Неруш

ПА КРУЗЕ ДАРОГА

1.

Балота кранулася ў дарогу, як толькі асушылі Чортаву прорву. Ало калі яно зрабіла першы крок, ніхто не прыкмеціў. I як было прыкмеціць: першы год сваіх блуканняў яно нічым — ні багнай, ні тванню, ні вадой, ні трыснягом — так і не выкрыла сябе. Падкралася да дамбы, да той новай дарогі, што была цяпер пракладзена да Балоні і далей, па Воўціна, падкралася і замерла каля дамбы, ля насыпу, радуючы вока жоўтымі ірысамі, што зацвілі не ў пору, праўда, ужо недзе па восені. Потым ірысы адцвілі, прыйшла зіма. I зімой, нябачнае над снегам, балота прашылася праз насып. I цяпер ірысы зацвілі вясною, як і павінна тое быць, але па другі ўжо бок насыпу. I толькі зацвілі, а адцвісці ім не дадзена было. Што за работа ішла там, пад зямлёю, што за буча кіпела там, таксама невядома. Нічога на паверхню, на святло з глыбі сваёй зямля не паказвала. Здавалася, і няма нічога там, углыбі, патаемнага, усё навідавоку. I навідавоку ўсё было, як і дагэтуль, зелянеў Махахееў дубняк, яго хоць і моцна пашчыпала, але ён усё ж ацалеў, пакорліва, зрэзаная канавамі і прамавугольнікамі, ляжала ўтаймаваная Чортава прорва, ярыліся ў гэтых прамавугольніках і квадратах пшаніца і жыта, выганяючы на радасць людзям буйны і важкі колас. Усё было па радасць, усё было дарэчы чалавеку, Мацвею Роўду. Усё вакол было не толькі пераўтворана, але і ўпрыгожана хлебам, тая самая клятая і гібельная зямля, якой і пазвы іншай не знайшлі, як толькі Чортава прорва.

Але разам з гэтым прыемным і зразумелым адбывалася на гэтай зямлі і нешта непаразумелае. Недарэмна кажуць: агонь цар, ды царыца вада. Пасля дажджоў, што прайшлі ў маі і зноў жа радавалі, балотца, што ўтварылася нечакана па другі бок насыпу, раптам знікла, вільнула ўбок, так што ў ірысаў і насенне не выспела, а балотца, калі ўжо выявіла сябе, пакрочыла ўжо больш бойка, пакідаючы за сабою цяпер ужо і сляды. Сляды гэтыя хаця і не пагражалі вялікімі стратамі ўраджаю, былі бачныя на полі, там-сям бачныя былі і правалы, і зрушэнні, і белыя праплёхі сярод тлустых тарфянікаў, нібы скрозь гэтую збажыну пратачыўся і лена сцёгся да дубнякоў невялікі паўпадземны ручай. Сабраліся разам падземныя воды па расінцы, па дажджынцы і дамовіліся паглядзець, памацаць, ці моцнае гэтае створанае чалавекам поле, прайшліся па ім, дзе бачна — паверсе, і там засталіся прамыіны, а дзе нябачна, сваімі прыхаванымі ў зямлі хадамі, жыламі-праточынамі,— там цяпер чарнелі прасадзіны. Але на бачны і нябачны ход вады нікому з людзей паглядзець не давялося, ці то адбылося ўсё гэта ноччу, калі яны спалі, альбо так ужо непрыкметна, што людзі. ўбачылі толькі вынікі той працы: сапраўднае ўжо балота, гразкае і з тванню, з трыснягом. Яно спынілася і замацавалася, здаецца, у самым нязручным для сябе месцы, куды не кожную вясну і паводка дасягала, дзе здаўна было цвёрда, куды вясною ў паводку ўцякалі з урокаў школьнікі, гулялі там у ножык, і тыя, хто прайграваў, елі, зубамі грызлі тую дубняковую цвердзь, таму што ім за пройгрыш свой трэба было выцягваць з зямлі калок. Шчасце было пераменлівым, і зямелькі той дубняковай хапіла на ўсіх. Цяпер жа яе больш не было, там, дзе колісь быў тачок і забівалі ў зямлю колікі, цьмяна паблісквала зялёным пупком трыснягу балота. Перабраўшыся цераз насып, балота пакружыла па палях і прыбілася да дубняку. I дубняк на вачах пачаў чэзнуць, марнець, у лістоце яго, сярод каранёў, што гнілі і адміралі, раптам з'явілася вялікае мноства камароў, мошак і іншай погані. I камары ўсе былі вялізнымі, што бамбавозы, але і спрытнымі, лёталі бязгучна і не кусалі, а джгалі. I не кожны цяпер наважваўся зазірнуць у дуброву. Хаця, прынамсі, нечага цяпер і рабіць было там людзям, грыбы ў дубняку звяліся, суніца вырадзілася ў нейкую даволі брыдкую і агідную траўку, на якой пі ягады, ні ліста, адзіная толькі голая і чорная сцяблінка, у такія ж голыя і непрыемныя воку сцяблінкі вырадзіліся ўсе цяпер і ягады, і травы ў дубняку. Адно толькі калючае і ўчэпістае сцябло засталося і ад ажыннікаў, якімі некалі быў славуты дубняк. А цяпер жа гэтых ажыннікаў баяліся і пагарджалі імі дарослыя і дзеці. Была непрыемная і жахлівая іх нейкая амаль што жывая ўчэпістасць, як яны, непазнаныя, з нейкім запалам хапаліся за цела і вопратку, бы страшыдлы марскія ці тагасветныя, як засохлыя васьміногі ці спруты, і людзі грэбліва і з цяжкасцю вызваляліся ад іх. Птушкі таксама грэбавалі дубняком, яны пакінулі яго, пайшлі з яго моўчкі, без песняў і крыку. Але гэтага сыходу птушак людзі ўжо не прыкмецілі. Ім было не да балотца і. дубняку, у іх быў свой клопат.

Балотца, што пачало вандраваць, было літасцівым да пшаніцы і жыта. Вада-царыца мудра і ашчадна абышлася з хлебам, яна ўзяла толькі тое, што неабходна было ёй, каб прайсці, прарвацца да дубняку. Але, ідучы на гэты свой прарыў, змагаючыся за сваё жыццё, яна мілавала, шкадавала зямлю, ушаноўвала тое, што на ёй расло. I пшаніца, і жыта стаялі сцяной, на іх княжборцы хадзілі глядзець, як на дзіва нейкае.

— Мо табе, Мацвей, ужо Героя дадуць,— гаварыў дзед Дзям'ян свайму ўнуку.— Не медальку, як раней, а зорачку.

— Дадуць, дзед, дагоняць і яшчэ дадуць.

— Гэта ў нас могуць,— дзед Дзям'ян як аддаляўся ад сваіх слоў і Мацвея, увесь, пэўна, у сваіх даўніх вёснах, узважваў на далоні цяжкі колас, вылушчваў з яго зярняты, лічыў іх, пераводзіў у грамы, цэнтнеры і тоны, але збіваўся і губляўся перад амаль што фантастычнай яму неахопнасцю лічбаў. З такімі лічбамі дзед Дзям'ян на сваім вяку справы не меў і хітрыў:

— Не, калі па мне, дык я б табе даў Героя. Цэнтнераў яга дваццаць пяць возьмеш з гектара?

Мацвей пасмейваўся толькі, ён ведаў аб замілаванасці і ўлюбёнасці дзеда Дзям'яна менавіта ў гэтую лічбу. Вышэй за яе ён не рызыкаваў падняцца і калі меў справу з грашыма, дваццаць пяць — гэтай лічбаю ён вымяраў пражытае, атрыманае і аддадзенае. Калі яму споўнілася дваццаць пяць гадоў, толькі тады ён і ажаніўся, толькі па дваццаць пяць рублёў ён пазычаў людзям і прымаў ад іх. толькі адзінаю паперкаю. I княжборцы яшчэ і сёння з усмешкаю згадваюць, як ён у свой час, калі быў старшынёю калгаса, страшыў калгаснікаў штрафамі за патраву і самавольныя парубкі. З цяжкасцю разбіраючы пісанае ці друкаванае, але вельмі пры гэтым сур'ёзны, ён браў ручку ці аловак, клаў перад сабой чысты аркуш паперы, нешта крэмзаў на ім, бы акт усё роўна складаў. I, склаўшы, абвяшчаў: «У выніку будзе з цябе дваццаць пяць рублёў». Патраўшчык ці парубшчык роблена палохаўся, пачынаў таргавацца, збіваючы дзеда Дзям'яна па іншую лічбу. А таму як для дзеда Дзям'яна іншых лічбаў не існавала, то ўсё заканчвалася выгнаннем вінаватага, вялікай крыўдаю і вялікім сумам старшыні на самога сябе, што ён непісьменны, што ні літары, ні лічбы не падуладныя яму.

— Дваццаць пяць цэнтнераў — гэта не ўраджай,— уядаў цяпер дзеда і ўнук.

— А колькі ўраджай?

— Думаю, што за сорак будзе.

— Два разы, значыць, па дваццаць пяць,— знаходзіўся дзед і пераможна пазіраў на ўнука: не думай, што мы зусім дурныя.

I Мацвей больш не пярэчыў дзеду, то былі самыя шчаслівыя ў іх жыцці імгненні. Стары радаваўся новаму і бласлаўляў неба, што дазволіла яму дажыць і сваімі вачыма паглядзець на гэтае новае. Скажы яму хто-небудзь раней, што яго зямля можа так радзіць, ён бы не паверыў, хаця і прывык верыць сваёй зямлі, як самому сабе. Але верыў не ў казачнае на гэтай зямлі, што магло быць, а ў сапраўднае, устойлівае і пастаяннае, якім быў ён і сам, і таму ўстойліваму і пастаяннаму ён уручаў і самога сябе. I як нешта звычайнае, як нараджэнне чалавека і таксама звычайнага, не волата і не правідца, прызначэнне якога не неба, а зямля, Палессе, Княжбор, так успрымаў ён і тое, што давала зямля,— бульбу, жыта, траву, не патрабуючы ад яе, як не патрабуюць ад жанчыны, большага, чым ёй пад сілу, не гонячыся за гэтым большым нават у думках, каб толькі хапіла хаце, сям'і па круг, устаноўлены прыродаю, ад восені да лета, каб не збіваць зямлю з пастаянства, бо заўсёды ж следам за адным хлебаробам ішоў другі, якому ж таксама трэба было нешта пакінуць. Адзін падаў у разору, другі падхопліваў ручкі плуга, і гэтак бясконца. I зарукай гэтай бясконцасці было не тое, што ён мог ухапіць, адламаць за адзін дзень ці год, быў здольны з'есці за адзін дзень, а размеркаванасць усяго, што можна ўзяць сёння, на ўвесь век-тэрмін і на век-тэрмін усяго сутнаснага, каб у час разліку за ўсё, што ты ўзяў, ніхто не папікнуў, бы ты з'еў чыйсьці век, узяў і з'еў чужы кусок, таму што ён ведаў і верыў у тую сялянскую вышэйшую праўду: няма найвялікшага граху за той, калі ты абкрадзеш мёртвага і ненароджанага альбо таго, хто толькі-толькі нарадзіўся і яшчэ не здольны адстаяць сябе. Мо б ён і не дадумаўся да гэтага, але ўсё гэта ўжо было ў людзях яго зямлі, у крыві, у самой зямлі быў той жа самы запавет, таму і спрадвечным было яго Палессе і аніякая навала — ні агонь, ні вада, ні жалеза — не магла змесці з гэтага маленькага, блакітнага і зялёнага лапіка зямлі, з гэтых расчыненых заўсёды насцеж варот вайны ні дзеда, ні прадзеда, ні самога Дзям'яна, таму што ўсе яны належалі толькі сваёй зямлі і нікому болей, толькі ёй, хаця над імі і над іх зямлёй часам быў і нехта другі, але таму, другому, веку была адпушчана хвіліна, Часцяком яна была і крывавай, але кожны раз адыходзіла ў небыццё, а дзед Дзям'ян заставаўся, бурчаў, крахтаў, наракаў і нёс свой крыж. Даставалася ад дзеда Дзям'яна і ўнуку, Мацвею, хоць за што шкаліў яго дзед Дзям'ян, грыз, еў поедам апошнія тры гады, Мацвей так і не зразумеў, лічыў гэта ўсё за дзівацтва і капрыз: раней было так, а цяпер не, не тое. Вельмі старадаўняя песня старых людзей, якія страцілі ўжо сілу, але яшчэ памятаюць сябе дужымі і моцнымі, дзяцінства і маладосць свае памятаюць. I таму ва ўсім вінаватыя маладыя, што не падобныя на іх, вінаватыя ў тым, што дождж і слота на дварэ і сонейка свеціць, у тым, што гэтыя маладыя рана і позна жэняцца, раджаюць і не раджаюць дзяцей, усё па-свойму наровяць, зямлю і тую кінуліся пераніцоўваць. Але ж хлеб, што рос на новым полі, прымірыў унука і дзеда. Стары і малады глядзелі на гэтае поле аднолькава, як аднымі вачыма, і бачылі адно — бачнае і асязальнае, што можна было і памацаць, тое, што раней дзед Дзям'ян мо толькі сніў у самых смелых сваіх снах. I кожны з іх ужо прыкідваў, колькі ж гэта пароду можа накарміць іх княжборскім хлебам і чаму зямля хавала гэты хлеб ад іх раней, калі яны былі малымі і калі так хацелася есці, калі за чорны жытны акраец можна было паўжыцця аддаць, аддавалі за яго і жыццё. I балотцу, што ўжо вельмі выразна праявілася ў дубняку, ніхто — ні Мацвей, ні дзед Дзям'ян, ні княжборцы — увагі не аддаваў, як таксама ж не аддавалі ўвагі таму, што сохне дубняк. Яны з маленства прывыклі мець самае большае дзесяць — дванаццаць цэнтнераў з гектара і цяпер былі ўражаны да сэрца, і не толькі небывалым ураджаем, а таксама і ўласнымі сваімі адносінамі да таго, як рыхтаваўся гэты ўраджай, і як жа гэта і за што было наракаць на Мацвея, калі ён цудатворца. Паламаць тое, што складвалася стагоддзямі, парушыць пастаянства самой зямлі — хто яшчэ быў здольны на такое. I шмат каму ўжо мроіліся ўраджаі яшчэ большыя, багацце неверагоднае ўжо мроілася. I гэта былі не сквапнасць і не забыццё саміх сябе, таго, што яны ведалі аб гэтым жыцці, як разумелі гэтае жыццё, іх закалыхала тое, як надта ж, здаецца, лёгка атрымалася ўсё, і гэтая лёгкасць абяцала ў будучым даброты куды большыя. I ўжо Аркадзь Барздыка запасіўся дрэнажнаю трубкаю, цягаў яе паціхеньку і складваў у хлеве, каб распачаць уласную меліярацыю. Мацвей ведаў пра ўсе яго соткі і пра тое, што ён крадзе дрэнаж, але да нары да часу маўчаў, бы ціха помсціў Княжбору за тое, як некалі яго сустрэлі тут. Забылася ці то адышла на нейкі час горыч аб страчанай рэчцы, княжборцы цяпер не наракалі, што іх можна было называць ужо не палешукамі, а стэпавікамі. Усіх аб'яднаў і памірыў хлеб, які сапраўды ўсяму галава, і ён дзяржаўна і непадступна калыхаўся і шумеў за вёскаю, пераменлівы, як мора, і бясконцы, як мора. I былі ў ім сіла і праўда. Гэтыя сіла і праўда дапамаглі. Мацвею на нейкі час зноў адчуць сябе княжборцам. Пад прыкрыццём гэтага хлеба ён, здавалася яму, не быў больш чужым роднай вёсцы, адным летам яму шмат чаго было даравана, калі не ўсё. Ніхто сёння з княжборцаў, калі бачыў яго па вуліцы, не адварочваўся і не пераходзіў па другі бок. Наадварот, кожны хацеў не толькі проста даць дабрыдзень, але яшчэ і парукацца з ім і пагаварыць аб надвор'і і палітыцы, хаця нейкія два-тры месяцы да гэтага больш чым абыякава пагадзіліся абраць яго старшынёю іх калгаса. У Кпяжборы: да Мацвея было мноства старшынь, амаль што кожны дарослы і сталы княжборац пахадзіў у начальстве, панасіў у сваёй кішэні пячатку, такім чынам, можна лічыць, што радавых калгаснікаў у Княжборы не было, і таму яны так раўнадушна аднесліся да яшчэ аднаго кандыдата ў начальнікі.

I яшчэ недзе напрадвесні Мацвей Роўда здаў упраўленне свайму ж таварышу, з якім некалі «лягчаў» трутняў, Сямёну Рачэўскаму, а сам прыняў калгас, які быў створаны, можна лічыць, ім жа. I хаця тое, як адбылося гэтае яго новае назначэнне, было што дзве кроплі вады, падобным па ранейшае, калі ён стаў меліяратарам, Мацвей уздыхнуў з палёгкаю. Ён прадчуваў, што рана ці позна, а ўсё ;к прыйдзецца яму быць старшынёю калгаса, яшчэ з таго дня, калі разам з Шахраем і сакратаром абкома ездзіў па Палессі. Але ён не думаў, што ўсё адбудзецца так лёгка і непрыкметна. У тую вясну ён рыхтаваўся працягваць меліярацыю, паабяцаў сабе, што сёлета будзе рабіць ужо зусім інакш, зусім не так, як у мінулым. Будзе рабіць урэшце і для сябе, а не толькі дзеля плана, каштарысу, самаакупляльнасці і г. д. Ён возьме сябе за глотку, стане на нажы з Шахраем, але дабудуе вадасховішча. Гэтае вадасховішча было як стрэмка ў яго сумленні. Мац вей не ведаў, ці так яно ўжо неабходна тут, але памяць аб тым, як усё адбылося з тым вадасховішчам, была вельмі балючай яму, ён нібы прадаў сам сябе, пайшоў на змову з Шахраем пад уплывам хвіліны, гонячыся за жоравам у небе, адмовіўся будаваць яго, схаваўся за чырвоным алоўкам Шахрая. Цяпер жа ён адчуваў, што ёсць рашучасць і моц вярнуцца назад і выправіцца. Але, як часта гэта здараецца, атрымалася так, што ён спазніўся выпраўляцца: што зроблена, тое ўжо зроблена, і ні чорт і ні бог не дапаможа што-небудзь змяніць. На пленуме райкома напярэдадні сяўбы Мацвея адарвалі ад гэтых меліярацыйных разважанняў, паднялі і спыталі: каго б ён мог рэкамендаваць старшынёю калгаса ў Княжбор. Ён нікога не мог рэкамендаваць, бо ніхто і не даручаў яму гэтага, а сам ён і ў думках не мог дайсці да таго, што гэта будуць спаганяць з яго. Спаганялі, і не толькі спаганялі, прыйшлі нават да высновы, што пытанне гэтае ім не падрыхтавана, а таму быць старшынёю княжборскага калгаса яму, Мацвею Роўду: не ведаеш — навучым, не хочаш – прымусім. Мацвей абурыўся, але неяк не вельмі натуральна: ён адчуў за ўсім гэтым іншую, не раённую руку, і руку самога Шахрая адчуў. Усё было зроблена ў яго стылі — мякка, нават з нейкім гумарком, але няўхільна і непахісна. I Шахрай перад гэтым, у перапынку, падыходзіў да яго, пытаўся, ці гатовы ён, не ўдакладняючы, праўда, куды і навошта гатовы. Але Мацвей успрыняў яго пытанне як нешта такое, да чаго не патрэбны тлумачэнні, і адказаў, што, канечне, гатовы, маючы на ўвазе сваё ўпраўленне ў Княжборы. I тое-сёе яшчэ маючы на ўвазе: свой намер пайсці насуперак Шахраю, паказаць нарэшце, што і ў яго ёсць характар, і таму прамовіў з націскам:

— Папрацуем, Алег Віктаравіч, планы ў мяне вялікія,— і зазірнуў Шахраю ў вочы, ці разумее той, што за гэтымі словамі. Шахрай, здаецца, зразумеў, пацягнуўся да радзімкі на шчацэ, бы ўкалоў яго хтосьці ў тую радзімку.

— Рады за цябе, Мацвей, шчыра рады, малайчына,— невядома за што ўхваліў Шахрай Мацвея, але адразу і ўшчыкнуў: — А начальства ўсё ж трэба любіць.

— Як гэта? — не зразумеў і нават трохі разгубіўся Мацвей.

— Начальства — гэта ж твая справа, твая праца. Не паважаеш, не любіш начальства — не любіш і сваю працу.

— Не разумею, Алег Віктаравіч, начальства і праца, здаецца мне, зусім розныя рэчы.

— Адчуваю, бачу, што не разумееш. Але якія твае гады, зразумееш яшчэ і ўспамянеш мяне. Колькі ўжо табе, дарэчы?

— Ды добра ўжо, да трыццаці набліжаецца... Толькі навошта вам гэта?

— А-а, так проста. Я ў твае гады разумнейшы быў.

— Ну дык і ўзляцелі вышэй.

— Не падымай пер'я і не рабі хвалі,— спыніў яго ІІІахрай.— - На вяселле хоць паклічаш. Жартую, жартую, потым дагаворым,— і Шахрай знік. Мацвей не ведаў, што і падумаць: навошта падыходзіў, чаго хацеў?

I вось усё высветлілася. I яны працягвалі гутарку, што пачалася яшчэ там, у перапынку на пленуме, ужо ўсведамляючы, што хаваецца за словам кожнага.

— Пазбавіцца ад мяне пажадалі, Алег Віктаравіч,— сказаў Мацвей Шахраю адразу ж пасля пленума.— Толькі-толькі я петрыць пачаў, што і да чаго, як вы мне па шапцы. Маладога, пэўна, прыглядзелі, залыгалі ўжо больш згаворлівага.

— А ты што, лічыш сябе незгаворлівым? — Шахрай паглядзеў на Мацвея, бы запрашаў ці нават вымушаў яго прыгледзецца да самога сябе. І Мацвей паглядзеў і нічога не адказаў, таму што сапраўды адказаць было нечага.

— Не хвалюйся,— адразу ж і злітаваўся Алег Віктаравіч.— Нам яшчэ нямала брыдоты адзін ад аднаго пачуць прыйдзецца. I ты толькі не надстаўляйся сам. Усё роўна адзін воз цягнуць. Ты што, думаеш, я не разумею цябе? Мы так падобны з табою, таму мо я і ўратоўваю цябе, хочу засцерагчы цябе ад тваіх памылак, тваіх і маіх.

— А яны былі ў вас?

— Не! — цвёрда, мо толькі занадта хутка адказаў Шахрай.— Што, не задаволены маім адказам? Хацеў пачуць нешта іншае?.. Нічым не здольны табе дапамагчы. А паўтарыць, Мацвей, не збаюся: не, пакуль я — я. А калі буду ўжо толькі «ён», то ў таго, у «яго», памылкі, канечне, могуць быць.

— А я не пасаромеюся сказаць «так».

— Гэтае «так» ужо тваё асабістае «так». I мяне яно не хвалюе і не тычыцца.

— Я не хачу, каб мяне перасоўвалі з месца на месца, як тую шахматную фігуру.

— Хацець ці не хацець у тваім становішчы яшчэ нічога не значыць, не дзеўка ж ты, хаця я цябе і ашчаджаю.

— Ад каго?

Вось іменна, ад каго ці ад чаго? Ад меліярацыі, калі, мякка гаварыць, ты ўжо стаміўся. Не зразумею толькі, дзе і калі праглядзеў я гэта, калі гэта адбылося. Вадасховішча? Голая баба?

— Якая яшчэ голая баба?

— Як, ужо і не памятаеш: голая баба мыецца, у Талстога Льва Мікалаевіча.

