Мядовы год

4

Ульяна адчыніла дзверы, убачыла за сталом Кулагіна і зайшла ў кабінет. Зводдаль стала сядзеў яшчэ нейкі незнаёмы мужчына, лысы, загарэлы, у белай кашулі пад гальштукам. Ён нават і не глянуў на Ульяну.

— Вы да мяне, Ульяна? — спытаў Кулагін.— Дык я пакуль заняты. Вы пачакайце, калі ласка, крыху…

— Добра, я пачакаю,— і яна села на крэсла, што стаяла каля сцяны.

— А што ў вас там здарылася, Ульяна? — спытаў Кулагін, убачыўшы, што яна і не думае выходзіць з кабінета.

— Я да вас, Назаравіч. Хачу з вамі пагаварыць, але каб нікога не было.

Кулагін і незнаёмы, усміхнуўшыся, пераглянуліся.

— Ну, добра, Назаравіч, вы тут пагутарце, а я выйду пакурыць,— незнаёмы падняўся, прыкурыў, акінуў абыякавым позіркам старую і выйшаў.

— Ну што, Ульяна, у цябе? — не хаваў Кулагін раздражнёнасці.— Зайшла б да мяне дамоў. А то ісці ў такую далеч…

— А хіба цябе зловіш дома? Я ўчора і раніцай прыбягала і вечарам — не застала.

— Ну гавары хутчэй, Ульяна, а то ў мяне чалавек з вобласці…

— Прасіць цябе прыйшла, Назаравіч. Ты сам бачыш, як сохне мой Кастусь. Пакутуе, вельмі пакутуе, Назаравіч… Па ёй. Проста не можа… Баюся, сапсуецца. Людзі кажуць, што да Веры Вухаедавай пачаў хадзіць. Але ж нашто яна яму? Вера то дзеўка добрая, але ж не трэба яна яму. Дык што ж гэта будзе, Назаравіч? Прападзе чалавек… Баюся, прападзе…

— А што я магу зрабіць?

— Вы скажыце яму, каб да жонкі ехаў. Мяне ён не слухае, а вас паслухае. Паедзе, дык чалавекам будзе…

— Дык ты хочаш, Ульяна, каб я свайго лепшага брыгадзіра прагнаў?

— Знойдзеш сабе брыгадзіра, Назаравіч. А вось як чалавек прападзе…

— А я думаю, што няма чаго яму ехаць. Што гэта за жонка, што кідае мужа ды ўцякае. Гнаць такую жонку трэба. Пабегла — няхай бяжыць. Такія хлопцы, як твой Кастусь, на дарозе не валяюцца. Пабегае ды і прыбяжыць. А ён яшчэ няхай падумае, пускаць яе ці не? А не прыбяжыць, дык і не трэба. Знойдзем яму і тут жонку. I не горшую.

— Нядобра вы гаворыце, Назаравіч,— не згаджалася Ульяна.

— Ну, паедзе ён за ёй. А дзе ж яго гонар, мужчынскі гонар? А можа яна потым яшчэ куды ўцячэ, дык зноў яе даганяць? Так усё жыццё і будзе бегаць. Ты вось скажы, ты ўцякала ад свайго Ігната? Ды ты ж з ім гатова была паехаць на край свету. А што — не так? А то ўцякла… Ды я на месцы Кастуся, каб яна нават вярнулася, на парог не пусціў бы…

— Дык у нас сваё, Назаравіч, а ў іх сваё. I нічога, што ён паедзе да яе. Абы жылі добра. Ты скажы яму, Назаравіч.

— Не, не буду гаварыць, Ульяна. I ты не вельмі журыся. Вернецца яна, абавязкова вернецца,— сказаў, як адрэзаў, Кулагін.— А калі не вернецца, значыць, не хоча з ім жыць. Кастусь твой перахварэе, і ўсё будзе добра. Можа яго лёс, яго будучыня тут, у калгасе? А адарві яго ад усяго гэтага, што выйдзе? Тут жа ён вялікім чалавекам стане. Дэпутатам людзі выберуць. А ты хочаш, каб я прагнаў яго з калгаса. Хіба не так, Ульяна?

— Ды яно так, але ж… Яму сям’я трэба. А што за чалавек без сям’і?

