Нататкі пра Шэрлака Холмса (зборнік)

Кардонная скрынка

Праглядаючы справы, якія лепш за ўсё ілюструюць выдатныя разумовыя здольнасці майго сябра Шэрлака Холмса, я, наколькі магчыма, спрабую выбіраць самыя нескандальныя з іх, якія ў той жа час далі раскрыцца ягонаму таленту. На жаль, цалкам выкінуць скандальнасць са злачынства немагчыма, і хранікёр мусіць выбіраць, ахвяраваць яму важнымі, але скандальнымі дэталямі і такім чынам стварыць падманнае ўяўленне пра справу, альбо скарыстацца тым, што дае яму выпадак, а не выбар. Пасля гэтай кароткай прадмовы я вяртаюся да сваіх нататак пра тое, што аднойчы абярнулася дзіўным, а часам нават жахлівым ланцужком падзеяў.

Быў сляпучы і гарачы жнівеньскі дзень. Бэйкер-стрыт нагадвала печку, а зіхоткага сонечнага святла, што падала на жоўты цагляны дом праз дарогу, не маглі вытрымаць вочы*. Цяжка было паверыць, што гэта тыя самыя сцены, якія так паныла выглядалі ў зімовым тумане. Мы прыспусцілі шторы, а Холмс скурчыўся на канапе, чытаючы і перачытваючы ліст, атрыманы з ранішняй поштай. Мяне ж служба ў Індыі прывучыла пераносіць гарачыню лягчэй, чым холад, і дзевяноста градусаў* на тэрмометры надта не назалялі. Толькі вось у ранішніх газетах не было анічога цікавага. Сесія парламента закрылася. Усе збеглі за горад, і я таксама прагнуў апынуцца на паляне Нью-Форэста* ці на беразе Саўтсі*. Спустошаны рахунак змусіў мяне адкласці вакацыі, а мой кампаньён ставіўся да мора і вёскі з абсалютна аднолькавай агідаю. Шчасцем для яго было знаходзіцца ў цэнтры пяцімільённага горада, плетучы сваю павуціну, якая чуйна дрыжала ад найменшых чутак і намёкаў на нераскрытае злачынства. Сярод ягоных шматлікіх здольнасцяў не знайшлося месца тонкаму адчуванню прыроды, і адзіным, што магло адцягнуць яго ўвагу ад гарадскога ліхадзея, была неабходнасць высочваць ліхадзея вясковага.

Палічыўшы Холмса занадта задуменным для завязвання гутаркі, я шпурнуў у кут беззмястоўныя газеты і, адкінуўшыся на крэсле, таксама занурыўся ў развагі. І тут голас сябра перарваў ход маіх думак.

– Маеце рацыю, Ўотсан, – прамовіў Холмс. – Гэта, мабыць, самы бязглузды спосаб улагоджваць спрэчкі.

– Безумоўна! – выгукнуў я і тут зразумеў, што ён адказвае на мае непрамоўленыя думкі. Я выпрастаўся на крэсле і ў неймаверным здзіўленні паглядзеў на сябра.

– Але як, Холмс?! – усклікнуў я. – Гэта па-за межамі майго ўяўлення!

Ён шчыра рассмяяўся ў адказ на маю збянтэжанасць.

– А помніце, – сказаў ён, – як зусім нядаўна я чытаў вам урывак з аднаго апавядання По, дзе герой робіць выснову з непрамоўленых думак свайго кампаньёна*. Вы яшчэ тады патлумачылі гэта выключна майстэрствам аўтара, а да маіх словаў аб тым, што для мяне такое ўжо ўвайшло ў звычку, паставіліся скептычна.

– Ды не можа быць!

– Магчыма, ваш язык гэтага не сказаў, дарагі мой Ўотсан, але дакладна сказалі вашыя бровы. Таму калі я ўбачыў, як вы адкінулі газету і занурыліся ў думкі, то ўзрадаваўся магчымасці счытаць іх і потым у іх уварвацца, каб даказаць, што добра вас разумею.

Але я ўсё яшчэ сумняваўся.

– Ва ўрыўку, які вы мне зачытвалі, – загаварыў я, – герой робіць высновы, грунтуючыся на дзеяннях чалавека, за якім назірае. Калі я правільна памятаю, той спатыкнуўся аб кучу камянёў, зірнуў на зоркі і ўсё такое.

Але я спакойна сядзеў на крэсле, якія ж падказкі я мог вам даць?

– Вы да сябе несправядлівыя. Твар дадзены чалавеку, каб той мог паказваць, што адчувае, і ваш у гэтым плане аддана вам служыць.

– Хочаце сказаць, вы прачыталі мае думкі па твары?

– Па твары і асабліва па вачах. Вы ж цяпер не ўспомніце, з чаго пачалі задумвацца?

– Не ўспомню.

– Тады я вам скажу. Вось вы адкінулі газету, што перавяло маю ўвагу на вас, і паўхвіліны сядзелі з безуважным выразам твару. Потым вашыя вочы спыніліся на партрэце генерала Гордана* ў новай рамцы, і па тым, як ваш твар змяніўся, я зразумеў, што механізм разважанняў запушчаны. Але доўга гэта не цягнулася: ваш позірк слізгануў па выяве Генры Ўорда Бічэра* зусім без рамкі і спыніўся на версе вашых кніг. Потым вы паглядзелі на сцяну, і ход вашых думак стаў відавочны. Вы думалі, што калі б Бічэр быў у рамцы, ім можна было б закрыць пустое месца на сцяне і ён добра спалучыўся б з Горданам.

– Як дакладна вы ўсё прасачылі! – усклікнуў я.

– Тут заблукаць было б цяжка. Але вось вашыя думкі вяртаюцца да Бічэра, і вы пільна гледзіце на яго партрэт, нібыта спрабуеце па рысах зразумець характар. Потым перастаяце жмурыцца, але ўсё яшчэ пазіраеце туды, а ваш твар робіцца задуменным. Вы згадваеце эпізоды кар’еры Бічэра. Я цудоўна разумеў, што пры гэтым вы не маглі не думаць пра місію ад імені паўночных штатаў, з якою ён прыязджаў сюды падчас Грамадзянскай вайны, бо памятаю вашае палкае абурэнне тым, як прынялі яго асабліва буйныя галовы. Вы так цвёрда стаялі тады на сваім, што я ведаў: думаючы пра Бічэра, вы не маглі не згадаць пра гэта. Праз імгненне я ўбачыў, што вы адвялі вочы ад партрэта і, відавочна, задумаліся пра Грамадзянскую вайну. А потым вашыя вусны застылі, вочы заблішчалі, вы сціснулі кулакі, і я ўпэўніўся, што вы думаеце пра мужнасць, якую паказалі абодва бакі ў той адчайнай барацьбе. Ваш твар пасумнеў, галава апусцілася: вы разважалі пра скруху, вусціш і пустую марнасць жыцця. Рука пацягнулася да старой раны, па твары праслізнула ўсмешка, якая сказала мне, што думка пра бязглуздасць такога спосабу вырашаць міжнародныя непаразуменні завалодала вамі. Тут я ўголас пагадзіўся з вамі ў гэтым і рады быў упэўніцца, што мае высновы былі слушнымі.