Мацвей успомніў і ўсміхнуўся. Усміхнуўся нарэшце і Шахрай, і яны амаль што як сябры пакінулі Палац культуры, дзе праходзіў пленум. Дзіўным было гэтае іх сяброўства, і не зразумець, чаго болей было ў ім — насцярожанай цікаўнасці адзін да аднаго, варожасці ці глыбока прыхаванай сімпатыі. Сам Мацвей не вельмі цяміў у гэтай іх дружбе. Шахрай прыцягваў яго да сябе таму, што, нягледзячы ні на што, былі ў ім нейкая пэўнасць, грунтоўнасць, вера ў тое, чым ён займаўся, што рабіў, дзеля чаго жыў. У самім жа сабе Мацвей такой веры не знаходзіў. Само сабой, ён, канечне, верыў у справу, якой займаўся, але трымаўся і стаяў пры гэтым не па бетоне, як Шахрай, а на нечым іншым, што безупынна калыхалася і хісталася, і цяжка было яму трымаць раўнавагу, увесь час трэба было недарэчна махаць рукамі, мяняць баланс. I гэтая адсутнасць раўнавагі і балансу прыгнятала яго, заўсёды неабходны быў нейкі перапынак ці допінг, каб набыць устойлівасць, устояцца, каб той маятнік, што быў замацаваны ў ім, пачаў рухацца раўнамерна і з адной і той жа амплітудаю. Шахрай жа не ведаў ці не прызнаваў такіх хістанняў, а калі і выпадаў збой, як кошка, імгненна, з якой бы вышыні яго ні кідалі, зноў трывала стаяў на нагах, зноў быў ураўнаважаны і не мітусіўся, не размахваў рукамі. Вось гэтага якраз і не хапала яму, Мацвею, і адсутнасць гэтага прыцягвала яго да Шахрая, таму ён не толькі не пакрыўдзіўся на яго за гэтае новае пазначэнне і за тое, як яно адбылося, але і адзначыў разам з Шахраем гэтую падзею. Ён быў удзячны Шахраю за тое, што той пазбавіў яго ад меліярацыі, забываючы, што таму ж Шахраю трэба дзякаваць і за прычашчэнне да меліярацыі. Мацвей ужо сапраўды стаміўся сушыць, карчаваць, стаміўся аднолькава руйнаваць і будаваць. Зямля, балоты і рэкі ўжо не ўпарціліся і не супраціўляліся, як раней, нібы ён на самым пачатку, не прыкмеціўшы таго і сам, наступіў у Княжборы на нешта стрыжнявое, сярэдзіннае, ухапіў нешта адразу за сэрца, прыдушыў, скруціў яго. За гэтым усё пакацілася ўжо як пад гару, а сам ён, здаецца, пачаў глухнуць, маўчаў, не азываўся там, дзе некалі мімаволі ўскрыкваў. Ён нібы падышоў і ўступіў у тую пору, калі чалавек ужо цягне свой воз толькі дзеля добрай пенсіі, калі галоўнае — утрымацца і ўтрымаць сябе з год ці месяц, які доўжыцца, што год, даклыпаць, дабрысці да ганаровых праводзін, да ўсёдаравальнага яму з атрыманнем пенсіённай кніжкі рытуалу вызвалення, за якім ужо нічога няма, за якім пуста ўжо. I ўсё гэта выказаў Мацвею Шахрай у нумары гасцініцы, у якім яны замкнуліся пасля пленума.

— А як жа мне, калі гэта так, разумець маё старшынства? — спытаў Мацвей Шахрая.— Да гэтага ж і вы прыклалі руку?

— Прыклаў, так і разумей,— адказаў Шахрай.— Сам будаваў, сам стварай і вядзі гаспадарку. I, самае галоўнае, памятай, што за табою сочыць цяпер ох колькі вачэй. Памятай аб гэтым.

Ён вёў і памятаў, рыхтаваўся да ўборкі, прыкідваў, дзе і што будзе замінаць, ці хопіць тэхнікі, людзей. Абышоў усе хаты, папрасіў, каб выйшлі на поле і на ток не толькі старыя, але і дзеці, і студэнты з адпускнікамі дапамаглі, пакланіўся нават Ваську Барздыку. Васька яшчэ падлеткам рабіў на камбайне штурвальным, пагадзіўся і зараз пайсці штурвальным, а калі трэба — то і камбайнерам на другую змену. Асабліва ўгаворваць нікога но давялося, Княжбор цану хлебу ведаў. Здаецца, усё было прадугледжана, але самага галоўнага ён не ўлічыў: не ўлічыў хлебнага багацця. I ў самы разгар уборачнай пайшлі дажджы, закружылі ветры, пшаніцу палажыла. Камбайны і машыны гразлі ў полі, закапваліся па ступіцы, але гэта была яшчэ не бяда. Іх выносілі з поля, лічы, па руках. выдзіралі трактарамі — усё гэта было яшчэ ў руках чалавечых, толькі б жаданне. А жаданне было. Бабы і мужчыны на чале з рэдактарам раённай газеты, які адказваў за ўборку ў Княжборы, на чале з самім Мацвеем, а часам і з першым сакратаром райкома партыі амаль што літаральна насілі тую калгасную тэхніку на руках. Перажылі, выстаялі ў нягоду. А калі спыніліся дажджы і зноў засвяціла сонейка, адладжаная, змацаваная агульнаю бядой машына зламалася. Зерне не паспявалі адвозіць ад камбайнаў, яго не было куды ссыпаць, не хапала такоў, павецяў, яго не паспявалі лапаціць і сушыць на сушылках, сушылак таксама не хапала, а да ўсяго, у раёне ўжо, захлынуўся і элеватар. I зранку на першых машынах са збожжам паехаў у раён, каб неяк прапіхнуць гэтае збожжа, рэдактар газеты.

— Чаго б ні каштавала,— упрошваў яго Мацвей.— Толькі б узялі. Чаго б ні каштавала.

— На што ты гэта мяне падбіваеш? Хто я табе, Роўда? Я ж штаны з цябе павінен зняць за тое, што адбываецца. А ты і мяне ў саўдзельнікі гэтага злачынства запісваеш. А ў газеце ў мяне каторы дзень Дошка гонару, і твая гаспадарка — першая.

— Пасля, Іван Хведаравіч, разбярэмся. Здымеш з мяне і штаны, калі выратуем хлеб. А выратуем — я голы, без штаноў, прайду праз увесь Княжбор.

— Пераможцаў не судзяць, на гэта спадзяешся... Будзеш ты пры штанах.

— Іван Хведаравіч, не за штаны, а за хлеб баюся.— Рэдактар Мацвею падабаўся, не было ў ім нічога звыкла журналісцкага, мужык, дый годзе, і Мацвей не саромеўся быць шчырым з ім. Толькі ён адзін і мог цяпер дапамагчы княжборцам.

— Непарадак гэта, Мацвей, непарадак,— казаў Іван Хведаравіч.— Але на тым стаім...

— I стаяць будзем.

— Не прывядзі гасподзь. Мець усё і не мець нічога, знайсці і згубіць. Бізнес па-нашаму: украсці яшчык гарэлкі, прадаць, а грошы прапіць... Калі гэта скончыцца.

Рэдактар Мацвея таксама не саромеўся. Ён паехаў, абяцаў: як там ні будзе, а гэтае збожжа яшчэ прапіхне, апошні раз, і не дзеля яго, не дзеля Мацвея, а дзеля хлеба. Мацвей правёў рэдактара і вярнуўся ў праўленне, дзе па яго загаду з раніцы былі ў зборы амаль усе княжборцы. Усіх ён ведаў у твар, ведаў імя і імя па бацьку, выключаючы, канечне, тых, хто з'явіўся ў Княжборы нядаўна, прыехаў у новы пасёлак па аб'яве: даецца праца і жыллё... Яны жылі адасоблена, не зліваючыся з княжборцамі ў гэтым сваім жыцці, нехта з іх не меў яшчэ і сваёй кватэры, жыў у інтэрнаце, не сяляне, а больш яшчэ гараджане, гарадскія твары і адзенне, і тут, у праўленні, яны трымаліся таксама адасоблена, хаця і больш згуртавана, чым княжборцы, як рабочыя на нарадзе на якім-небудзь прадпрыемстве ці будоўлі. I не было на іх тварах таго, што ён бачыў на тварах сваіх землякоў. Княжборцы глядзелі на яго, як чакалі нечага ад яго, трывога была ў іх вачах, але і надзея. Яны верылі яму. Ён жа ім, мо праўда, толькі пакуль што, але і за гэта дзякуй, старшыня, галава, начальнік, Антонаў сын, Дзям'янаў унук. А Дзям'яны гэтыя — галавастыя. I ён увесь у іх пароду, што-небудзь ды прыдумае. А прыезджыя, што не прыжыліся яшчэ да княжборскай зямлі, глядзелі на яго са спакойнай абыякавасцю, яны ведалі, што, калі і прастойваюць, а тым больш вымушана, грошы ўсё роўна ім плоцяць. I чаго ім хвалявацца: будзе рубель — будзе і хлеб. Паперчына тая рублёвая і была іх хлебам. I колькі яшчэ трэба часу, каб яны зразумелі: паперка і ёсць паперка. Некаторыя ж з іх так і не зразумеюць гэтага. Не цана хлебу паперка, не купляецца ён за грошы, як каханне, давер, аўтарытэт і яшчэ бог ведае што. Усё, пэўна, мае цану, усяму адна цана — толькі пот і кроў, трывога і вера, тое, што ён чытае зараз на тварах сваіх землякоў, у вачах княжборскіх жанчын і бабуль. I ён не ведае, як заплаціць ім за гэтую трывогу і боль, хаця ён і Антонаў сын, дзям'янаўскай пароды, а абнадзейваць проста так язык не варочаецца. Няма чаго даць яму і прыезджым, калі не лічыць той самай паперкі, якую яны ўшаноўваюць, што хлеб. Сам жа хлеб гарыць, і ён не ведае, як патушыць гэты агонь. Хаця добра ведае, перакананы: ў іншым: лепей голад, у дзесяць разоў лепш галадоўка, чымсьці такое багацце. На тое, чаго няма,— і суду няма. Страшна, жудасна, калі ёсць і ўсё гэтае ёсць, здабытае кроўю і потам,— скрозь пальцы. Гэта забівае, забівае ўсё, нават боль, не гаворачы ўжо нічога пра турботы, трывогу і веру. Нязгойны боль, невылечная хвароба ўжо не нясуць у сабе такіх пакут нават блізкім, яны выклікаюць толькі спачуванне, а што ў гэтым толку — вызваленне толькі смерць.

Мацвей адчуваў, што маўчыць ён ужо вельмі доўга, але не стае рашучасці і прамовіць нешта. Вокны ў праўленні адчынены, і з вуліцы наплывае ў іх увесь час нарастаючы гул машыны. Па гуку Мацвей чуе, што ідзе камбайн. I не проста ідзе, а злосна, раве і падвывае матор, злосна рыкае гудок. Вось матор робіць ужо на халастых абаротах, але безупынна гудзе гудок, бы выклікае некага. Мацвей зразумеў усё, зразумеў, што гэта завуць і патрабуюць яго, здагадаўся і хто заве і патрабуе, але не крануўся з месца, чакаў, калі Барздыка сам прыйдзе да яго. I ён прыйшоў, нагою расчыніў дзверы, стаў па парозе, плячыма па ўвесь праём дзвярэй. Дастаў цыгарэту, прыкурыў, але, здаецца, не зацягнуўся, а хутчэй адкусіў ад яе разам з табакай і дыму, заперакідваў цыгарэту з аднаго кутка рота ў другі.

— Пасяджэнне праводзіце?

— Што ў цябе, Васіль?

— Перакур. Прыехаў, як бачыце, таксама на сход, можаце працягваць, Мацвей Антонавіч. Парадак дня толькі мне паведаміце і ўключыце ў спіс выступаючых.

— Паламаўся?

— Я? Паламаўся? Ды ніколі ў жыцці такога не будзе — шырэй вокны адчыняй свае ды стол падцягвай — разгружуся табе на стол. Поўны, Мацвей Антонавіч, бункер, дзве гадзіны машыну чакаю... А вы... прамовы гарачыя...

— Садзіся, паслухай і ты, мы аб адным гаворым.

2.

Садзіцца Васька адмовіўся, застаўся стаяць як стаяў, бы партрэт у рамцы. I ў гэтай яго паставе былі выклік і нязгода з усім, здаецца, што ні пачуе ён зараз ад Мацвея. Васька Барздыка быў, пэўна, адзіным чалавекам у Княжборы, які нічога не забыў Мацвею Роўду. I тое, што ён даў згоду дапамагчы ў час уборкі, вытлумачвалася проста: хлеб урадзіў і паспеў, і яго трэба было ўбіраць, а калі б ён увільнуў, княжборцы яму б гэтага не даравалі, не прама, але ж прыгадалі б, і, пэўна, не адзін раз. Але не толькі боязь выглядаць у вачах аднавяскоўцаў абібокам вымусіла яго выйсці ў поле, а і павага да хлеба, жаданне, каб самога яго паважалі, і перш-наперш — Махахеі. I яшчэ яму неабходны былі грошы, усё таму ж, чаму ён так дамагаўся добрага слова ад Махахеяў, асабліва ад бабы Ганны — Надзьчынай маці, якая, як ведаў Васька, верхаводзіла ў іх хаце. У тэхнікуме Ваську, як і Надзьцы, заставалася вучыцца адну зіму, і ўжо час быў думаць пра тое, як ён будзе жыць заўтра. Мацвей і тут спрабаваў улезці, напярэдадні ўборкі, радуючыся гэтай уборцы, таму, што ўсё ў яго ўрэшце атрымалася, сышлося і ніхто з аднавяскоўцаў скоса больш не пазірае па яго, таму і разляцеўся Мацвей да Ваські, першым падаў руку, пачаў распытваць, куды ён думае падавацца пасля тэхнікума.

— Не ў Княжбор, не да цябе ж,— хмура адказаў Васька, незадаволены тым, што бачыць перад сабой Роўду, а яшчэ больш з-за таго, што пасварыўся з Надзькаю. Надзька настройвала яго таксама ехаць пасля тэхнікума толькі ў Княжбор: тут і комплекс цяпер, і механізацыя, аўтаматызацыя, і наогул перспектывы, бы спелася з гэтым Роўдам.

— А чаму б і не Княжбор, чаму б не да мяне? — здзівіўся Роўда.

— Па памідору ды па качану...

— А дарэмна, я б і дапамагчы мог бы ляснічым нават уладкавацца табе.

— А лясніцтва дзе, дзе лес у цябе? Адзін дуб, тысяча пнёў і тры палкі.

— Вось ты і пасадзіш лес, развядзеш. Ёсць Махахеяў дубняк, будзе яшчэ і Барздыкаў бор.

— I з'явіцца яшчэ адзін Мацвей Роўда, і будзе яшчэ адна роўная паляна. Ды я з табою па адным гектары...

— Добра,— сказаў Мацвей,— можаш не дагаворваць, ведаю, што ты са мною на адным гектары... палуднаваць не сядзеш... Час разабрацца нам з табой, Вася, Васіль Аркадзьевіч.

— Нечага нам з вамі, Мацвей Антонавіч, разбірацца. Разабраліся ўжо. Вунь, паглядзі на ўсе чатыры бакі ўсё ясна і светла. I вы направа, а я налева.

— Так і не возьме пас з табою мір, Васька, Васіль Аркадзьевіч? — і была ў голасе Роўды нейкая ўмольнасць. I была яна ў яго голасе і зараз. Але ні тады, ні зараз но спагадаў яму Васька Барздыка. А Роўда ўжо трэці раз запрашаў, умольваў яго сесці, бы ад гэтага нешта залежала, бы гэта здатнае было нешта перамяніць. Але Васька і на трэці раз не крануўся з месца, стаяў, назло яму, каб і ў вочы не глядзець знізу ўверх. І тады Мацвей раптам таксама зазлаваў.

— Смаркач,— гучна і брыдка крыкнуў ён.

Прыезджыя ажыўлена валюхнуліся, рагатнулі. Княжборцы, наадварот, прыціхлі і стаіліся, замоўклі. Яны як бы адчужаліся гэтым сваім маўчаннем і стоенасцю ад Мацвея, выказвалі яму сваё незадавальненне. Крычаць і злаваць старшыні, канечне, дазвалялася, ён жа адзін, а калгас вялікі, на ўсіх цярплівасці не напасешся. Але ж не так вось, на пустым месцы, крычаць, і без дай прычыны, і пры людзях, і не на смаркача-падлетка якога-небудзь, а на студэнта, камбайнера, жаніха. I Васька адчуў гэтую маўклівую падтрымку аднавяскоўцаў, хацеў ужо кінуцца на старшыню, ён ужо ўгнуўся ў сваёй рамцы, але хітнуліся наперадзе яго і людзі, маўкліва, амаль непрыкметна згуртаваліся, сышліся плячыма, плячыма папярэдзілі цяпер ужо яго, Ваську, што, пакуль яны тут, яму да яго, старшыні, не прабіцца, не дапусцяць яны да яго, не дапусцяць, каб ён ад слоў перайшоў к рукам. Смаркача Мацвею Роўду яны цяпер ужо запамятаюць на ўсё жыццё. I гэтая іх памяць будзе пакараннем яму. I Васька зразумеў гэта, Мацвей таксама зразумеў, буркнуў нешта сабе пад нос. I адразу пасля гэтага:

— Ратуйце, жанчыны і мужчыны, старыя і малыя, прашу ўсіх, каб гуртам усе выйшлі. Вінаваты я, вінаваты перад вамі. Усё зрабіў, самі бачыце: і тэхнікі, і людзей хапае. Але хто б мог падумаць, што так уродзіць збажына. Ні вы, ні я такога ўраджаю ў вочы не бачылі яшчэ, не тое каб збіраць... Стыхійнае бедства, а не ўраджай. Пабудавалі новы Княжбор, будуем, пабудавалі новае поле, а сушылка старая. Усё адразу не ўхопіш. I няма куды везці хлеб ад камбайнаў, гарыць хлеб. Судзіць мяне будзеце пасля. А зараз падымайцеся ўсе, лапацьце, правявайце, паліце печы, сушыце па печы, хто колькі, па зярнятку, па жменьцы...

— Вой-ё-ёй, падсудная справа, старшынька,— захітала галавою Махахеіха.

— Ведаю, баба Ганна. I гатовы адказаць за хлеб. Хлеб жа, хлеб...

— Маць тваю, гаспадар,— вылаяўся і выплюнуў недакурак Барздыка, кінуўся на вуліцу да камбайна. Камбайн з перапоўненым бункерам рабіў стомлена, уздрыгваў хобатам пагрузчыка, на якім, што сцяг, матляўся мох, каб пры перагрузцы не згубілася ні зярнятка. Васька мэнтам ускінуў сябе на мосцік, паклаў рукі на штурвал і нейкае імгненне разглядваў іх, свае рукі, не надта чыстыя, у ма- шынным масле, якое ўжо ўелася ў скуру. Схіліўся, выцягнуў са скрынкі з інструментам стары, загорнуты ў газету ручнік і доўга і старанна выціраў ім рукі. Чысцей ад гэтага яны не сталі, брудным зрабіўся толькі ручнік, ён правёў ім і па твары і зноў склаў рукі на штурвале, цяжка ўздыхнуў, нерухома замёр на добрую хвіліну. I раптам рэзка націснуў на газ. Камбайн скалануўся ад нечаканасці і неспадзяванкі і амаль што скочыў уперад, і, як сцяг, затрапятаў на ветры мяшок на пагрузчыку. Але на гэты скачок рухавік камбайна, як падалося Ваську, патраціў усю сваю моц, і камбайн не паспеў набраць хуткасці, калёсы круціліся ціха, а Ваську патрэбна была зараз хуткасць. Ён ашчэрыў зубы і шалёна круціў штурвал і крычаў нешта незразумелае і каціў на калдобінах, бы скакаў на кані. Насустрач яму з праўлення выбеглі людзі.

— Куды, куды! Стой! Стой!— кінуўся напярэймы яму Роўда, размахваючы рукамі, спрабуючы пераняць і завярнуць камбайн, як пераймаюць і заварочваюць худобу.

— Стой сам, як...— Васька крута вільнуў убок і пакінуў адзаду праўленне і Роўду, што ўсё яшчэ, як пудзіла, махаў рукамі. Прамільгнуў і адстаў Княжбор, цьмяныя і разгубленыя твары аднавяскоўцаў, разгублены і спалатнелы твар Надзькі, што выхапілася на той галас і грукат з хаты. Ён праскочыў і паўз яе, краем вока толькі прыкмеціў: Надзька пабегла за ім, скочыла ў клуб пылу, узнятага камбайнам, і капаціць следам, смешна, што жарабя, ускідваючы дзыбатыя ногі. Васька хацеў адарвацца ад яе. Надзька цяпер толькі б перашкаджала яму, але выціснуць з камбайна больш таго, на што ён быў здатны, было немагчыма, і ён трошкі адпусціў газ, прыпыніўся. Надзька залезла да яго, на мосцік, на хаду, стала за плячыма, аддыхалася, абхапіла яго рукамі за шыю. Камбайн быў ужо каля току, ішоў паміж двух доўгіх буртоў збажыны, ад якой у прахалодзе раніцы курэў, уздымаўся шызы дым. I ад гэтага дыму зерне выглядала ўжо не жоўтым, а зялёным. Надзька, пэўна, падумала, што тут камбайн спыніцца і будзе разгружацца, і зняла рукі з Васькавай шыі. Але Васька адмоўна хітнуў галавой.

— Куды ж гэта ты? — казытліва прыпала да яго вуха Надзька.

— Туды,— Васька няпэўна хітнуўся ўсім целам.

— Добра, добра, і я з табою.

«Куды гэта яна са мной?» — адчужана падумаў Васька, таму што і сам толкам не ведаў, куды гэта «туды» гоніць ён гружаны камбайн. Пакуль што ён бачыў перад сабою толькі дарогу, яна была незанятая, а куды гэтая дарога прывядзе яго, дзе ён спыніцца, Васька і сам не ведаў. Яму цяпер неабходныя былі толькі рух і хуткасць, і ён маліў адно: каб не заглох і не падвёў матор, таму што, калі ён спыніцца, здавалася яму, гэта будзе сапраўднае крушэнне. Спыніцца камбайн, замрэ бездапаможны, замрэ і ён. I тады нічога нельга ўжо будзе зрабіць, выправіць. Гэтае імкненне да якой-небудзь дзейнасці, прага да руху абудзіліся ў ім яшчэ ўчора. I вінаваты ў гэтым быў бацька. Дзень назад, яшчэ ўчора, такой жа парой чорта б лысага кінуўся б ён вось так на злом галавы. А ўчора вечарам, ужо на схіле дня, калі ён дабіваў участак пшаніцы каля былога ляда...

Ад таго ляда засталося хоць і не вельмі што, але ўсё ж які-ніякі гэта быў лес. I ад маладых бяроз, ясеняў, якім, пэўна, так ніколі і не стаць ужо старымі, таму што ляда, як чуў Васька, павінны былі выкарчаваць зусім, павявала вечаровай свежасцю і прахалодаю. Хлебны дух і дух лесу былі прыемнымі Ваську, ён нават спяваў нешта сам сабе, як раптам убачыў на ўзгорку тры ссечаныя і абабраныя да апошняй ягадкі рабінкі. Ён спыніў камбайн, падышоў да гэтых загубленых дрэўцаў. Рабіну, каб абіраць і здаваць ягаду, сек у Княжборы нехта і дагэтуль. Дні два назад Мацвей Роўда адну з іх прывязаў тросам да газіка і прыцягнуў у вёску. Крычаў на ўсю вёску, бы не сам паклаў пачатак гэтаму знішчэнню, бы не з яго нялёгкай рукі ўсё кранулася і пад гару пакацілася: «Калі гэта ў нашым Княжборы было такое, каб за кілаграм-два ягад дрэва цалкам пад корань, мужыкі...» Мужыкі панура маўчалі, такога, канечне, раней у іх вёсцы не ведалі, ясянёк на вясло і то шкадавалі секчы. «Барздыкі больш за другіх ягад нарыхтоўшчыку здалі»,— сказаў хтосьці. «Спаймаю, каровы не хопіць адкупіцца»,— прыгразіў Мацвей, не адрываючы вачэй ад Ваські. «Спаймай,— вытрымаў гэты яго позірк Васька.— Спаймай, а калі я цябе злаўлю з трактарам ці карчавальнікам у лесе, чым тады ты разлічвацца будзеш?» На тым яны і разышліся. Мацвей пашыбаваў у кантору, Васька да свайго камбайна. Але, крочачы да гэтага свайго камбайна, Васька ўпершыню паспачуваў Мацвею: ёсць і ў гэтым апошнім з Роўд душа, але чаго вартая гэтая душа, калі ёй не падпарадкоўваюцца рукі. А цяпер, стоячы на ўзгорку перад ссечанымі рабінкамі, ён зноў думаў аб гэтым і таму пашыўся ў глыб ляда, хоць і не хацелася яму туды шыцца, паглыбляцца. Рабінкі нехта ссек толькі-толькі, яны яшчэ і соку не паспелі даць. А Васька здагадваўся, каго ён можа, калі, канечне, пашанцуе, сустрэць у лесе. Ён ішоў па лесе і насвістваў, і збоку здавалася, што яму добра. Быў ён спрытны ў лесе, светлы тварам. Прасвятлёныя ўжо восенню, што свечкі, стаялі бярозы і асін. Ён пачуў незадаволены сарочы пераклік і адразу ж убачыў гэтых сарок, яны вылецелі на яго і ўбачылі яго таксама, кінуліся прэч ад яго, стракочучы яшчэ больш голасна і незадаволена. Затрашчалі кусты, задрыжала ад цяжкага тупату зямля. На гала перад ім выскачылі два ласі і ласянё, выплылі на роўнае з гушчару, як дзве лодкі пад ветразем і чаўнок. Ласі ўскінулі, нават адкінулі назад цяжкія разгалінаваныя рогі, прыпынілі сябе аб паветра, уперліся ў гэтае паветра шырачэзнымі грудзьмі, уталопіліся на чалавека, гарбаносыя, паджарыя, недаверлівыя. I ласянё, ужо прадчуваючы ў сабе звера, але яшчэ не пазбавіўшыся дзіцячай цікаўнасці, стаяла між імі, скоса назірала за чалавекам і ў той жа час цягнулася да яго.