— Ну, добра, Ульяна, дамовімся так: не будзем пакуль спяшацца. Можа яна яшчэ вернецца. Адным словам, пабачым, як яно будзе. А потым ужо і будзем рашаць? Так?.. А цяпер ты дамоў ідзеш?

— Ды дамоў… Я толькі дзеля гэтага прыходзіла,— паднялася Ульяна і памкнулася да дзвярэй.

— Пачакай, Ульяна, я зараз скажу шафёру, каб адвёз цябе.

— Ды пайду, Назаравіч. Сюды прыйшла, дык і дамоў дайду,— адмаўлялася Ульяна.

— Не, не, адвязём,— выйшаў з ёй Кулагін.

5

Надышоў жнівень…

Вечарамі ў дварах курыўся дымок — варылася на вячэру бульба. Вячэралі тут жа каля агню — елі бульбу з хрумсткімі маласольнымі гуркамі.

Лугі ляжалі зялёненькія, роўненькія, застаўленыя стагамі. Высока сінела неба. Зрэдку набягалі на сонца шэрыя хмаркі, і аднекуль тады цягнула халадком. Міжволі думалася тады, што хутка восень.

Жалі жыта. Па полі хадзілі камбайны, пакідаючы за сабою кучкі саломы. Каля свірнаў раслі горы зерня. Пажоўк лён — прыйшла пара рваць і яго.

Кастусь падымаўся з сонцам і дамоў прыходзіў, калі пачынала цямнець.

— Эх, каб у жніўні было якіх шэсцьдзесят дзён…— скардзіўся ён маці.

— Ой, сынок, бабы і так ледзь ногі цягаюць,— гаварыла яна яму. Яна рада была, што сын захапіўся работай: можа не так будзе пакутаваць па жонцы.

— Узімку адпачнем. Яшчэ столькі работы… Лёну аднаго колькі, і салома яшчэ ў полі. Калі яе засціртаваць, проста і не ведаю.

— Засціртуем,— супакойвала яго маці.— Скажы толькі людзям, што за дзесятую долю, дык і глянуць не паспееш, як у сціртах будзе стаяць.

А дні ішлі. I ніяк не выпадала часу, каб управіцца з саломай. Разы два яе добра такі паліў дождж. Яшчэ адзін такі дождж, і пагніе дабро.

Кастусь сеў каля двара на лаўку, закурыў. Курыў без усялякае ахвоты. Не дакурыўшы папяросу, кідаў яе і даставаў другую.

Пад’ехаў Кулагін. Вылез з машыны. «Волга» завярнулася, паласануўшы па хатах фарамі, паехала назад. Кулагін павітаўся з Кастусём за руку, сеў на лаўцы, выцягнуў ногі, пагладзіў калені.

— Баляць, чэрці… Ці не раўматызм які? — папрасіў закурыць.— Свае ў машыне забыўся. Усю салому засціртавалі?

— Засталася толькі тая, што на працэнты.

— Мы сёння з заатэхнікам падлічылі кармавы баланс. 3 кармамі не ўсё ясна. Сто галоў дабаўляем у гэтым годзе. Вырашылі пакуль што салому засціртаваць усю. Калі бульба ўродзіць, то тады аддадзім салому людзям, а калі не, то прыйдзецца не аддаваць. Пойдзе на сечку каровам.

— Мы ж паабяцалі.

— Нічога страшнага. Не сабе бяром. Пакуль нічога не гавары. А будуць дапытвацца, скажы, што будзем раздаваць пазней, калі работы будзе меней у калгасе.

— А можа ўсё ж раздамо салому, Назаравіч?

— Не. Па ўсіх брыгадах засціртуюць, а мы раздамо? Чыжэвіч ужо сёння засціртаваў,— падняўся Кулагін.— Вось яшчэ што, ледзь не забыўся. Там сёння лес і цэглу дзялілі. Выдзелілі і табе матэрыялу на хату. Дык завязі заяву ў кантору, каб лішняй гаворкі не было. Даў загад будаўнікам, няхай будуюць хату табе ў першую чаргу. Так што Новы год сустрэнеш у новай хаце.

— Дзякуй…

— Потым падзякуеш,— ён паціху, нібы мацаючы нагамі зямлю, пайшоў дадому.

Было ціха, ціха… Толькі чулася за вёскай песня. Вярталіся дамоў з фермы. Там была і Вера.