– Цалкам слушнымі! – адказаў я. – І цяпер, калі вы ўсё растлумачылі, вымушаны прызнацца, што гэтак жа ўражаны, як і раней.

– Завяраю вас, дарагі Ўотсан, усё гэта даволі павярхоўна, і я б не прыцягваў да гэтага вашай увагі, калі б аднойчы вы не выказалі пэўны недавер. Але ў мяне тут ёсць нешта, што можа выявіцца цяжэйшым, чым маё сціплае практыкаванне ў чытанні думак. Вы не бачылі ў газетах кароткай нататкі пра надзвычайную пасылку, што прыйшла поштаю да міс Кушынг на Крос-стрыт у Кройдане*?

– Не заўважыў нічога такога.

– Значыць, прапусцілі. Дайце мне газету… вось яно, пад фінансавай калонкай. Ці не будзеце ласкавыя зачытаць уголас?

Я злавіў газету, якую ён мне кінуў, і пачаў чытаць згаданую нататку. Яна называлася «Жахлівая пасылка».

«Міс Сьюзан Кушынг, што жыве на Крос-стрыт у Кройдане, зрабілася ахвярай таго, што можна было б палічыць агідным розыгрышам, калі б не акалічнасць, якая надала выпадку злавесны сэнс. Учора а другой гадзіне дня паштальён прынёс жанчыне невялікі пакет у карычневай паперы. Унутры была кардонная скрынка, запоўненая буйной соллю. Высыпаўшы яе, міс Кушынг з жахам убачыла, што там ляжаць чалавечыя вушы, відавочна зусім нядаўна адрэзаныя. Скрынка была дасланая з пошты ў Белфасце папярэдняе раніцы. Адпраўнік пазначаны не быў, а тое, што міс Кушынг – пяцідзесяцігадовая незамужняя лэдзі, якая вядзе ў найвышэйшай ступені адасоблены лад жыцця і мае так мала знаёмых і карэспандэнтаў, што атрымлівае пошту выключна рэдка, робіць справу яшчэ больш таямнічай. Зрэшты, некалькі гадоў таму яна жыла ў Пэнджы* і здавала пакоі ў сваім доме тром маладым студэнтам-медыкам, якім была вымушаная пазней адмовіць праз шум і непрыемныя звычкі. Паліцыя трымаецца меркавання, што гэтую агідную эскападу ў дачыненні да міс Кушынг маглі здзейсніць тыя трое, пакрыўджаныя і захопленыя жаданнем напалохаць яе, даслаўшы парэшткі з анатамічкі. Праўдападобнасці гіпотэзе надае тое, што адзін з тых студэнтаў прыехаў з поўначы Ірландыі, а менавіта, наколькі ведае міс Кушынг, з Белфаста. На дадзены момант справа актыўна расследуецца, да працэсу далучыўся містэр Лестрад*, адзін з найразумнейшых нашых дэтэктываў».

– Гэта ўсё, што ведае «Дэйлі Кронікл», – заўважыў Холмс, калі я скончыў. – А цяпер пра нашага сябра Лестрада. Раніцай я атрымаў ад яго запіску, дзе гаварылася: «Мне здаецца, гэта вашая дзялянка. Мы ўпэўненыя, што справу разблытаем, толькі вось невялічкая замінка: мы, безумоўна, тэлеграфавалі на пошту ў Белфасце, але ў той дзень у іх было столькі пасылак, што яны не могуць ні ідэнтыфікаваць адну канкрэтную, ні ўспомніць адпраўніка. Скрынка важыць паўфунта, звычайная жоўта-аранжавая і нічым не можа нам дапамагчы. Гіпотэза пра студэнта-медыка па-ранейшаму падаецца мне найбольш верагоднай, але калі ў вас ёсць парачка вольных гадзін, я б з радасцю з вамі сустрэўся. Я цэлы дзень буду ці ў тым доме, ці ў паліцэйскім участку». Што скажаце, Ўотсан? Ці здолееце вы падняцца над гарачынёй і выправіцца са мною ў Кройдан? Раптам справа прыдасца для вашых хронік.

– Я даўно хацеў чым-небудзь заняцца.

– Вось і зоймецеся. Пазваніце, каб прынеслі абутак, і скажыце выклікаць кэб. Я вярнуся праз хвіліну, толькі пераапрануся і наб’ю партсігар.

Пакуль мы ехалі ў цягніку, усчалася залева, і Кройдан сустрэў нас нашмат менш гнятлівай спёкай, чым праводзіў Лондан. Холмс папярэдне даслаў тэлеграму, таму на станцыі нас чакаў Лестрад, такі ж жылісты, такі ж вяртлявы і гэтак жа падобны да тхара, як заўсёды. За пяць хвілінаў мы дайшлі да Крос-стрыт, дзе жыла міс Кушынг.

Гэта была вельмі доўгая вуліца з двухпавярховымі цаглянымі дамамі паабапал, акуратнымі і строгімі, з выбеленымі каменнымі сходамі, з якіх, перашэптваючыся, за намі сачылі групкі жанчын у фартухах. Напаўдарозе ўніз Лестрад спыніўся і пастукаў у дзверы, якія адчыніла дзяўчынка-служка. Нас правялі ў гасцёўню, дзе сядзела міс Кушынг – жанчына са спакойным тварам, мяккім позіркам і пасівелымі валасамі, што віліся па скронях. На каленях у яе ляжала абшытая сурвэтка, а побач на зэдліку стаяў кошык з каляровымі шаўковымі ніткамі.

– Яны ў паветцы, гэты… жах, – сказала яна, убачыўшы Лестрада. – Вы б не маглі іх забраць, каб і следу не засталося?

– Так і зраблю, міс Кушынг. Я проста хацеў, каб яны пабылі тут, пакуль мой сябар, містэр Шэрлак Холмс, не зірне на іх у вашай прысутнасці.

– Навошта ж мая прысутнасць, сэр?

– На выпадак, калі ён пажадае задаць колькі пытанняў.

– Якая карысць распытваць мяне, калі я ўжо сказала вам, што не ведаю пра гэта анічога?