— Не бойцеся,— каб не перапалохаць гэтую сямейку, ціха і ласкава вымавіў Васька,— не чапайце нас, і мы нікога не зачэпім. Ну, чаго насупіліся, ідзіце, ідзіце, лес ваш... Я добры. Я рады за вас, што вы засталіся жывымі. Як гэта толькі магчыма было.

Лось пагражальна бадануў перад сабой паветра.

— Дурнічка,— засмяяўся Васька.— Ты дурнічка, а я разумны, таму бадацца з табой не буду. А хто напалохаў вас так, пагляджу. Ну — кыш!

I ласі, усе трое, як па загаду, павярнуліся і ўламаліся ў гушчар. Запознена ўслед ім забрахаў сабака.

— Дружок,— паклікаў Васька, і Дружок прыбег на яго голас, заскакаў, заёрзаў перад ім, наровячы аблізаць Васькаў твар, потым кінуўся ад яго ўбок, павіскваючы, бы клічучы цяпер ужо за сабою Ваську, і Васька пайшоў за ім, абышоў арэхавы куст і сутыкнуўся з бацькам. Аркадзь Барздыка быў у кухвайцы, падпяразаны салдацкім рэменем, за рэменем — сякера, у руках — вядро з недаспелаю яшчэ і як бы ў тумане няпэўнага яшчэ колеру ягадаю рабіны. I ссечаная і напаўабабраная рабінка ляжала каля яго шырока пастаўленых ног.

— А я ведаў, што сустрэнуся тут з табою,— сказаў Васька.— Я ж знаў, хто рабінку губіць. Што рабіць будзем, бацька?

— Дапаможаш мне дабраць вядро.

— Добра, а далей?

Аркадзь Барздыка падаў сыпу вядро, той узяў яго, патрымаў на выцягнутай руцэ, бы ўзважваў.

— Кілаграмаў пяць пацягне.

— Ага, два рублі, за гадзіну нейкую два рублі, два рублі, ага,— заспяшаўся бацька.

— Два рублі? — раптоўна шалеючы, выгукнуў Васька.— Вось табе твае два рублі! — і хвастануў ягадаю ў твар бацькі. Той застаўся спакойны, але, здаецца, залішне спакойны, бы нічога іншага не чакаў ад сына:

— Дзякую табе, сынок... Ускарміў, успаіў, выпеставаў сабе дапамогу на сівую галаву. Аддзячыў.

— Злыдзень ты, бацька.

— Злыдзень,— абтрасаючы з галавы смецце і ягаду, усё такі ж спакойны, пагадзіўся Барздыка.— Злыдзень твой бацька, сынок. Дзякую табе, крывіначка мая.— I таксама, што і сын, раптоўна шалеючы: — А цябе, лайдака, ляжня, валеча, карміць, хлеб мой жэрці — тады не злыдзень? А грошыкі на навуку і дзевак з мяне цягнуць — не злыдзень? А за кабана Цупрыкам выплочваць — не злыдзень? Сорам з-за цябе на двор выйсці.

— I мне з-за цябе сорамна людзям на вочы паказвацца. У каго ты толькі ўдаўся такі.

— Гэта ты ў каго такі. На камбайне робіш, зерня ў хаце аніводнага, куранятам сыпнуць нечага. А мог бы і ў кішэні і за халяваю прынесці жменьку хоць для прыліку.

— Вось-вось, усё жыццё хапаеш, хапаеш усё, што дрэнна ляжыць — тваё.

— Маё, усё маё. I сямёра па кутках, кожнае рот зявіць, а заткнуць іх чым з таго свайго...

— Навучыў, усіх навучыў... У бальніцу лёг, буракі капаць пачалі, збег з бальніцы, не далежаў, буракі тыя хапаць...

— А для каго ж усё гэта, сынок, для каго? Мне буракі тыя трэба, хай спрахнуць яны. Мне ўжо хвойку на скрынечку прыглядваць трэба. Вам жа ўсё, табе.

— Мне твайго нічога не трэба.

— Цяпер не трэба, а тады, учора, трэба было. I яшчэ адзін толькі бог ведае, што па-заўтраму будзе. I да каго ты, акрамя бацькі, пабяжыш. Роўда табе, думаеш, на ўсё жыццё хлеба дасць? У Роўды твайго ў самога, што ў камыша — хрэн ды душа. Сёння густа — заўтра пуста.

— Ды лепш усё ж пуста... Слёз ты нашых не бачыў, бацька. Не бачыў, як мы па вуліцы крадком хадзілі, як нам у плечы апошняе паскудства тыкала: Барздычаняты ідуць, прыбірайце ўсё з вачэй... Бацька, бацька...

— Дзякуй табе і за гэта, і за труды мае, за кілу... Яблыка ад яблынькі недалёка надае, а ты вунь куды адкаціўся, і ў каго ты толькі пайшоў, сын...

— У цябе, бацька, і трохі ў чалавека, разумею, трохі толькі... Усё, бацька,— Васька абняў бацьку і падштурхнуў яго,— ідзі, ідзі, зачыняецца гэтая лавачка з рабінаю, каб і нагі тваёй тут больш не было.

— Ты што, грозіш мне, бацьку свайму грозіш? Ты што, ляснік ужо?

— Ляснік не ляснік, а глядзець не буду, што ты мой бацька.

— Добра, сынку, добра, зразумеў я.

— Што ты зразумеў?

— А ўсё зразумеў.— I Аркадзь Барздыка адвярнуўся ад сына, высмаркаўся, падхапіў пустое вядро і, унурыўшыся, пакрочыў, завалтохаўся між кустоў. Тое, як пакідаў яго бацька, Васька бачыў і сёння, але ўчора ён шкадаваў яго, а сёння не. Цяпер ён наогул ні да кога не адчуваў жалю. Ён сам быў нейкі загнаны, з усіх бакоў прыціснуты, з бацькам усё яшчэ магло ўтрасціся, але яго дабіў Мацвей, гэтым сваім смаркачом, што кінуў пры ўсіх. Некалі ён гнаў разам з Надзькаю і Ненене гусей ад рэчкі ў хлеў, вось таксама ж цяпер перанялі і гналі яго. Сам ён гнаў сябе, лез па ражон, у пятлю сам лез. Ён хітраваў сам з сабою, калі гаварыў, што не ведае, куды выведзе яго гэтая дарога. Ведаў ён, толькі но хацеў прызнавацца, яму даўно ўжо карцела вось так, з поўным бункерам кінуцца ў гэтую дарогу. Прывезці той хлеб туды, куды трэба, выгрузіць, як пагражаў Мацвею выгрузіць яму на стол. Дык вось на стол, толькі не такі, як у Мацвея, і лепшы і большы, выгрузіць і аб'явіць цану гэтаму хлебу. Хай бы паспрабавалі разлічыцца за рэчку, за лес, за зямлю, за бацьку яго, за рабіну, што ішла ў нарыхтоўку зялёнаю: нуль цэлых і чатыры дзесятых рубля за кілаграм. Нуль цэлых і чатыры дзесятых за ягаду, ліст і цэлае дрэва з двума ласямі і адным ласянём у дадатак.

Раней зямля здавалася яму вечнаю, ён быў на ёй чымсьці накшталт дрэва ці куста, з'явіўся, каб адстаяць патрэбнае, адпушчанае і наканаванае яму ў якой-небудзь запаветнай глушы, квітнець, распускацца па вясне, радавацца лету, сумаваць восенню, спаць сярод аціхлага снегу зімою і нікуды не патыкацца, нікуды не лезці, спадзеючыся, што і яго аддзячаць, узнагародзяць за гэта, ніхто за гэта не кране і яго: ні агонь, ні вада, ні сякера, ні піла. Так з'яўляліся і жылі не толькі дрэвы, кусты, але і ўсё жывое, тыя ж княжборскія буслы па жаданні ці капрызу сваіх бацькоў параджаліся, вучыліся лятаць, пазнаваць небяспеку і тое, як пазбегнуць гэтай небяспекі, жывучы ў коле тых турбот, хваляванняў і пакут, у якім жылі і іх бацькі, нічога не спрабуючы перамяніць, таму што гэта было ўжо ўстойлівым, яны з'явіліся на белы свет па ўсё гатовенькае, створанае ім і дзеля іх. I створанае разумна, бо само ўжо жыццё і іх прысутнасць у гэтым жыцці якраз і сведчылі аб гэтай разумнасці і нават нейкай сістэме. I не яму, Ваську, лезці і нешта нерарабляць, калі ўсё гэта стваралі, будавалі пакаленні, і на чале тых пакаленняў стаялі такія людзі, но яму, Ваську Барздыку, раўня. Яны даўно, калі ён нават і не нарадзіўся яшчэ, усё вырашылі за яго, вызначылі яго жыццё, усклалі на яго толькі адно: клопат аб хлебе надзённым, а каб быў у яго той хлеб, і дадзена было яму дзве рукі хлебароба і якая-ніякая галава хлебароба, каб ён больш упраўна здабываў той хлеб, каб не толькі адны крывавыя мазалі на руках, каб ён не толькі адно што жыў, але і працягваў гэтую створаную яму жытку. Жыццё ж ім не тварылася, як не тварылася яно, а толькі працягвалася і ў Княжборы. А каб лацвей усё гэта атрымоўвалася, недзе на зямлі ці ў небе быў вынайдзены спецыяльны ключык, і тым ключыкам нехта, застаючыся сам нябачным, час ад часу заводзіў яго і тых, хто быў побач з ім, і падпарадкаваны заводу, мо з пэўнасцю і не ведаючы пра яго, але здагадваючыся аб ім, ён і рухаўся ад нараджэння да дзяцінства, ад дзяцінства да сталасці. I адзінае, што не падабалася і непакоіла яго ў гэтым раўнамерна-паступовым руху — гэта наканаванасць канечнага. Гэтага капечнага ён асабліва баяўся ў дзяцінстве, баяўся не за сябе, бо яшчэ не думаў, што яму ўжо нешта наканавана, за бацькоў. Яны, здавалася яму, павінны быць бясконцымі і бессмяротнымі. Пазней ён ужо звыкся з гэтай бояззю, і смяротнасць бацькі і маці ўжо не так палохала яго, як не палохала і ўласная смяротнасць, таму што ўсё гэта знаходзілася яшчэ так далёка, што пе варта было і галаву тлуміць, трэба было хутчэй расці і рабіцца падобным сваім бацькам. I ён вырас і быў ужо амаль што падобны на іх. I тут заўважыў, што яго абкрадваюць, пазбаўляюць таго, што было ў бацькоў, звычнага, не толькі само жыццё, але і глеба, зямля, на якой стаяў ён і яго бацькі, захісталася, загойдалася. Гэтая няўстойлівасць і гойданні абурылі і абудзілі яго, шукаючы, на што б абаперціся, ён пачаў азірацца на тое, што пражыў сам і што пражылі іншыя, і не згадзіўся быць у тым, што пражыў і што трэба яшчэ пражыць, ні кустом, ні дрэвам, ні птушкаю. Аказваецца, ён зусім інакш уяўляў сваё жыццё па гэтым свеце, заўсёды інакш, толькі да пары да часу гэтае ўяўленне было не вельмі акрэсленым, як ахутана туманам паўсядзённых клопатаў і турбот бацькі і маці, думка якіх не ішла далей таго, каб неяк накарміць яго і яго шматлікіх братоў і сясцёр, выстаяць сёння і хоць крышачку нешта прыхаваць на заўтра, не вярэдзячы душу роздумам, праведны ці не праведны гэты іх хлеб, што здабывалі яны для сябе і сваіх дзяцей, таму што яны якраз недзе і былі кустом, дрэвам і птушкай на княжборскай зямлі. Так склалася ўжо іх жытка, і не яму, што ніколі, можна сказаць, не петаваў, не бедаваў, не ведаў той бясконцай вайны, судзіць іх, ён жа нарадзіўся зусім у іншую пару ўжо, стрэльбу трымаў у руках толькі два гады, і далі тую стрэльбу яму, каб ён адчуў, зразумеў, што і дрэва, і куст, і птушка, і рэчка — усё гэта не толькі ён, але і яго. Вось як было заўсёды, на зямлі і павінна быць, інакш жыццё не будзе мець аніякага сэнсу, пазбавіцца чалавечага пачатку, памяняе яго на чорцяго ведае што. I за гэта прыспеў час змагацца. I змаганне гэтае, хаця і без крыві, мо больш страшнас і сур'ёзнас, чым тое, дзе забіваюць, дзе нявечаць гранатамі, гарматамі і кулямі; тыя войны, якія б жорсткія яны ні былі, мелі ўсё ж пераможцаў. Гэтая ж не магла іх мець, таму што чалавек абвясціў вайну сам сабе, таму мо ён, Васька, не ўсведамляючы да канца сам гэтага, выбраў і вучыўся, як пасадзіць і вырасціць лес, а не як ссекчы, звесці яго. Гэта ж і вымусіла яго кінуцца зараз у дарогу.

— Надзька,— Васька на імгненне адарваўся ад дарогі,— ты не ведаеш, колькі каштуе рэчка?

— Не ведаю, міленькі, а ты што, хочаш рэчку набыць? Для мяне?

— Для цябе, Надзька. Толькі не ведаю, колькі каштуе яна, колькі грошай трэба.

— Золата дзеда Саўкі можа і не хапіць, а ты ж яшчэ і не знайшоў яго.

— Не знайшоў, а рэчку мець хачу, каб табе падарыць.

— Мне не трэба рэчкі, у мяне ёсць ты... Не трэба, Васька, далей ехаць, зараз бетонка будзе, вяртаемся назад. Мы пражывём і без рэчкі.

— Не,— сказаў Васька.— Табе і сапраўды не трэба ехаць далей, далей я адзін.

— Не пушчу я цябе аднаго, я з табой цяпер да апошняга. Не тармазі, паганяй, будзь што будзе.

I ён не стаў тармазіць, як і па гравійцы, гнаў камбайн, калі вырваўся і на бетонку. Ішоў пасярэдзіне, нікому не саступаючы, нікому не даючы абагнаць сябе. Спалохана збочвалі і ціснуліся да краю дарогі стрэчныя машыны. А машын па бетонцы было мноства, таму што вяла яна на поўдзень, у цёплыя бласлаўлёныя краі, а час быў такі, што сама людзі адпачывалі. Адпачывалі сама і сама рабілі. Цяжкія машыны, КРАЗы, МАЗы, неслі будоўлям і заводам жалеза, бетон гравій, лес; лёгкія— «Масквічы», «Жыгулі» — адпускнікоў на поўдзень і з поўдня... I сустрэчныя машыны яшчэ нейкім чынам прымудраліся размінуцца з камбайнам, а спадарожныя раўлі, што каровы пад нажом. I было за камбайнам іх столькі, што і хваста не відно.

Нічога, не аблезеце, хлеб вязу. Хлебу дарогу,— адказваў Васька на той роў. Крычаў сам уголас і змоўк толькі тады, калі дарогу перагарадзіла міліцэйская машына з уключанай мігалкаю, затармазіў, спыніўся, але матор глушыць не спяшаўся, нягледзячы на красамоўны жэст міліцыянера, маладзенькага лейтэнанта. I з мосціка ўніз да гэтага лейтэнанта не злез. I міліцыянер вымушаны быў падняцца да яго сам. А да камбайна ўжо беглі ад машын дапытлівыя вадзіцелі.

— Куды, дружбачок, шлях трымаем? — казырнуў і назваў сябе, памахаў перад носам Ваські чырвонаю кніжачкаю малодшы лейтэнант.

— А ты ўгадай.

— Што, багата ўзяў?

— Ён зусім не п'е,— кінулася бараніць Ваську Надзька.

— Так... Усё ясна.— Лейтэнант усміхнуўся пасля Надзьчыных слоў, спагадліва хітнуў галавою.

— Што вам ясна? — Васька наблізіўся да лейтэнанта і дыхнуў яму ў твар.

— Дык у чым жа справа? — не стрымаў здзіўлення міліцыянер.— Напякло ў галаву?

— Напякло,— сказаў Васька.— Ты, дружбачок, здагадлівы. Дык не затрымлівай жа мяне, дружбачок, мяне ў Мінску, разумееш, чакаюць, на плошчы Перамогі. I ведаеш хто? — Васька нахіліўся і нешта шэптам сказаў на вуха міліцыянеру.

— О-о-о,— зацягнуў той.

— Хлеб Палесся ідзе, хлеб меліярацыі. Дарогу хлебу. Варта было б і плакацік нейкі ды ўсё наша мужыцкае некалі.

Так, без плакаціка не вельмі,— паспачуваў міліцыянер.— Але, дружбачок, навошта табе так далёка, ці не за дзвесце кіламетраў? КПЗ ёсць і бліжэй. I я табе скажу, вельмі неблагое...

Надзька зіркнула на лейтэнанта і ў адну хвіліну апынулася на бетонцы і залямантавала там, на цвёрдым, на бетонцы, замахала касынкаю:

— Сюды, сюды, на дапамогу!

Таўханіны і галасу на дарозе і без яе крыку хапала, і невядома, чым бы ўсё тут скончылася, калі б не падаспела гэтая дапамога з таго боку, адкуль ні Васька, ні Надзька не чакалі яе. Вызваліў іх рэдактар раённай газеты, Іван Хведаравіч, што вяртаўся ў Княжбор з элеватара. Ён упрасіў лейтэнанта адпусціць дурняў, не падымаць шуму — так будзе лепей усім. А на месцы з імі разбяруцца і прымуць належныя меры, ён, як рэдактар раённай газеты, завярае малодшага лейтэнанта ў гэтым.

За ўсімі гэтымі клопатамі і здарэннямі, за абмеркаваннсм іх княжборцы прамаргалі і тое, як балотца адвязалася ад дубняку. Пакуль ішла ўборка і лілі дажджы, яно перапоўнілася цераз край, заліло дубняк. Але вада ў тым дубняку пастаяла толькі дзень-два, да маладзіка, а як устаялася надвор'е, знікла, што скрозь зямлю правалілася. Хутчэй за ўсё так яно і было. Пайшла вада ў зямлю, пакінула адзіны толькі ўспамін аб сабе на рагу дубняку, дзе яна больш за ўсё трымалася, чорную ўпадзіну скамянелай па сопцы гразі і торфу, груду ракавінак. Там, дзе ляжалі гэтыя ракавінкі, тоненькім струменьчыкам забіла крынічка, якраз птушцы спякотным днём смагу спатоліць. У дубняку ад гэтай крынічкі забруіўся ручаёк. I там, дзе ён тачыўся, ужо восенню акрыялі і зацвілі суніцы. Акрыяў і дубняк, зазелянеў: па дубах урэшце на ўсю моц разгарнуўся ліст, па вачах пачалі налівацца і цвярдзець жалуды, адышла і ажына, хаця самы верх яе ўжо адмёр і засох. Але ажына а неадмерлым сцяблу выгнала позні ліст, толькі зацвісці ў тым годзе так і не паспела. Цвілі адны толькі суніцы, безыменна, беззапашна, як бы саромеючыся сваёй позняй восеньскай квецені, баючыся,што нехта пасмяецца з іх, і таму хаваючыся ў траву, не паказваючы з травы і лісціка, каб па гэтым лісціку ніхто не пазнаў іх. Ягады гэты позні цвет амаль не даў, адну толькі зморшчаную завязь. I тая хутка пабурэла і адпала. А ягад на ўвесь, дубняк выспела толькі тры. Адну расцягалі па крупінцы чорныя мурашкі, немаведама адкуль набегшы, другую скляваў дрозд, а трэцяя ж захавалася на насенне — упала ў зямлю і змяшалася з зямлёю. А грыбы так і зніклі з дубняку, сышлі на нішто сыраежкамі, чырвонымі і трухлявымі. Балотца ж дало аб сабе знаць зноў ужо каля самой вёскі, каля плота канцавой хаты. I хата гэтая была дзеда Дзям'яна і Мацвея Роўды. Але ні Мацвей, ні нават дзед Дзям'ян восенню так і не распазналі, хто гэта завітаў да іх у госці, яны палічылі балотца за звычайную лужыну, што налілі асеннія дажджы. Ад дубняку ж і да іх хаты было добрых два кіламетры, і хто б гэта мог падумаць, што без ног, без рук магчыма прайсці гэтыя два кіламетры. Але не толькі адлегласцю вытлумачвалася нездагадлівасць дзеда Дзям'яна і княжборцаў, а і тым, што былі яны палешукамі і балота ў іх было заўсёды. I яны прывыклі глядзець па гэтае сваё балота, на сваю зямлю, як на нешта нязменнае. Усё магло, куды хочаш, павярнуцца, перакруціцца, перавярнуцца ўверх дном — і час, і надвор'е, і людзі, але толькі не іх зямля, тое, што іх акружала, і гараджанамі было названа прыродаю. Яны ж былі самі часткаю гэтай прыроды, хаця, пэўна, і не ўсведамлялі гэтага, так да апошняга і не паяднаўшыся з ёю, вылучыўшы з яе лес, поле, рэчку. Але гэта вонкавае незліццё не перашкаджала ім даваць таму лесу і полю свае ж уласныя імёны, судзіць аб іх па гэтых імёнах, па чалавеку. I цяпер, хаця ўсе гэтыя Дзям'янавы рагі, Кавалёвы дзялянкі, Удовіны чубы і шмат чаго іншага злілося ў адно поле, проста поле, і што на тым полі ні расло б — пшаніца, жыта ці трава, яны працягвалі глядзець на яго яшчэ былымі сваімі вачыма, падпарадкаваныя былой сваёй памяці, дзялілі яго ўсё на тыя ж рагі, дзялянкі і чубы, нібы нічога і не адбылося. Сам Мацвей, падпарадкаваны гэтай іх памяці, мог сказаць камбайнеру: сёння табе падбіраць пшаніцу на Чыгуновым пакосе. Княжборцы бачылі перад сабою не новую зямлю, а тую, якой яна была раней, мо разам з якой яны нарадзіліся і самі. I вінаваты ва ўсім былі маштабнасць і хуткасць змен. Самі яны яшчэ не паспелі за гэтымі пераменамі, згубіліся, зацерліся, іх бы выцягнулі, выдзерлі. з старой зямлі і паставілі, перасадзілі на новую, як выдзіраюць з лесу, абсякаючы карані, грушу-дзічку і перасаджваюць на новае месца — з лесу пад хату ці хлеў і адразу ж абразаюць дзікі лясны ствол, што родзіць маленькімі кісленькімі грушкамі, і прышчапляюць высакародны і культурны, які дае грушу добрую, вялікую і салодкую, як перасаджаюць цяпер сэрца, ныркі аднаго чалавека другому, як мо некалі будуць перасаджваць і мазгі.

