Нізкі тонус

Ляшчэвіч ужо дакараў сябе, што паслухаўся жонку і пайшоў у лазню. Задаволіўся б, ці, як кажуць, перабіўся б ваннаю, затое быў бы спакойны. Нішто яго так не муштравала, як марнатраўства, чаканне, якога магло б і не быць, уся «дурная работа», як гаварылі ў іх вёсцы на тое, без чаго можна проста абысціся, але нечая воля змушала рабіць.

Калі ён выйшаў з лазні, ужо вечарэла. Завіруха не сціхала, засыпала канаўкі на трамвайных пуцях, высцілаючы белыя стужкі. Ляшчэвіч нацягнуў на галаву башлык ад курткі. Лазня лёгкасці, радасці не прынесла — не было ні венікаў, ні прасцін, і вага, якая заўсёды стаяла ў раздзявалцы, кудысьці знікла, сапсавалася, ці што. Але — бог з ёю, з вагаю, драбяза ўсё гэта, не варта па ёй ныць. Лепш думаць, як сустрэць маці, як дамовіцца, каб паглядзеў яе класны доктар, можа, трэба палажыць і на абследаванне.

У панядзелак, спытаўшы ў Косці тэлефон, Ляшчэвіч пазваніў ягонаму бацьку, прафесару Бірукову.

— Слухаю вас,— пачуў ён у трубцы знаёмы голас, з трохі чужаватым адценнем саліднасці, таямнічасці, ці што. Ляшчэвіч растлумачыў, хто ён і чаго звоніць.

— Калі ласка, калі ласка,— адказаў прафесар, быццам ён быў гасподзь бог, якому блізкія просьбы, малітвы і беды ніжэйшых стварэнняў.— Прыводзьце сваю маму.— І на Ляшчэвічава «да пабачэння»: «Усяго добрага, мой друг!»

Ляшчэвіч, здаецца, скінуў з сябе спружыністую кальчугу, якая сціскала яго, цяжэла на плячах, хоць і не перастала тачыць сумненне, што не ўсё так лёгка будзе вырашыць. І наогул — у яго быў няпросты прамежак жыцця. Можа, вонкава і просты, для душы — няпросты. Сутнасць жыцця, складанае яно ці лёгкае, вызначаецца глыбінёю перажытага, а не колькасцю пераездаў, прафесій, жонак, дзяцей...

А тут яшчэ зноў выклікаў Марускоў. Напусціў на сябе строгі, важны выгляд, але вочы здрадліва выдавалі змесціва ягонае душы — там не было ні злосці, ні пыхі.

— Што са справаздачаю? — гартаючы паперы і як бы ўнікаючы ў тое, што ў іх было напісана, спытаў Марускоў.

— Складзена як і трэба,— адказаў Ляшчэвіч, збянтэжыўшыся і жахнуўшыся, што зусім забыў ён на заўвагу загадчыка. Затлуміўся, закруціўся — і забыў. Мабыць, не мёдам лягла яму на сэрца заўвага тая, неістотнаю здалася, неабавязковаю, няйнакш, прыдзіркаю.

— У час — гэта правільна, але ж у мяне была прапанова.— Марускоў не паднімаў вачэй. Ляшчэвіч адчуў, што яго ўпартасць загадчыку не спадабалася. Упартасць нікому не падабаецца. Усе любяць чалавека рахманага, пакладлівага.

— Ведаеце, я не бачу асаблівых прычын мяняць сутнасць сваёй справаздачы.

Марускоў прамаўчаў: мабыць, разумеў, пачні націскаць — выявіш сваю бязглуздасць. А гэта ўсё-такі свой супрацоўнік, думка якога суседзіцца да іншых думак, з якіх і вырастае меркаванне. Лепш напусціць на твар выраз шматзначнасці, мудрасці і маўчаць.

— Я лічу, што гэты дырэктар нічым не вылучаецца сярод іншых і не заслугоўвае, каб ішлі ў яго на павадку,— Ляшчэвіч адчуваў, што гаворыць не пустыя словы, абы пярэчыць, а тое, што стала яго перакананнем. Толькі ці можа быць у падначаленага перакананне, калі яно не супадае з перакананнем начальніка?

Марускоў яго ўважліва, аж зачырванеліся кончыкі вушэй, слухаў.

— Ну-ну, далей, далей...— Марускоў, мабыць, добра завучыў, што шматзначнасці ніколі не надасі словамі, зразумелай размоваю, яна ў намёках, міміцы, у рэпліках.

Ляшчэвіч адчуваў, што загадчык трымаецца не за сваю ідэю, ён адстойвае нейчую, чужую, можа, якога ўплывовага таварыша, пярэчыць якому ён не можа. Магчыма, ужо тонка, далікатна паспрабаваў, але, як кажуць, неўпратык.

— А чаму-та я, скажыце, павінен адмаўляцца ад сваёй ідэі, калі яна здалася некаму памылковай?

— Таму што яна шкодзіць агульнай справе! — прарвала нарэшце Марускова, і ён, зыгнуўшыся ў крэсле, паправіў пад пінжаком падцяжкі.

— А я лічу, што на карысць,— адказаў Ляшчэвіч, баючыся, каб не павысіць голасу. Ён даражыў сваёй ідэяй, але даражыў і работаю, іменна работаю, а не пасадаю. Акажыся ён зараз без работы — і што тады? Колькі чыстага сумлення закаламучана, светлых струн парвана ў душах самай рознай вышыні палёту з-за боязі страціць работу?

— Сваё «я» пакінь на потым,— Марускоў уперыў у яго востры, але не злы, а нейкі смяшлівы позірк,— а зараз прэч адсюль і рабі, што табе гавораць! — Ён нават крыху пачырванеў і адчуў сябе няёмка.

Ляшчэвіч устаў рашуча, але сказаў спакойным голасам:

— Мне што, я перараблю.— Ён паказваў, што не вельмі ўступае сваім прынцыпам, нялёгка ідзе на згоду, бо не хацеў балюча раніць самалюбства. Самалюбства ён шанаваў, годнасцю памыкаў, а гонарам не даражыў. Забіты гонар, замкнуты пад сямю замкамі, і рэдка калі ўсе замкі адмыкаў: два, тры, чатыры... Калі не можа нічога памяняць, настояць на сваім, то чаго лезці на ражон? Урэшце, будзь ты хоць геній, начальнік заўсёды знойдзе за што прычапіцца, аб’явіць вымову. Выб’ешся ты ў начальства, тады будзеш дыктаваць ты. Проста лёгка быць шчодрым, добранькім, ні за што не адказваючы. Ён разумеў і ў нечым нават апраўдваў Марускова, хоць адчуваў сябе прыгнечаным і пакрыўджаным.

Ён сеў і за паўгадзіны перапісаў справаздачу — так, як хацеў загадчык. Няхай радуецца, пацірае рукі ад радасці. Можа, у гэтым — дэманстраваць сваю ўладу — уся яго сутнасць? Але як бы ні ставіў сябе Ляшчэвіч у думках вышэй за Марускова, на справе даказаць гэтага не мог.

Ад бяссілля міжволі прапалі, як бы ўлятучыліся бадзёрасць і смак жыцця. Ён пазваніў свайму сябру-аднакурсніку, Івану Шэлеху, які працаваў у міністэрстве лясной гаспадаркі і з якім тады-сяды сустракаліся. Той абрадаваўся: «Сяргей? Даўно не чуў твайго голасу! Давай пасля работы састыкуемся. Я акурат са Свіцязі прыехаў, таранкі прывёз...» Такога захаплення ад Івана Ляшчэвіч аніяк не чакаў, хоць яны даўно сябравалі. Лічы, з першага курса, калі і пазнаёміліся. Цяжка сказаць, што людзі знаходзяць блізкага адно ў адным, бо чалавек усё-ткі мяняецца. Можа, тое, што яны абодва з вёскі, выраслі каля вады: Шэлех — на Свіцязі, ён, Ляшчэвіч,— на Сажы. Можа, душэўная мяккасць, няўменне на нахабства адказаць нахабствам; урэшце, няздольнасць на подласць — найдаражэйшая з людскіх якасцей. Ва ўсякім разе так думаў Ляшчэвіч, і ён жа разумеў, што і тут усё адносна, бо ніхто не думае пра сябе кепска.