– Безумоўна, мадам, – мякка прамовіў Холмс у сваёй заўсёднай манеры. – Вы, без сумневу, ужо больш чым дастаткова панерваваліся.

– Так, сэр. Я чалавек ціхі і жыву вельмі адасоблена. Мне нязвыкла бачыць сваё імя ў газетах, а паліцыю – у сваім доме. Тут гэтага страхоцця няма, містэр Лестрад, калі хочаце на іх зірнуць, ідзіце ў паветку.

Гэта быў маленькі навес у невялічкім садзе, што рассцілаўся за домам. Лестрад зайшоў туды і вынес жоўтую кардонную скрынку з кавалкам карычневай паперы і абрыўкамі вяроўкі. У канцы сцяжынкі стаяла лаўка, на якую мы ўселіся, і Холмс пачаў старанна вывучаць рэчы, перададзеныя яму Лестрадам.

– Вяроўка надзвычай цікавая, – заўважыў ён, падымаючы яе да святла і абнюхваючы. – Што вы пра яе думаеце, Лестрад?

– Яна прасмоленая.

– Менавіта. Гэта кавалак прасмоленага шпагату. Без сумневу, вы таксама заўважылі, што міс Кушынг перарэзала яго нажніцамі, пра што сведчыць двайны след на канцах. Гэта важна.

– Не бачу ніякай важнасці, – адказаў Лестрад.

– Важнасць у тым, што вузел застаўся цэлы, а вузел гэты вельмі асаблівы.

– Ён завязаны вельмі акуратна, я ўжо адзначыў гэта, робячы нататкі, – самазадаволена прамовіў паліцэйскі.

– Вось і ўсё пра шпагат, – усміхнуўся Холмс. – Цяпер пра ўпакоўку. Карычневая папера з выразным пахам кавы. Як, вы гэтага не заўважылі? Гэта ж так відавочна. Адрас напісаны друкаванымі літарамі, даволі неахайна: «Міс С. Кушынг, Крос-стрыт, Кройдан». Асадка з пляскатым вастрыём, імаверна «джэй»*, атрамант найгоршай якасці. «Кройдан» спачатку напісалі праз «э», потым выправілі на «а». Такім чынам, пасылку адправіў мужчына (почырк выразна мужчынскі), які не можа пахваліцца адукаванасцю і не ведае горада Кройдан. Пакуль усё добра! Скрынка паўфунтавая, жоўта-аранжавая, нічым не асаблівая, акрамя адбіткаў вялікіх пальцаў у левым ніжнім куце. Запоўненая буйной соллю, прызначанай для захоўвання скураной сыравіны і рознай нізкагатунковай прадукцыі. І ўнутры вось такое своеасаблівае ўкладанне.

Гаворачы так, ён дастаў вушы і, паклаўшы на калені дошку, уважліва іх агледзеў, а мы з Лестрадам нахіліліся над ім і пазіралі то на жахлівыя парэшткі, то на засяроджаны і напружаны твар нашага кампаньёна. Урэшце ён вярнуў вушы ў скрынку і пэўны час сядзеў, глыбока задумаўшыся.

– Вы, безумоўна, заўважылі, – парушыў маўчанне Холмс, – што вушы няпарныя.

– Так, я адзначыў. Але калі гэта розыгрыш студэнтаў, якія маюць доступ у анатамічку, яны лёгка маглі даслаць вушы як з розных целаў, так і з аднаго.

– Менавіта. Толькі гэта не розыгрыш.

– Вы ўпэўненыя?

– Розыгрыш вельмі малаімаверны. Целы ў анатамічках апрацоўваюць насычальным растворам, а на гэтых вушах яго ні следу, яны, так бы мовіць, свежыя. Іх адрэзалі тупым інструментам – непадобна, што гэта рабіў студэнт. Зноў жа, у якасці кансерванту медык выкарыстаў бы карболавы спірт ці спірт-рэктыфікат, ніяк не буйную соль. Паўтараю, гэта не розыгрыш: нам належыць расследаваць сур’ёзнае злачынства.

Лёгкія дрыжыкі прабеглі па маім целе ад гэтых словаў і ад твару Холмса, чые рысы скамянелі ў суворым і змрочным выразе. Здавалася, такая жорсткая завязка прадракае нейкі пакуль невядомы і невытлумачальны жах, які неўзабаве праявіцца. Але Лестрад пакруціў галавой, як чалавек, якога ўпэўнілі толькі напалову.

– Так, ёсць пярэчанні супраць версіі розыгрышу, – сказаў ён, – але наконт іншага сумневы яшчэ большыя. Нам вядома, што гэтая жанчына жыла і тут, і ў Пэнджы ціхім рэспектабельным жыццём апошнія дваццаць гадоў. Ды яна з дому ледзь выходзіла ўвесь гэты час. Навошта ж, чорт бяры, нейкі зламыснік будзе дасылаць ёй доказы свае віны, калі яна пра тое, што адбываецца, мае роўна такое ж уяўленне, як і мы? Ну, ці яна выключна таленавітая акторка.

– Гэта ўсё мы мусім высветліць, – адказаў Холмс. – І я прыступаю да справы, дапусціўшы, што мае высновы слушныя і было здзейсненае двайное забойства. Адно вуха тут жаночае – яно маленькае, прыгожай формы і праколатае. Другое – мужчынскае: надзвычайна загарэлае і таксама праколатае. Мяркую, гэтыя людзі мёртвыя, іначай мы б ужо пра іх пачулі. Сёння пятніца. Пасылку адправілі ў чацвер раніцай, такім чынам, трагедыя здарылася ў аўторак-сераду альбо раней. Калі гэтыя два чалавекі мёртвыя, хто, як не іх забойца, даслаў міс Кушынг сведчанне свайго ўчынку? Дапускаем, што адпраўнік пакета – той, хто нам патрэбны. Але ў яго мусілі быць важкія прычыны даслаць усё гэта менавіта ёй. Што ж за прычыны? Відавочна, ён хацеў сказаць, што справа зробленая… альбо каб ёй стала балюча. Але ў такім выпадку яна павінная ведаць, хто гэта. А яна ведае? Сумняюся. Калі яна ведала, навошта пазваніла ў паліцыю? Самым разумным было б проста закапаць гэтыя вушы – і яна б так і зрабіла, калі б хацела выгарадзіць забойцу. А калі б не хацела, то сказала б яго імя. Гэтай блытанінай варта заняцца.

Холмс гаварыў хутка і звонка, уважліва гледзячы на верх садовай агароджы, але тут жыва ўскочыў і пабег у дом.