6

Колька сек ламачча. Большыя сукі клаў каля сцяны пад павеццю, а драбнейшыя звязваў у пукі і кідаў іх у кучу тут жа каля калодкі.

Зайшоў у двор Павел. Моўчкі, схіліўшы галаву, глядзеў на Кольку, той не выцерпеў і спытаў:

— Ну, што ты?

— Ты мне скажы, хіба такія дровы меў, калі я быў брыгадзірам? На іх жа бліноў не спячэш.

— Ды кажуць, што пасля ўборкі ўсіх забяспечаць дрывамі. Выдзеляць, кажуць, людзей, яны і будуць вазіць,— Колька загнаў тапор у калодку і разагнуўся.

— Навозяць, чакай…— хмыкнуў Павел.— Сенам цябе забяспечылі ўжо.

— Ды воз сена яшчэ не шкодзіла б…

— А ты пры мне без сена калі-небудзь сядзеў? Скажы? Ніколі! Яшчэ вясной прадаваў. Капейку меў. А цяпер? Эх, каб ведаў, што не буду брыгадзірам, дык не пачынаў бы будавацца. А то яшчэ і каня не даюць. Не, гэтага я ніколі яму не дарую. Трэба правучыць такога разумніка. Каб лічыўся з людзьмі.

— Правучыць бы мо і не пашкодзіла,— згадзіўся Колька.— А то спачатку такім ліслівым прыкінуўся, а цяпер са старшынёй у адну дудку грае.

— А чаму ж яму не трубіць? Яму ж хату пачалі будаваць. Бачыў, якое дзерава сёння падвезлі? А цэглу? Ніводнай бітай. Вось так. Дык як, думаеш зімаваць без сена?

— Можа ж яшчэ які вазок саломы будзе.

— Саломы? Хе! Ён спадзяецца на салому! — зарагатаў Павел.— А скулы не хочаш? Ты ведаеш, што тваю салому сёння сціртуюць?

— ?!

— Вось так… Сказаў усім, што салому пазней будуць даваць. Але ж тады навошта сціртаваць? Чыстая брахня. Салому ў сцірты, і вартаўніка з драбавічком паставяць. А нашы кароўкі няхай сцены грызуць.

— Ды за гэта трэба морду біць!

— Правільна, трэба правучыць гэтага смаркача. А то будзем цярпець, дык зусім…

— Ну, гэта хто каго! — пасмялеў Колька.

На сцірце стаялі Майсей Вухаед і Кастусь. Астатнія мужчыны, што былі ў брыгадзе, падвозілі салому. Кастусь знарок не клікаў на работу Паўла і Кольку, ведаў, што тыя пачнуць крычаць. А без іх усё абышлося ціха. Праўда, той-сёй спытаўся, чаму салому рашылі сціртаваць.

— Хіба нас падводзіў калі Ігнатавіч? — супакоіў усіх Майсей Вухаед.

На гэтым уся гаворка і скончылася.

Таптаць салому было цяжка, хадзіць па сцірце няёмка, салома раз’язджалася пад нагамі. Кастусь так упарыўся, што мусіў быў скінуць пінжак і астаўся ў кашулі. Неўзабаве людзей яшчэ прыбавілася. Падышлі даяркі з фермы, цялятніцы, а з імі і Вера. На Кастуся яна нават і не зірнула, як адчула, што ён староніцца яе.

Сцірта непрыкметна расла. Майсей на сваім канцы пачынаў ужо вяршыць. У гэты час Кастусь і заўважыў Паўла і Кольку. Яны спяшаліся. Павел ішоў першы з сукаватым дрынам у руцэ. Услед за ім ледзь не бег цыбаты Колька. Абое без шапак, у расхрыстаных кашулях.

Падышоўшы бліжэй, Павел крыкнуў Кастусю:

— А ну, злазь, пагаворым! Ну, чаго стаіш?

— Калі не хочаце па пятнаццаць сутак палучыць, дык ідзіце дамоў ды праспіцеся!

— Злазь, а то дрынам знімем!

— Ідзіце, яшчэ раз гавару, а то дайграецеся.

— Ён не дае нашай саломы, ды яшчэ і пагражае. А ну, злазь, кажу! — Павел замахнуўся і шпурнуў дрынам на стог.

