук? Цi ж той стары боскай мудрасцi, якога сам дэльфiйскi бог абвясцiў наймудрэйшым спамiж смяротных, па зласлiвай абмове бессумленнай шайкi не пераносiў ганенняў за разбэшчанне моладзi, той маладзi, якую ён паўстрымоўваў ад усяго лiшняга? Цi ж не быў ён загублены смяротным сокам атрутнай травы, пакiнуўшы нязмыўную пляму на сваiх суайчыннiках.

А вось жа цяпер сама знакамiтыя фiлосафы прынялi яго найсвяцейшую навуку i клянуцца яго iмем у сваiм iмкненнi да найвышэйшага шчасця? Але, каб хто-небудзь не папракнуў мяне за ўзрыў абурэння, падумаўшы, што вось мы павiнны яшчэ выслухоўваць асла-фiлосафа, вяртаюся да таго месца, на якiм мы спынiлiся.

34. Пасля таго як закончыўся Парысаў суд, Юнона з Мiнервай, засумаваныя i аднолькава загневаныя, сыходзяць са сцэны, выражаючы жэстамi абурэнне за тое, што iх адхiлiлi. А Венера ў радасцi i весялосцi выказвае свой трыумф танцам з усiм карагодам.

Тут праз нейкую патаемную трубку з самай вяршынi гары вырываецца ў паветра струмень вiна, змяшанага з шафранам, i, разлiўшыся шырока, арашае пахучым дажджом коз, якiя былi на пашы, i iхнюю белую ад прыроды воўну фарбуе ў залацiста-жоўтую, шмат прыгажэйшую. Калi ўвесь тэатр напоўнiўся салодкiм водарам, драўляная гара правалiлася скрозь зямлю.

Ды вось нейкi салдат выбягае на вулiцу i накiроўваецца ў бок гарадской турмы, каб ад iмя ўсяго народа запатрабаваць прывесцi ў тэатр тую жанчыну, пра якую я ўжо гаварыў, асуджаную за мноства злачынстваў на з'ядзенне звярам i прызначаную да слаўнага са мной палавога акта. Пачалi ўжо старанна рыхтаваць нам шлюбнае ложа, расквечанае шаўковымi пакрываламi, блiскучымi iндыйскiмi чарапкамi, узнятае гурбамi пухавiкоў. А мне было не толькi сорамна публiчна выконваць акт, не толькi агiдна дакранацца да гэтай злачыннай i распуснай жанчыны, але i мучыў мяне страх смерцi. А што, думаў я, калi ў хвiлiну нашых любоўных абдымкаў будзе выпушчаны якi-небудзь звер, адзiн з тых, якiм на спажыву прызначана гэта злачыннiца? Нельга разлiчваць на тое, што звер будзе такi кемлiвы ад прыроды, цi так умела вывучаны, цi адзначацца такой устрыманасцю, што жанчыну, якая ляжа са мной, разарве, а мяне самога, як не асуджанага i не вiнаватага, не зачэпiць.

35. Я пачаў ужо клапацiцца не столькi аб сваёй сарамлiвасцi, колькi аб выратаваннi жыцця. Тым часам мой настаўнiк акунуўся ў клопаты аб тым, каб належным чынам наладзiць ложа, а iншая чэлядзь або была занята падрыхтоўкай да палявання, або ўзiралася на займальнае вiдовiшча. Мне былi пакiнуты ўсе магчымасцi здзейснiць свае планы. Нiкому i ў галаву не прыходзiла, што за такiм рахманым аслом патрабуецца нагляд.

Тады я асцярожна прабiраюся да блiжэйшых дзвярэй i, выскачыўшы, пускаюся з усяе сiлы наўцёк. I гэтак прамчаўшыся цэлых шэсць мiль, дабягаю да Кянхрэя, якi лiчыцца найлепшай карынфскай калонiяй i абмываецца Эгейскiм i Саранiцкiм морамi. Гавань яго з'яўляецца вельмi надзейным прыпынкам для караблёў, i там заўсёды поўна народу. Аднак я пазбягаю шматлюддзя i, выбраўшы адасобленае месца на беразе каля самай вады, распасцiраю стомленае цела на ўлоннi мяккага пяску i падмацоўваю свае сiлы. Каляснiца сонца ўжо апошнi слуп на iпадроме дня абагнула, калi ў вечаровай цiшынi ахапiў мяне дабратворны сон.