– У мяне некалькі пытанняў да міс Кушынг, – сказаў ён.

– Тады я вас тут пакіну, – сказаў Лестрад, – бо ў мяне яшчэ адна справа. Думаю, ад міс Кушынг я не даведаюся нічога новага. Знойдзеце мяне ў паліцэйскім участку.

– Мы зазірнем па дарозе на цягнік, – адказаў Холмс. Праз хвілю мы з ім вярнуліся ў гасцёўню, дзе ціхамірная лэдзі дагэтуль спакойна абшывала сваю сурвэтку.

Калі мы зайшлі, яна паклала яе на калені і паглядзела на нас прыязнымі і праніклівымі блакітнымі вачыма.

– Я ўпэўненая, сэр, – сказала яна, – што ўсё гэта памылка, і скрынка прызначалася не мне. Я некалькі разоў сказала гэта джэнтльмену са Скотланд-Ярда, але ён толькі пасмяяўся. У мяне няма ніводнага ворага, наколькі я ведаю, дык навошта камусьці так з мяне жартаваць?

– Я схіляюся да такой самай думкі, міс Кушынг, – адказаў Холмс, усаджваючыся на крэсла побач. – Думаю, больш чым імаверна, што… – ён запнуўся, і я быў уражаны, убачыўшы, што ён з выключнай цікаўнасцю разглядае профіль жанчыны. Здзіўленне і радасць у адзін момант прамільгнулі на яго напружаным твары, але калі міс Кушынг пачала азірацца ў пошуках прычыны яго раптоўнага маўчання, Холмс выглядаў гэткім жа спакойным, як заўсёды. Я ўважліва паглядзеў на яе пакой, на яе пасівелыя валасы, на яе акуратны каптур, на маленькія пазалочаныя завушніцы і спакойны твар, але не ўбачыў нічога, што магло б так відавочна ўсхваляваць майго сябра.

– У мяне пара пытанняў…

– Ох, я так стамілася ад пытанняў! – нецярпліва ўсклікнула міс Кушынг.

– Наколькі я разумею, у вас дзве сястры.

– Як вы пра гэта даведаліся?

– Я хуценька агледзеў пакой, калі заходзіў, і ўбачыў, што вунь там, на каміннай паліцы, у вас стаіць здымак трох лэдзі, адна з якіх дакладна вы, а астатнія да вас так падобныя, што ў сваяцтве можна не сумнявацца.

– Так, вы маеце рацыю. Гэта мае сёстры Сара і Мэры.

– А вось тут, ля майго локця, іншы здымак, зроблены ў Ліверпулі: вашая малодшая сястра разам з мужчынам, мяркуючы па форме, сцюардам. Я бачу, яна тады не была замужам.

– Вы вельмі спрытны назіральнік.

– Гэта маё рамяство.

– Што ж, вы зноў маеце рацыю. Але яна выйшла за містэра Браўнэра праз некалькі дзён. Ён тады плаваў на паўднёваамерыканскіх рэйсах, але так закахаўся, што і падумаць не мог пра тое, каб пакінуць яе так надоўга, таму перавёўся на ліверпульскія і лонданскія судны.

– О, магчыма, на «Пераможцу»?

– Не, апошні раз, калі я чула пра гэта, быў «Майскі». Джым аднойчы прыходзіў сюды мяне наведаць. Гэта было перад тым, як ён сарваўся, а пасля піў увесь час, калі спускаўся на бераг. Адзін глыток рабіў з яго поўнага вар’ята. Ох, дзень, калі ён зноў прыклаўся да бутэлькі, быў найгоршым днём. Спачатку ён разарваў адносіны са мной, потым пасварыўся з Сарай, а потым Мэры перастала пісаць, і з таго часу мы не ведаем, як яны там.

Міс Кушынг відавочна гаварыла пра тое, што вельмі глыбока яе закранала. Як большасць людзей, што жывуць самотна, спачатку яна саромелася, але неўзабаве зрабілася выключна гаваркою. Яна шмат расказала нам пра свайго зяця-сцюарда, а потым забрыла нават ва ўспаміны пра былых арандатараў – студэнтаў-медыкаў, выбалбатаўшы нам усё пра іх правіннасці, імёны і бальніцы, дзе яны працавалі. Холмс уважліва слухаў, час ад часу задаючы пытанні.

– А вашая другая сястра, Сара… – сказаў ён. – Мяне дзівіць, што дзве незамужнія лэдзі не вядуць гаспадарку разам.

– О, калі б вы ведалі Сару, вы б не здзіўляліся. Пасяліўшыся ў Кройдане, я паспрабавала гэта арганізаваць, і мы жылі разам, але каля двух месяцаў таму вымушаныя былі раз’ехацца. Не хачу гаварыць кепскае пра ўласную сястру, але Сара ўвесь час хадзіла раздражнёная, і ёй немагчыма было дагадзіць.

– Вы казалі, яна пасварылася з ліверпульскімі сваякамі.

– Так, а яны ж былі адзін час найлепшымі сябрамі. Яна пераехала туды, каб быць побач з імі, а цяпер не ведае, як яшчэ аблаяць Джыма Браўнэра. Тыя шэсць месяцаў, што яна была тут, яна гаварыла толькі пра яго алкагалізм і яго манеры. Мабыць, яму не падабалася, што яна ўсюды ўмешваецца, вось і выказаў ёй усё наўпрост. Так і пачалося.

– Дзякуй, міс Кушынг, – сказаў Холмс, падымаючыся і кланяючыся – Здаецца, вы казалі, што вашая сястра Сара жыве на Нью-стрыт у Велінгтане? Да пабачэння, і мне вельмі шкада, што вам прынесла столькі клопату справа, якая да вас, як вы сказалі, не мае ніякага дачынення.

Калі мы выйшлі, міма ехаў кэб, і Холмс паклікаў яго.

– Ці далёка да Велінгтана? – спытаў ён у фурмана.

– Усяго каля мілі, сэр, – адказаў той.

– Цудоўна. Заскоквайце, Ўотсан, трэба каваць жалеза, пакуль гарачае. Справа простая, але ў ёй ёсць парачка павучальных момантаў. Спыніцеся, калі будзем праязджаць міма тэлеграфа, дружа.

Адправіўшы кароткую тэлеграму, Холмс усю астатнюю дарогу паўляжаў у кэбе, насунуўшы капялюш на нос, каб засланіцца ад сонца. Кэбмен спыніўся ля дома, зусім не падобнага да таго, які мы кагадзе пакінулі. Мой сябра загадаў пачакаць і толькі падняў руку, каб пастукаць, як дзверы расчыніліся, і на ганку з’явіўся сур’ёзны малады чалавек у чорным, несучы ў руцэ зашмальцаваны капялюш.