Кастусь нагнуўся, дрын з посвістам паляцеў на другі бок сцірты.

— Уцякай! — здаецца, закрычала Вера.

Кастусь згледзіў, што Павел шпурнуў яшчэ нешта, але адхіліцца не паспеў — вілы дзеўбанулі ў руку вышэй локця.

— Заб’ю! — крычаў Павел і вырываўся, а яго трымалі жанчыны і Колька. Маня, Паўлава жонка, бегала вакол і галасіла. Паўла павялі дамоў. Ён упіраўся і ўсё крычаў, што не даруе брыгадзіру.

Вера, убачыўшы, што бацька перавязвае Кастусю руку, пабегла на канюшню, вывела брыгадзіравага жарабка, ускочыла на яго і панеслася ў Вішнёва.

Кастусь убачыў толькі воблака пылу, што паднялося над дарогай пад Якімаўскім лесам.

Неўзабаве прыехалі Кулагін з участковым міліцыянерам. Міліцыянер сеў пад сціртай і напісаў акт. Кастусь адмовіўся яго падпісаць.

7

Вярнуўшыся да маці, Ліна не хадзіла ні ў кіно, ні да сябровак, не ўключала тэлевізар — рыхтавалася да экзаменаў. Абедала з кнігай у руках, з кнігай і спаць клалася. Зінаіда Пятроўна добра ведала сваю дачку, разумела, што такая зацятасць да вучобы ў яе зусім нечаканая, і вельмі ўстрывожылася. I сапраўды гэта было так. Ліна хацела не думаць пра Кастуся, пра тое, што ён не піша… Ну і няхай не піша! А яна вось паступіць у інстытут!

Зінаідзе Пятроўне не раз хацелася пагаварыць з дачкой, але не адважвалася, бо ведала, што ўсё роўна гаворкі не будзе, як не выйшла і ў той дзень, калі Ліна прыехала з вёскі і калі яна сказала: «Пра яго каб і слова не чула».

Здавала экзамены Ліна паспяхова. Кожны раз ішла на экзамен з нейкай зухаватасцю. I кожны раз здавала на выдатна. Не адпачываючы, у той жа дзень бралася за наступны. Зінаіда Пятроўна баялася, ці хопіць у дачкі сілы. Пасля апошняга экзамена Ліна прыйшла дамоў сумная, з пустымі, абыякавымі вачыма, нават не пахвалілася маці, як здала. Есці нічога не стала, выпіла кефіру і лягла спаць. Спала да вечара, спала і назаўтра ледзь не да абеду. А потым зноў было хваляванне: ці залічаць, ці не?

I вось настаў дзень, калі ў вестыбюлі медыцынскага інстытута вывесілі спісы. Ліна які момант стаяла і баялася глянуць туды, дзе павінна было быць яе прозвішча. А раптам… Яе прозвішча было ў спісах. Спачатку ёй захацелася некаму расказаць пра сваю радасць. Кінулася да тэлефона, ды ўспомніла, што званіць няма каму. А ў вестыбюлі, як на злосць, нікога знаёмага. I тут яна можа ўпершыню за апошнія дні падумала пра Кастуся, падумала з такой балючай роспаччу, што ўся яе радасць адразу прапала, на душы зрабілася пуста. Ён і не ведае пра яе поспехі. А можа і не хоча ведаць. Можа дзе яшчэ і рады, што яна пакінула яго…

Ліна выйшла на вуліцу. Вуліца жыла сваім жыццём… Каля самага інстытуцкага ганка нейкая старая прадавала жытніцу. Ля білетнай касы кінатэатра таўклася чарга. Ліна прыгледзелася — ніводнага знаёмага твару. Скіравала ў скверык, села на лаўку.

Не сядзелася. Неўзабаве паднялася і пакіравалася дамоў.

Зайшоўшы ў двор, Ліна адразу ж падбегла да паштовай скрынкі. Дастала газеты, патрасла іх — пісьма не было…

Калі Зінаіда Пятроўна ўбачыла дачку, то падумала, што яе не прынялі ў інстытут. Не стала дапытвацца, пацікавілася толькі, ці не будзе яна абедаць. Ліна адмовілася, села на канапу, падабрала пад сябе ногі і пачала старанна вывучаць тэлевізійную праграму.

— Ну, што маўчыш? — не стрывала маці.