I княжборцы пасярод сваёй навіны клапаціліся, сачылі і бедавалі толькі аб тым, што бліжэй за ўсё ім, што не выходзіла за менш іх стала, за якім ела сям'я, за межы іх хаты, калодзежа, двара. Стол, за якім абедалі, хата, двары, калодзежы — гэтым для многіх быў замкнёны і абмежаваны свет, і яны занепакоіліся, калі з гэтага іх свету, з калодзежаў пачала знікаць вада, іх вада. А балотца, што з'явілася на процілеглым канцы ад гэтых іх калодзежаў вёскі, іх не датычылася, ім ад яго ні цяпла, ні холаду. Яно ніяк не звязана было з іх жыццём і іх дастаткам, хаця і правалачылася праз Свілёва, Махахееў дубняк, Шчураву паласу, Барздыкаву грэблю. Але і Махахей, і Барздыка, і Шчур мелі цяпер да гэтага шляху і той зямлі вось такую, ускосную па імёнах сваіх прыналежнасць. I балотца, як разумеючы гэта і бы пакрыўджанае гэтым, рухалася вельмі марудна, адпачываючы, патаемна назапашваючы моц. Патаемнасць гэтая была выкрыта наступным летам. Яна б выкрыта была і. раней, варта было толькі былым сваім вокам зірнуць па гэтую зямлю. За княжборскімі палямі, што пачыналіся цяпер ад самай Дзям'янавай хаты, ляжалі сажалкі рыбгаса, гэтыя сажалкі напаўпадпольна, а мо і цалкам падпольна капаў яшчэ сам Мацвей, калі кіраваў меліярацыйным упраўленнем, упрасіў яго дырэктар рыбгаса Карп Карпавіч Бобрык. Вось туды і крочыла балотца падземнымі хадамі, цякла, цягнулася княжборская вада. Але гэта высветлілася потым ужо. А ў тую восень балотца спынілася, што скончыла свой шлях і адпачывала, лежачы пад плотам хаты, у якой жылі дзед Дзям'ян і Мацвей, запасіла сілы для апошняга рашаючага кідка, пайшло пад снег, так і не выявіўшы сябе. Каля слупкоў, што падтрымлівалі плот, толькі на чвэрць прасела зямля, правалілася крута, як падрэзаў хто, і слупкі крыху пахіліліся. Гэту няўлраўку з плотам дзед Дзям'ян прыкмеціў.

— Зірні ты,— звярнуўся ён да ўнука,— пяцьдзесят гадоў назад, калі сяліўся, тут калдобіна была, што копанка, засыпаў яе, а яна ўсё роўна сябе аказала. Во памяць у зямлі, пяцьдзесят гадоў аніякага знаку, а цяпер во... Перакапаць слупкі трэба, Мацвей.

Мацвей абяцаў перакапаць, паставіць нават новыя, ды так не сабраўся, спачатку хапала іншага, толькі паспявай паварочвацца, а потым стала ўжо вальней, ало што ж з таго, зямля прамерзла і капаць яе — толькі смех рабіць. Рашылі адкласці ўсё на вясну.

Вясна прыйшла нечакана, увайшла ў Княжбор бы крадучыся. Раней набліжэнне яе адчувалася яшчэ ў лютым.

З другой паловы апошняга месяца зімы не пакідала неба сонца. I хутка цямнелі дарогі, святлеў лес, блакітам і сінню налівалася неба, рабілася глыбокім-глыбокім, як без дна, і пахла ад лесу, палёў і дарог вясной: расталаю салодкаю вадой, бярозавай пупышкай, дым і той неяк інакш ішоў з комінаў, слупам, радасна і няўтрымна. Маладзелі не толькі зямля і людзі, замшэлыя калодзежныя жураўлі як крылы набывалі вясной і змянялі голас, не рыпелі, што ў студзені, зябка і сцюдзёна, а курлыкалі, здаецца, і вада з вёдзер пад ласкавым сонцам лілася весялей, весела булькаталі ручаі — прадвеснікі ўрадлівай восені. Сёлета ўсё было інакш, хаця, здаецца, усё як і заўсёды. У другой паловс лютага аб'явілася на небе сонца. Але ўзыйшло яно асцярожна і пратрымалася нядоўга, бы абмацала зямлю і не пазнала ці не прызнала яе, ахуталася хмарамі. I так з-за хмар і набегам паказвалася ўсяго на гадзіну-другую і выкопвала свае абавязкі, тапіла, зганяла снег, азорвала сумны ў шэрым тумане лес.

— То спутнікі ўсё вінаваты,— стараліся апраўдаць такую кволую вясну княжборцы.— Неба над Княжборам не адно ж. Сем нябёс. I ўсіх іх папрабівалі спутнікі. У кожным з сямі нябёс папарабілі дзірак, вось і сочыцца з гэтых прарэх туман.

— І гэтаму верылі ўсе старыя. Адзіны толькі дзед Дзям'ян сумняваўся, меў сваю асабістую думку:

— Не спутнікі, а немцы ва ўсім вінаватыя. Спутнікі нашы, яны нам шкоды чыніць не будуць.

— Але ёсць і амерыканскія спутнікі,— слушна заўважалі яму.— А немцы таксама ёсць нашы.

— Але ёсць і не нашы. Вось яны ва ўсім і вінаватыя. Яны і напускаюць па пас газы...

Але наступіў усё ж дзень, калі па-сапраўднаму заўладарыла вясна, і ў свой адвечны тэрмін, мо нават крыху і раней. Заспяшаліся, пабеглі з палёў і балот ручаі. Толькі не надта радаваліся :ім цяпер княжборцы. Вада ў ручаях бегла чырвоная, падобная на кроў. I княжборцы прыціхлі, замоўк са сваімі меркаваннямі і дзед Дзям'ян, не наважваючыся ўслых гаварыць аб тым знаку, што бачыўся яму ў той вадзе, і ніхто з іншых княжборцаў таксама не наважваўся, хаця ўсе яны трымалі той знак у галаве: так ужо было. I закончылася жахліва. I хаця з таго часу прайшло ўжо каля трыццаці гадоў, Княжбор і княжборцы помнілі ўсё, таму і маўчалі, бы аберагаліся гэтым маўчаннем, бы, калі не памінаеш яе, не гаворыш услых яе імя, яна і не аб'явіцца, не прыйдзе, не паўторыцца. Не паўторыцца ні Воўціна, ні тое, як дзеда Дзям'яна запраглі ў аглоблі, замест коніка, і бізунамі паперлі па княжборскай вуліцы.

Але тлумачэнне ўсяму гэтаму жахліваму было інакшае і зусім простае. Вясной над хатаю дзеда Дзям'яна стаяла ўжо не балотца, а сапраўднае балота, нечага і сумнявацца было: вада затапіла гарод, падышла пад прызбу і прасілася цяпер ужо ў хату. I, каб прайсці па падворку, па чырвонай той вадзе, прыйшлося пакласці дошкі. Але і на гэты раз пад хатаю дзеда Дзям'яна балота пратрымалася нядоўга, як і з дубняку, збегла за адну ноч, пакінуўшы пасля сябе глыбокую нару, дзірку, дзе некалі, як гаварыў дзед Дзям'ян, стаяла копанка.

— У Кіеў пайшло наша балота,— сказаў унуку дзед Дзям'ян.— У Кіева-Пячорскую лаўру.

— У манастыр, дзед, святым пакланіцца.

— Мо і пакланіцца. А табе ўсё смех. Казаў жа я, што тут ход старадаўні, падземны. Ад Турава і да Кіева, дзед мой перадаваў яшчэ мне, прыціснулі рускіх людзей ворагі, яны і пракапалі той ход. Русь наша і выстаяла, таму што і пад зямлёю хады былі.

— Чаму ж гэта ніхто не ведаў, не патрапіў на гэты ход раней?

— А не прыспеў яшчэ час адкрывацца яму, не прабіла яшчэ гадзіна.

— Які час, дзед, якая гадзіна?

— Такая, каб карыстацца тым ходам. Вось заспяваюць зноў стрэлы, заржуць чужыя коні, жоўтым зробіцца наша чырвонае сонейка, тады зноў і адчыніцца людзям падземны ход.

— З Турава, з Турава-Пінскага княства ў княства Кіеўскае.

— Няхай так, няхай з княства. А ты не верыш мне, дык скажы мне, куды на вачах тваіх дзелася вада.

— У Кіеў найшла, у Кіева-Пячорскую лаўру.

— Во, і я ад цябе хоць раз ды праўды дачакаўся. I маўчы, нікому пра гэта ведаць не трэба.

Мацвей маўчаў, тлумачэнне таму, куды знікла чырвоная вада, дзед Дзям'ян прыдумаў прыгожае, але толькі пайшла яна мо і падземным старажытным ходам, а хутчэй за ўсё свежапраточаным зусім не ў Кіеў. Яна выйшла на паверхню ўжо на наступны дзень, і не так ужо і далёка ад Княжбора; прыйшла і ўлілася ў рыбгасныя копанкі. I з'яўленне яе там выклікала сапраўдны перапалох, лепш было б на самай справе бегчы той вадзе да Кіева-Пячорскай лаўры, усё было б шыта-крыта. У Княжборы завітаў сам дырэктар рыбгаса Карп Карпавіч Бобрык. Хаця яны і лічыліся суседзямі, Мацвей не бачыў яго ўжо больш года, з той пары, як дапамагаў яму з сажалкамі. Бобрык жыў у сваім рыбгасе наводшыбе, у дамку, што стаяў у засені старых і гонкіх хвой. Ён больш прывык да таго, каб усе — ад далёкага і вялікага начальства да апошняга селяніна — ездзілі звярталіся да яго. Да рыбгаса, гаварылі, ён сам хадзіў у вялікім начальстве, нават ці не міністрам быў, але збег з шумнага Мінска пад ціхія палескія хвоі. Гэтыя хвоі, бясспрэчна, пайшлі на карысць Бобрыку, было яму ўжо далёка за шэсцьдзесят, але выглядаў ён, хоць і быў вельмі поўны, гадоў на пяцьдзесят, не больш.

— Аэрадром, чуў, Карп Карпавіч, уласны будуецца ў рыбгасе. Хутка, гавораць, на Рыо-дэ-Жанейра маршрут адкрыеце,— за пытаннем і жартам Мацвей паспрабаваў схаваць здзіўленне, не чакаў ён Бобрыка ў госці да сябе.

— Не ўласны, у рыбгасе, значыць, рыбгасны. I не будую ўжо.

— Сродкаў, тэхнікі, рабочых рук не хапае?

— Усяго хапае, а разумнікаў дык і залішне. Век адукацыі, кожны што-небудзь каму-небудзь ды ніша... Прыкрылі мяне.

— I добра зрабілі. Навошта вам аэрадром?

— А калі ўсё ёсць, то аэрадром свой якраз і не пашкодзіць.

— Ай, Карп Карпавіч, на рыбу і па карпы да вас, асабліва капчоныя, і пешшу адкуль хочаце прыджгаюць.

Але дырэктар рыбгаса быў не ў настроі слухаць ад Мацвея гэтыя паблажлівыя словы. Напорысты і ўпэўнены і крыху, а мо і не крыху, добра-такі пахабны, ён амаль што сілаю зацягнуў Мацвея ў газік і, сам за рулём, пакіраваў да рыбгаса, да тых самых сажалак, пад якія вымаў зямлю Мацвей. Першымі каля гэтых сажалак іх віталі чайкі. I колькі іх там вілося над гэтымі сажалкамі, і як яны крычалі, біліся над вадою, кідаліся ў ваду, глытаючы на ляту малявак, можна было толькі здзіўляцца. Але Мацвея гэта не здзівіла, здаецца, ён выглядаў панура і прыгнечана, азімыя каля сажалак, што яшчэ не так даўно абяцалі ўрадзіць, як і ў мінулым годзе, прапалі, лічы, цалкам, вымаклі. I ён глядзеў больш туды, назад, дзе засталіся гэтыя яго знішчаныя азімыя, чым на сажалкі і чаек затое Карп Карпавіч не адрываў вачэй. Набраклі па твары яго старэчыя маршчыны, шарэлі і мяшочкамі авісалі шчокі, ён і ростам, здаецца, паменеў, быў ужо не такі мажны і самавіты, пачаў горбіцца.

— Што з вамі, Карп Карпавіч? — нават крыху спалохаўся Роўда.

— Гэта цябе трэба спытаць, што ты зрабіў са мной. Па свеце пусціў, у старцы мяне загнаў.

— Што вы гаворыце, якія старцы... Наадварот, Карп Карпавіч, гэта мне ў вас трэба спытаць, што вы зрабілі з маімі азімымі?

— У галаве мне твае азімыя?

— Як, вы ж згубілі іх, хлеб знішчылі.

— А ты мне рыбу знішчыў.

— А мне ваша рыба ў галаве чорцяе бяры. Без рыбы пражывём, а вось без хлеба.

— Хто без хлеба, а хто без рыбы... Мне не за хлеб, а за рыбу штаны здымаць будуць. А ты мяне на два гады падсёк. Ты бачыш, вада якая ў сажалцы, чырвоная, што кроў. Гэта мая кроў. Дваццаць міліграмаў жалеза на літр вады. Металургічны камбінат можна будаваць... Не больш як нуль цэлых пяць дзесятых гэтага жалеза ў вадзе дапушчальна Нуль цэлых пяць дзесятых.

— У мяне жалеза нуль цэлых і нуль дзесятых, чаравікі і тыя без цвікоў, на клеі, а гузікі тры — дык яны з алюмінію.

— Я цябе не для жартаў тваіх сюды прыцёг.

— А я і не жартую. Я ж вам гэтыя сажалкі рыхтаваў, Карп Карпавіч, а вы мяне так падсеклі.

— Ты сам са сваёй меліярацыяй і мяне і сябе над корань. З балот асушаных — з тарфянікаў жалеза. Парушана геалагічная раўнавага.

— А хто ўмольваў мяне парушаць гэтую раўнавагу?

— Вось што, міленькі мой Мацвейка, назад ты пойдзеш пешкі, каб быў час аб усім падумаць. Спрачацца я з табою не буду, малады ты яшчэ з Карпам Карпавічам спрачацца. Я прывёз цябе сюды наказаць і папярэдзіць, :каб ты не здзіўляўся нашаму іску. Іск гэты, грошы твае — плюнуць і расцерці. Мне апраўданне трэба і сёлета, і за будучы год. Не будзе рыбы — будзе акт. Зразумеў? А цяпер - ідзі, тут напрамкі якіх-небудзь дванаццаць кіламетраў.

— Гэта не аргумент.

— Ідзі, аргумент,— Карп Карпавіч зноў набыў маладосць, і мажнасць, і ўпэўненасць,— ідзі і памятай яшчэ аб адным: вады з майго возера я табе больш не дам. Ні кроплі не дам. Калі ёсць жаданне, можаш прайсці яшчэ дванаццаць кіламетраў і ўпэўніцца сам, там якраз будуць заканчваць, забіваць засаўкі па шлюзах каля канала.

— Гэта ж самаўпраўства.

— Згодзен, Мацвей.

— Вы... Вы парадокс.

— Я парадокс, Мацвей. Я стары і біты, цёрты, Мацвей, парадокс. Але гэты стары парадокс, Мацвей, ужо, лічы, пятнаццаць гадоў запар трымае пераходны сцяг вобласці.

— Трымаў. Можаце лічыць, што больш яго ў вас няма. Вайна дык вайна.

— Будзем ваяваць, што зробіш, калі ты мірам не хочаш зразумець мяне. Паваюем.

І гэта было сапраўдным абвяшчэннем вайны. I ў таго і ў другога міру заставаўся адзіны толькі тыдзень. Ён скончыўся — і загрымелі выбухі. Мацвей пачаў бурыць пабудаванае ім жа. А цяпер ён быў рады, што да хаты дванаццаць кіламетраў. I кожны кіламетр з гэтых дванаццаці ён будзе адзін, можа расслабіцца, аддацца журбе, што, як воўчая ягада, крушына, спела, палівалася і злавалася ў ім, таму што ён аніяк не мог жыць так, як хацеў бы. Не мог жыць, як жылі Махахеі, Барздыкі, той жа Карп Карпавіч Бобрык. Здарылася няшчасце ў Бобрыка — ён адразу ж пераклаў тое няшчасце на чужыя плечы. А ў Мацвея так не атрымлівалася. Усё сваё — і добрае і благое — нёс сам. Жыў і ішоў па жыцці і ніяк не мог выбіцца па свой круг. Пачынаў кожны раз з нуля, і нуль гэты кожны раз здаваўся яму кругам, тым галоўным, дзеля чаго толькі і варта было жыць, на што не шкада было жыцця, толькі разганяўся ў рай, як адразу чорт за ногі — і ў пекла, і атрымлівалася, што быў ён не па крузе, а па нейкім кружочку ці адгалінаванні нават ад гэтага круга. Нібы ён аднойчы, у якім годзе — невядома, ухапіў паветра, колькі здолеў, ды і не выдыхнуў яго, хадзіў распёрты, стойваючы дыханне, спадзеючыся, што выдыхне, пазбавіцца ад гэтага паветра, калі ўсё ўвойдзе ў сваю каляіну, пабудзе размеранасць і раўнавагу. Але гэтага якраз ніколі і не ставала. Адно набягала на другое, і ён мусіў яшчэ больш прытрымліваць дыханне, жыць напаўздых, недзе пасярэдзіне паміж тым, што адыходзіла і што наставала. I абрысы таго, што адыходзіць і настае, заўсёды былі вельмі размытымі і цьмянымі, жыццё заставалася неадчувальным, і не жыццё, пэўна, а толькі абрысы яго, штрыхпункцір дзён і начэй ад адной справы да другой, ад клопатаў сённяшніх да клопатаў заўтрашніх, якія ніяк не звязаны паміж сабой і паміж тым, што адыходзіла ці то ўжо адышло ў мінулае. А землякі яго жылі зусім інакш, не тоячы дыхання і не ведаючы той абочыны, якая ўвесь час не давала спакою, праследавала яго. Той жа самы Махахей, які пачынаў яшчэ ў пору яго, Мацвея, дзяцінства, конюхам і цяпер як бы завяршаў пачаты ім даўным-даўно круг, вярнуўся зноў да сваіх конікаў. Хаця тых конікаў у Княжборы заставалася раз-два, і ўсё. I была ім адна дарога — на мясакамбінат. Ён, Мацвей, ужо даў каманду адправіць конікаў на мясакамбінат, ніхто іх цяпер за сілу ў разлік не браў і наогул за нешта жывое і карыснае не лічыў. Даручылі іх Барздыку, той і забыўся, і маёўнічалі яны ўсё мінулае лета і восень, лічы, беспрытульна, мясілі пясок на выгане за Княжборам, пакуль не знаходзілася добрая душа і не адганяла іх ад вёскі, з пяску, на траву. Восеншо, ужо не толькі з голаду, але і ад- чаю, пэўна, расканалі капытамі яны бурт з бульбаю, што ваўкі, кінуліся ў шкоду. Вось тады і загадаў ён: конікаў — на мясакамбінат. Але Махахей заступіўся за іх:

— Пакінь, Мацвей, конікаў, што за вёска без конікаў. А Княжбор мо ж то яшчэ вёска. I ён пакінуў іх Махахею, пашкадаваў не столькі коней, колькі таго ж Махахея, згадаў, як праводзіў некалі ноч і сам каля тых жа конікаў, нешта ўсё ж вельмі добрае было ў тых дзіцячых пачах каля цяпельца, нешта чыстае і свежае, хаця і зябкае, нешта адчынялася яму тады ў Княжборы і Махахею, ды так дарэшты і не адчынілася. Пайшоў ён ад Княжбора, коней і конюха Махахея. Здаецца, адным днём кінуў-рынуў усё і пайшоў, паскакаў па Бялянцы, палахлівай кабылцы, дачцэ камандзірскага выязнога жарабца, якога пакінула калгасу воінская часць, што вызваляла Княжбор ад немцаў. Жарабец той акульгавеў, пакуль дайшоў да Княжбора, а пад Княжборам яго яшчэ і куля адзначыла. I хацелі яго ўжо прыстрэліць, але бабы заступіліся: вайна яго хоць і пакалечыла, а ўсё ж ён конік, мужык. I ў аглоблі, і ў плуг можна, усё ж не па сабе ці на карове араць. Кульгавага таго жарабца, што так цвёрда і не стаў на ногі, разадралі потым ваўкі, але ён паспеў усё ж пакінуць патомства — Бялянку. Яе і ўзяў, калі вярнуўся з фронту, пад свой пачатак Цімох Махахей. Ад той Бялянкі павяліся і пайшлі ў Княжборы коні. Да іх і вярнуўся зноў цяпер Махахей. I, заўсёды абкружаны дзецьмі, што невядома адкуль і з'явіліся ў Княжборы, быў шчаслівы, бы сам памаладзеў. I Мацвей, старшыня калгаса, зайздросціў яму, зайздросціў свайму конюху, зайздросціў чалавеку, які стаў конюхам толькі дзякуючы яму, яго літасці. Кожную хвіліну ён мог змяніць гэтую сваю літасць на гнеў, накінуць Махахея без нічога, але той, здавалася, не разумеў гэтага і не думаў аб гэтым. У яго была работа, справа, дзесятак-паўтара карослівых конікаў. I ён услугоўваў гэтым конікам, не прызнаючы над сабою яго, Мацвеевай, улады, ні яго літасці, ні яго гневу. Мацвей спачатку тлумачыў усё гэта простасцю жыцця, яснасцю клопатаў і турбот, іх аднаскіраванасцю. Але цяпер, шыбуючы ад сажалак рыбгаса і сваёй азіміны, разумеў, што гэта не тлумачэнне. Не проста было пражыць і пракарміцца конікам у яго гаспадарцы, у новым Княжборы, як, пэўна, не проста пражыць і пракарміцца кожнай жывой істоце і кожнаму чалавеку, што жыве па зямлі. Куды прасцей памерці, не жыць зусім, зусім нічога не рабіць. Стаяў Княжбор некранутым, і но ўсё было проста ў той яго першастворанай некранутасці. Былі балоты, была вада — вялікая бяда. Вялікая, але не смяртэльная, княжборцы ўжо звыкліся з ёю. Па сапраўднаму нядобра было не княжборцам, а камусьці іншаму, другому ці трэцяму, што жыў далёка ад Княжбора, каму кожны год запазычваў Княжбор, таму што зямля, занятая пад вёскаю балотамі, гуляла. Асушылі балота, і той другі ці трэці атрымаў свой кусок хлеба. Але зрабілася невыносна рыбіне, і не толькі рыбіне, а і самому княжборцу, яму, Мацвею, таксама невыносна. Як жа прымірыць усіх і ці магчыма такое. Ці магчыма, каб было адначасова хораша жабе і буслу, які тую жабу паядае. Дзе і як можна знайсці такую раўнавагу і такое міралюбства. Ці будзе калі-небудзь так па зямлі, і калі ніколі не будзе, дык ці варта наогул жыць на гэтым свеце. Ці будзе яму, Мацвею, на зямлі, якую ён нераніцаваў, так хораша, як хораша Махахею каля яго конікаў. I чаму Махахею каля конікаў хораша, а яму ў крэсле старшыні не надта? Не ў коніках жа справа. А ў чым тады, у чым? Не ў тым жа, што конюху проста, а старшыні ўсё складана. Усе б кінуліся ў конюхі, толькі ж нешта ж не кідаюцца, лезуць у старшыні больш. I конюх, і старшыня — людзі, і зямля, на якой яны жывуць,— адна, адзін яны хлеб спажываюць, адным паветрам дыхаюць. Але конюх сёння вечарам, як і ўчора, як будзе і заўтра, і паслязаўтра, збярэ каля сябе хлапчукоў. Яны прыйдуць да яго ўжо са сваімі аброцямі, таму што аброцяў сёння на кожнага калгаснага коніка ўжо не хапае, зацугляць конікаў, што прыгледзелі сабе загадзя, і з гікам і свістам памчаць па вясковай вуліцы. I Махахей будзе калывацца адзаду іх на сваёй ужо амаль што сляпой Бялянцы, глытаць пыл і ўсміхацца, гледзячы, як заходзіць сонца, на распушаныя хвасты і грывы коней, што скачуць у гэтае барвовае сонца. А яму, Мацвею, наканавана зусім іншая дарога. Яму трэба недзе здабыць толу ці дынаміту, хаця гэта не праблема, гранітны кар'ер побач, і там толькі і чуваць выбух за выбухам. Галоўнае, яму наважыцца на гэты свой выбух. I ён ужо амаль што наважыўся.

А дома чакала яго Надзька. Убралася ва ўсё новае, прычоску навяла «полюби меня с разбега», а стаяла сярод гармідару за гародамі, дзе толькі пазаўчора яшчэ было балота, а цяпер зеўрала пашчу нрамыіна.