Яны сустрэліся каля ўвахода ў метро з боку тэатра Янкі Купалы. Іван быў у чорным кажусе, у шапцы з бабра. Ды першае, што кідалася ў вочы,— гэта ўсмешка на твары. Здаецца, яна выбівалася адусюль: з вачэй, з маршчын, з зубоў, са шчок. Гэта рэдкія людзі, у якіх увесь твар як бы з усмешкі. Колісь, будучы на практыцы аж на Украіне, ён бачыў яшчэ і дзяўчыну з такім тварам — гуцулку. Яна працавала брыгадзірам. Тады яна ўразіла яго, і ён ледзь не закахаўся ў яе.

— Здароў! — Іван доўга не выпускаў яго рукі, глядзеў у вочы, быццам пазнаваў.— Ну, дзе мы з табою пасядзім?

Гэта заўсёднае яго пытанне пры сустрэчах. Можна падумаць, што Іван вялікі аматар чаркі. Але не, ён піў зусім мала.

Яны пайшлі ў павільён, які ў народзе называлі «Ясень» — стаяў пад ясенем. Узялі па куфлю піва, селі за стол. Іван выняў з папкі газетны згортак. У ім была таранка. Яна была пахучая, залаціста-вэнджаная. На яе хацелася любавацца, як на залатую рыбку, а не есці.

Іван хвацка злупіў з таранкі луску, адламаў сухую, з пустымі вачніцамі галаву. Ружаватыя пальцы яго блішчалі ад рыбінага тлушчу, як сасіскі, ён выцер іх папяровай сурвэткаю.

— Ну, як ты жывеш? — спытаў Іван, зрабіўшы нарэшце сур’ёзныя вочы.

— Калі хто хваліцца — не веру,— адказаў Ляшчэвіч.— Той, хто нечага дабіваецца ў жыцці, толькі цяжкасці і пераадольвае.

— Ведаеш, і мне абрыдлі гэтыя паперы. Аднымі імі і займаюся. Ад званка да званка.

— Праўду кажаш. Увесь час аб’яўляецца барацьба з паператворчасцю, а папер гэтых не меншае, а большае,— згадзіўся Ляшчэвіч.

— Даведкі, справаздачы, выступленні, інфармацыі... Завіруха!

— А што рабіць? З вышэйшых інстанцый патрабуюць...

— Што рабіць? — Іван нахіліўся, аблёгся грудзямі на стол.— Кінуць усё ды з’ехаць у вёску. Стаць якім-небудзь брыгадзірам рыбалоўнай брыгады. Хоць карысць будзе. Я вось на гэтыя выхадныя ў бацькоў пабыў...— Ён пакруціў галавою, паківаў, прыплюшчыўшы вочы.— Ведаеш, адпачыў як мае быць. Адразу напружанне спала, радасць на душы праклюнулася.

Ляшчэвіч усміхнуўся.

— Гэта два дні ты пабыў... А жыць пастаянна? — Пацягнуў піва, адшчыкнуў ад рыбіны кавалачак.— Мы ўжо не зможам у вёсцы...

— Ды ты што, Сяргей! — Іван тузануў рукою, як не выпліхнуў з куфля піва, пена папаўзла па шкле.

— А вось тое,— цвёрда сказаў Ляшчэвіч. Трохі памаўчаў, смакуючы рыбу.— Мне горад ужо родным домам стаў. Тут кватэра, сям’я, работа... Таксама да бацькоў тады-сяды езджу. Дзень, два пабуду — туга пачынае грызці... Прыеду ў Мінск: вакзал, сяду ў трамвай — сэрца адтае, ірвецца дахаты...

— Мабыць, жонку дужа кахаеш? — падкалоў Іван, зноў затаіўшы на ўсім твары ўсмешку.

— Справа нават не ў жонцы,— тэма была для Ляшчэвіча настолькі сур’ёзная, што ён не захацеў зводзіць яе на жарт, і прапусціў міма вушэй сябрава пад’юджванне.— Тут, у горадзе, нам больш аператыўнага прастору, ці што. Тут мы і благія — харошыя.

— Расшыфруй, нешта мой кацялок не варыць,— дзіўна, што Іван паіранізаваў з сябе. Звычайна ён хваравіта ўспрымаў любы закід у свой адрас і не хацеў сам падстаўляцца для ўколаў, нават смехам назваць нейкую загану. Зрэшты, любому трэба доўга мужнець, самасцвярджацца, пакуль ён набудзе здольнасць бічаваць, насміхацца з сябе.

— Усё проста. Пад маркаю, што горад — кепска, а вёска — добра, мы выдатна сябе адчуваем з усімі сваімі недахопамі, абмежаванасцю, калі хочаш, коснасцю...

— Ну, з гэтым я не згодзен! — рашуча сказаў Іван і стукнуў дном куфля аб стол.— Што ты лічыш сябе горшым за гараджаніна?

— Ведаеш, трэба браць канкрэтна: вось грамадзянін з горада, а вось — я. У горадзе проста больш людзей, а значыць, больш знойдзецца і прайдзісветаў усякіх. Думаеш, мы з табою чысценькія?

— Ва ўсякім разе, у параўнанні...— Іван ікнуў, правёў далонню па жываце.

— Вось іменна! Вось іменна — у параўнанні з падонкамі.— Ад таго, што ўмеў і мог крытычна паглядзець і на сябе, Ляшчэвіч быў лепшы палеміст за Івана, які, канечне, з гэтым не згадзіўся б.

— А чым ты ў сабе не задаволены? — Іван пытаўся, разумеючы, што скажа пра сябе Ляшчэвіч, ён перанясе на сваю персону. Ды Ляшчэвіч і адказаў за двух, а можа, і не толькі за двух:

— Хочаш? Скажу! Прыстасаванцы мы...

— Ну дзіва што: нам трэба прыстасоўвацца да гарадскога асяроддзя.

— Не, я маю на ўвазе не адаптацыю, а так званае ўменне жыць. Дзе трэба сказаць, дзе трэба прамаўчаць... Дзе гаўкнуць, дзе лізнуць... Усё гэта ў нас сядзіць як іржавы цвік.

— У каго яно не сядзіць! — сказаў Іван, гледзячы некуды міма Ляшчэвіча. За спінаю ў Ляшчэвіча спрачаліся: здаецца, бармен некаму даказваў, што была траячка, а не пяцёрка.

— У нас яно неяк больш адладжанае, ці што...

— Ты вось на сябе бочкі коціш,— раззлаваўся Іван,— а капейкі чужой не ўзяў! Людзі толькі і займаюцца махінацыямі і лічаць сябе прыстойнымі! — Ці то ад піва, ці ад узрушанасці па Іванавых шчоках пайшла чырвань. Размова — гэта заўсёды спрэчкі, доказы, пярэчанні, і нават калі ў людзей блізкія характары і аднолькавыя тэмпераменты. Гэта нармальны стан чалавека падвяргаць сумненню тое, што гаворыць другі. Не сумняваючыся, не знойдзеш сваё; не знайшоўшы сваё, ты чалавек-тэлеграф, які перадае толькі чужыя думкі.

— Карнегі чытаў? «Нават злачынца не лічыць сябе кепскім чалавекам». Бо чалавек жа... знойдзе апраўданне любому свайму кроку — подламу, здрадніцкаму, прадажнаму... Робіць для сябе, а апраўдваецца заганамі, заблуджэннямі іншых. І калі мы спасылаемся на славутае «ўсе так», то немінуча ідзём на кампраміс з сумленнем, ідзём заўсёды на што-небудзь нячыстае. Не так хіба? Хочаш прыклады?

— Дык а што рабіць?

— Чорт яго ведае! Можа, я нясу лухту, банальшчыну, але трэба хоць па кропельцы ўдасканальвацца, а не аддаваць што ў нас ёсць харошага.

— Сапраўды, ты гаворыш як па пісаным, а жыццё, брат, піша свае законы.