– Міс Кушынг дома? – запытаўся Холмс.

– Міс Сара Кушынг вельмі хворая, – быў адказ. – Ёй кепска з учорашняга дня, назіраюцца сімптомы цяжкога захворвання мозгу. Як яе доктар я не магу ўзяць на сябе адказнасць і пусціць да яе кагосьці, таму раю вам вярнуцца дзён праз дзесяць.

Ён нацягнуў пальчаткі, зачыніў дзверы і пайшоў уніз па вуліцы.

– Ну што ж, нельга дык нельга, – бадзёра сказаў Холмс.

– Магчыма, яна б і не змагла ці не захацела вам штосьці расказваць.

– Мне не трэба, каб яна мне расказвала, я хацеў проста зірнуць на яе. Зрэшты, думаю, я даведаўся ўсё, што хацеў. Завязіце нас у прыстойны гатэль, дружа, дзе можна паесці, а потым паедзем да нашага сябра Лестрада ў паліцэйскі ўчастак.

Мы заказалі цудоўны абед, падчас якога Холмс гаварыў выключна пра скрыпкі, з трыюмфам расказваючы, як набыў за пяцьдзясят пяць шылінгаў у габрэя-перакупшчыка з Тотнэм-Корт-Роўд аўтэнтычнага Страдывары, сапраўдная цана якога – як найменш пяцьсот гінеяў. Потым натуральна перайшоў на Паганіні, і мы гадзіну праседзелі за бутэлькай кларэту, а Холмс расказваў мне показку за показкай пра гэтага выключнага чалавека. Даўно пераваліла за поўдзень, і сляпучае ззянне змянілася мяккім пералівістым зіхценнем. Калі мы падышлі да паліцэйскага ўчастка, Лестрад чакаў нас у дзвярах.

– Тут вам тэлеграма, містэр Холмс, – сказаў ён.

– А-а, вось і адказ! – Холмс раскрыў аркуш, прабег па тэксце вачыма і, скамячыўшы, засунуў у кішэню. – Парадак, – прамовіў ён.

– Вы што-небудзь знайшлі?

– Я ўсё знайшоў!

– Як?! – утаропіўся ў яго Лестрад. – Ды вы жартуеце!

– Я ніколі ў жыцці не быў такі сур’ёзны. Жахлівае злачынства раскрытае, і мяркую, што цяпер мне вядомыя ўсе яго дэталі.

– А злачынца?

Холмс надрапаў некалькі словаў на адвароце сваёй візітоўкі і кінуў яе Лестраду.

– Вось імя, – сказаў ён. – Арышт вы зможаце правесці самае ранняе заўтра ноччу. Калі можна, не згадвайце, калі ласка, маё імя ў сувязі з гэтай справай: я б хацеў асацыявацца толькі з тымі злачынствамі, раскрыццё якіх стварае хоць нейкія цяжкасці. Хадземце, Ўотсан.

Мы пашыбавалі на вакзал, а Лестрад усё яшчэ захоплена глядзеў на візітоўку, якую кінуў яму Холмс.

– Гэтая справа, – гаварыў увечары Шэрлак Холмс, калі мы ўжо нязмушана балбаталі за сігарамі ў нашай кватэры на Бэйкер-стрыт, – адна з тых, дзе мы, як і ў расследаваннях, апісаных вамі пад назвамі «Эцюд у пунсовым»* і «Знак чатырох»*, былі вымушаныя ў сваіх развагах ісці ад вынікаў да прычынаў. Я напісаў Лестраду з просьбай пераказаць падрабязнасці, якія мне патрэбныя для поўнай карціны і якія ён даведаецца, толькі калі затрымае таго чалавека. Гэта мы можам смела яму даверыць: ён, канечне, абсалютна пазбаўлены інтэлекту, але ўчэпісты, як бульдог, калі да яго дойдзе, што трэба рабіць. І, безумоўна, дзякуючы менавіта гэтай учэпістасці ён лічыцца ў Скотланд-Ярдзе адным з найлепшых.

– Дык значыць, справа яшчэ не завершаная? – спытаў я.

– У асноўным, несумненна, завершаная. Мы ведаем, хто заварыў гэтую мярзоту, хаця адна з ахвяраў пакуль нас пазбягае. Вы ж, я ўпэўнены, зрабілі свае высновы?

– Я мяркую, вы падазраяце Джыма Браўнэра, сцюарда ліверпульскага судна?

– О, гэта больш чым падазрэнне.

– А я не бачу нічога, апроч няясных знакаў.

– На маю думку, усё, наадварот, гранічна ясна. Дазвольце я прабягуся па асноўных момантах. Мы пачалі расследаванне з абсалютна чыстага аркуша, што заўсёды ёсць перавагаю. У нас не было ніводнай гіпотэзы. Мы проста назіралі, каб потым зрабіць з гэтых назіранняў вывады. Што мы ўбачылі спачатку? Ціхмяную паважаную лэдзі, у якой, здаецца, няма ніякіх сакрэтаў, і фотаздымак, з якога вынікае, што ў яе дзве малодшыя сястры.

У маёй галаве адразу ўспыхнула здагадка, што скрынка магла прызначацца адной з іх. Я тады адклаў гэтую думку ўбок, каб пацвердзіць ці абвергнуць яе ў вольны час. А потым мы пайшлі ў сад, дзе ўбачылі своеасаблівае змесціва маленькай жоўтай скрынкі.

Шпагат быў з тых, якімі карыстаюцца на караблях падчас рамонту ветразяў, і ў расследаванні з’явіўся пах мора. Калі я заўважыў, што вузел завязаны распаўсюджаным сярод маракоў спосабам, што пасылка адпраўленая з порта і што мужчынскае вуха праколатае – а гэта нашмат больш характэрна для матроса, чым для сухапутнага жыхара, – я ўпэўніўся, што ўсіх удзельнікаў трагедыі варта шукаць, так бы мовіць, у мараходных колах.

Вывучаючы надпіс на пасылцы, я ўбачыў, што адрасатам пазначаная міс С. Кушынг. Старэйшая сястра – безумоўна, міс Кушынг, і хаця яе імя пачынаецца на «С», з такім самым поспехам гэта магла быць адна з астатніх. У такім выпадку нам трэба было зноў пачаць з чыстага аркуша, таму я пайшоў у дом з намерам высветліць гэты пункт. Я быў амаль упэўнены, што адбылася памылка, і тут, як вы помніце, раптам застыў на месцы. Рэч у тым, што я ўбачыў нешта, што вельмі здзівіла мяне і ў той жа час вельмі звузіла кола пошукаў.