— Ты як на вяселле прыйшла запрасіць мяне, Надзюха.— Мацвей паспрабаваў пажартаваць, але адчуў, што жарту не атрымалася, не той настрой быў у яго і ў Надзькі, пэўна, хаця Надзька і мацавалася, спрабавала яму нават усміхнуцца, але вусны ж і выкрылі яе, папаўзлі, задрыжалі.

— На вяселле,— прамовіла яна.— На вясолле, Мацвейка.

— З Васькам?

— Ды не, Мацвей, па паша з табою вяселле,— і азірнулася спалохана, ці не бачыць яе хто, ці не чуе хто яе гэтых слоў. Бачыць іх з суседніх хат, канечне, бачылі, а чуць не чулі. Але Мацвей усё роўна прыцішыў голас:

— Гэтым не жартуюць, Надзька.

— Так табе ўсё гэта толькі жарты, і тое, што я перад табою стаю,— гэта толькі жарт.

— Я сур'ёзна з табою, Надзька.

— Вох, якія вы ўсе сур'ёзныя, крануцца можна. Што, не падыходжу, тавар не падабаецца? — I Надзька задрала галаву, заклала назад рукі, крутнулася, як танцуючы ўсё роўна вакол Мацвея. Ён заплюшчыў вочы, каб не бачыць яе. Мо і па самай справе гэта выйсце: узяць Надзьку і знікнуць адсюль назаўсёды, хай судзяць, абгаворваюць, што яму да чужых языкоў, ён будзе ўжо не адзін і далёка. Мацвей адчуў: яшчэ імгненне — і так яно і здарыцца на выратаванне ці на пагібель яму і Надзьцы. Хутчэй за ўсё - па пагібель, не яму, Надзьцы на пагібель.

— Спыніся, Надзька,— не адплюшчваючы вачэй, умольна прамовіў Мацвей.— Яшчэ хвіліна, і будзе позна, ні ты, пі я не даруем сабе той хвіліны.

— Хвіліна, хвіліна, Мацвей, у цябе толькі і засталася адзіная. Ну, дзяўчына прапаноўвае табе руку і сэрца. Дурны, добры, харошы...

— Хопіць, Надзька...

— Хопіць, Мацвей. Сканала твая хвіліна, ды адплюшчы ты вочы, не бойся, не з'ем я цябе.— Надзька замоўкла, ледзь утрымліваючы слёзы. Перамагла іх, тупнула нагою.— Я перадумала. I не ўгаворвай мяне.

— Не буду, не буду. Ты малайчына, Надзька. Ты добрая, ты лепшая нават за Алену.

— А ты... чаму ты выбраў Алену?

— Таму што ты тады была яшчэ маленькаю... Калі ваша вяселле?

— Ты папракаеш мяне?

— Як я магу цябе папракаць, калі я і сам такі.

— Я люблю яго і...

— Не, Надзя, толькі яго.

— Ага, толькі яго,— ужо не хаваючы слёз, пагадзілася з ім Надзька.— Але вось у апошнюю хвіліну ўжо, калі дамовіліся аб вяселлі, падумала: як гэта так, толькі ён і нікога болей. Толькі Васька па ўсё жыццё. Ты разумееш мяне? А на вяселле прыйдзеш? Вяселле ў нядзелю.

— Разумею, але на вяселле, Надзька, даруй мне, не прыйду.

Але на вяселле яму ўсё ж давялося пайсці, нельга было не пайсці, хаця ён, калі папраўдзе, баяўся ісці. Баяўся і самога вяселля, і сустрэчы на ім з сястрою Надзькі, Аленаю. Упрасілі Барздыкі з Махахеямі. Яны таксама доўга судзілі-радзілі між сабою: быць ці не быць яму на тым вяселлі, спыніліся на тым, што не быць — немагчыма. Што гэта за вяселле, калі па ім няма старшыні калгаса. Больш таго, Барздыкі настоялі, каб не хто-небудзь іншы, а менавіта ён, Мацвей, і выкупляў нявесту ў Махахеяў, на тое яны мелі свой разлік, і пайсці насуперак ім Мацвей не наважыўся, маглі б палічыць яшчэ і за скнару. А Алена на вяселле сястры не прыехала, ведала, што не абмінуць тады сустрэчы з ім, адбілася ад гэтай сустрэчы тэлеграмаю. Яму паказалі тую тэлеграму, каб больш у яго не было аніякіх адгаворак. I ён пагадзіўся быць па вяселлі і выкупляць Надзьку пагадзіўся, каб быць па людзях. У тую нядзелю так трэба было яму.

ЖАЛЕЗНЫ ЧАЛАВЕК

Лесвіца служыла пераходам, спускам з адной вуліцы па другую, а Мацвею здавалася, што ён спускаецца на той свет. З кожным крокам, з кожнаю прыступкаю сціскалася сэрца і вузей рабілася неба пад галавою і патыхала вільгаццю, затхласцю і тленам, няўлоўнымі, перамешанымі пахамі людзей, што прайшлі, прабеглі і праскочылі на машынах тут, у бясконцасці дня, і згубіліся ў каменнай неахопнасці горада, супакоіліся да світання. Але асфальт і трапецыі зямлі з абодвух бакоў ад асфальту ўвабралі і захоўвалі яшчэ ў сабе прысутнасць гэтых людзей, што хапатліва прайшлі тут учора. Іх крокі, уздыхі і думкі. Ліпкі гарадскі дожджык, што пакрапваў звечара і зараз, спрыяў таму, ён прымінаў усё, ад чаго спрабавала пазбавіцца ў начной цішы вуліца, што яна хацела адрыгнуць, каб з усходам сонца і падыходам новага дня аднавіцца і сабой, быць бадзёраю і свежаю, як само сонца. Дожджык не дазваляў ёй гэтага, ён уціскаў, убіваў усё гэта лятучае, едкае, аджытае ўжо, як у сіласную яму, у асфальт і ў зямлю. I Мацвсю здавалася, што ён чуе крокі ўсіх тых людзей, што прайшлі тут даўно ўжо, бачыць іх, пазбаўленых ценяў, іх адзенне і тое, што яны трымаюць у руках. Чуе і бачыць не толькі цені тых, хто праскочыў тут толькі ўчора: «на Немиге снопы стелют головами, молотят цепами булатпыми. На току жизнь кладут, веют душу от тела. Немиги кровавые берега не добром были засеяны, а засеяны костьми русских сынов». Вось гэтае поле, гэтае ворыва і бачыў перад сабою Мацвей. Ён ішоў ужо па Нямізе, ведаў, што недзе тут, закутая ў бетон, б'ецца, дыхае перагарам бензінавых дня і ночы. I веданне гэтае было непрыемным, нешта драпала і скрабло душу, нібы шкло рэзалі перад ім. Рэзалі ўсю ноч, і ўсю ноч сыпалася белая, што пудра, крошка і выскаквалі з-пад таго разца, што ледзяшы, вельмі маленькія асколкі, і былі яны тут тымі ж самымі белымі касцьмі, што некалі засеялі Нямігу. З тых жа касцей, як зноў жа падавалася Мацвею, і выраслі гэтая вуліца і гэтыя дамы на ёй, таму і выглядалі нячыста. Нячыстым, з бразганнем і брынканнем, быў яўна чутны Мацвею даўно звон булата, які змоўкнуў даўно. То званілі начныя познія трамваі, але Мацвей хацеў чуць звон булата і чуў.

Гэта была дзіўная ноч. Ноч, у якую спраўджвалася ўсё, што б ён ні пажадаў, і адначасова — усё і рушылася. Пажадаў трапіць на Нямігу — трапіў, хаця ніколі на ёй не быў і не ведаў, дзе яна знаходзіцца. Але нехта невядомы яму як узяў яго за руку, павёў, скіраваў. Спачатку, праўда, вымусіў яго забыць пра ўсё па свеце, як апусціў яго ў холад і змрок, давёў да небыцця. Ён прыкархнуў, уладкаваўшыся на падаконніку на вакзале. Грэбуючы, моршчыўся, удыхаючы пах хлоркі, плішчыўся тварам, шчакою і носам, у шкло, ловячы праз аконныя шчыліны свежае паветра, а разам з гэтым свежым дыхаў і нясвежым.

I, ачмураны гэтым свежым і нясвежым, вакзальнаю амбрай, непрыкметна ўпадаў у нейкі ідыёцкі стан — напаўжывёлы, напаўчалавека, калі ўсё было напаўявай і напаўтрызненнем, бачыў і не заўважаў бясконцае мужчынскае і жаночае шэсце людзей з прыбіральні ў прыбіральню. Бачыў, як у бяспамяцтве, спачатку чаргу ў прыбіральню, калі гэтую прыбіральню закрылі на перапынак, перападлік ці сангадзіну, а потым і бойку з-за таго, што гадзіна тая была вельмі доўгай. I нехта з вакзальнага люду пачаў ламаць дзверы. Дзверы прыадчыніліся, у шчыліне паказаўся вялізны кулак і, што молат, упаў на галаву таго, каму ўжо было няўсцерп, хто ламаў дзверы. Чалавек той зароў, пацягнуў на сябе дзверы і заскочыў у прыбіральню, там усчалася нейкая валтузня, важдапіна, нешта дзынкнула, упала, бразнула, чмякнулася і лузнула. I міма Мацвея, паловы яго твару, аднаго вока, скіраванага на перон, прамчаў дзяцюк з венікам у адной руцэ і бутэлькаю віна ці гарэлкі — у другой.

Прымроілася ўсё гэта Мацвею ці было па самай справе, ён не мог адказаць сабе з пэўнасцю, таму што хоць і ў дрымоце, але ўсведамляў ён яшчэ сябе. I памятаў: такую бойку ён наглядаў ужо, толькі не тут. I даўно тое было і наўрад ці магло паўтарыцца, толькі, напэўна, так вось, у бяспамяцтве, хаця і бяспамяцтва гэтае было вельмі ж яўным і красамоўным. I ў гэтай прывіднай рэальнасці ён раптам адчуў, што хоча бачыць Алену, што калі не пабачыць яе, то мо і сканае. Вось тут і з'явілася рука, Аленіна рука, выратавальна белая і чыстая, працягнулася да яго з неба, з зоркі нейкай. I ззяла, зіхацела яна, што зорка, свяцілася ласкаваю пяшчотаю, сляпіла вочы беллю зборчатага рукава кофтачкі. Ён пацягнуўся да гэтай рукі, а яна раптам на яго вачах пачала жоўкнуць, і кіпцюры пачалі расці, імгненна зжоўкла і кофтачка. Зжоўкла і знікла, замест яе з'явілася сукно, рукаў вайсковага шыняля, здаецца, трохі і прапалены каля абшлагоў. I рука ў тым абшлагу не была ўжо больш жаночаю, але і мужчынскаю не была, жалезная то была рука, і невядома каму належала яна. Па ўсім, яна доўга праляжала ў зямлі, у торфе, торф быў на ёй, і ржа паела яе. I холадам, што з лядоўні, дыхала ад яе. Рука яшчэ не дакранулася да Мацвея, і ён ужо абліўся ўвесь халодным потам, яго аж калаціла, зуб на зуб не пападаў ад холаду і спалоху. Бачыў ён ужо гэтую руку, ведаў яе прывычкі. Яна прыходзіла ўжо да яго, і таксама ў сне, перад тым як ісці яму ў армію, калі ён быў яшчэ шчаслівы каханнем Алены, жыў у Княжборы разам з дзедам Дзям'янам. Ён і прачнуўся тады, захлынуўшыся ўласным крыкам. Крыкам гэтым пабудзіў і дзеда Дзям'яна. Той доўга распытваў яго, як ды што было ў тым яго сне, доўга маўчаў, гледзячы ў змрок, а потым, калі ўсё вымаўчаў ці пагаварыўся сам з сабою, сказаў і яму:

— Кладзіся і спі спакойна. Больш яна не прыйдзе.

Прыйшла. Кінуўся ад яе, але акно, шкло перашкодзіла яму ўхіліцца. Рука, кашчавая і халодная, што лёд, ухапіла яго і стала гнясці яго, нішчыць холадам. Мацвей не здолеў і варухнуцца, як не меў ён ні рук, ні ног. Ён і не спрабаваў асабліва варушыцца, хоць і былі ў ім яшчэ нейкая моц і дужасць, што, калі б ён намогся, нядоўга, а ўсё ж процістаялі б яны моцы той рукі. А чаго тут будзеш варушыцца, напінацца і высільвацца, ці варта супраціўляцца відавочнаму? Быў жа другі стрэл. Не падманвай сябе, не трэба. Па машыне, па скатах ты стрэліў толькі з аднаго ствала, а другі ствол і стрэл збяры, і свядома збярог. Ты здагадваўся, што гэта ён там, у кабіне, ты чакаў яго. I дачакаўся: як толькі ён скочыў з кабіны, ты і націснуў курок другога ствала. Свядома націснуў, хоць і меў ты ўсведамленне гэтага толькі лічаныя секунды, долі секунды. Але да гэтых доляў секунды ты падрыхтаваў сябе загадзя. Мо яшчэ на вяселлі Ваські Барздыкі і Надзькі, а мо яшчэ і раней, там, у Свілёве, калі ўбачыў іх разам, як гналі яны з Ненене гусей, і табе падабалася ў Надзьцы Алена, таму ты і бегаў усю ноч паміж магазінам і Чортаваю прорвай. I стрэліў ты ў гэтага Ваську Барздыку куды раней, яшчэ як толькі ён прыйшоў да цябе ў вагончык, а табе нечага было яму сказаць, таму што ты як голы быў перад ім. Але табе падпарадкоўваліся іншыя людзі, тэхніка падпарадкоўвалася табе, вось тэхніцы, машынам і людзям, што залежалі ад цябе, ты і загадаў стрэліць па Ваську Барздыку, загадаў знішчыць, зруйнаваць маліннік. Ты ж знішчыў не толькі маліннік, ты ведаў, што нішчыў, хоць у гэтым прызнайся сабе. Вось таму і павінен сёння адбыцца суд над табою. За тое ўсё, а не толькі за стрэл адзіны, за гатоўнасць стрэліць у жыццё і жывое. А тое, што адбылося ноччу,— гэта ўжо дробязь, вынік толькі. Пракуратура закрыла справу. I Шахрай да гэтага не мае ніякага дачынення, хаця і падносіць усё як дабрадзейства сваё. Ну мо і сказаў слова, што тут такога. Тую ноч можна пазначыць табе і птушкаю выратавальнаю, улічыць, што тут маюцца «смягчающие обстоятельства». Ты змагаўся з «захватчыкамі», ты стаміўся ад барацьбы са «сцягачамі», але хто напладзіў гэтых захватчыкаў і сцягачоў, як не ты сам. Сам напладзіў і сам пайшоў распраўляцца з імі, нішчыць іх. I калі ты браў у рукі стрэльбу, хіба ж ты не ведаў, што яна зараджана і страляе? Усё на зямлі страляе, і мёртвы можа забіць жывога. Ты ж зразумеў гэта, зразумеў даўно. Так гэта, усё тут папраўдзе? Усё тут папраўдзе, прызнаў Мацвей, здаючыся холаду, моцы дужай рукі, што ўхапіла яго за глотку. Потым было чорнае забыццё, доўгае ці не, ён нічога не можа сказаць; пасля яго, ці то яшчэ знаходзячыся ў тым забыцці, Мацвей споўз з падаконніка, выйшаў з вакзала і пакрочыў ад яго прэч маўклівымі начнымі вуліцамі, пакуль не выбіўся на адну прамую вуліцу і не патрапіў на горад у горадзе. Але горад, у які ён патрапіў, быў зусім не падобны на той, сапраўдны, рэальны, які быў здаровы і спакойна адпачываў, а гэты ж не спаў і пакутаваў, быў гнойна запалены. У адзіным толькі дамку, праўдзівей кажучы, нават у пограбе, не ведалі пакут, там, дзе сабраліся тыя, што ўжо адмучыліся, ціхія і прасветленыя, што пазбавіліся ўрэшце ад свайго крыжа. Недзе паміж гэтымі, што пакутавалі і ўжо адпакутавалі, знаходзілася і яго Алена. Ён адчуваў яе прысутнасць, таму што нёс у сабе пах яе рукі, што з'явілася яму да лёду і холаду, і гэты пах скіроўваў яго да будынка, у якім знаходзілася Алена. Але ў той будынак ён не паважыўся зайсці, сеў на лаўку каля дзвярэй і загадаў: выйдзі. I Алена выйшла да яго, у той самай, знаёмай ужо яму, батыставай блузцы, што выбівалася з-пад белага халата, у чорнай кароткай спаднічцы. Выйшла, спынілася ў дзвярах:

— Хто, навошта ты з'явіўся? Я не хачу ведаць цябе, ты памёр ужо.

— Я не мог памерці. Княжбор славуты сёстрамі міласэрнымі. Спакон веку княжборскія дзяўчаты сыходзілі ў горад медсёстрамі.

— А хлопцы — у салдатьт.

— А іх нявесты выходзілі замуж за другіх салдат... Таму што іх жаніхі забывалі пра сваіх нявест. Паўгода не абазвацца...

— Я спазніўся толькі на адзін дзень.

— На ўсё жыццё,— сказала Алена. Яна не прыняла яго слоў. Мацвей адчуў гэта па тым, як яна пачала зябка хутацца, захінацца халатам, што не грэў і не мог сагрэць яе. Не змог і ён сагрэць яе сваімі словамі. Алена стаяла перад ім, што каменная, што статуя. I статуя гэтая пачала аддаляцца ад яго, мармур яе шчок пачаў цьмянець і расплывацца. Ён так. і не паспеў добра разгледзець яе твар, ён унікаў яго позірку, як унікаў заўсёды, нават калі цалаваў ён яе, твар Алены заставаўся схаваным ад яго, тварам роднай, але адначасова і незнаёмай яму жанчыны, адкрытым і ясным, здавалася, адрачоным ад усяго, што не датычылася яго і яе. Сябе і сваю Алену, бясхмарнае будучае жыццё бачыў і чытаў ён па яе твары і ў той час цень нейкі, што прабягаў хутка і чорна, як цёк чорнай крыві. I гэты цень імгненна пераўтвараў Алену, яна імгненна рабілася чужою і далёкай, як бы пакідала яго, адыходзіла некуды. І так было не толькі з тварам Алены, але і з тварамі многіх іншых людзей — княжборцаў, якіх ён добра ведаў, і з тварам самога Княжбора. Яны таксама часамі ўпікалі яго, і не толькі цень хаваў іх, яны самі хаваліся, і вельмі надзейна, немагчыма было нічога і згледзець, як на сем замкоў замыкаліся. I калі часам Мацвею шчасціла адамкнуць шэсць з іх, то сёмы, як правіла, заставаўся неадамкнёным, не падыходзілі ні ключы, ні адмычкі.

— Куды ж ты, Алена? Куды ж ты зноў? Я так доўга ішоў да цябе. Я зараз табе ўсё раскажу. Адкрыйся мне толькі, пакажы свой твар. Пакажы мне толькі вочы! — закрычаў ён, разумеючы, што нічога не здольны ні расказаць, ні растлумачыць. I не пабачыць яму твару Алены, раней жа трэба паказаць свой твар, а яго няма, няма, дый годзе, ён у цяні, ён расцёкся ценем. Раней за ўсё трэба растлумачыць ёй свой характар, расказаць ёй усяго сябе, расказаць пра тое ліхаманкавае нецярпенне, што авалодала ім, калі ён служыў апошнія паўгода ў арміі. Ён жа і з-за яе апошнія паўгода, можна сказаць, і не служыў, а бесперастанку, суткамі чысціў бульбу на кухні, мыў падлогу ў казарме і прыбіральні. Жыццё яго тады складвалася і вымяралася толькі колькасцю бульбы, якую ён пачысціў, бясконцаю стужкаю лушпаек, было спрэс адно нецярпенне: вось-вось выйдзе на складзе бульба — і ён пашыбуе дамоў. Але бульбы па складах салдатам было назапашана ўволю, нецярплівасці ў ім таксама не памяншалася. Ён не мог пазбавіцца яе, патраціць яе ні ў арміі, ні потым, калі ўжо звольніўся з арміі і апынуўся замест дому ў Сібіры, а потым у Казахстане, яна гналася за ім і некуды гнала і яго, калі ён скончыў вучобу, пайшоў працаваць, стаў меліяратарам. Ён быў хворы па нецярплівасць, яго не павучылі чаканню, усё карцела скончыць не марудзячы, імгненна, імгненна адслужыць, імгненна пабудаваць плаціну, узняць цаліну, апынуцца каля Алены, імгненна знішчыць балоты, імгненна вывесці калгас у лік перадавых, не аглядваючыся і назаўсёды імгненна пазбавіцца ад захватчыкаў, сцягачоў, і не толькі ад іх — ад усяго, што здавалася яму непатрэбным, недарэчным, што толькі блыталася пад нагамі,— ад Барздык, Махахеяў, Шчуроў, Ненене. Імгпенна перарабіць іх і толькі тады дазволіць сабе перадыхнуць і азірнуцца. Але перадышкі не выпадала, адно чаплялася за другое. Усё было ў нейкім ідыёцкім зачапленні шасцерняў, а сам ён, выдавала па тое, быў толькі пяском у гэтых шасцернях, што круціліся і пераціралі яго, прабуксоўвалі з-за яго.

Ён быў хворы і сам быў вінаваты ў гэтай хваробе, бо замоўк, захацеў праверыць Алену, не азваўся па яе крык, а яна ўмольвала яго адгукнуцца. Ён жа не толькі не адгукнуўся, а недзе і ўсцешаны быў, што яна крычыць, думаў, што гэта і ёсць мужчынская цвёрдасць характару, а аказваецца — гэта і была бесхарактарнасць, ён забіў маўчаннем усё, што было між імі. І, забіўшы, застаўся адзін. I цяпер крычаў у адзіноце Алене, ценю яе:

— Сястра, сястра міласэрная мне трэба,— гнаўся за ценем, умольваў яго пусціць у гэты гаючы будынак, у якім спяшалася схавацца Алена. Але Алена стала па парозе і не пусціла яго.

— Тут няма збаўлення. У гэтым корпусе аддзяленне ракавых.— I Алена схавалася за дзвярыма, пастаяла там, каля дзвярэй, аддыхваючыся, сутаргава ўчапіўшыся за ручку, і пабегла па лесвічным маршы на другі паверх.

— Пачакай,— закрычаў ён амаль у адчаі.— У Княжборы быў адзін яшчэ і меліяратар.

— Краіна ганарыцца імі.— Рэха данесла да яго голас Алены. I Мацвей са здзіўленнем выявіў, што гэты цень, гэты голас і рэха і ёсць сам ён, адчуў у сабе мноства іншых жывых і нежывых істот: трактарыста Сюськіна адчуў і вогненнае дыханне яго трактара пачуў, Алену, Шахрая і Жалезнага Чалавека разам з Галоскаю-галасніцаю. I быў ён ужо на Нямізе, каля некалі крывавых яе, а сёння проста ў мазуце берагоў, сам пажадаў апынуцца сярод гэтых берагоў, а трохі яго падагналі тыя, што ажылі ў ім. Яны гаварылі з ім усе разам, і Мацвей гаварыў адразу з усімі імі, разрываўся на голас і шэпт, раставаў у гэтым голасе, крыку і шэпце, у звоне булатных мячоў пасярод даўняй крывавай сечы. I ў яго ўжо ў самога ў руках быў булатны меч, і біўся ён тым мячом папераменна то з самім сабою, то з трактарыстам Сюськіным, то з яго трактарам, то з Шахраем і выгаворваў Шахраю:

— За што ты на мяне з мячом, я ж толькі копія твая, я ж толькі паўтарыў цябе.