— Ты, я бачу, пайшоў на дно... А я спрабую тады-сяды вынырваць. Вынырну, хапяну паветра — і зноў на дно. Не хапае сілы, настойлівасці, паслядоўнасці. У жыцці так: або навучышся плыць, або пойдзеш на дно.

— Я плывец дай бог! — усміхнуўся Іван.

— Па свіцязскіх хвалях. А па жыццёвых? Яны і кручэйшыя, і вышэйшыя, і небяспечныя, як міна.

— Ай! — махнуў рукою Іван.— Давай мы завяжам гэтую спрэчку. Пагаворым пра што-небудзь людскае. Дэбаты гэтыя абрыдлі на рабоце. Чэснае слова!

— Ад сябе не ўцячэш,— сказаў Ляшчэвіч.— У чалавека надта шмат заган, каб не думаць, як ад іх пазбавіцца.

— Толькі не звязвай іх з вёскаю, яны набытыя тут, у горадзе. Трохі расчараваў ты мяне, канечне... Я думаў, ты патрыёт.

— Лягчэй за ўсё, прыкрываючыся патрыятызмам, заплюшчваць вочы на рэальнасць. Патрыятызм — гэта нераўнадушша, а мы раўнадушныя, у нас нізкі тонус.

— У медыцыну ўдарыўся?

— Я пра нізкі тонус нашага з табою жыцця.

У лепшым выпадку мы не робім шкоды, а карысці ад нас аніякай.

— Слухай, давай яшчэ па піву... і рыбка ёсць. Нешта сёння я не зусім цябе разумею.— Іван устаў, прысунуў да стала крэсла і пайшоў да стойкі, за якою стаяў бармен. Ён быў вусаты, пры гальштуку-бабачцы, рухі ў яго былі адточаныя, дасканалыя.

Іван вярнуўся з двума куфлямі піва. Ляшчэвіч згарнуў у кучачку рыбіны косці, луску.

— Мы як бывалыя заўсёднікі выглядаем...

— А дзе пагаворыш? Дзе ў горадзе пагаворыш? У парку на лавачцы? Міліцыянеры падазрона паглядваюць... У тралейбусе, аўтобусе? Трэба крычаць, надрывацца. Толькі ў кафэ ды рэстаране і пагаворыш. Дома перашкаджаюць дзеці.

Іван гаварыў праўду. Ляшчэвіч нядаўна сам сутыкнуўся з гэтай праблемаю, калі сустракаўся з Нінаю. Яму цяпер не хацелася пра тую сустрэчу ўспамінаць, лепш бы яе не было. Ён так і не зразумеў, правільна ён зрабіў ці не, што пайшоў на спатканне з Нінай; але ў душы насіў цяпер не радасць, а — дакор. Тады-сяды ён накочваўся на сэрца, азмрочваў жыццё. Цяпер, за куфлем піва і ў размове з Іванам, Ляшчэвіч адчуў сябе чалавекам, разняволіўся, ён не сядзеў панурана, маўкліва, хацелася гаварыць. У нейкае ж імгненне яму наогул здавалася, што ён пакарыў жыццё, наверсе яго, валадар, усё яму належыць, падпарадкавана, а недзе нехта ўнізе і пакутуе, і адчайваецца. Дзіўны чалавек! Ён чамусьці хоча толькі радасці, жыць без тугі, тады як душа, псіхіка — гэта набор і станоўчых, і адмоўных пачуццяў.

— Вось тут, канечне, я згодзен з табою, вёска — ідылія: агарод, ваколіца, лес, рэчка, проста дарога з ценямі бяроз... Хадзі, размаўляй, летуцень...— І тут, у горадзе, калі яму трэба было нешта абдумаць, вырашыць, знайсці адказ, Ляшчэвіч пасля работы не спяшаўся дамоў, ішоў пехатою, выбіраючы цішэйшую вуліцу, скверыкі. Ад таго, што ніхто цябе не зачэпіць, не спыніць, што спакойна глядзіш на дамы, на дрэвы, на галубоў на тратуары, што чытаеш шыльды, заглядваеш у кіёскі, робіцца лёгка ў грудзях і ўсцешна думаецца.

— Слухай, давай ірванём у наступныя выхадныя за горад, куды-небудзь на прыроду. У лес, у снег, у глушэчу. Сем’ямі. Раскладзём касцёр, напячэм на лаўцы сала...— Іван закаціў вочы, мабыць, уяўляючы смачны пах печанага на кастры сала.

— Я не супраць, але маці да мяне прыязджае... у бальніцу.

— Што з ёю?

— Вены... тромбафлебіт.

— У майго знаёмага... кампазітар малады, маці ад гэтай хваробы нядаўна памерла. Гаварыў, тромбы па цэлай пядзі загусалі.

— У мяне цётка памерла...

Успамін пра хворую маці і гэтая Іванава навіна імгненна нагналі на Ляшчэвіча смутак. Думка пра смерць блізкага чалавека заўсёды цяжкім каменем лажылася яму на душу, адбівала ахвоту жыць і працаваць. Перад ёю, усемагутнай смерцю, усё блякне, здаецца дробязным і нікчэмным. І сэнс чалавечых намаганняў просты — аддаленне смерці.

Ляшчэвіч развітаўся з Іванам Шэлехам у паганым настроі. Той, праўда, рабіў выгляд, быццам не прыкмячае, што ён, Ляшчэвіч, вельмі заклапочаны. І ў яго самога твар замаркоціўся, не так свяціўся ўсмешкаю, як у першыя хвіліны сустрэчы.

Вечар быў жоўты: і снег, і паветра, і неба, і дамы, і машыны. І думкі ў Ляшчэвіча былі жоўтыя. Аднойчы ён зрабіў гэтае дзіўнае адкрыццё, што думкі маюць колер: непрыемныя — чорны, радасныя — сіні, думкі пра смерць — жоўты, пра каханне — ружовы... Жыццё чалавечай душы, выходзіць,— вясёлка колераў. Вось так, вясёлка, хоць і ёсць у ёй колер смерці.

...Калі Ляшчэвіч прыйшоў на працу, думкі яго афарбаваліся ў чорны колер: ён пакутаваў, не мог адрынуць дакору — што здаўся Марускову, што выканаў яго загад. Дурань! Слімак! Цюхцяй! Ён бэсціў сябе бязлітасна брыдкімі словамі і той жа час разумеў, што іначай не мог зрабіць. Не меў бы маці, бацькі, сястры, не было б сям’і — пайшоў бы на ўсё, але стаяў бы на сваім; а так ёсць каму перажываць, ёсць у яго і адказнасць перад сынам: трэба расціць, некалі трэба сыну гаварыць, пісаць, хто яго бацька. Вось маці хворая сёння прыязджае... Здарыся што-небудзь з ім, хіба ён скажа ёй, паскардзіцца? Ніколі! Ён шкадаваў людзей, спачуваў ім і не хацеў прыносіць ім пакуты, перажыванні.

Стоячы перад кульманам, ён думаў, як вырвацца і сустрэць маці. Вясковай жанчыне ў незнаёмым вялікім горадзе цяжка арыентавацца. Адпрасіцца ў Марускова? А раптам не адпусціць? Тады ўжо і няма іншых варыянтаў пайсці раней з работы? Хоць такая прычына, што ён не паглядзіць ні на што. Калі не маці, то хто і што важней?

Але яму, можна сказаць, пашанцавала. Зайшла кадравічка і сказала, што ў тры гадзіны прафвучоба і яму, Ляшчэвічу, на ёй трэба быць. Якраз добра, Палац шашак і шахмат, дзе намячалася вучоба, у тым баку, блізка каля вакзала.

Часу хапала, і Ляшчэвіч з «дыпламатам» у руцэ пайшоў да Палаца пехатою. Мароз адлёг. Паветра было чыстае, мяккае. Хоць бы ветрык калыхнуў галінку. Штыкеціны ўвенчвалі высокія стугаркі снегу. Усё неяк сцішылася, быццам наталялася асалодаю цяпла. І галкі, пасеўшы на аснежаныя галіны явару, соладка драмалі, схаваўшы дзюбы ў глыбокае пер’е валлякоў.