Як медык, Ўотсан, вы ведаеце, што сярод частак чалавечага цела няма больш разнастайнай за вушы. Кожнае вуха, як правіла, унікальнае і адрозніваецца ад усіх астатніх. У мінулагоднім «Антрапалагічным часопісе» можна знайсці дзве мае кароткія манаграфіі на гэтую тэму. Таму я разгледзеў вушы са скрынкі вокам знаўцы і старанна занатаваў асаблівасці кожнага. І ўявіце маё здзіўленне, калі, гледзячы на міс Кушынг, я ўбачыў, што яе вуха дакладна такое ж, як жаночае са скрынкі. Супадзенне было выключанае: аднолькава пакарочаная вушная ракавіна, ідэнтычнае закругленне ўверсе, гэтаксама выгнуты ўнутраны храсток. Гэта дакладна было такое самае вуха.

Я тут жа зразумеў вялізную важнасць назірання. Было відавочна, што ахвяра з ёю ў сваяцтве, магчыма, вельмі блізкім. Я завёў размову пра яе сям’ю, і вы памятаеце, што яна адразу выклала нам некаторыя вельмі каштоўныя падрабязнасці. Па-першае, яе сястру завуць Сара, чый адрас да нядаўняга часу быў той самы, што і ў Сьюзан, таму рабілася цалкам зразумела, як адбылася памылка і каму прызначаўся пакет. Потым мы пачулі пра гэтага сцюарда, жанатага з трэцяй сястрой, і даведаліся, што адзін час ён быў блізкі з міс Сарай настолькі, аж яна пераехала ў Ліверпуль, каб быць бліжэй да сям’і Браўнэраў, пакуль іх не разлучыла сварка. Тая сварка на некалькі месяцаў перарвала ўсе сувязі паміж імі, таму калі б Браўнэр захацеў адправіць пасылку міс Сары, то несумненна напісаў бы яе стары адрас.

І справа пачала прыемна праясняцца. Цяпер мы ведалі пра існаванне сцюарда, чалавека нястрыманага, схільнага глыбока захапляцца: успомніце, як ён адмовіўся ад відавочна добрага месца, каб быць бліжэй да жонкі, сюды ж дадайце нерэгулярныя моцныя запоі. У нас была падстава дапусціць, што яго жонка была забітая і што ў той жа час быў забіты мужчына – меркавана марак. Рэўнасць сама напрошвалася ў якасці матыву злачынства. Але навошта дасылаць сведчанні зробленага міс Сары Кушынг? Магчыма, падчас свайго жыцця ў Ліверпулі яна адыграла важную ролю ў падзеях, што прывялі да трагедыі. Заўважце: усе караблі гэтай лініі заходзяць у Белфаст, Дублін і Ўотэрфорд. Дапускаем, што Браўнэр здзейсніў злачынства і адразу пагрузіўся на свой параход «Майскі», і бачым, што Белфаст – першае месца, адкуль ён мог адправіць сваю жахлівую пасылку.

На гэтым этапе была магчымая і іншая выснова, і перш чым рухацца далей, я вырашыў яе праверыць, хаця і лічыў зусім малаверагоднай. Нешчасліва закаханы мог забіць містэра і місіс Браўнэр, у такім выпадку мужчынскае вуха належыць сцюарду. Супраць гэтай гіпотэзы ў мяне было шмат сур’ёзных пярэчанняў, але яна мела права на існаванне. Таму я тэлеграфаваў Элгару, майму сябру з ліверпульскай паліцыі, папрасіў яго праверыць, ці дома місіс Браўнэр і ці адплыў яе муж на параходзе «Майскі», і разам з вамі выправіўся ў Велінгтан да міс Сары.

У першую чаргу мне было цікава, наколькі сямейныя рысы бачныя ў яе вуху. Па-другое, яна магла даць нам вельмі важную інфармацыю, але я сумняваўся, што захоча. Яна мусіла чуць пра здарэнне, бо пра гэта гудзеў увесь Кройдан, а яна адзіная ведала, каму прызначаўся пакет. Калі б яна жадала дапамагчы правасуддзю, то ўжо звязалася б з паліцыяй. Зрэшты, пайсці да яе было нашым абавязкам, вось мы і пайшлі – і высветлілі, што навіна пра пасылку (а хвароба пачалася з прыбыцця апошняй) так уразіла яе, што міс Кушынг злегла з сімптомамі мазгавой гарачкі. Было ясна як дзень, што ёй зразумелы ўвесь сэнс таго, што адбылося, але гэтак жа ясна, што якой-кольвек дапамогі ад яе нам давядзецца пачакаць.

Зрэшты, гэтая дапамога нам была не так ужо і патрэбная. Адказы чакалі ў паліцэйскім участку, куды я папрасіў тэлеграфаваць Элгара. Больш пераканаўчай гіпотэзы не існавала. Дом місіс Браўнэр замкнуты ўжо тры дні, і суседзі ўпэўненыя, што яна паехала на поўдзень наведаць сваякоў. У параходным агенцтве паведамілі, што Браўнэр адчаліў на «Майскім» і, па маіх падліках, будзе на Тэмзе заўтра ноччу, дзе яго сустрэне бесталковы, але ўчэпісты Лестрад, і я не сумняюся, што хутка мы даведаемся ўсе падрабязнасці.

Шэрлак Холмс не падмануўся ў сваіх чаканнях. Праз два дні ён атрымаў аб’ёмны канверт, у якім была кароткая запіска ад паліцэйскага, а таксама некалькі машынапісных аркушаў памерам 13Ч8 цаляў.

– Лестрад яго злавіў, – сказаў Холмс, зірнуўшы на мяне паўзверх папераў. – Думаю, вам будзе цікава даведацца, што ён піша.

– Гм! Расследаванне сапраўды было надзвычай простае, – заўважыў Холмс, – але наўрад ці яно здавалася яму такім спачатку, калі ён паклікаў нас. Ну, давайце зірнем, што сказаў Джым Браўнэр. Гэта заява, зробленая інспектару Мантгомеры ў шэдуэлскім участку паліцыі, і, на шчасце, гэта стэнаграма.

«Ці хачу я нешта сказаць? Так, у мяне ёсць што сказаць. Хачу ўсё апавесці не тоячыся. Можаце мяне павесіць ці адпусціць – мне ўсё адно, якой трасцы вы там задумалі. Клянуся, я вачэй не заплюшчыў з таго дня, як гэта зрабіў, і не веру, што засну калі-небудзь – хіба што каб ужо не прачнуцца. Часам я бачу яго твар, але часцей за ўсё – яе. Хтосьці з іх заўсёды перад вачыма. Ён такі нахмураны, злы, а ў яе на твары нібыта здзіўленне. Ох, нявіннае ягня, і як табе не здзівіцца, прачытаўшы смерць на твары, на якім ты рэдка бачыла штосьці, апроч кахання да цябе.