I словы гэтыя яго прызначаліся зусім не Шахраю, Мацвей усведамляў гэта, усведамляў, што ўсё вакол яго толькі цені прывідныя, спараджэнні прывіднай ночы, і ўсё, што ён цяпер гаворыць, гаворыць толькі сабе і толькі праўду. Вялікую і страшную праўду, на якую не адважваўся раней, у якой баяўся прызнацца сабе наяве. Ён паўтараў усіх, каго бачыў і з кім сустракаўся, рабіў і жыў. Браў у аднаго прывычку, у другога слоўца, а ў трэцяга і характар. Іншы раз хапаў сябе за руку, за язык, лавіў сябе па крадзеным, саромеўся, баяўся: а раптам ды выкрыюць, здагадаюцца, што ўвесь ён замешаны і ўчынены, злеплены з чужой, крадзенай гліны, і нішто з таго, што мае ён, што ёсць у ім, яму не належыць, усё запазычана, а сваё ці забіта, ці прыхавана ім, каб не выглядаць недарэкам, смешным, каб быць падобным на іншых, не вытыркацца лішне, толькі падобным. Але ніхто - ні сябры і ні ворагі — ні аб чым так і не здагадваліся, а калі здагадваліся, то маўчалі, мо таму і маўчалі, думаў Мацвей, што і сам ён рабіў таксама. Ён жа таксама цягнуўся да непадобных на яго людзей, абвалакваў і дападаў да іх і спальваў гэтае іх непадабенства, розніцу і кідаў. Шукаў новых, каб дапасці да іх і выціснуць усё, што трэба яму ад гэтых новых. Мо так на зямлі было заўсёды: толькі бясконцае паўтарэнне ў тысячах копій і варыянтаў, у самых неймаверных спалучэннях, і таму мала хто быў здольны знайсці і зразумець гэтыя спалучэнні, людзі здаваліся самі сабе кожны раз непаўторнымі і новымі. А на самай справе нічога новага не было, усё тое ж, што і ўчора. Тут Мацвей падыходзіў ужо да нечага страшнага. Падыходзіў і кожны раз спыняўся, баючыся апынуцца за мяжою дазволенага яму, хаця і здавалася, што яму ўсё было дазволена, спаганяў раздражненне і пудлівасць сваю ў працы. Але калі і гнуўся, рабіў, не пакідала яго спакуслівая думка, што ўсё гэта хлусня, быццам кожны чалавек нечаму вучыцца, што кожны чалавек — новы. Ён усё ж копія, паўтарэнне некага іншага, і не заўсёды ўдалая копія, паўтарэнне, вядома ж, копія ёсць копія, таму і з жыцця чалавека кожную хвіліну нешта адыходзіць, накідае яго незваротна ўжо. Так, ён робіцца з кожнаю хвілінаю ўсё больш магутным, але ў той жа час як бы не ўласна ён, не асабіста чалавек робіцца больш магутным, і не толькі за кошт назапашанага ў ім вопыту і бясконцага паўтарэння пакаленняў, не за кошт таго, што яму даравана прыродаю, акружае яго і створана для яго ж і па адных і тых жа законах, на якіх гэтая прырода потым стварыла і яго, а дзякуючы свайму вынаходліваму мозгу, той усёпранікальнай вынаходлівасці, з якой ён кінуўся падпарадкоўваць сабе гэтую прыроду. У той жа прыродзе, у дрэве, рацэ, у бляклым воблаку, як у ім самім, як і ў чалавечай прыродзе, было прыхавапа вельмі ж шмат ужо розных нечаканасцей. Ён стаміўся ад іх, як стаміўся ўжо недзе пазнаваць самога сябе, і таму, развітаўшыся з ілюзіяй стварыць і ўтаймаваць самога сябе, кінуўся тварыць і ўтаймоўваць прыроду, стварыў свой машынны свет, які б падпарадкоўваўся толькі яму і ў якім усё было проста і зразумела, з чаканымі і нават запланаванымі нечаканасцямі, з абмежаваным спалучэннем варыянтаў, якія можна было і ўлічыць. Да ўсяго ж машьна не мела нічога прыхаванага, патаемнага твару, стоенага чалавека — твар і нутро яе былі адчынены ўсім. I ён палюбіў, пакахаў гэты непрыхаваны, створаны ім, нібы богам, твар і лічыў сябе богам, творцам. Ствараў машыну, а яна стварала ўгодлівы, зручны яму свет, не ведаючы боязі перад гэтым светам, не прызнаючы сумненняў і ваганняў, не думаючы пра стрыжнявое, сярэдзіннае, дзе і было сканцэнтравана ўсё зародкавае і ўсё існае, сам дух чалавечы. Чалавек нацкаваў на яго дух машыны, і яна ўварвалася туды і, заведзеная ўжо раз і назаўсёды, не магла спыніцца, патрабавала дзейнасці, не ведала стомы. I сам чалавек, яго дух ужо ўслугоўваў ёй, яна паўтарала чалавека ў горшых яго адбітках, яна паўстала супраць свайго ж творцы, пачала тварыць сама, яна таксама пажадала быць богам, стварала цяпер угодлівага і зручнага ёй уладара. Круг замкнуўся, сышліся канцы. I дарэмна Мацвей спрабаваў вырвацца з яго гэтай ноччу. Ён судзіў гэтай ноччу сябе не толькі сам, але і машына, якую ён запусціў у Княжборы, судзіла яго. Машына набыла голас, яна яе прызнавала ўжо за ім права па самастойнасць, яна не дазваляла яму ні ўзбунтавацца, пі, хаця б часова, не падпарадкавацца. Шахрай знік невядома куды, мо ён таксама трапіў пад гэтую машыну, знік, і толькі чатыры словы засталіся ад яго: «А хто цябе прасіў паўтараць?» Мацвей спачуваў яму, яго горкай долі і паспешліваму заўчаснаму знікненню, таму што ён сапраўды высмактаў Шахрая, засвоіў яго цвёрдасць, непахіснасць, з якімі той ішоў у наступ на балоты, і яшчэ шмат іншага, шахраеўскага, што ён лічыў ужо сваім, што прырасло да яго, як прырастае да цела ўласная скура. Трактар, той самы, на якім некалі Сюськін па яго загаду пераараў маліннік, гнаўся за Мацвеем цяпер, гнаў яго берагам Нямігі, і бераг той быў не такім, якім яго зрабілі сёння людзі, а яшчэ некранутым, старадаўнім, калі не ведалі яшчэ нічога ні пра мазут, пі пра асфальт, ні пра тое, што ў будучым народзіцца трактар. I Мацвею здавалася, што ён таксама яшчэ не нарадзіўся, у сваім стагоддзі і часе не нарадзіўся, а быў увесь у той самай пятніцы. калі яны «с зарания потопташа поганыя пълки пловецкия». I, патапташа тыя полкі, святкуючы перамогу, ён сустрэў ворага куды больш страшнага, чым полаўцы,— жалезнае жаўтавокае страшыдла, дыхаючы агнём і смуродам, пачало пасоўвацца на яго, і нідзе не было ад яго паратунку. Утробна завываючы, яно нідзе не давала яму спакою. «Тяжко ти головы, кроме плечю, злота, телу, кроме головы»,— крычаў ён, уцякаючы ад таго страшыдла ў дзень сённяшні. I тут, сёння, стаялі ў шэраг адзін за адным, невядома кім пастроеныя, усе пакаленні Махахеяў, Роўд-Дзям'янаў і Барздык-Чыгуноў. Ён хацеў прыбіцца да іх, схавацца сярод іх. Але ні Махахеі, ні Барздыкі, ні Роўды не падпусцілі яго да сябе, каменем наперлі яго прэч, хаця сярод Роўд былі і яго бацькі, і сам ён быў. Ён паспеў убачыць сябе, паспеў убачыць, сум і жах, што ахапілі яго і адбіліся па яго дзіцячым твары. Ці не тады гэты сум назаўсёды ўжо апанаваў яго, ці не ёсць гэта сум і журбота па самім сабе, прадчуванне і веданне, што будзе ў яго жыцці такая жахлівая ноч, калі ўвесь свет уляжа, пагоніцца за ім. Веданне невыратаванасці. Таму ні маці, ні бацька не пажадалі прызнаць яго і схаваць яго, уберагчы ад таго страшыдла, што насоўваецца на яго. Маці, праўда, зрабіла крок насустрач яму, ужо распасцерла над ім і рукі, але бацька схапіў яе за рукі і не дазволіў дакрануцца ёй да сына. Ён быў такі, якім Мацвей бачыў апошні раз, перад тым, як бацьку было наканавана пайсці ў Чортаву прорву, паўтарыць долю і лёс мужыка старой Махахеіхі, кінуцца ў прорву, каб выратаваць карову і патануць разам з той каровай: апрануты яшчэ ў вайсковае, не справіўшы яшчэ нічога цывільнага, не стрэсшы яшчэ з плеч вайну. Вайна была і ў яго вачах. Чаканне заканчэння вайны, таго дня, калі ўсё ж вернецца з фронту муж, было і ў вачах маці, здавалася, што яна толькі-толькі адсядзела ноч каля акенца, усю ноч углядалася ў дарогу, а цяпер апранецца і пачне жыць удзень дзеля яго, дзеля сына. Проставалосая, у сарочцы з кужалю, у той самай сарочцы, у якой яна была ў тую вераб'іную ноч, калі пайшла да свайго чалавека, ахутаўшы яго, напалоханага бліскавіцамі і громам, адрачоным бляскам яе ашклянелых і, здаецца, чужых вачэй, коўдраю. «Іду, Антоне, іду...» I пайшла з гэтым шэптам у ноч і навальніцу назаўсёды, на апошняе і вечнае ўжо спатканне са сваім чалавекам.

— Я сын ваш,— сказаў ён гнеўна, разумеючы, што ад бацькоў яму сёння нечага чакаць падтрымкі.

Маці прыгнечана маўчала.

— А дзе магіла наша? — таксама гнеўна спытаў яго бацька. Нам няма дзе і прылегчы, адпачыць няма дзе і на тым свеце.

Але ж і ў Чортавай прорве ніхто больш не патоне і не захлынецца,— адказаў ён бацьку. Няма больш Чортавай прорвы.

— Няма больш і сына ў нас,— і заламіла рукі, загаласіла Галоскаю-галасніцю, пачуўшы гэтыя словы ад свайго чалавека, маці. I Мацвей замёр, уражаны гэтым яе галашэннем. Ён зразумеў, хто блукае і галосіць Галоскаю ўначы каля Княжбора і па кім тая Галоска галосіць, чыю правіну загладжвае яна, спрыяючы так людзям, лечачы іх дзяцей. Зразумеў і сам кінуўся прэч, насустрач жаўтавокаму страшыдлу. Але страшыдла ўжо не было, замест яго стаяў і чакаў Мацвея Жалезны Чалавек.

— Ты ж у Княжборы павінен зараз знаходзіцца,— сказаў яму Мацвей, бы яны былі даўно ўжо знаёмыя, ледзь не сябрамі былі.

— А я паўсюдна,— адказаў яму Жалезны Чалавек.— Ты зірні, паглядзі на мяне больш уважліва.

Мацвей паслухаўся, прыгледзеўся да Жалезнага Чалавека і пачаў паволі адступаць.

— Куды, куды? — скрыпуча пасміхнуўся Жалезны Чалавек.— Куды ты ад сябе дзенешся?

— Не, не можа быць, такога не можа быць,— адмаўляўся верыць сваім вачам Мацвей.

— Не можа быць і не будзе, канечне, калі ты жывеш без таямніцы, цуду і аўтарытэту,— усё такім жа скрыпучым механічным голасам працягваў здзекавацца з яго Жалезны Чалавек, сам жа ён, Мацвей, і не будучы і былы, а такі ж, якім быў ён зараз.

— Ты ж сам пажадаў, каб без цуду, таямніцы і аўтарытэту, вось перад табой і расчынілася ўсё. Дазволілася ўсё пабачыць і спазнаць.

— Я ж зусім не гэтага жадаў, хутчэй за ўсё меў на ўвазе зусім іншае, толькі не гэта.

— Ведаю,— запэўніў яго Жалезны Чалавек,— здагадваюся, хаця ты і хаваўся ад мяне, а больш ад самога сябе хаваўся. Хаваў душу, твар свой ад самога сябе, ад самага блізкага сабе чалавека, таму і няма каля цябе такога чалавека, няма. Але я пакажу табе твой твар.

— Не трэба.

— Трэба! Не паяднана высокае ў чалавеку з будзённым.

— Ты лжэш!

— Гэта ты лжэш! Нават тут, нават сёння, найвышэйшаму суду лжэш. Высока ўзнёсся, вышэй Шахрая нават. Ды што Шахрай... Ніякіх законаў, ніякіх межаў не прызнаеш. У чалавекаў ужо, кажуць, пастрэльваць пачаў, дынамітам забаўляешся...

— Няпраўда, я не забаўляюся. Не забаўка то была, і не сабе ж я рупіў.

— А каму?

— Вось ім,— Мацвей паказаў па шарэнгі Махахеяў, Барздык, Роўд, што ўсё яшчэ стаялі непадалёку ад іх.

Яны ж толькі што адказалі табе, трэба гэта ім ці не. Маці твая і бацька адказалі.

— Яны не ведаюць і не могуць яшчэ ведаць адказу. Адказаць могуць толькі жывыя, што ядуць хлеб, які даў я ім, дзеля якога выракся самога сябе, не пашкадаваў і сябе.

— За гэта якраз яны і судзяць цябе, таму што, выракаючыся сябе, ты здрадзіў, выракся і іх. I так кожны раз, выракаючыся нечага, ты выракаўся былога і пачынаў класці паклоны новаму, хлусіў, падманваў сам сябе. А калі пераадолеў у гэтым падмане сябе, угаварыў сваё сумленне, заспакоены, пачаў падманваць усіх іншых, усіх запар. I зараз ты стаіш на хлусні, на лжы.

— Не, на зямлі. I трывала, дзвюма нагамі.

— Зірні пад ногі сабе.

Ён стаяў на тым самым страшыдлу, трактары з жоўтымі фарамі, які ганяўся за ім. Трактар рабіў, але матор яго быў нібы загнаны, соп ціха і стомлена.

— Ён жа праг мяне задушыць, ён жа колькі ўжо стагоддзяў ганяецца за мною і дыхнуць не дае мне.

— Не ён цябе, а ты яго заганяў. Канечне, вельмі выгадна і зручна ўсё зваліць на яго. Ён не апратэстуе, любую тваю правіну возьме на сябе. Але навошта тады ты, навошта? Ты ж нарадзіў яго, каб вызваліць рукі, а не душу. I няхай машына застанецца машынай, а чалавек чалавекам. I кожны адказвае за сваё: машына — за машыннае, чалавек — за чалавечае. А ты ж чалавечае перакладваеш на машыну, душу ёй сваю прыпісаць хочаш, грахі ўсе свае ўскладаеш на машыну, хаця быў і застаешся ты не толькі разам з ёю, але і над ёю. I табе за яе адказваць, а не ёй за цябе, таму як ты паперад яе на зямлі з'явіўся. Ты ўзяў зямлю ў першароднасці і квецені і без смецця і паскудства. Чыстымі былі туманы, вольнымі птушкі, пладзіліся жывёлы твае, пладаносілі дрэвы, яшчэ Княжбор дастаўся табе ў першароднасці і першастворанасці лясоў, рэк і крыніц, верхавых і нізавых балот, але ты кінуўся, улёг перарабляць яго, муляла вока табе першастворанасць, крануў ты неруш, крануў і сябе. I цяпер ужо тваё ўласнае дзіця, машына, створаная табой жа, і шкодзіць табе ж. Хутка ты сам сабе будзеш шкодзіць, ужо шкодзіш, ужо лішні сам сабе, імкнешся пераступіць і цераз сябе. Але я табе не дазваляю, не даю. I тваё шчасце, што ў цябе ёсць я, што пакуль яшчэ існую.

— А ты і на самай справе існуеш? Цябе можна і крануць, і памацаць можна?

— Памацай,— дазволіў Жалезны Чалавек. Мацвей пацягнуўся да з'едзенага ржою, як воспай набітага твару свайго жалезнага двайніка, але хапіў толькі дрыжанне паветра і рогат пачуў:

— Памацаеш, скажаш і мне...

Мацвей ачомаўся, агледзеўся. Ноч была, і ён знаходзіўся ўжо не на вакзале, але і не на Нямізе, а ў нейкім асветленым ліхтарамі скверы, і да анямення пальцаў сціскаў чыгунную ножку ад лаўкі, на якой ляжаў, звесіўшы ногі долу. На лаўцы, што стаяла насупраць яго, таксама быў нехта жывы, і не адзін. I там, падобна на тое, таксама ішло мацанне, але ўжо не прывіднае і не жалезнае, а жывога хтосьці абмацваў. Ён не спяшаўся падымацца, перашкаджаць таму сапраўднаму мацанню, стаіўся і, здаецца, зноў абеспрытомнеў, толькі ўжо без трызнення, але і без размежавання сну і бадзёрасці, без выразных межаў паміж яваю і наплывамі туману. Ён бы плаваў у тым тумане, спрабаваў разабрацца, што гэта з ім адбываецца, як ён апынуўся ў гэтым скверы, ці сапраўды хадзіў ён да Алены і бачыў, гаварыў з ёю, ці гэта зноў толькі трызненне. I часам усё здавалася толькі трызненнем, а часам — не: бачыў ён яе, гаварыў з ёю. Наогул ці была ў яго Алена, хто яна такая. Ці не сон гэта, толькі жаданне мець нешта дарагое і светлае, сонечны праменьчык, за які можна было ўчапіцца, і ён бы не надламіўся, вытрымаў яго. Да гэтага праменьчыка, светлага і чыстага, ёгі, Мацвей, усё жыццё і імкнуўся, таму і прыдумаў Алену, а на самай справе ніхто ўжо не здольны выратаваць яго, няма і не было ніякай Алены... Няма і не было... I тут ён зноў убачыў перад сабой грозную руку, палец, які ківаў яму: сумнявацца сумнявайся, але не выракайся ад самога сябе, таму што пасля гэтага няма ўжо нічога, ёсць, ёсць Алена. «Ёсць, ёсць Алена»,- пераконваў сябе :і Мацвей і аднолькава дзякаваў невядома каму, што Алена з'явілася яму ў сне, і таму, хто дазволіў пабачыцца з Аленай на самай справе. Адно, што ён не мог ніяк ні зразумець, ні асэнсаваць, ні калі знаходзіўся і ў разрэджанай прывіднай зыбкасці забыцця, ні калі цалкам на хвіліну-другую пазбаўляўся гэтага забыцця: як і чаму ён апынуўся на Нямізе. Ён жа і думаць не думаў аб ёй, ніколі не меў яе і ў галаве, не ведаў нават, здаецца, што Няміга тая самая цячэ па Мінску. І Мацвей пакутаваў, што хутка ўжо будзе світаць і ён сустракае гэтае світанне вельмі ж вінаваты: страляў ён усё ж у Ваську Барздыку. Хацеў ці не хацеў, то справа дзесятая, стрэліў, вось што галоўнае. А таму лепш было б, каб гэта ўжо і не развіднела, хай бы ён ужо назаўсёды застаўся ў гэтым змрочным скверы і ніколі больш не паказваўся на святло, на вочы людзям, таму што, калі прыйдзе дзень, ён яшчэ доўга не наважыцца паглядзець у вочы людзям, трэба нешта зрабіць, мо нават і ахвяраваць нечым, а чым — ён і сам не ведаў, каб глядзець людзям у вочы. Хоць сам ідзі да пракурора і прасіся, каб зноў падняў тую справу і завёў на яго. Шахрай думае, што ён баіцца адказнасці, і таму прыбег да яго. Не гэтага ён баіцца, а самога сябе, таго канчатковага тупіка, у які загнаў сябе, загнаў і галавы не прыкладзе, як з яго выйсці. А выходзіць трэба было. Ён загнаў, закаваў сябе і сваё сумленне ў браню і адчуваў, што адзін ён не здольны вызваліцца ад той брані. I на ўсім белым свеце ёсць толькі адзіны чалавек, які мае сілы дапамагчы яму. Але да таго чалавека шлях заказаны. Але ж, з другога боку, хіба не дзеля гэтага ён і ехаў сюды, каб хоць на адлегласці адчуць яе. Толькі яна сама сказала, што ён, Мацвей, памёр для яе. А мо ён і па самой справе памёр. I, вырашаючы для сябе, жывы ён яшчэ ці ўжо не, і ніяк не наважваючыся прызнаць, што ўсё ж такі жывы, вымусіў сябе заснуць, і заснуць моцна, як спяць дзеці на світанні.

I прачнуўся ён, калі ўжо ўзышло сонца, з усмешкаю на вуснах, як прачынаюцца толькі дзеці.

Пачыналася раніца новага гарадскога дня. I была яна, як і вясковая, ружовашчокаю, толькі вельмі ж ужо гучнаю. Ручаямі і рэкамі наплывалі, хапатліва цяклі людзі, выбухалі вясёлым смехам дзяўчаты, прыкурваючы на хаду, тэпалі мужчыны. А Мацвей сядзеў на лаўцы, пазіраў то на ружовы раніцаю танк, што стаяў на п'едэстале, то на будынкі, што стаялі за ім. Ва ўздыбленым танку было нешта ад каня, што прыпынілі па поўным скаку, здавалася, танк гэты вось-вось сарвецца з свайго месца, зараве, загрукае ўсімі сваімі маторамі. Мо ён грукацеў і ноччу, спрабуючы сысці з п'едэстала, мо ён гэты танк і прыпяў за трактар, кружыў каля яго і нідзе больш і не быў. Уночы ён здаваўся Мацвею страшным, а цяпер, наадварот, было ў ім нешта вельмі добрае, толькі трохі сумнае. Па алеі, апырскаўшы Мацвея, праехала палівальная машына. I адразу ж за плячыма ён пачуў, як джаліць і свішча ў траве каса. Касіў маладую траву хлопец, таксама малады, і нечым няўлоўна ён быў падобны на Брытана. Быў ён і апрануты таксама, як апранаўся Брытан: у джынсах, падпяразаных шырокаю папругаю з мноствам белых заклёпак, у стракатай каўбойцы, і патлаты быў, як той Брытан. Але за затое касіў Брытан, упраўляўся з касою дай бог кожнаму, а гэты каўбой касіць не ўмеў, то садзіў касу на пяту, то дзёўб носікам яе зямлю. I ў людской плыні, што віравала перад Мацвеем, утварыўся раптам нейкі затор, збой нейкі намеціўся. Жанчыны як ішлі, так, не збаўляючы кроку, і працягвалі ісці, а з мужчынамі раптам нешта сталася, як некуды было ім больш спяшацца, забылі яны пра ўсе свае неадкладныя справы, вытворчасць сваю, пранікліся цікавасцю і ўвагаю да гэтага спракавечнага вясковага занятку. Прыпыніўся, залыпаў вачыма, сочачы за ўзмахамі касы, спачатку адзін дзядзька, потым другі. I вось ужо гурт мужыкоў стаіць на асфальце, і вось ужо адзін з іх, адзеннем і паставаю мэнээс, не можа больш трываць, кідаецца да каўбоя. Гарадскі з галавы да пят, а косіць спраўна, і калі каса ў яго руках, то і ён ужо не выдае малодшым навуковым супрацоўнікам, барада ў хлопца вясковая, дзедава, і губы — што подмазка ў маці. Цягне з яго рук касу дзядок, добра ўжо зношаны, з шарамыжнікаў, відно, што за бутэлькамі каля магазінаў і ў парках палююць. Не пахмяліўся, відно, яшчэ, а бадзёры і настырны:

— Дазволь і мне.

— Па чарзе, па чарзе, усім трэба, бацька.

— Я першы,— гэта дзядок.

— А вось камандзіраў нам зусім не трэба. Камандзірам буду я,— гэта той, што патрабуе, каб па чарзе.

Мацвей не вытрымлівае, спяшаецца да тых, што прагнуць памахаць касою:

— Хлопцы, мужыкі, давайце да мяне ў калгас!

— А дзе твой калгас?

— Ды побач, кіламетраў дзвесце.

— Дуем, хлопцы,— гэта той, што адкасіў ужо, але яшчэ не адышоў ад касьбы, малодшы павуковы супрацоўнік.

— Дуем, дуем, кожнаму па персанальнай трактарнай касілцы.

— Хе-хе-хе,— паляўнічы за бутэлькамі. - А конікі, го- го, на кілбасу ўжо звёў? Ёсць конікі?

— Ёсць і конікі, дуем да мяне ў калгас.

— Дуем, хлопцы, збірайцеся.

— Э-э, прападай мая чарэшня, збірайся...

Вакол Мацвея ўжо натоўп, адны косяць, перашкаджаюць касіць, цягнуцца да касы, а нехта цікавіцца:

— Што ета, дзеткі, даюць?

— Напраўленне ў калгас па работу даюць, бабуля, печ табе персанальную вёска дае.

I нікога ўжо каля яго. Няўмела падзёўбвае траўку гарадскою коскаю-сямёрачкай каўбой, ды дзядок як прыкіпеў да Мацвея, тыцкае пальцам у блакнот:

— Пішы: Боўдзіла... цьфу па язык мой... Лапуста Фёдар Ягоравіч...

— Ідзі, ідзі, гуляй, дзед, пакуль крамы пачнуць працаваць.— Мацвей хавае блакнот, але дзед не адыходзіць ад яго.