Ляшчэвіч пасядзеў толькі адну лекцыю. Аўтобусы магілёўскага напрамку прыбывалі на вакзал «Усходні», і ён паехаў туды. З нізкага неба сіратліва падалі рэдкія сняжынкі. Як цяпло, так адразу і снег. Горад ужо запаліў ліхтары, у іх святле мільтусіліся сняжынкі, як быццам толькі там яны і ляцелі.

Ляшчэвіч стаяў на пероне, жмурачыся, углядаўся ў маршрутныя «візіткі» аўтобусаў. З-за павароту паказаўся чырвоны «Ікарус» з белымі замураванымі вокнамі. У Ляшчэвіча ёкнула сэрца. У першым акне аўтобуса нехта пачаў праціраць дзірачку. «Маці! Яна непакоіцца, ці сустракаю яе...» Ляшчэвіч не памыліўся: да дзіркі прынікла мацерына вока, ад кончыка носа збоку растала мясцінка.

Ляшчэвіч падышоў да расчыненых дзвярэй. Маці асцярожна ступала на прыступку адной нагою, тады другой. Была яна ў рабой штучнай футры-зімовіне, валёнках, абвязаная пуховай арэнбургскай хустаю. Ён падаў маці руку, падхапіў з яе рук сумку — цяжкую, як падняць. Маці стала браць у яго «дыпламат» і спахапілася:

— Вой, вязёнкі забыла!..— Няўклюдна пакараскалася зноў у аўтобус, замінаючы людзям.

На таксі выстраілася чарга — раней не было, вырасла за гэты час, пакуль Ляшчэвіч чакаў свой аўтобус, і ён пашкадаваў, што не заняў чаргі.

Стаялі доўга, пасоўваліся марудна. У таксістаў якраз была перасменка (у шэсць гадзін) — высадзіць каторы пасажыра і не бярэ нікога, міргае: «Я сваё, шэф, адбарабаніў!» Той-сёй лез без чаргі. Прыскочыў малады дзяцюк, у джынсіках, лёгкай балоневай куртачцы, радасны, узбуджаны: «Жонка сына нарадзіла! Чатыры трыста! Дазвольце мне...» — «Гэта ж не забіраць...» — прабурчала цётка ў сялянскім кажусе, яна стаяла з боку чаргі.

Снег пагусцеў, валіў ужо хлапякамі, шэрымі ў вячэрнім сутонні, і Ляшчэвіч згрэбваў з плячэй маці яго далонню.

— Во які сын! — пахваліла цётка ў кажусе.— А мая дачка мяне нават не сустрэла... А сала ёй цягні во тры хатулі.

Маці дабрадушна засмяялася, спачуваючы ў душы цётцы і радуючыся, што яе сын сустрэў.

Нарэшце яны — першыя. Пад’ехала жоўтае таксі, Ляшчэвіч адчыніў заднія дзверцы, і маці ледзь загнялася ў яго, сам сеў на пярэдняе сядзенне.

— Войкі, галёша скінулася! — гучна сказала маці.— На-ка, Сярожа, адзень...— Яна высунула між пярэдніх сядзенняў нагу.

Заваліла снегам дарогу, і да самага дома таксіст не павёз. Маці ішла ўслед за Ляшчэвічам маленькімі крокамі — баялася пакаўзнуцца. Якая яна тут, у горадзе, зблажэлая і разгубленая, думаў, спачуваючы маці, ён.

Жонка з сынам чакалі іх, сустрэлі каля парога.

— Дзед Мароз ці Баба Яга, хто... да вас прыехаў? — Маці нахілілася да Славіка. Дала яму шакаладку і цацку — пад’ёмны кран.

— Што трэба сказаць? — падказала жонка сыну.

— Дзякуй! — кіўнуў той, павярнуўшыся ад бабулі і разглядаючы пад’ёмны кран.

— Ну, распранайцеся ў нас.— Жонка дапамагла свекрыві зняць футра. Правяла яе ў залу. Маці села на край крэсла з мяккімі падлакотнікамі; сядзела, апёршыся рукамі на калені, акурат баялася прыхінуцца плячыма да спінкі, каб крэсла не перакулілася.

Назаўтра з раніцы, адправіўшы сына ў сад, Ляшчэвіч паехаў на працу, каб папярэдзіць Марускова, што яму трэба пакласці хворую маці ў бальніцу. Марускоў часам быў прыткі на жэсты, асабліва калі ў кабінеце яшчэ з супрацоўнікаў нехта быў. І цяпер ні словам не запярэчыў Ляшчэвічу, і ён з лёгкім настроем паехаў дамоў.

У маці на твары ляжала пячатка не то трывогі, не то разгубленасці, і ён зразумеў, што нешта здарылася.

— Войкі і напужалася я, аж сэрца адвалілася!..— сказала яна адразу.— Расказаць табе? Пайшла ў тувалет... Ну, трэба ж ваду зліць. А як? У Ленкі тузануў за пачопку... і ўсё. А тут няма такога нічога. Бачу пупсік гэты чорны... Я і за яго пакруціла — нічога, а тады неяк цісканула на яго — вада і хлынула... Адале пачала налівацца ў бачок... накрыўка адбіта — я і бачу. Так шуміць вада, так шуміць... Думаю, сапсавала нешта, налье збрэсь і затопіць усю хату... Я і слоік збегала на кухню ўзяла. Як ужо, думаю, стане праз верх пералівацца, буду адчэрпваць. А тады як напужалася, што не спраўлюся, кінулася суседзяў зваць. У адны дзверы званю, у другія — ніхто не адчыняе... Праўда, у самай далёкай кватэры адчыніла жанчына. Я ёю балабоню, а яна спакойна гэтак: «Нічога, цётка... Пашуміць дый перастане».

— Ну, сапраўды як дзіця...

— Ага, дык жа страшна...— Маці адчувала сябе няёмка, саромеючыся, што падвяла сына, паказала, якая яна цёмная і забітая. Ляшчэвіч паводзіўся так, быццам нічога не здарылася, не кпіў з маці, што пабегла па кватэрах, аганьбавала яго. Маўляў, дробязь, і няма чаго надаваць увагі, перажываць.

З учарашняга дворнікі яшчэ не паспелі расчысціць ад снегу тратуары, і Ляшчэвіч з маці ледзьве дзяўбліся па вузенькай утаптанай сцежцы. Маці ў шырокіх валёнках цяжка было ступаць след у след, і яна раз-пораз брала Ляшчэвіча за локаць. Ён знарок ішоў паціху, бачыў, маці зусім слабая, запыхалася і на рэдкіх валасках у яе каля рота павіслі маленькія кропелькі.

— З перасадкаю ехаць? — спытала яна — хвалявалася, ужо думала, дзе тая бальніца.

— Ага.

— Ці далёка? А то я, такая цюпа, пакуль дабяруся...

— Далекавата.

— Ці быў ты там? — Яна, мабыць, трывожылася, як знайсці бальніцу, ці доўга шукаць.

На прыпынку яна кінулася да дзвярэй тралейбуса, адграбаючы людзей, быццам баялася астацца ці не ўлезці. Не ў свой асяродак трапіла бедная, лагодна пасміхаючыся, падумаў Ляшчэвіч, зусім не саромеючыся. Ну і што, калі яна вясковая і калі ён нарадзіўся ў вёсцы? Галоўнае ж, не адкуль, а які. А ён быў усё-ткі не апошні вінцік у складаным механізме горада: меў вышэйшую адукацыю, работу, кватэру, сям’ю, сяброў, увогуле прыстойна жыў, бо ніхто яшчэ пэўна не сказаў, што такое прыстойнасць. Кар’еры пакуль што, праўда, не зрабіў, але шанцы ў яго на яе, калі верыць Тані Саўковай (пасміхнуўся), былі. Ды бог з ёй, з пасадаю, многія яе не дабіваюцца, і адно праз тое, што нехта займае не сваё месца. Замацавацца б на гэтай, адчуць трываласць, унутраную ўпэўненасць, а тады і стымул, і бадзёрасць, і парыванне самі сабою прылятуць.

У бальніцы на прахадной іх запыніла вахцёрка — шызашчокая жанчына ў белым халаце.