Гэта ўсё Сара вінаватая, хай пракляцце чалавека, якога яна знішчыла, упадзе на яе і атруціць кроў у яе жылах. Не, я сябе не абяляю, я ведаю, я піў, паводзіўся як жывёліна. Але яна б мне даравала, яна б тулілася да мяне, як вяроўка да блока, калі б тая жанчына не апаганіла наш дом. Бо Сара Кушынг мяне кахала – вось корань усіх няшчасцяў, – кахала, пакуль каханне яе не ператварылася ў атрутную нянавісць, калі яна даведалася, што адбітак нагі маёй жонкі ў брудзе мне даражэйшы, чым яе душа і цела.

Іх было тры сястры. Першая была проста харошая жанчына, другая – д’ябал, а трэцяя – анёл. Калі мы з Мэры ажаніліся, ёй было дваццаць дзевяць, а Сары – трыццаць тры. Мы былі так бясхмарна шчаслівыя, прыдбалі дом, і ва ўсім Ліверпулі не было жанчыны, лепшае за маю Мэры. Але потым мы неяк запрасілі Сару пагасцяваць тыдзень, а тыдзень ператварыўся ў месяц, а затым яшчэ ў адзін, пакуль яна не ўвайшла ў нашую сям’ю.

Я тады з выпіўкай завязаў, мы паціху адкладалі грошы, бясхмарныя былі дзянёчкі. Бог ты мой, ці ж мог хто падумаць, што скончыцца такім? Хто мог такое ўявіць?

Я нярэдка прыязджаў дадому на выходныя, а бывала, калі параход затрымліваўся, чакаючы грузу, – то і на цэлы тыдзень заставаўся, таму часта бачыў сваю швагерку Сару. Яна прывабная жанчына, высокая, чорнавалосая, энергічная і гарачая, галаву горда так трымала, агеньчыкі ў вачах, бы іскры ад вогнішча, успыхвалі. Але клянуся ўсім святым, калі мая Мэры была побач, я і думаць не думаў пра Сару, клянуся.

Мне часам здавалася, што ёй падабаецца заставацца са мною сам-насам ці выцягваць мяне на шпацыр, але ні пра што такое я ніколі не думаў. І вось аднаго вечару вочы ў мяне раскрыліся. Я вярнуўся з карабля, Мэры дома не было, а Сара была. «Дзе Мэры?» – пытаюся. «Пайшла па нейкіх рахунках плаціць». Я пачынаю нецярпліва расхаджваць па пакоі. «Ты нават пяці хвілінаў без Мэры пражыць не можаш, Джым? – пытае. – Кепскія ж мае справы, калі цябе нават на кароткі час не можа задаволіць мая кампанія». – «Усё ў парадку, мая харошая», – кажу я, падаю ёй руку па-добраму, і тут яна хапае яе сваімі, а яны гарачыя, быццам у яе ліхаманка ці што. Я ёй у вочы паглядзеў і ўсё-ўсё там убачыў. Так ясна было, што і словы непатрэбныя. Я нахмурыўся і руку вырваў. Яна хвілю пастаяла моўчкі, а потым па плячы мяне паляпала. «Стары верны Джым!» – кажа і са здзеклівым смехам выбягае з пакоя.

Ну і з таго часу Сара ўзненавідзела мяне ўсім сэрцам і душой, а яна з тых, хто ненавідзець умее. Я дурань быў, што дазволіў ёй з намі застацца, п’яны дурань, але ні слоўца Мэры не сказаў – я ж ведаў, што гараваць будзе. Спачатку ўсё ішло як звычайна, але неўзабаве я заўважыў, што Мэры змянілася. Яна заўжды была даверлівай і нявіннай, а тут нейкай дзіўнай зрабілася, падазронай – увесь час распытвала, дзе я быў, што рабіў, ад каго мне лісты прыходзяць, што ў мяне ў кішэнях і яшчэ безліч дурасцяў. Дзень пры дні гэтыя яе дзівацтвы і раздражнёнасць толькі раслі, і мы пастаянна без усялякай прычыны сварыліся. Я тады так заблытаўся ва ўсім гэтым. Сара мяне пазбягала, але з Мэры яны былі неразлучныя. Цяпер я разумею, што яна пляла інтрыгі, атручваючы розум маёй жонцы і настройваючы яе супраць мяне, але тады я быў сляпым аслом і не бачыў ну анічога. Ну, потым я сарваўся і зноў пачаў піць, толькі вось думаю, што ніколі б гэтага не было, калі б Мэры не змянілася, а так у яе з’явіліся падставы гідзіцца мяне, і прорва паміж намі ўсё шырэла. А потым намаляваўся гэты Алек Фэйрберн, і ўсё тысячакроць пагоршала.

Спачатку ён нібыта да Сары хадзіў, а потым неяк так сталася, што і да нас, бо быў ён хлопец прыемны і лёгка заводзіў сяброў усюды. Франтаваты такі зух, кемлівы, кучаравы, які паўсвету аб’ездзіў і мог цікава пра гэта расказаць. З ім было добра ў кампаніі, не спрачаюся, ды і надзіва далікатны і ветлівы быў для матроса: бачна, што некалі ён больш часу праводзіў на паўюце, чым у кубрыку. Месяц ён хадзіў да мяне дадому, і ні разу мне не прыйшло ў галаву, што гэтыя яго мяккасць і абыходлівасць давядуць да бяды. Урэшце аднойчы ўва мне нарадзілася падазрэнне, і з таго часу жыццё маё паляцела к чорту.

Гэта проста дробязь была. Я зайшоў у гасцёўню без папярэджання і, пераступаючы праз парог, убачыў на жончыным твары радасць. Але калі яна ўбачыла, хто ідзе, то ўся звяла і адвярнулася з расчараваным выглядам. Ну і мне хапіла. Мае крокі яна магла зблытаць толькі з хадою Алека Фэйрберна. Калі б ён тады быў побач, я б яго забіў, я ж як вар’ят раблюся, калі страчваю вытрымку. Мэры ўбачыла д’ябальскія іскрынкі ў маіх вачах, падбегла да мяне і схапіла за рукаў. «Не трэба, Джым, не!» – закрычала. «Дзе Сара?» – пытаюся. – «На кухні». Іду туды і кажу: «Сара, каб нагі гэтага Фэйрберна ў маім доме больш не было». – «Гэта чаму?» – пытае ў адказ. «Таму што я так хачу». – «О, – кажа, – калі мае сябры недастаткова добрыя для гэтага дому, тады і я таксама». – «Ты рабі што хочаш, – кажу, – але калі Фэйрберн яшчэ раз суне сюды нос, я дашлю табе ў падарунак яго вуха». Мабыць, яна вельмі спалохалася, паглядзеўшы мне ў твар, бо нічога не адказала і ў той жа вечар ад нас з’ехала.