— Я спецыяліст, я слесар самага высокага разраду... часова працанеўладкаваны. I пячнік, і токар, і цясляр, і сантэхнік, а цяпер...

— Не ведаю, як цяпер, прабач, дзед, а раней такія спецыялісты на кожным кутку пад плотам сядзелі і шапку перад сабой трымалі. Раней ім падавалі., а цяпер па самаабслугоўванне перайшлі, бутэлькі збіраюць, таму як звяліся і жабракі, і тыя, хто спачуваў, падаваў ім.

— Навошта ты так? Навошта ты мяне так крыўдзіш?

— Навошта? У мяне такіх спецыялістаў у вёсцы — парай, каму б пазычыць, прыплачу.

— Ведаю, усюды такіх, як я, хапае. А ўсё ж не гані мяне, не выракайся. Запойны я, гэта так, а рукі — залатыя. Не хвалячыся кажу табе. Калі цвярозыя гэтыя рукі, няма на свеце нічога, каб яны не здолелі зрабіць, хоць чорта, хоць касмічны карабель. Вазьмі, прападаю я, прападу. Хачу ў вёску. Вясковы я ёсць і застануся. Мо і прычына ўся ў тым, што не магу забыць сваёй вёскі... Могілкі там былі, каля самае нашае хаты. I на могілках дрэвы, кветкі...

Мацвей слухаў дзеда і шкадаваў ужо яго, нешта сугучнае яму і яго настрою чуў ён у словах гэтага апошняга п'янчужкі і забулдыгі. Ён і сам падобны быў на яго, хаця і не запіваў, але сёння — бы з пахмелля. Пахмелля на ўсё жыццё. I хто ведае, ці працягне хто яму руку, што пакладзе ў руку, калі ён вось так, як гэты дзядок, працягне яе. I, каб не дастаўся яму камень, ён наважыўся ўзяць гэтага Лапусту-капусту, пашкадаваў яго, каб нехта потым пашкадаваў і яго.

— Бяру,— сказаў ён.— Бяру, чорт цябе бяры.— Па абяцаў цвёрда, але да канца не верыў, што ўсё гэта сур’ёзна. Толькі Лапуста ў гэты шматпакутны для Мацвея дзень ні на крок не адыходзіў ад яго. I з таго дня ім было наканавана ісці разам да самага апошняга. А пакуль яны разам паснедалі ў «Бульбянай», якая толькі што к гэтаму часу адкрылася. I дазволілі сабе толькі піва, хаця Лапуста даволі выразна пазіраў увесь час на стойку, за якой было нешта і куды больш моцнае за піва. Снедалі па-сабачы, стоячы, таму што крэслаў у зале амаль не было. Касірка супакоіла, што крэслы ўвогуле ёсць і хапае іх на ўсіх, але сёння, во зараз, у «Бульбянай» якраз прафсаюзны сход, культуру абслугоўвання абмяркоўваюць, і крэслы пайшлі на сход. Лапуста быў забурчаў: «як гэта такое ды на сухую вытрываць толькі», але Мацвей не абазваўся на яго буркатню, спяшаўся хутчэй даскрэбці, што там было ў гаршчэчку, і бегчы. Не вельмі акрэслены, але ўсё ж меў ён нейкі план, што рабіць яму далей сёння. Ён баяўся сам гэтага плана, баяўся даводзіць і вызначыць яго да канца нават у думках, але ведаў, што не адмовіцца і не адступіцца ад таго, што задумаў, з Мінска ён ужо проста так не паедзе. I калі яны паснедалі, ён пацягнуў за сабою Лапусту да таго горада ў горадзе, да знаёмай ужо яму будыніны, дзе ён быў уночы ці якая прымроілася яму. Але калі і прымроілася, то надзіва рэальна. I днём, хаця пры іншым ужо асвятленні, была тая будыніна як дзве кроплі вады падобная на тую, якую паведаў ён ноччу. I дзверы былі тыя ж самыя, і адчыняліся яны ўсярэдзіну, і часта адчыняліся, відно, месцам, пазначаны ўжо вельмі былі яны чорнымі мецінамі ўнізе. Аблупленыя, рудыя, хворыя, шматпакутныя дзверы. I сама будыніна з той жа адзнакаю пакуты і хваравітасці. I лаўка сірочая і пустая, тая самая, на якой ужо сядзеў Мацвей, ён мог паклясціся ў гэтым. Ён сеў і зараз на яе, але цяпер ужо не адзін, а разам з Лапустам. Навошта спатрэбіўся менавіта цяпер і менавіта тут гэты Лапуста, ён не ведаў, але адчуваў, што будзе лепей, калі той будзе побач. I больш за ўсё баяўся, што Лапуста не ўседзіць каля яго, таму што сядзець, пэўна, прыйдзецца і доўга, мо да змяркання, а мо нават і да світання. Збяжыць, пакіне яго Лапуста, і ён не вытрымае чакання, пабаіцца застацца адзін. Якарам і апошняй надзеяй яму быў гэты спецыяліст, слесар самага высокага разраду. I Лапуста як разумеў гэта, сядзеў каля яго цярпліва і не надакучаў балбатнёю, ні аб чым не пытаў, нібы яны аб усім дамовіліся загадзя, ведалі, чаго прыйшлі сюды, і было Мацвею ўтульна і спакойна каля маўклівага Лапусты, ён і не прыкмеціў, як і прыдрамаў і ледзь не праспаў усё па свеце. Сама Алена пабудзіла яго.

— Хацела прайсці ўжо і прайшла ўжо, ды шкада стала,— сказала яна проста і без радасці і здзіўлення, нібы яны сапраўды сустрэліся і разышліся ўсяго некалькі гадзін назад. I Мацвей, дзівячыся з сябе, загаварыў з ёю проста, не хвалюючыся і не трапечучы, як успамінаў усё роўна былое і вяртаўся да гэтага былога, якое ніколі не рвалася, а ўвесь час толькі працягвалася.

Мацвей пачаў расказваць Лапусту ўсё пра сябе і пра Алену, бы яны з ім добра ўжо выпілі і Мацвею пад гарэлку цяпер ужо было не сорамна са слязьмі па вачах і з п'янаю шматзначнасцю і шчырасцю расказваць пра ўсё.

— Што ж ты так,— на самай справе захмялеў ад яго шчырасці і захваляваўся Лапуста,— які ж ты мужык пасля гэтага, такую дзеўку ўпусціць. Які дурань калгасам даверыў пасля ўсяго табе кіраваць.

— Даверылі…

— Слухай,— з нейкім зноў жа п'яным натхненнем сказаў Лапуста.— У мяне ёсць ідэя.

— Не трэба.

— Як не трэба? — не зразумеў яго Лапуста, а калі зразумеў, пакрыўдзіўся: — Эх ты, чалавек, два вухі, я не пра тую ідэю, я пра дзеўку тваю. Пакутуе і яна, бачу я, пакутуе. Але яна не з тых, што кіне мужа і пабяжыць за табою. Дык ты яе ўводам, увозам.

— Як гэта, уводам?

— А так вось, у бярэмя ды ў машыну. I ўсё, нікуды не дзенецца. Ну, мо ў суд падасць, пасядзіш, а яна будзе чакаць ужо цябе і дачакаецца.

I яны, вельмі сур'ёзныя, пачалі абмяркоўваць, як гэта: у бярэмя — і ў машыну. Калі б зірнуў і прыслухаўся хто-небудзь да іх гаворкі збоку, наўрад ці даў бы веры, пшто ў «Бульбянай» яны абышліся толькі півам.

ДАЙ ВАДЫ НАПІЦЦА, КАЛОДЗЕЖ

1.

Біў бубен, звінеў, што спелы жытны колас на ветры, ціха падтакваў яму баян, дапамагаў ім гармонік. Нецярпліваю была толькі скрыпка, усё ўскрыквала, ірвалася некуды сысці, выхапіцца з панадворка за абсяг, па не агароджаную плотам далячынь, каб на ўвесь голас выказаць усё, што было на сэрцы ў Сёмкі-скрыпача, а пасля хоць неба раскаліся. Але бубен, баян і гармонік стрымлівалі Сёмку і яго скрыпку. I Сёмку заставалася толькі шчэрыць жоўтыя залатыя зубы і дапамагаць сваёй скрыпцы, далучаць да скрыпкі, да той моцы, што была прыхавана ў смычку, і голас. За бубнам сядзеў сам вясельны Анісім. Ён і вёў музыку, і супярэчыць яму не наважваўся нават Сёмка-цыган, ветурач княжборскага калгаса. Вяселыіы Анісім быў зараз падобны па цыгана больш, чым сам Сёмка, сапраўдны цыган, хаця не было ў Анісіма ні залатых зубоў, ні чорнага жорсткага чуба, ні чорных шалёных цыганскіх вачэй. Быў ён чорны, што грак, і худы, што грак вясной, але жылісты і кучаравы, што калена, на чужых падушках пагубляў Анісім свае русыя валасы. Так казалі маладзіцы і, пэўна ж, ведалі, што казалі: не было ў Анісіма ні сям'і, ні нявесты, ніколі не было. Але затое быў у яго бубен, заўсёды быў, як быццам з бубнам і парадзіўся ён, чаму і прозвішча меў не проста Анісім, а вясельны Анісім. Дабіваліся, даставалі яго Махахеі аднекуль здалёку, з-за рэчкі і далей з-за зямлі і вёсак, што былі ўжо за бетонкаю, на краі свету. Узгадалі аб тым, што нямашака ж бубна, у самую апошнюю хвіліну. А што гэта за вяселле на Палессі без бубна, гэта ж усё роўна што колісь вяселле без папа і вянца. Усім гуртам кінуліся шукаць і адчаяліся ўжо, думалі, што не знойдуць. Звяліся, аказваецца, ужо на Палессі бубны, хоць ты іх з Мінска ці Масквы тэлеграфам выклікай. Там, гавораць, яны яшчэ ёсць, але ідуць за такія грошы — карову можна купіць, бо граюць у ансамблі, а ансамбль той больш за вяселле з'есць і выпіць можа, дый грошы яшчэ лупіць ого-го. Але давялося б Барздыкам з Махахеямі разарыцца і на ансамбль. Яны ўжо згодны былі, ды набегла маладзічка, што некалі ляжала разам з бабаю Ганнай у бальніцы з апендыцытам, расказала пра вясельнага Анісіма.

— I хаты ў яго няма, так ён і яго музыка нарасхват.

— А дзе ж яго лавіць тады? — спытала баба Ганна. Гэтага зарэчная маладзічка не ведала, але параіла папытаць куму, у якой таксама нядаўна было вяселле, дачку выдавала. Кума накіравала Махахея да свата:

Музыка той са сватам яшчэ тры дні ў лазні гасцявалі і разам на новае вяселле падаліся.

Сват быў знаёмы Махахею, аказалася, гэта той самы Ёрш, што пакусаў кабылу. I ён яшчэ не вычхаў тое гасцяванне, і голас яго нават быў яшчэ такі гулкі, як у бубен нехта біў. Гулкім голасам ён і намякнуў Махахею, што справорыць яму музыку, калі на вяселлі ў Махахея знойдзецца месцейка і яму. Вось такім чынам і здабылі Махахеі вясельнага Анісіма, бубен, хаця калгас меў і свой духавы аркестр, дваццаць хлопчыкаў-жаўнерчыкаў, як называла іх баба Ганна з-за іх сіненькіх касцюмчыкаў, аздобленых срэбрам і золатам. Мацвей прапаноўвау гэты духавы аркестр Махахеям, але баба Ганна заўпарцілася:

— Не і не, твае жаўнерчыкі толькі «пу» і «пу» ўсяго .і ўмеюць. А гэта перад начальствам добра, а не на вяселлі. На вяселлі іншае трэба, каб хмелем усё гуло.— I хмелем, дзікім і п'яным, чортам кручаным рассыпаўся бубен. Вясельны Анісім сваю справу ведаў і піць навучыўся, хаця і без меры, але так, каб твару не губляць. I твар яго быў строгі і жорсткі. Не адрываючыся ад свайго інструмента, толькі перакладаючы яго з адной рукі ў другую, прымаў з рукі, што падавала яму, чарку, куляў яе ў бездань на вяселлях выпрабаванай утробы і вёў вяселле ад танца да танца, ад прыпеўкі да прыпеўкі, а сам заставаўся сур'ёзным, засяроджаным, як і маладыя. I княжборцы не вытрымлівалі гэтай сур'ёзнасці. Непахісная Царыца, што век пражыла з падцятымі вуснамі, тут развязала рот:

Мая мамка, сербіянка,

не хадзі на вуліцу...

Біў бубен, пела скрыпка, ходырам хадзіла хата. Але Мацвей разумеў, што гэта ўжо не вяселле, што гэта ўжо не весела, а трывожна ходзіць хата, хтосьці грукае па раме кулаком, але падымацца не спяшаўся. Адзіны толькі чалавек сёння раніцай мог прыбегчы, каб пабіць яму вокны, прыцягнуць яго, Мацвея Роўду, да адказу. Ён, яшчэ нават не зусім прачнуўшыся, спрабаваў адцягнуць сустрэчу з тым чалавекам, наіўна спадзеючыся, што, калі ён спіць, значыць, нічога і не было, і, пакуль ён не прачнецца, ніхто нічога і не патрабуе ад яго, нібы спаць можна было бясконца. Дзед Дзям'ян ледзь раскатурхаў яго. У хаце каля стала сядзеў Махахей і курыў, пазіраў у акно, за якім ужо развіднелася, і смаліў, што паравоз. У Мацвея адлягло ад душы. Гэта быў не той чалавек, сустрэчы з якім ён баяўся. Хаця ў такую рань і Махахей мала чаго добрага мог прынесці.

— Пажар тут у вас ці паводка...

— Горш,— асёк яго Махахей.— Ад вады і яшчэ ёсць усё ж паратунак, а тут навала чорная.

— Чума ці. воспа?

— Сам пабачыш, накінь што, ды пойдзем.— I Мацвей зноў адчуў трывогу ад гэтага спакойнага, але разам з тым і загаднага: «накінь што, ды пойдзем», бы на плаху клікаў і загадваў яму ісці гэтым ранкам Махахей. I Мацвей, апранаючыся, блытаючы рукі і ногі, тужліва прыкідваў, што ж гэта яшчэ магло здарыцца: хлеб гарэў, вада яго тапіла, было балота, стала суша, чаго ж гэта яшчэ трэба чакаць, чаго асцерагацца, калі што з коньмі Махахея, то хоць і дрыжыць за іх Махахей і разумее Мацвей яго, але дарэмна гэта ўзняў ён яго, хай тых коней усіх ваўкі падзяруць. I без іх хапае клопату. А Махахей учора адразу ж з вяселля пайшоў да коней. Мацвей добра ведаў гэта, таму што пакінуў тое вяселле амаль што адначасова з ім.

— Лёнік з хлопцамі коней выганяў учора,— як угадаў Махахей, аб чым думае Мацвей,— Я апасля ўжо да іх падскочыў, і вось...

Мацвей не захацеў удакладняць, што за гэтым яго «вось»: Лёнік той даўся яму ў знакі яшчэ ўчора. У Лёніка, пляменніка Махахея, учора Мацвей выкупляў жаніху Надзьку, і Лёнік ледзь не падсадзіў яго, ледзь не зняславіў перад усёю вёскай. Маладыя сядзелі ў куце на крэслах, на якія быў накінуты поўсцю вонкі авечы кажух — гэта каб нічога не бралі яны з сабою з мінулага, аджытага і каб жылі яны багата і шчасліва, каб усяго ў іх было густа, як поўсці ў аўчыне. I Васька быў ужо і сёння шчаслівы, хаця і не вельмі ўдаваў на маладога, як усё роўна і не пара быў ён у сваім стракатым легкадумным пінжачку Надзьцы, хутчэй за жуліка ўдаваў жаніх, як перашэптваліся старыя. Бацька не дараваў сыну рабінкі і не даў грошай на касцюм. Мо ён, канечне, і злітаваўся б, ды сам Васька не схацеў скарыцца і добра папрасіць, мармытнуў толькі пра той касцюм. Бацька адказаў на гэтае яго мармытанне прыказкаю, чакаючы, што сып усё ж павініцца:

— Княжборцы без кажуха ў сваты не хадзілі.

Сын замоўк, вініцца не стаў. Свае ж грошыкі ён недзе перад самым вяселлем патраціў на «Маўру». «Маўру» таго, скульптурку таго голага і пустога ўсярэдзіне негра, прывёз аднекуль з-за мяжы былы сябра Васькаў Толік Шчур, які служыў у марфлоце. І «Маўра» ўеў, узяў княжборцаў за жывое. Шчур карыстаўся гэтай іх цікавасцю да заморскага дзіва, заманьваў паглядзець па тое дзіва княжборскіх дзяўчат і маладзіц. Цікавым было тое, што ўсярэдзіну скульптуры залівалася віно. Можна было і ваду, але віно ж цікавей. А яшчэ больш цікава, як вылівалася гэтае віно. Не ўтрымалася, каб не наведаць Шчура і хоць, адным вокам зірнуць, на тое дзіва, і Надзька. Таму Васька і быў вымушаны перакупіць тую «Маўру» ў Шчура, усадзіў за яго ўсе свае грошы, прынёс «Маўру» нявесце:

— Наша цяпер, будзем з яе на вяселлі віно піць.

Надзька «Маўру» адразу ж і кокнула, толькі чорныя пырскі ў розныя бакі, а «кранцік» на падлогу. Аддзячыла яшчэ жаніху за той падарунак з правай ды з левай рукі. І тады ўжо княжборскія прыкметлівыя жанчыны прадказвалі: «Свайго вучыць, вой, як свайго ўжо ахаджвае, хутка вяселле».

І не памыліліся, бы ў ваду глядзелі. Толькі да вяселля Ваську білі яшчэ двойчы чужыя, той самы Толік Шчур з браценікамі адзін раз і другі — Сёмка Цыган. Са Шчурамі бойка была жорсткая, на ўсю вёску, таму што Шчураў і Барздык у Княжборы было мноства. А з Сёмкам Васька сустрэўся адзін на адзін. Малады княжборскі заатэхнік не даў яму і руку ўзняць, скруціў і сказаў:

— Я цыган, а цыганы не б'юцца, цыганы рэжуць і дзяўчат адбіваюць. Такім чынам, ты, Васька, ці ўжо жаніся, ці развітвайся з Надзькаю.

Прыспешваць з вяселлем Барздык і Махахеяў вымушала яшчэ і тое, што жаніх і нявеста канчалі ўжо вучобу ў тэхнікуме, вось-вось павінна была пачацца апошняя іх сесія, а там — размеркаванне. Гэтага размеркавання і Махахеі, і Барздыкі. баяліся што агню: упякуць яшчэ бугвед куды. А так жонка і мужык, і ў Княжборы пры бацьках што-небудзь ды знойдзецца. На гэты выпадак і запрасілі па вяселле празорлівыя Барздыкі Мацвея, супраць волі жаніха запрасілі, супраць волі жаніха даручылі Мацвею і выкупляць нявесту з бацькоўскай хаты: не павінен жа забыцца старшыня, у каго ён гуляў на вяселлі, чыё піў віно і каго выкупляў, ды і сам выкуп павінен быць не толькі сімвалічным, як гэта бывае на вяселлях, і пасада, і заробак не дазволяць яму абысціся жменяю медзі і срэбра. Мужчына ён адзінокі, халасты, куды яму грошы дзяваць, хай не шкадуе, развязвае машну.

I Мацвею час быў ужо раскашэльвацца, пачынаць торг, ало ён ніяк не мог настроіцца. Біты, драны, рыжы Брытан — пасмешышча на ўсю вёску — дамогся свайго, прайшоў праз усё. Нічога і нікога не збаяўся: ні ганьбы, ні кулакоў, ні абгавораў, дазваляў Надзьцы віць з яго вяроўкі і пазіраў на ўсіх зараз у сваім стракаценькім, куртатым пінжачку з выклікам, а на Мацвея дык і з нейкаю пагардаю, патрабавальнасцю, бы загадваў яму хутчэй прыступаць да сваіх абавязкаў. Ведаў ён ці не аб тым, што, калі б толькі пажадаў таго Мацвей, гэтага вяселля так і не адбылося б. Ён мог бы разладзіць усё яшчэ і цяпер. I яму карцела разладзіць усё менавіта цяпер, ён сам здзіўляўся, адкуль гэта ў ім. I не мог пазбавіцца ад гэтага злаўмыснага свайго жадання, хаця і добра разумеў, што гэта зайздрасць, і самая што ні ёсць чорная, што гэта ён самому сабе не даруе ніяк таго, што не здолеў ён так, як Васька, змагацца за сястру Надзькі Алену, саступіў ціха, без бойкі, і немаведама нават каму. Мо ён і помсціў сам сабе за гэта, і помсціў ужо даўно, таму і абвясціў вайну зямлі, рэчцы, лесу і возеру — усяму, што звязвала яго з Аленаю. Не ўсведамляючы сам таго, сціраў усё з сваёй памяці, каб пазбавіцца памяці аб Алене. А Васька шукаў, звязваў, аднаўляў, шукаў золата дзеда Саўкі ў старых борцях і вось знайшоў. Рыжы Брытан...

— У нас ёсць тавар...— не дачакаўся ад Мацвея ні дазволу, ні першага слова і стаміўся ўжо ад чакання Лёнік. Ён крышку прышапетваў, і атрымалася ў яго: у наш ёшць, але гэтае «ёшць» ён падмацаваў і як бы прытрымаў чуйнымі і рухавымі вушкамі, варухнуў вушкамі, як бы выказваючы імі нецярпенне і знявагу да таго, з кім быў ён вымушаны зараз таргавацца. I застолле ўзрадавана падтрымала яго, ён патрапіў яму.

— А ў наш ёшць купеч,— адразу ж адгукнуўся Мацвей, падыграў шэльму Мацвей, але таму гэта не вельмі спадабалася. Ён з лютасці выгукнуў Мацвею:

— Кладзі сваю чэну!

Мацвей сыпануў на стол жменю медзякоў і серабра. Лёнік не зірнуў на іх, зноў толькі сцепануў вушамі і гукнуў цяпер пераможна, таму што нечакана чыста:

— Дзешава цэпіш!

Капейкі пакаціліся па стале, заскакалі па падлозе. Лёнік як і не бачыў іх, пільна пазіраў па Мацвея. I Мацвей, дзіўная справа, раптам адчуў нейкую разгубленасць і няўпэўненасць, дастаў з кішэні на гэты раз паперку.

— Во яшчэ рубель, маладым па карабель, а табе на цукеркі.

— Што цукерак, так і караблёў па гэты рубель... Пашукай, купец, яшчэ ў кішэні.

Пара было паказваць стрыгунку і яго месца, вельмі ж ён ужо шустры. Мацвей адчуў, што прадавец больш моцны, чым ён, перабівае яго прадавец. На гэты выпадак Мацвей меў, запамяталася яшчэ з дзяцінства, некалькі княжборскіх прыказак і прымавак, але, як ён ні сіліўся, ніводнай з іх не мог прыгадаць, як ветрам усё з галавы вымела. Нічога не ішло па язык, ачужэў, не падпарадкоўваўся яму і сам язык. Мацвей моўчкі выцягнуў з кішэні зялёненькую пяцідзесятку, калі збіраўся на вяселле, ён разлічваў паднесці яе адпаведна, каб бачылі ўсе, але нічога адпаведнага не атрымалася і ніхто мо і не ўбачыў. Лёнік адразу ж даланёю накрыў зялёненькую, бы ўсё жыццё і меў справу толькі з такімі грашыма, вось голас адзін змяніўся, прысеў, і не стала ў ім шапялявасці:

— I гэта ўсяго?

— Ах ты, паскуднік,— мімаволі здрыгануўся Мацвей.