— Вы куды?

— Я да Генадзя Пятровіча Бірукова,— упэўнена адказаў Ляшчэвіч.

— Да каго?

— Да прафесара, на кафедру.

Вахцёрка, па ўсім, так і не разабралася, куды яны ідуць, і нават прозвішча было ёй, мабыць, незнаёмае, але паколькі чалавек назваў яго — знаць, невыпадковы, яму можна давяраць, і яна дазволіла:

— Ідзіце.

Ляшчэвіч падняўся на трэці паверх, выглядзеў на дзвярах кабінет Бірукова. Пастукаў. Не пачуўшы адказу, зайшоў. Прафесар быў не адзін, за вялікім круглым сталом сядзеў кучаравы цемнаскуры малады чалавек, мабыць, чужаземец.

— Заходзь, мой друг! — сказаў бадзёра прафесар, калі Ляшчэвіч назваў сваё прозвішча, і, устаўшы, падаў яму тонкую, лёгкую руку. Яго порсткія вочы пранізвалі Ляшчэвіча наскрозь.— Дзе ваша мама?

— На калідоры.

— Вядзіце вашу маму.— Вярнуўся да стала, зноў загаварыў з чарнамазым.

Кабінет у прафесара быў шыкоўны. Паліцы з кнігамі, кутавая сафа, абітая кафейнага колеру варсанітам, тэлевізар, магнітафон, на падлозе дыван. І крэслы, крэслы... Вакол круглага стала, каля сцен.

— Знаёмы яўрэй. Прыехаў з Ізраіля, расказваў, як там соладка,— чамусьці адчытаўся Ляшчэвічу прафесар, калі чарнамазы выйшаў.— Ну, паказвайце вашы ногі,— ветліва звярнуўся ён да маці.

Ляшчэвіч адышоў да паліцы і пачаў чытаць за шклом назвы на спінках кніг.

— Нічога страшнага! — пачуў ён голас прафесара.— Зараз вас паглядзіць спецыяліст.— Ён націснуў кнопку званка. Праз хвіліну зайшла маладая высокая, як і прафесар, статная жанчына з белым тварам і яркімі вуснамі. Паклікала маці за сабою.

— Ну, як жыццё, мой друг? — спытаў Бірукоў у Ляшчэвіча, калі той павярнуўся ад паліцы з кнігамі. Пачуццё гаспадара, упэўненасць проста фантанілі з прафесара. Можа, ён не так сябе добра адчуваў тут, колькі ўмеў і хацеў паказаць, асабліва перад маладзёнам, які таго-сяго варты (чуў ад сына) і нечага дабіваецца. Ніхто не пачне адразу скардзіцца, нават у вялікай бядзе, і Ляшчэвіч адказаў:

— Памалу-паціху. Вось за маці трывожуся...

— Зараз скажуць.

Пакуль яны вялі дробязную гаворку малазнаёмых людзей, жанчына прывяла маці. З усмешкаю, даверліва гледзячы Ляшчэвічу ў вочы, сказала:

— Варыкознае расшырэнне вен. Вынік тромбафлебіту...

— Што гэта значыць?

— Ледзь не палова жанчын пакутуе ад гэтай хваробы. Нічога страшнага! — паўтарыла яна словы Бірукова.

— Дык можна і не апасацца? — дабіваўся яснасці Ляшчэвіч, каб рассеяць трывогу, перажыванні.

— Наогул-такі трэба лячыць,— сказала маладзіца і глянула на прафесара.

— Як?

— Можна абмулаторна, можна і ў стацыянары.

«Што амбулаторна...— падумаў Ляшчэвіч.— Ці варта ў такую далеч было ехаць?» Ён вырашыў не адступаць, давесці справу да канца.

— Я хацеў бы, каб у стацыянары,— сказаў ён і таксама глянуў на прафесара.

— Гэта не па нашай часці,— сказала маладзіца чамусьці з радасцю.

— Вы свабодны,— сказаў Бірукоў да яе, і яна выйшла.

— Можа б, як...— Ляшчэвіч адчуў, што ў голасе прыкра загучалі ноткі мальбы. Няёмка будзе перад маці, калі яе так і адправяць. Ды што няёмка! Крыўдна, горка будзе! Але ж і ўніжацца, заводзіць сувязі таксама брыдка. Асуджаў, не прымаў гэта ў іншых. Але тут... Асаблівы выпадак — маці. Няўжо і здароўе маці не дае яму права забыць хоць на нейкі час на прыстойнасць, чысціню? Яна ж без мінскай прапіскі, без накіравання, яе нідзе не возьмуць у бальніцу. А калі яна памрэ? Што тады яму рабіць? Уся віна ляжа на яго: не давёў, не настоіў, не дабіўся. Уяўляць гэта было жахліва.

— Добра! — сказаў рашуча прафесар і зноў націснуў кнопку. Пакуль чакаў адказу, звярнуўся да маці — строгім, сухім, як папера, голасам: — Майце на ўвазе, што я раблю вам месца з-за павагі да яго.— І красамоўна кіўнуў на яго, Ляшчэвіча.

— Ну, гэта ясна...— неяк паспешліва, вінавата адказала маці.

— Ал-лё! — працяжна праспяваў у трубку Бірукоў.— Фёдар Дзянісавіч? Гэта вас турбуе прафесар Бірукоў. Фёдар Дзянісавіч, такая справа да вас. Тут у мяне ў кабінеце сядзіць жанчына, у яе варыкознае расшырэнне вен. Ці не маглі б вы аказаць мне ўзаемную паслугу, паклаўшы яе ў сваім аддзяленні?..— Ён слухаў і ківаў маленькай сівой галавою.— Дзякуй вам, Фёдар Дзянісавіч! Вялікае дзякуй!

Бірукоў, згаварыўшыся з нейкім Фёдарам Дзянісавічам, бачыў Ляшчэвіч, быў бязмежна шчаслівы. Ён шыкануў — што ўсё можа, што мае сувязі, уплыў, аўтарытэт. Нягледзячы на свае званні, ён, мабыць, таксама не быў задаволены сабою і жыццём. І ці ёсць наогул мяжа ў чалавечых дамаганнях?

— Адвядзі маці ў дваццаты кабінет на другі паверх, а сам вярніся сюды,— сказаў Бірукоў. Голас яго, здаецца, стаў яшчэ больш напеўным, важным.

— Як бы ні асуджалі блат, знаёмствы, узаемадапамогу, яны застануцца між людзей,— сказаў упэўнена Бірукоў, калі Ляшчэвіч вярнуўся ў кабінет. Ляшчэвіч, хоць і рады, што ўладкаваў маці, адчуваў сябе прыніжаным і разгубленым. Ён бачыў, што пайшоў насуперак сабе, сваім перакананням, і нічога не мог зрабіць. Сіла, якая брала яго ў залежнасць, аказвалася мацнейшая, яна перамагала. Ён расчышчаў сабе дарогу ад пакут, перажыванняў, дакору адных і выходзіў на дарогу другіх, яшчэ больш глыбокіх і балючых.

— Канечне, людзі павінны рабіць дабро...— сказаў усхвалявана Ляшчэвіч.— І дабро — толькі тады дабро, калі ад нас адрасавана іншаму.

— Вось іменна! Я зрабіў табе дабро, так? І калі ты мне не зробіш, я больш табе таксама не зраблю.

Бірукоў намякаў, што Ляшчэвіч павінен ацаніць яго старанні, адплаціць тым жа, іначай... Ніякай дружбы вадзіць не будзе, на самым пачатку паставіць крыж. Чым мог адплаціць Ляшчэвіч прафесару? Нічым. Гэта ім абодвум было зразумела. Але ў прафесара ёсць сын — Косця, які працаваў разам з Ляшчэвічам. Косцю праекты даваліся туга, пры ўсёй сваёй бяскрыўднасці ён мог выклікаць незадавальненне ў Марускова, звесці на нішто сваю рэпутацыю як інжынера сярод калег, стаць мішэнню для насмешак і кпінаў.

Зайшла ў кабінет белатварая высокая маладзіца, прынесла на лёгкім алюмініевым падносіку два кубачкі кавы. Паставіла на стол перад Біруковым. Ён манерна кіўнуў ёй галавою.