Не ведаю я, проста са злосці яна гэта рабіла ці хацела пасварыць мяне з жонкай, калі падбівала яе здрадзіць. Як бы там ні было, яна наняла дом праз дзве вуліцы ад нас і пачала здаваць пакоі маракам. Фэйрберн звычайна жыў там, а Мэры хадзіла да яго і сястры на гарбату. Як часта – не ведаю, але аднойчы я за ёю сачыў і калі ўварваўся ў дом, Фэйрберн збег ад мяне праз заднюю сцяну саду, як баязлівы нягоднік, якім, зрэшты, і быў. Я пакляўся жонцы, што заб’ю яе, калі яшчэ хоць раз з ім убачу, і пацягнуў за сабою, а яна ішла, плачучы і дрыжучы, бледная як смерць. Паміж намі не засталося ні следу кахання. Я бачыў, што яна мяне ненавідзіць і баіцца, ад гэтага яшчэ больш піў, а яна яшчэ больш грэбавала мною.

Сара ж зразумела, што ў Ліверпулі яна на жыццё не заробіць, таму паехала, як я зразумеў, да старэйшай сястры ў Кройдан, а ў нас з Мэры ўсё цягнулася па-ранейшаму. І вось надышоў дзень, калі здарылася гэтая бяда і ўсё развалілася.

Было гэта так. Я адплыў на «Майскім» у сямідзённы рэйс, але адна бочка адвязалася і зрабіла нам прабоіну, таму мы былі вымушаныя на 12 гадзінаў вярнуцца ў порт. Я сышоў на бераг і адправіўся дадому, спадзеючыся, што зраблю жонцы сюрпрыз і што яна будзе радая ўбачыць мяне так хутка. З такімі думкамі я павярнуў на нашую вуліцу – і тут міма праехаў кэб, а яна была там: сядзела побач з Фэйрбернам, яны балбаталі і смяяліся, а пра мяне і не згадвалі. А я стаяў і глядзеў на іх з ходніка.

Кажу вам, слова даю, што з таго моманту я над сабой не ўладарыў: калі ўспамінаю – усё туманным сном падаецца. Апошнім часам я піў шмат, а тут ад усяго разам і ашалеў. Мне ў скроні і цяпер нібыта докерскім малатком б’юць, а тае раніцы, здаецца, цэлая Ніягара ў вушах шумела і гула.

Я павярнуўся і кінуўся за кэбам. Пры сабе ў мяне была цяжкая дубовая палка, і кажу вам: я адразу стаў як шалёны. Але пакуль бег, вырашыў схітрыць і крыху запаволіўся, каб я мог іх бачыць, а яны мяне – не. Кэб спыніўся на вакзале. Ля касаў быў ладны такі натоўп, і я лёгка ў ім схаваўся. Яны купілі білеты да Нью-Брайтана, ну і я купіў, толькі сеў на тры вагоны далей. Па прыездзе яны пайшлі наперад, а я за імі на адлегласці не больш чым у сто ярдаў. Яны нанялі лодку і паплылі – было ж вельмі горача, і яны спадзяваліся, што на вадзе лягчэй.

Цяпер іх нібыта хтосьці аддаў у мае рукі. Стаяў невялікі туман, і бачнасць была не большаю за пару сотняў ярдаў. Я таксама ўзяў лодку і паплыў за імі. Іх чаўнок цьмяна віднеўся наперадзе, але яны веславалі прыкладна гэтак жа, як я, таму адплылі ад берага на добрую мілю, перш чым я іх дагнаў. Дымка атачала нас як завеса, а мы трое былі пасярод яе. Божа мой, ці змагу я хоць калі забыць іхныя твары, калі яны ўбачылі хто плыве ў суседняй лодцы? Яна закрычала. Ён пачаў шалёна лаяцца і тыкаць у мяне вяслом – мабыць, убачыў сваю смерць у маіх вачах. Я ўхіліўся і ўдарыў яго той палкай. Яго галава раскалолася, нібы яйка. Можа, над ёй бы я злітаваўся, забыўшы сваё шаленства, але яна пацягнулася да яго, плачучы, і паклікала: «Алек». І я ўдарыў зноў, і яна ўпала побач з ім. А я ператварыўся ў дзікага звера, што адчуў пах крыві. Калі б там была Сара, клянуся, яна б адправілася ўслед за імі. Я дастаў нож і… не, хопіць. Я адчуваў нейкую жорсткую радасць, уяўляючы, што будзе з Сарай, калі яна ўбачыць гэта і зразумее, да чаго давяло яе ўмяшанне. Потым прывязаў целы да лодкі, прабіў дошку і пачакаў, пакуль яны патонуць. Я ведаў, што гаспадар падумае, нібыта яны згубілі кірунак у гэтым тумане і іх знесла ў мора. Прывёў сябе ў парадак, вярнуўся на бераг, адплыў на сваім параходзе, і ні адна жывая душа не западозрыла, што адбылося. Той ноччу я падрыхтаваў пасылку для Сары, а назаўтра адправіў яе з Белфаста.

Вось вы і ведаеце ўсё. Можаце павесіць, можаце што хочаце, але вы не здолееце мяне пакараць больш, чым я пакараны ўжо. Вачэй не магу заплюшчыць, каб не бачыць двух твараў, што глядзяць на мяне – глядзяць як тады, калі мая лодка вынырнула з туману. Я забіў іх хутка, а яны забіваюць мяне павольна. Яшчэ адна такая ноч – і я ці звар’яцею, ці не дажыву да раніцы. Вы ж не пасадзіце мяне ў адзіночку, сэр? Злітуйцеся, малю вас, і няхай у смяротную гадзіну нехта абыдзецца з вамі гэтак жа, як вы са мной цяпер».

– Дзеля чаго гэта ўсё, Ўотсан? – сумна прамовіў Холмс, адклаўшы паперы. – Які сэнс у гэтым кругавароце пакутаў, жорсткасці і страху? У гэтага ж мусіць быць нейкая мэта, іначай нашым сусветам кіруе выпадак, а гэта неверагодна. Але якая мэта? Вось вечнае пытанне, на якое чалавечы розум так і не знайшоў адказу.