— А што? А-а, інстытут… Залічылі…— сказала яна так, нібы незадаволена тым, што яе залічылі.

— Ну, дык віншую! — маці села каля дачкі, а потым усё ж спыталася, пра што раней не рашалася пытаць: — Ліна, а як жа цяпер з Кастусём?

— А што — з Кастусём? — раззлавалася Ліна.— Каб я патрэбна была яму, то прыехаў бы даўно ці напісаў бы. А не патрэбна, дык і ён мне не патрэбен,— ледзь не закрычала яна.— Чуеш?

— Чую, чую, дачушка, як ты кожны дзень правяраеш паштовую скрынку…

— Я не магу без яго,— раптам уткнулася Ліна ў матчын прыпол і расплакалася. Расплакалася, як малая, гучна ўсхліпваючы, шморгаючы носам. Маці маўчала, яна ведала, што цяпер трэба толькі маўчаць, нічога не гаварыць. Ліна сама супакоіцца, сама потым будзе ведаць, што ёй рабіць. Ліна і сапраўды, наплакаўшыся, супакоілася, папрасіла есці.

— Але ж я не магу кінуць інстытут,— сказала яна за абедам.— Тры гады паступала. Тры гады! Не, я не магу кінуць цяпер інстытут. Я болей тады не паступлю…

8

Кулагін загадаў неадкладна сабраць брыгадны сход.

У клубе не хапала ўсім месца. Людзі стаялі каля сцяны, у дзвярах.

Колька і Павел сядзелі перад самай сцэнай, абодва былі вясёлыя. Цяпер хлопцы ведалі, што для іх самае страшнае мінула. А спачатку былі вельмі спалохаліся. Чакалі, што прыедуць іх арыштоўваць. Потым па вёсцы пачалі гаварыць, што нібы той пратакол адмовіўся падпісаць Кастусь, што ён адмовіўся таксама ехаць у паліклініку на медыцынскае абследаванне. Але Павел і Колька не верылі чуткам, не верылі, што брыгадзір не падасць на іх у суд. Але, як даведаліся, што маюць склікаць сход, паадважнелі. I цяпер, седзячы на самым перадзе, каля прэзідыума, былі вясёлыя.

А ў Кастуся сапсаваўся настрой. I не таму, што Кулагін перад самым сходам аблаяў яго за тое, што пашкадаваў хуліганаў. Настрой яго ўвесь час псавала Вера. Яна таксама сядзела на першым радзе і не зводзіла з Кастуся вачэй. Ну, навошта яна так глядзіць на яго? Не глядзела б так, Кастусь адчуў бы сябе смялей. А так сядзіць ён, апусціўшы вочы, нібы не каго іншага, а яго на гэтым сходзе збіраюцца судзіць.

Падняўся Кулагін, адкрыў брыгадны сход. Адкрыць жа сход павінен быў Кастусь, ды забыўся.

— Дык што ж гэта робіцца? — Кулагін ніколі не быў такі ўзрушаны.— Больш за пятнаццаць гадоў я працую старшынёй, але такога яшчэ не бачыў. Быў вельмі цяжкі час, калі мы на працадні не мелі чаго даць, калі я сілком выпраўляў людзей у поле. Але каб хто падняў руку на мяне ці на брыгадзіра — такога не было. I мяне сёння дзівіць не толькі ўчынак хуліганаў,— мы яшчэ пра іх пагаворым,— але паводзіны самога брыгадзіра, таварыша Вярэйчыка. Не разумею, чаму ён пакрывае злачынцаў? Ну, добра, няхай гэта астанецца на яго сумленні, але мы не можам дараваць ім гэтага. Не дазволім, каб яны кідалі віламі ў людзей.

Кастусь і сам спачатку не вельмі ўцяміў, чаму ён падхапіўся, папрасіў сказаць некалькі слоў. Ці таму, што Кулагін сказаў, што ён пакрывае злачынцаў, ці яго раззлаваў спачувальны позірк Веры.