— Сядай, друг мой! — запрасіў Ляшчэвіча.

Ляшчэвіч трымаў двума пальцамі кубачак і засяроджана, маленькімі глыткамі піў каву. Жыццё падняло яго на той паверх грамадства, дзе людзі адчувалі сябе калі не боскімі выбраннікамі, то, прынамсі, і непакрыўджанымі; а бачачы, што суседзі паверхам вышэй даюць волю чалавечым слабасцям з нястрымнай фантазіяй, маглі і сабе дазволіць пэўныя спакусы, адкінуць умоўнасці, пераступіць мяжу маральных забарон. Божа, да чаго так можна дайсці, куды падняцца ці куды скаціцца? Дзе сцяна, якую б не пераскочыў, дзе тормаз?

— Не перажывай, друг мой! — сказаў Бірукоў, мабыць, убачыўшы, што ў Ляшчэвіча дрыжыць у пальцах кубачак, вочы глядзяць засяроджана і нацята.— Жыццё доўгае, ад памылак не ўберажэшся... і не трэба! Не будзеш памыляцца — не будзеш шкадаваць чалавека.

«У гэтай думцы нешта ёсць...» — Ляшчэвіч адчуў, як наклюнулася ў грудзях радасць.

— Памылка — гэта заўсёды адчай, дакор, боль... Павер мне, як чалавеку, які мае адносіны да нерваў, псіхікі. Ведаючы, што боль — гэта кепска, нармальны, чалавек, які перанёс боль, не будзе яго прычыняць іншым. Чалавек, які, сам перажыўшы, прымушае перажываць іншых, гэта чалавек хворы. Яго трэба лячыць. Не бойся ў жыцці памыляцца, бойся заставацца аднолькавым. Сёння, заўтра, паслязаўтра... Камень — і той мяняецца, расце. Камень і чалавек — гэта мікра- і макрасвет, такая між імі розніца.

Ляшчэвіч не заўважыў, як апусцеў кубачак, быў рады, што слухае чалавека вядомага, прафесара. Гэта яму, які вырас сярод даярак, пастухоў, простага люду, лесціла, цешыла самалюбства. Ён паважаў іх аднолькава, сваіх вясковых і эліту, можа, нават сваіх больш, таму што каля іх было цяплей, але сумна, а з гэтымі — халаднавата, цвярозліва і — цікава. Ён не мог праясніць, адкуль яны, гэтыя адчуванні, браліся, але яны былі, ён не мог ад іх атрэсціся. Няхай ён дурань, ідыёт, абывацель, але ён вымушаны прызнаць: яны — ёсць. А раз ёсць — значыць, пра іх трэба гаварыць. І ён сказаў Бірукову пра гэты свой самааналіз, ад якога не мог адвязацца.

— Кожны больш-менш інтэлектуальны чалавек аналізуе свае ўчынкі, свой стан,— сказаў прафесар.— Можа, толькі дэбіл не здольны на гэта. У цябе фактар спрыяння ёсць — ты памяняў асяроддзе, трэба ламаць псіхалогію. Гэта часам выклікае мітусню, адчай, разгубленасць...

Ляшчэвіч успомніў маці: на ёй гэта вунь як відаць. Яму стала лягчэй, як бы развеяліся сумненні. Толькі ці надоўга? Было ўжо так: нешта трывожыла, потым праяснялася, ахутваў халадок палёгкі, а праз нейкі час зноў тое ж, часам з большаю сілаю, завалодвала розумам і сэрцам. І такое адчуванне, што ты як быццам разбэрсаны, рассыпаны на частачкі, бы тыя кубікі. Ты і не ты.

Яму трэба сабраць сябе ў адно, ачарціць душу нейкім кругам, каб пэўна выявілася, што за яна, што прымае і што не прымае, што трэба ў яе ўпускаць, а што зусім не павінна да яе прарывацца. Ёсць жа — і колькі такіх! — рэчы, якім душа ніколі не павінна даваць прытулак. Бо душа — не склад, куды можна скідваць усю непатрэбшчыну, смецце, мярзоту і цвіль.

Апанаваны думкамі, узбуджаны, ён развітаўся з Біруковым, паабяцаў аддзячыць за ласку і клопат. І толькі ўжо на вуліцы, астуджаны сырым, ледзяністым ветрам, абласканы марозікам, падумаў: а ці мае доктар права чакаць адплаты за тое, што лечыць людзей? І ці доктар ён тады наогул? І тут жа падакараў сябе: «Чаго чапляюся да Бірукова? Ён, можа, рады, што дапамог, і нават не думае ні пра якую адплату, і меў зусім іншае на ўвазе, калі гаварыў пра ўзаемнае дабро. Можа, гэта проста была споведзь, давер стомленага жыццём чалавека...»

Свет быў складаны, толькі таму, што людзі замкнулі сваю душу на замок, і ключ ад яго — гэта адзіны ключ, які не можа пабываць у руках іншага. Ляшчэвіч іншы раз думаў, што ён усё-такі імкнецца замок гэты сарваць, не трымаць на ім сваю душу. Няхай туды, як у госці, заходзіць душа каго другога; але калі яна заходзіла, то рабіла яму балюча, і душа, бы тая ўлітка, зноў хавалася ў панцыр пад замок.

...З ёлкі асыпалася ігліца, услала стол абрусам, вышытым бліскучымі зялёнымі ніткамі. Ёлка зусім стала голая, мёртвая, цацкі віселі як бы ў паветры.

Ляшчэвіч з сынам здымалі цацкі, клалі іх у кардонную каробку на вату.

Сын выпусціў вялікі зялёны шар, ён разбіўся. Ляшчэвіч не стаў ушчуваць сына. Шар не вернеш, дый дробязь гэта — шар, а ў сына адаб’еш ахвоту дапамагаць. Шмат чаго карыснага не зроблена і дарослымі адно таму, што нехта несвядома, а часцей свядома псаваў настрой, не ацэньваў як след.

— Трэба маці адведаць,— сказаў ён жонцы, вынесшы елку на вуліцу, на сметнік.

— Кожны дзень хадзіць? — Жонка рэзала на кружку чырвоны бурак, і пальцы яе былі чырвоныя, як струкі перцу.

— Дзе ж мы кожны дзень ходзім, ажно пазаўчора былі,— сказаў Ляшчэвіч міралюбна, бо ў жончыным голасе ён не ўлавіў незадаволенасці, проста ёй праз тое, што не кожны дзень успамінала пра свякроў, так здавалася.

— Давай сходзім... Малако, кефір ёсць.

— Трэба на Камароўку зайсці купіць яблык і інжыру... казала маці, ён паказаны пры тромбафлебіце.

— Дарагі, мабыць?

— Дзесяць рублёў кілаграм нібыта. З Грузіі прывозяць.

— Дарагавата,— сказала жонка, не пярэчачы, аднак, што трэба купіць.

— Маці грошы дала.

Калі яны ўтраіх выйшлі з-пад вялізнага панцыра Камароўскага рынку, жонка нечакана прапанавала:

— Давайце на таксі.

— А які сэнс спяшацца? — запярэчыў Ляшчэвіч.— Надвор’е добрае, сонца... Можна і на тралейбусе.

— І я хачу на таксі! — заныў, тузануў бацьку за руку сын.

— Ты яшчэ не зарабіў грошы, каб раскатвацца! — сказаў строгім голасам Ляшчэвіч. Ну і моду паймеў гэты малы: што ні заманецца — хачу, хоць у лоб страляй. Ляшчэвіч прыпамінаў сваё дзяцінства: прадраныя на каленях штаны, на нагах чаравікі, на стале не заўсёды кавалак хлеба знойдзеш; цукеркі-падушачкі — як свята; цацак ніхто, лічы, не купляў, майстравалі самі: лыжы, канькі, аўтаматы, машыны, каляскі. І бач, нічога, выдзюжыў, за жыццё чапляецца кіпцямі.

Ён разумеў, што час не той, усё змянілася і дзяцей акружае іншы свет, але патураць ім, не даваць зразумець, што ёсць і абмежаванні, словы «нельга», «не трэба», «не варта» — значыць, расціць спажыўца, хлюпіка, бязвольнага чалавека. Наколькі мог, Ляшчэвіч супраціўляўся сынавым прыхамацям, няраз спрачаўся з жонкаю, якая расла ва ўмовах лепшых, чым ён, і, здаецца, не заўсёды разумела яго.

Маці чакала іх, хадзіла па першым паверсе ў шкляным холе, дзе было поўна наведнікаў. Яна памкнулася неяк нялоўка, аж хіснулася, і пацалавала нявестку, тады ўнука.

Яны селі на абабітую цыратай мяккую лаўку.

— Ну, як ты, мама? — спытаў Ляшчэвіч.

Маці была ў сінім вылінялым халаце, і твар у яе быў бляклаваты, з сінім адценнем. Яна хавала вочы, была як вінаватая — не прывыкла назаляць іншым, надаваць ім клопату, забіраць час, а тут во звалілася на галаву... сыну хай сабе, сын не папікне — чужым людзям, нявестцы, гэтым знаёмым сыну дактарам.

— Ай!..— махнула яна рукою, мабыць, расчаравалася ў мінскіх дактарах, спадзявалася на іх, а яны нічым яе не ўразілі, нічога новага ёй не прапанавалі, не параілі.— Уколы даюць, парафінам ногі грэюць...

— Не ўсё адразу. Падлечаць! — падбадзёрваў Ляшчэвіч маці. І сын уважліва глядзеў на яе, акурат не верыў, што перад ім сапраўдная, яго родная бабуля. Ён падышоў і абхінуўся на яе плячо, мабыць, угледзеў на твары нешта такое, што варта жалю. Ён быў вельмі чуйным да ўнутранага болю блізкіх яму людзей. Ляшчэвіч гэта заўважыў.

— Прывязі-ка мне гэты во... бінт, што на нагу...

— Эластычны?

— Ага, ага! — абрадавалася маці, што сын акурат успомніў тое, што патрэбна.

— Добра. Я спытаю ў аптэцы.— Сам Ляшчэвіч, можа, не заўсёды здагадваўся, што трэба маці ў бальніцу, і калі яна яму падказвала, радаваўся.

З бальніцы чалавек заўсёды выносіць смутак. І Ляшчэвіч ішоў на прыпынак зажураны. Снег іскрыўся ад сонца, сляпіў вочы, быў настолькі пругкі, прылізаны, што адчувалася, якая цвёрдая, настылая пад ім зямля. Дарога была, як лёд, слізкая, і калі тралейбус тармазіў, метры чатыры ён слізгаў з нерухомымі коламі. З даху высознага дома мужчына ў шапцы з апушчанымі вушамі скідваў шуфлем снег; спачатку снег спадаў густой барадою, а каля зямлі вецер зносіў ужо драбнюткі пыл. І раптам Ляшчэвічу падумалася, што час гэтак жа зносіць іх дробную гарадскую мітусню, з якой нічога не нараджаецца важкага, каб застацца, каштоўнага, каб радаваць. А што ён мог зрабіць? Ён быў падключаны да яе безліччу нябачных нітак, з якіх не мог выблытацца, як муха не можа выблытацца з павучыны. Але тое, што ён так яскрава ўсвядоміў сваё становішча, зразумеў, што і адкуль яму пагражае, давала яму магутную зброю. Ён ведаў ворага, ведаў яго пазіцыі, цяпер трэба шукаць тактыку, якая б дапамагла яму перасіліць гэтага ворага. Ці зможа? Бо і вораг няпросты, і ён не крэмень, і спадзявання на дапамогу збоку няма. Каму ва ўсім, безаглядна адкрыешся? Ні жонцы, ні маці, ні Шэлеху, ні Саўковай, ні сыну — горкаму дзіцяці...

Ён зіркнуў на жонку, якая сядзела з сынам наперадзе. Яна лушчыла семкі, шалупінне апускала ў раскрытую сумачку на каленях. Яна — яго плячо, але плячо, на якое не абапрэшся, а якому патрэбна падпорка. Сын глядзеў у акно — з цікавасцю. Дзеці — бестурботныя... І як хочацца ім хутчэй стаць дарослымі. Незразумелае гэта імкненне, бо гэта імкненне з ружовага, блакітнага святла ў цемень; тыя спакусы, якія адкрыты дарослым, не вартыя і аднаго дня бясхмарнай дзіцячай летуценнасці.

Жыццё дарослага — вартае спачування. Любому чалавеку, нават, на першы погляд, шчасліваму, спачувай — і не памылішся. А што гаварыць пра нешчаслівага... Гэтая думка прыйшла Ляшчэвічу пасля аднаго выпадку. Тады ён з сынам таксама ехаў — на аўтобусе да бацькоў у вёску ў адпачынак. Дарога была доўгая, стамляла. Цвілі вішні, грушы, вабіла вока маладая зелень, яркія жоўценькія талерачкі дзьмухаўцоў у радасна-густой траве, і Ляшчэвіч ахвотна, нават з вымушанай настойлівасцю выходзіў з аўтобуса на кожным прыпынку.

Вось аўтобус спыніўся на чарговай аўтастанцыі ў крайнім трохкутніку — на выкладзенай цэглаю пляцовачцы.

— Рагачоў. Стаянка аўтобуса пятнаццаць мінут,— аб’явіў вадзіцель у мікрафон: Ляшчэвіч ужо прывык да мяккага, дабрадушнага голасу.

Трымаючы сына за руку і прапускаючы яго паперад сябе, Ляшчэвіч саступіў з крутых падножак аўтобуса і адразу скрозь звычныя вуху станцыйныя гукі пачуў песню. Недзе глыбока ў падсвядомасці як бы мімаходзь мільгнула думка: адпраўляюць прызыўніка ў армію. Мелодыя была бравурная, маршавая, выводзілася высокім голасам.

Тое, што ён убачыў у наступнае імгненне, прымусіла яго здзівіцца і застыць ад нечаканасці: на бетонных прыступках перад уваходам у аўтастанцыю сядзеў сівагаловы чалавек у шэрым пінжаку і спяваў. У гняздзечку між пакладзеных адна на адну ног ляжала чорная шапка з абтрэпаным брыльком, якую чалавек прытрымліваў правай рукою, калі можна назваць рукою бяспалую куцку з адным-адзіным адросткам — жоўты, тонкі, бы цвік, ён нагадаў Ляшчэвічу курыны палец з кіпцюром; гэтым адросткам-кіпцюром чалавек утыкаўся ў шапку — не таму, каб трымаць яе, а проста каб адчуваць, што яна ляжыць у яго на каленях... Чалавек быў сляпы: пустыя, адсутныя белавата-сінія вочы яго стаялі пад ілбом нерухома, як у масцы, вейкі няўцямна міргалі, а з вывернутых балючых ніжніх павек каціліся на шчокі міжвольныя слёзы.

Голас у чалавека быў моцны, чысты. Адчувалася, чалавек спяваў не проста абы спяваць, а старанна, з нейкім апраметным натхненнем, бадзёра, як у страі. Ляшчэвіч нават падумаў: мабыць, колісь у арміі чалавек быў запявалам.

Песня, нягледзячы на свой бравурна-бадзёры матыў, была жаласная, чуллівая, прынамсі, сэрца ў Ляшчэвіча сціснулася, застукала ў грудзях. І не самі словы, да якіх ён стаў прыслухоўвацца, усхвалявалі яго, а сэнс песні: танкіст, які «первый в атаку шел», «грудью землю защищал», скалечаны, зранены, абпалены, вяртаецца дахаты і перажывае, як сустрэне яго «жена молодая».

Ляшчэвіча колісь уразіла апавяданне А. Талстога «Рускі характар», дзе апісвалася падобная сітуацыя. Да чаго ж моцны духам рускі чалавек, помніцца, захапляўся ён тады.

Нямоглыя людзі, калекі, інваліды заўсёды выклікалі ў Ляшчэвіча востры жаль і шчырае спачуванне. Яшчэ студэнтам ён кватараваў у інваліда вайны, бязрукага чалавека, і наглядзеўся на такое гора, што зараду чуласці, так іншы раз думалася, набраўся на ўсё астатняе жыццё.