— Я перш за ўсё хачу сказаць, што мне не трэба ніякага спачування,— пачаў ён.— У тым, што здарылся, больш за ўсіх, відаць, вінаваты я сам. Я сказаў людзям, што яны атрымаюць салому… А потым загадаў салому сціртаваць, маўляў, яе будуць даваць пазней. Схлусіў. Сказаў няпраўду. I атрымаў. Мне вельмі сорамна перад усімі. Я не маю права гаварыць людзям няпраўду.—Кастусь азірнуўся на Кулагіна, той сядзеў і ўважліва яго слухаў.— Вось так. Вось чаму я не падпісаў пратакол. Хоць разумею, што Павел і Колька заслугоўваюць пакарання. Тым больш, што Павел кінуў вілы не толькі таму, што не палучыў саломы. Але ж я яго з брыгадзірства не праганяў, ён сам сябе прагнаў…

Кастусь сеў, у зале запляскалі ў далоні. Кулагін наліў шклянку вады, выпіў, падняўся, счакаў, пакуль стане цішэй, і нечакана для ўсіх пачаў вельмі спакойна:

— Вы чулі, што сказаў зараз Вярэйчык. Вы самі пераканаліся, які гэта прынцыповы чалавек. Дзякуй табе, Кастусь, што не пасаромеўся і мяне, старшыню, папракнуць. Вучыцеся, таварышы, у яго сумленнасці, прынцыповасці. I вось у такога чалавека кідаюцца віламі! Гэта ж добра, што яшчэ так абышлося. Нам трэба з усёй строгасцю асудзіць паводзіны хуліганаў. Хто хоча выступаць?

Паднялося некалькі рук.

А Кастусь сядзеў, апусціўшы вочы, адчуваючы сябе побач з Кулагіным няёмка.

Сход скончыўся.

Кастусь бачыў, што Вера не спяшаецца выходзіць, азіраецца. Вядома, яна чакае яго! Кастусь знарок марудзіў.

Над зямлёй вісела ноч. За балотам над чыгункай ружавела палоска, збіраўся выплысці месяц. I ад той адзінай палоскі яшчэ болып цёмна было навакол. Далёка на чыгунцы мільгалі агеньчыкі. За вёскай гудзеў трактар, араў жытнішча. Недзе заспявалі дзяўчаты.

— Косця,— пачулася амаль побач.

— Вера?

— Не пазнаў, можа?

— Пазнаў. А чаго ты тут стаіш?

— Цябе чакаю,— яна ўзяла яго пад руку.— Бачу, старонішся мяне. А што, можа, не так? Не старонішся?

— Адкуль ты ўзяла, Вера? — як мог бадзёра, сказаў Кастусь.— Проста часу няма. Ведаеш, колькі цяпер работы? Змучышся за дзень…

— Раней работы не меней было, а прыходзіў жа. Ці можа цяпер я не трэба табе? Можа абрыдла?

— Ды што ты!..— ён не дагаварыў.

— А ведаеш, Косця,— памаўчаўшы, сказала яна,— я вырашыла таксама разам з табой паступаць у акадэмію. Паедзем разам? Добра?

— Добра. Абавязкова паедзем.

Яна засмяялася, як смяюцца ад радасці дзеці, яшчэ бліжэй прытулілася да яго, абняла рукой.— А я, дурная, думала абы-што.

— Дурная ж…— у яго голасе з’явілася нешта падобнае на пяшчоту.— Упраўлюся з работаю — будзем сустракацца часцей.

— Але сёння ты пойдзеш са мной. Я цэлы мяшок жытніцы нанасіла ў дрывотнік. Буду цябе частаваць яблыкамі. Ну што ты, Косця, маўчыш? Ты ж прасіў, каб я з хаты ў дрывотнік перабралася спаць.

— Позна ўжо,— яго абражала яе шчырасць, але ў яго не хапала рашучасці, каб развітацца з ёй.

— Яшчэ і дванаццаці няма.

— Сёння такі цяжкі дзень…

— I сход гэты яшчэ…

— Сход то сход, але вось,— раптам знайшоўся Кастусь.— Рука разбалелася.

Болей і не ведалі, пра што гаварыць. Крыху пастаялі каля веснічак.

— Ну, дзякуй, што правёў,— ціха сказала яна.— Я пайшла.

— Спакойнай ночы,— ён легка прытуліў яе да сябе, пацалаваў на развітанне.

У хаце гарэла святло. Кастусь падумаў, што можа што здарылася, адчыніў дзверы і спыніўся. У парозе стаяла Ліна і ўсміхалася яму.

Малюнкі В. Шрамякова.