Ляшчэвіч міжволі пацягнуўся рукою да кішэні. Сын таксама ўбачыў дзядзьку, такога дзіўнага і незвычайнага, і колькі хвілін глядзеў на яго сур’ёзнымі, як бы трывожнымі вачыма, а потым пачаў штурхаць у ногі Ляшчэвіча да латка з марожаным. Ляшчэвіч ішоў неахвотна, азіраючыся. І ў чарзе яму не стаялася, карцела павярнуцца да інваліда. А сын адбегся і цікаваў ужо за галубамі, якіх тут было шмат. Шызыя, пярэстыя, чорныя, яны не баяліся людзей, хадзілі паважна, грацыёзна ставячы на асфальт барвовыя лапкі.

Ляшчэвіч купіў вафельны кубачак марожанага і гукнуў сына. Рэшту грошай з траячкі заціснуў у кулаку. Яны падышлі да сівагаловага чалавека на прыступках, і Ляшчэвіч высыпаў у шапку грошы. Пачуў: «Дзякуй...» — чалавек ужо не спяваў, сядзеў нерухома, як статуэтка, адно па-ранейшаму сутаргава міргалі кароценькія белыя вейкі.

Адышоўшы нацятаю, ломкаю паходкаю да аўтобуса, зноў павярнуўся... Убачыў: чалавека ахапіла хваляванне, ён патузваў плячыма, шморгаў носам, моршчыўся і кашляў. Потым левай рукою, якой дасюль не было відаць з-за тулава, стаў браць з шапкі грошы і рассоўваць на кішэнях пінжака. Было дзіўна: чалавек вопрама, не нахіляючы галавы, глядзеў перад сабою, а рука яго нешта «бачыла»: яна намацвала ў шапцы капейкі і хавалася то ў правай, то ў левай кішэні. І Ляшчэвіч падумаў, што чалавек сартуе медзякі, «белыя» капейкі і рублі.

Калі шапка апусцела, ён паправіў яе левай, здаровай, рукою і зноў уткнуў у яе «кіпцюр». Ён не пераставаў кашляць і гмыкаць, мусіць, прачышчаў горла, шукаў голас, але — знаць было — нешта яго не задавольвала, нешта не ладзілася. І ён зноў палез левай рукою ў правую кішэню (нязграбна перакасілася тулава), выняў адтуль разарваны на ражку пачак «Беламору» і карабок з запалкамі. Усё гэтак жа не мяняючы паставы, вытрас папяросіну, узяў у зубы, пачак засунуў назад у кішэню. Вышчалукнуўшы з карабка запалку, заціснуў яго падбародкам і, захінуўшыся ад ветру локцем, усчыркнуў запалку з першага разу, прыпаліў папяросіну.

Ён прагна глытаў дым, і Ляшчэвіч бачыў, што курэнне для яго — асалода неймаверная. Ён не мог без курыва, як, відаць, і без песні, якая гнала яго да людзей, у натоўп, на шматлюдную аўтастанцыю, і той сціплы ганарар людской спагады наўрад ці быў нейкай матэрыяльнай выгадай. Чалавек, пазбаўлены зроку, не мог пазбавіць сябе адзінае магчымасці ісці да людзей — праз песню.

Да аўтобуса ішоў вадзіцель з паперамі ў руках, а Ляшчэвіч стаяў незварушна, бо чалавек раптам падаў голас, некага гукнуў. І той жа час з натоўпу людзей, што стаялі і хадзілі, сядзелі на лаўках, на чамаданах, выбавілася невысокая маладжавая жанчына ў гумавых боціках з падкасанымі халявамі і цёмнай хусткай на галаве. Чалавек нешта ёй шапнуў, і яна, сашчапіўшы за спінаю рукі, прысланілася да слупа-апоры. Але неўзабаве зноў некуды пакіравалася, чалавек ціха аклікнуў яе, ды яна, мабыць, не пачула — не павярнулася. «Што гэта за жанчына, хто яна інваліду?» — зарупіла Ляшчэвічу.

Піпікнуў аўтобус — сігналіў пасажырам — і Ляшчэвіч схамянуўся: яму так хацелася, каб чалавек зноў заспяваў, і тады можна было б, спакойна ды ўважліва, паслухаць песню, адчуць усю яе глыбіню і трагізм, можа, нават здагадацца, якую ролю ва ўсім гэтым адыгрывае жанчына ў гумавых боціках.

Захныкаў сын, баючыся, што аўтобус паедзе, а яны застануцца.

Ужо ў аўтобусе праз акно Ляшчэвіч убачыў, што мужчына-інвалід спявае, іменна ўбачыў — па шырока адкрытым роце,— а не пачуў: гурчаў матор. Аўтобус аб’ехаў аўтастанцыю, і сонца зноў, як усю дарогу, засвяціла Ляшчэвічу ў твар, але ён ужо спачуваў не сабе, а таму чалавеку, што прыйшоў на аўтастанцыю, каб распавесці людзям пра свой лёс, а можа, толькі і з адзінаю мэтаю — неяк пражыць. Чым больш разважаў Ляшчэвіч, тым часцей і часцей дакараў сябе: «Спачуваць адно, а што я зрабіў, каб аблегчыць долю гэтага чалавека, каб яму лягчэй жылося? І не толькі я, а ўсё маё пакаленне. І не толькі яму, а й астатнім...»

Задумаўшыся, Ляшчэвіч прыплюшчыў вочы, і свет, што быў за акном тралейбуса, быццам сабраўся ў адну кропку, як на экране выключанага тэлевізара. І ён раптам схамянуўся, спалохаўшыся гэтай кропкі, якая напомніла яму смерць. Няўжо ён і далей будзе плыць, вяла махаючы вёсламі і чакаючы, пакуль лодка яго жыцця тыцнецца ў бераг і паставіць кропку? Тады навошта плыць?

Яго апанаваў жах, ён спружыўся — і кропка разарвалася, зноў адкрыўшы свет шырокім і бясконцым, як акіян.

Свет гэты быў — горад. Ён ляжаў на зямлі грунтоўна, надзейна, на вякі, як гіганцкая груда камянёў. Гэта была планета, створаная розумам людзей, яна лятала ў прасторы разам з зямлёю. Такіх планет на зямлі было шмат, і кожная ведала сваё месца, якое не мянялася, затое пашыралася, выцясняючы лясы, лугі, палі.

Не-не дый аб’яўляўся ў Ляшчэвіча гонар, што і ён насельнік гэтай планеты, мае права на яе і забяспечыў гэтае права свайму сыну. І яму цяпер трэба жыць — пара ўжо! — з грунтоўнасцю горада, яго маштабамі і яго дыханнем.

Тралейбус зрабіў круты паварот і выехаў на тую вуліцу, дзе колісь, будучы студэнтам, Ляшчэвіч жыў на кватэры. Той жа рад высокіх, квадратных у аснове жылых дамоў з вузкімі і паўкруглымі, як пенал, балконамі, жоўты кіёск «Спортлато», шырокі скверык з шэра-сталёвымі лаўкамі, на якіх ён любіў чытаць газеты, канспекты, кнігі. І — о, дзіва дзіўнае! — цёплае замілаванне ўскалыхнула Ляшчэвічу грудзі, стала прыемна, светла на душы. Такое, помніцца, пачуццё запалоньвала яго заўсёды, калі прыязджаў у вёску і сыходзіў на паваротцы з аўтобуса. І тады ён думаў, што так і павінна быць, бо сустракаецца з родным і блізкім, з чым было звязана яго дзяцінства, а зямля цвярдзела і ад яго пятак.

Ляшчэвіч прынік да акна, адчуўшы тварам марозны халадок шкла, і жывымі вачыма лавіў знаёмыя рыскі, чамусьці спадзеючыся ўбачыць і каго-небудзь з людзей, што запомніліся яму тады падчас студэнцтва.

Жонка і сын размаўлялі, смяяліся, і неўпрыцям ім было, чым ён, Ляшчэвіч, зараз узрушаны.