— Ён не памятаў, ці ёсць у яго яшчэ што-небудзь з сабою, тыя грошы, што спецыяльна браў на гэты вось выкуп, скончыліся. А касцюм святочны, што павінен быць на маладым, ён падзяваў мо ці не год назад, ці завалялася ў ім што-небудзь, хоць капейчына якая. Падлетак не разумее, перабраў, пераціснуў, думае, што ўсё гэта сур'ёзна, што і сапраўды тут торг ідзе. I сорам, яму сорам. Выйсце было адзіным і вельмі простым, прасцей і не бывае, жарт патрэбен быў самы звычайны, мо трохі і саланаваты, з перчыкам, каб пра Лёніка гэтага адразу ўсе забыліся, каб адразу ўзнялі ўсе чаркі. Але і на жарт ён быў у тую хвіліну не здольны. Мацвей і сам не разумеў, што гэта з ім, чаму, адкуль такая бездапаможнасць, куды падзеліся словы, хто пакраў іх у яго. I ці зусім гэта пакінула яго слова і не вернецца больш; блага, калі занадта слоў, але нядобра, калі і няма іх, як бы там ні было, а гэта ж вяселле. А што за вяселле без добрай парады на дарогу. I што з таго, што гэта не яго вяселле і ён адкупіўся ад маладых грашыма, паклаў куды больш, чым гэта прыстойна пакласці. Грошай ад яго ніхто не чакае, слова ад яго чакаюць, а дзе яно?

Мацвей спаймаў сябе на тым, што і думаецца яму таксама цяжка, як і гаворыцца. Але цяпер ён ужо ведаў прычыну, выцягваючы з кішэні мяты і клычаны рубель, бы той рубель ён выхапіў у некага з рота, і новую хрусткую пяцёрку, ён памацаў і бікфордаў шнур, што прызначаўся зусім не вяселлю і прыхапіў ён яго выпадкова. Гэты шнур вымусіў яго скалануцца, нібы ўсё, што ён задумаў, было ўжо зроблена. Нечаканая знаходка развязала яму язык. Ён гатовы быў хаяць маладую, гатовы быў вымусіць людзей, каб яны прыгледзеліся да нявесты, ці не крывабокая і крывавокая яна, ці не ходзіць пятамі назад, якіх гэта зубоў у яе там не стае, быў гатовы ганіць, але не хацеў, не мог ён яе ганіць. Алена, а не Надзя, здавалася яму, сядзіць на месцы маладой, і сам ён, здаецца, малады. I Мацвей, насуперак звычаю, нібы ён быў не купцом, а прадаўцом, пачаў хваліць маладую.

— Лепшая ў Княжборьт нявеста наша Надзя...

— І жаніх нічога, спраўны. Ты, купец, грошыкі гані, а зубы не загаворвай.

— З-за такой дзеўкі не грэх і разарыцца. Як, Васька, колькі каштаваў «Маўра»? — Васька заёрзаў па аўчыне, і старая Махахеіха, каб супакоіць яго, паклала яму на плечы руку. А Мацвей панёс да далоні падлетка новенькую пяцёрку, знарок, пакручваючы і пахрумкваючы ёю. Пранес міма далоні, падабраўся ўжо да вуха.

— Мы так не дамаўляліся,— Лёнік ухіліўся, выхапіў з рукі Мацвея грошы.— Усё?

— Усё.

— Бяры свае грошы назад, купец. Падымайцеся, хлопцы і дзеўкі. Не будзе вяселля. Жадны купец.

— I варухнулася ўжо застолле. Яшчэ хвіліна — і падняліся б людзі, жартам, канечне, падыгрываючы Лёніку. Але і Мацвей нарэшце быў ужо ў той гульні:

— Вось яшчэ адзін рубель, каб і таму, хто завядзецца ў іх, на карабель. Усе грошы з кашальком аддаю. За такую нявесту і кашалька не шкода.

— Такі клычаны рубель і за такую нявесту. Ты што яго, па сметніку знайшоў?

Тут ужо, удавана ці па самай справе, пакрыўдзіўся Мацвей, хутчэй за ўсё папраўдзе пакрыўдзіўся, горка і прыкра яму зрабілася за той рубель, з якім так няласкава абышоўся Лёнік, не ацаніў яго. А быў той рубель ветэран, Мацвей ужо і сам не памятае, колькі гэта часу пралежаў ён у яго кішэні. Ён трапіў да яго, калі Мацвей яшчэ і не ведаў, што такое меліярацыя, рабіў у калгасе простым інжынерам. Ну не зусім простым, галоўным, але не ў гэтым справа, атрымаў ён яго не за Княжбор, таму і ацалеў ён, не апякаў, не паліў ні рук, ні кішэні. Было Мацвею ўжо крыху і шкада, што скончылася гэтая гульня, тавар прадалі ўжо незваротна. Усё скончылася, і не толькі тут, з гэтым торгам, але і з Надзькаю, і з яе рыжым Брытанам. Ён застаўся зусім адзін. Сваю ролю на вяселлі ён ужо выканаў. Выканаў, а карцела выкопваць яе і далей, бесперастанку і бясконца, каб бясконца было толькі вось так наіўна, не папраўдзе, знарок.

— Уставайце цяпер, мае госці, госці жаніха,— загадаў ён.— Не будзе вяселля, дорага за нявесту просяць.

— Грошыкаў больш няма,— падняўся адзін толькі Лёнік, разумненькі хлопчык, адчуў, што грошыкаў у Мацвея на самай справе больш няма і нечага яму тут ашывацца, ён ужо лішні за сталом. I так добра падаіў старшыню, мо і больш, чым трэба, узяў, яшчэ і вушы падзяруць. Ён зіркнуў на маці з бацькам, што сядзелі насупраць яго і, пэўна, адціснулі пад сталом яму ўсе ногі, сабраў са стала капейкі, узяў рубель, спакусіўся нават і на новенькую пяцёрку, пацягнуўся да яе, але ўстояў, спахапіўся. Пасунуў разам з іншымі грашыма маці, а сам шморгнуў у расчыненае акно. На вуліцы ўжо здагадаўся, хамло, уставіў вушы ў акно, буркнуў «дзякуй» і пабег да магазіна, размахваючы рублём, заціснутым у руцэ. I Мацвею было прыемна, што рубель той сумленны і паслужыць добрай справе, ён і сам гатовы быў ужо кінуцца следам за хлапчуком, за натоўпам ужо хлапчукоў і разам з імі купіць у Цупрыка на цэлы рубель цукерак. I з тымі цукеркамі збегчы з Княжбора, схавацца ад дарослых на востраве, як хаваўся ён там некалі разам са сваімі аднагодкамі, па-брацку падзяліць цукеркі — і на дрэвы, на дубы, асіны, ясакары. Бяда толькі, што ні дубоў тых, пі асін, ні ясакараў ужо няма. Няма і самога вострава, вось толькі хлапчукі вясковыя — вечныя. А Княжбор, як і ў былы час, правіў вяселле, бы нічога і не адбылося, біў сябе па калене і ў грудзі бубнам вясельны Анісім, сыпаў чорнымі кудзеркамі ва ўсе бакі скрыпач Сёмка-цыган, паспяваў вадзіць смычком і па кудзерках, і па струнах, нібы кудзеркі былі таксама струнамі і па іх можна было іграць.

Не пазнаць было Мацвею сваіх землякоў: вёска, што раскалолася, рассыпалася макам па хатах і па хатках, зноў была адзінаю. I ў тым расколе быў вінаваты ён, Мацвей. У старой хаце Махахеяў спраўлялася апошняе ў жыцці старога Княжбора вяселле. Махахей так і не адбудаваўся, так і не ўлез у новую хату, яе захапілі буслы, бы ім тая хата і прызначалася, чацвёрты раз выводзілі яны на коміне яе сваіх буслянят, чацвёрты і, відно, апошні. Іх жытло трапляла таксама пад знос, і буслы, як разумелі гэта, ні ноччу, ні днём не пакідалі кубла; сцераглі яго. Усёй сям'ёй з буслянкі свае сачылі. яны і цяпер за вяселлем, як самыя ганаровыя госці на гэтым вяселлі, як сваты, падвязаныя белымі ручнікамі, самі не пілі, не елі і не скакалі, але, схіліўшы ўніз галовы, з цікаўнасцю наглядалі за чалавечым вяселлем і танцамі і пагойдваліся ў такт музыцы, ці. то ўхваляючы гэтую музыку, ці то, наадварот, выказвалі гэтым пагойдваннем сваё здзіўленне і нязгоду. А людзям было прыемна, што па іх вяселлі прысутнічаюць і птушкі. Не сёння-заўтра княжборцы павінны былі перасяліцца ў новы пасёлак, у гарадскія каменныя кватэры. Некаторыя з гэтых кватэр былі напагатове ўжо даўно, але стаялі пустымі, ніхто не наважваўся першым крануцца з месца, пакінуць назаўсёды сваё селішча. «Во, няхай спачатку сусед, а потым ужо і я» — вось і ўсё. А Махахей умаліў Мацвея пачакаць, пакуль ён не справіць у старой хаце вяселле апошняй сваёй дачцэ: тры дачкі ўжо вылецелі з гэтай хаты, хай вылеціць і апошняя з дзедавага, бацькавага кубла. Аб перасяленні завёў з Махахеем гамонку і цяпер Мацвей, крочачы за ім невядома куды і не надта прагнучы ведаць, куды гэта вядзе яго Махахей. На добрае ў такую рань людзей не будзяць. А благога ў яго і так па горла. Ён тупеў ужо ад гэтага нечаканага-нягаданага благога, дзеравянелі мазгі. I Мацвей амаль фізічна адчуваў гэтую дзеравянасць, што паступова авалодвала ім. Думка была скіравана і засяроджана заўсёды па адным: толькі б нічога не здарылася, не выйшла б панажоўшчына ў новым Княжборы, у інтэрнаце-размеркавальніку, у якім жылі «сцягачы» і які княжборцы нараклі інкубатарам, а ён зваў санпрапускніком і каранцінам. У санпрапускніку праходзілі каранцін «сцягачы» — слоўца таксама княжборскае. Ненепе, не ведаючы, што яно ўжо ёсць, існуе, прыдумала яго сама, ахрысціла ім тых, хто прыбыў на работу ў калгас па аб'яве. Сцягачы, так іх гуртам усіх і называлі, нават урачоў, маладую пару, што пытала ў Мацвея, ці ёсць ім работа, гады два назад. I Мацвей, і ўрачы — самбістка і баксёр-першаразраднік — стрымалі слова. Ён пабудаваў бальніцу, яны прыехалі працаваць у тую бальніцу, і ўжо з малым, толькі не з сынам, а дачкою. «Непярэліўкі і ў нас з планаваннем, як усюды»,— сказала неўрапатолаг-самбістка, і было падобна на тое, што на гэты раз непярэліўкі і пралікі ў планаванні не вельмі засмучаюць яе. Мацвей быў вельмі рады бачыць іх, урачоў, зноў у Княжборы, гэта была мо адзіная светлая хвіліна за апошнія два гады яго княжборскага жыцця. Ён адразу ж даў ім трохпакаёвую кватэру, а ўсіх іншых месціў у санпрапускнік-караітцін. Інакш і немагчыма было. За малым выключэннем, усе, хто прыехаў у Княжбор па аб'яве і атрымоўваў адразу кватэру, трымаліся тыдзень-другі, а потым пачынаўся такі загул, якога Княжбор і ўявіць сабе не мог. У п’янай гарачцы на старым і новым Кпяжборы ганяўся з сякераю мужык за жонкаю, лямантавала, галасіла жонка, плакалі дзеці, што беглі следам за бацькамі. Такіх дзівос, Княжбор яшчэ не ведаў, вось і давялося прасіць, каб далі ўчастковага міліцыянера. Але што ён мог зрабіць, як адзін мог абразуміць усіх?

— Адкуль ты толькі такі ўзяўся на маю галаву? — усяго тыдзень назад ушчуваў Мацвей свайго механізатара.

— Адтуль, з вялікіх будоўляў, старшыня,— механізатар лыпаў сінімі вочкамі, якія прапіў ужо даўно і канчаткова, і ўсміхаўся: — Я тут, старшыня, цвярозы, што шкельца, курыца вінаватая.

— Чым правінілася перад табою тая курыца?

— Як чым, я цвярозы, нават да сіняга паголены, кум каралю, еду па вуліцы, а яна на дарогу і пад калёсы.

— I абярнула цябе разам з трактарам і прычэпам, аж у кювет кінула.

— Точна, старшыня, адкуль ты ўсё ведаеш? I трактар, і прычэп чортава курыца абярнула, і аж у кювет. Як яшчэ сам жывы застаўся.

— Так, курыца... Што ж ты пабудаваў у сваім жыцці, што ты можаш пабудаваць?

— Усё. Междурэчанск пабудаваў, ведаеш такі горад у Сібіры, горад шахцёраў і будаўнікоў? Запсіб, пасёлак металургаў...

— Дык чаму ж ты, сукін ты кот...— Мацвей прывык да ўсяго, але тут не вытрымаў.

А вось таму, што сукін кот,— не пакрыўдзіўся механізатар, толькі вочы яго зрабіліся яшчэ больш сінімі.— Там, на Запсібе, па галаве мне і далі.

— Хто табе даў па галаве?

— Знайшліся, было каму, а галава ў мяне, старшыня, зусім не такая, як у цябе — і піць, і думаць. Яна ў мяне слабенькая, ёй бы што-небудзь адно ўжо.

— Адно? Дык чаму ж не думаць яна ў цябе?

— А на самай справе, Мацвей Антонавіч, чаму бы не думаць, галава, чаму? — I механізатар разявіў рот, акругліў вусны, пастукаў сагнутымі пальцамі па галаве: — Во, чуеце, што адказвае. Не, правільная ў мяне галава. У адзін толькі бок. Гэта ж у вас, куды яе ні кінь і як ні кінь, яна ўсё роўна — па ногі. Качан капусты, а не галава — усё роўна галава.

— Хопіць прыдурвацца, давай сур'ёзна.

— Што сур'ёзна?

— П'еш чаму? Прагульваеш чаму? Трактар чаму ўгробіў? Вясковы ж сам. Беларус?

— А што, беларусам вясковым забаронена піць?

— Цябе тут прынялі на працу, кватэру табе адразу ж далі...

— Вось што, начальнік, ты мяне кватэраю і работаю не папікай, не ты даў, дзяржава, дзяржаўная кватэра.

— Калгасная.

— Усё роўна, не твая асабістая. Кватэр тых у Колькі Бяднарыка — колькі гарадоў і вёсак на зямлі. Усе яго і ўсё яго.

— Дык і зямля твая...

— Зямля? Не, зямля не мая. Яна твая, старшыня, зямля. Я працаўнік толькі на ёй.

— Чаму ж не працуеш?

— Як гэта не працую? — Тут ужо механізатар па самай справе пакрыўдзіўся.— Як гэта не працую? Запісана ж: ад кожнага па спасобнасці.

— Вось і плата за твае «спасобнасці». Складвай манаткі — і на ўсе чатыры бакі, на гэтыя самыя будоўлі.

— А гэта ўжо, казала Насця, як удасца, дудкі, старшыня. У мяне сям'я, трое дзяцей. Ёсць яшчэ Савецкая ўлада, савецкі суд і закон. I дзеці мае, мая жонка і я пад аховаю Савецкай улады, суда і закона савецкага, запішы гэта сабе на носе...

Вечарам Бяднарык быў зноў п'яны, хаця ў вёсцы быў ціхачом уведзены сухі закон і ў магазіне ні гарэлкі, ні віна не прадавалі.

Але не толькі сцягачоў даводзілася перасцерагацца яму, Мацвею Роўду. Не меней ён баяўся, як бы не выкрылася і яго ўласнае самаўпраўства. Сёлета ён, не паслухаўшы нікога, сваёй уладай загадаў сеяць на тарфяніках травы, а не бульбу, буракі і збожжа, як гэта загадана было яму; пшаніцу, а дзе кукурузу пасеяў толькі каля дарог, каб не відно было той травы. I кожную хвіліну гэты падман яго маглі выкрыць, і тады... Ён вымушаў сябе не думаць аб тым, што будзе тады, каго гэта ўздумаў ён перахітрыць, каму наважыўся супярэчыць. У раёне на яго скоса пазіралі ўжо даўно. I не адзін раз намякалі, уводзілі яму ў вушы, што хто-небудзь іншы на яго месцы, калі б меў такія землі, даўно б ужо атрымаў Залатую Зорку, а ён носіцца са сваімі травамі як дурань з пісанай торбаю. I тут ужо кожны валіў на яго, што было і чаго не было. На нейкай нарадзе ўзяў у рукі газету, прыкмецілі, выказалі: не аўтарытэт табе і не ўказ, Мацвей, раён і раённае кіраўніцтва. Газеткі, калі сур'ёзная гутарка ідзе, пачытваеш. Чытай, чытай, глядзі...

Вось на якія дробязі прыходзілася траціць сілы і час. Час не ішоў, а цёк, нават, хутчэй, сачыўся праз нейкае вельмі топкае фільтруючае сіта, сачыўся паволі і нудна, без якіх бы то ні было адгалінаванняў, без усплёску, у адным зададзеным, хаця мо і не вельмі скіраваным, напрамку. I гэтая адна накіраванасць прыгнятала яго, і адольвалі ўжо іншы раз не сум і туга, а нуда, нудота, мо тая самая, ад якой, як кажуць, вошы заводзяцца. Часам сум і туга былі недзе і прыемнымі яму, таму што было ў іх нешта жывое і шчымлівае, светлае, што перажыў ён калісьці сам, праскочыў, хапаючыся, як заўсёды, і не прыкмеціўшы ў ліхаманцы жыцця. Туга ж і сум вымушалі яго вярнуцца яшчэ раз да таго перажытага, паспрабаваць адрадзіць яго, выйсці па той дзень і тую гадзіну, што прыгадаліся, па якіх, успамінаючы, плакала памяць, вярнуць, адрадзіць тое, што ўжо сканала, што ўжо належала вечнасці, і хвіліну, гадзіну, а то і дзень жыць святочна, шчымліва сумуючы па тым далёкім ці блізкім мінулым, па нейкім імгненні, у якім нічога значнага не адбылося, ало якое было дарагім і салодкім табе, таму што ты быў яшчэ не паранены часам і ўмеў захапляцца. А што было ў тым імгненні... ды нічога... Або верасень стаяў з бабіным летам, і ляцела па небе павуцінне, і дрыжала кропля расы на раллі, ці то, наадварот, недзе выпадкова і незнарок ты дакрануўся рукой да рукі дзявочай. Ён мог бясконца доўга тужыць аб той расінцы, успамінаць, якой ён убачыў яе, як уздрыгвала і пералівалася абуджаная раптам, захопленая знянацку восенню яго душа, як ірванулася і заспяшалася насустрач другому сэрцу яго сэрца, ад таго выпадковага дотыку дзявочай рукі, якім жарам ахапіла яго, да чаго ж ён быў шчаслівы, такі шчаслівы, што і слоў не знаходзіў. Цяпер жа словы знайшліся, і ён гаварыў іх сабе, як не ведаў, што нікога ўжо няма побач і не маючы патрэбы, каб нехта быў побач. Памяць жывіла яго, услугоўвала яму, яна таксама ўшаноўвала мінулае, забяспечвала яго адчуваннямі, пахамі, каб аднавіць да парушынкі незваротнае, каб ён цалкам апынуўся ў тым часе, калі не было яшчэ аніякага раздваення, свет быў вялізны і вясёлкава яркі і неспазнаны яшчэ, а ён быў упэўнены, што спазнае гэты свет, так цудоўна створаны, і ўсё ў ім для яго, і ён пройдзе, прашые яго, як нябачна прашывае куля сэрца, і калі недзе пахіснецца і ўпадзе, то гэта будзе вельмі ж не скора, так не скора, што і не варта думаць аб тым, пакуль усё так цудоўна, пакуль ён такі злітны, адзіны з усім, да чаго мае дачыненне. Цяпер жа такой злітнасці з тым, што акружала яго, ён не адчуваў. Наадварот, усё вакол здавалася раскалашмачаным, а больш за ўсё быў раскалашмачаны ён сам, бы задуваў бесперастанку моцны вецер, а ён стаяў па гэтым ветры расхрыстаны, стаяў па ім без адзінага гузіка, і вецер зрываў з яго адзенне. Свет, здавалася, ужо быў спазнаны ім, але ці варты ён быў пазнання, калі ў ім, у Мацвею, не ставала ўжо былой лёгкасці і радасці, бы ён і не жыў, а ўвесь час цягнуў на сабе нейкі брынклівы воз. I ў той воз на хаду кідалі дровы, дрэвы разам з голлем і карэннем, дрэвы ніяк не укладваліся, раскідана тапырыліся ва ўсе бакі. Так раскідана, прыдушана нудою і нудотаю, пухнуў, набракаў ад уласных шэрых думак іншым разам і сам ён.

I не было з кім падзяліцца тымі думкамі, як раней, калі ён быў яшчэ студэнтам, калі не з-за думкі, а з-за дробязі нейкай, глупства нейкага неймавернага яны здольныя былі надрывацца, крычаць усю ноч напралёт. I, каб ачахнуць, бегчы некуды ў ноч, да рэчкі, да якой-небудзь лясной крынічкі, а на цаліне — у стэп, і там пачыналася ўсё спачатку. На цаліне ён бегаў у стэп разам з Рачэўскім, не з адным толькі ім, былі яшчэ хлопцы. Але пра Рачэўскага згадаў таму, што той і цяпер тут, і што дзіўна, яму, Мацвею, толькі як аб справах няма пра што і гаварыць з тым Рачэўскім, няма, хаця гаварылі і абмяркоўвалі ўсё, ад дзевак і да космасу. На цаліне спрачаліся аб космасе, таму што побач быў Байканур, а ў Беларусі — аб балотным бугаі, кікімары. Той бугай, кікімара неяк на ўсю ноч захапілі іх, усю ноч не адпускалі. Ужо і не прыгадаць, чаго гэта памкнулі яны на ноч гледзячы да той рэчкі, з чаго ўсхапіліся і панесліся, як шляя пад хвост трапіла. Але ж нешта раптоўна зрабілася ім цесна ў інтэрнаце, гняло іх нешта, і яны выхапіліся з яго, падпарадкаваныя нейкаму невыразнаму жаданню неадкладна апынуцца па волі, дзе ніхто не будзе грукаць у сцяну і патрабаваць цішыні, а знізу праз кожныя паўгадзіны не будзе падымацца да іх на другі наверх дзяжурная і барабаніць у дзверы: калі вы толькі супакоіцеся. Бегучы, спяшаючыся да той рэчкі, памятаецца яшчэ Мацвею, Рачэўскі купіў у нейкай позняй бабулькі букецік замораных пралесак, купіў і адразу ж падарыў першым сустрэчным дзяўчатам, купіў бы яшчэ, бо дзяўчат на вуліцы траплялася багата, але бабулькі з кветкамі ўжо зніклі. Мацвой, Рачэўскі, што з імі было тады, што за час быў такі, ало яны аж праглі, каб каго-небудзь ды адарыць. Але ён, Мацвей, саромеўся і стрымліваў сябе, а Рачэўскі як не ведаў, што гэта такое стрымаць сябе, ён заўсёды не паспяваў сам за сабой, адна нага ці то рука заўсёды імкнулася апярэдзіць другую і апярэджвала, і жахліва рабілася іншым разам, ён жа мог што-небудзь і вывіхнуць, ну не нагу ці руку, скажам, дык галаву. Не супакоіўся ён і каля рэчкі, хаця каля вады ўсё, здаецца, патрабавала спакою і засяроджанасці, такая панавала там ціша, гучная, можна сказаць, ціша, пасля горада, інтэрната, яна абрынулася на іх, і ў той цішы крычалі толькі жабы, так апантана крычалі, што, здавалася, без іх крыку і немагчыма, што крык гэты іх — адна з неабходных частак рэчкі, лесу і цішыні. Яны спачатку і не зразумелі гэтай цішыні, і нехта нават недаўменна спытаў, што гэта такое.

— Гэта такі ў нас закон,— адказаў Рачэўскі.

— Які гэта такі закон?

— А каб жабы крычалі і ціха было. Жабы ўсе мясцовыя, таму і крычаць...

I тут азваўся нехта іншы, вухнуў, бы апёкся, скочыўшы ў халодную вясеннюю ваду, што кіпела за пясчанымі косамі, няўцешна заплакаў, як плачуць малыя дзеці.

— А гэта хто?

— А гэта кікімара. Гэта ў яе таксама такі ж закон. Дзе жабы, чаромха цвіце, там і кікімара. Пайшлі шукаць яе.

I яны на поўным сур'ёзе кінуліся шукаць тую кікімару, хаця ў глыбіні душы кожны, пэўна, ведаў, што гэта крычаў і плакаў пугач. Ён плакаў усю ноч, і кожны раз плач гэты яго быў чутны ўжо з іншага месца пугач бы пацвельваў іх, вёў па крузе. I яны рухаліся па крузе, хаця іншы раз і забываліся, куды яны імкнуць, забываліся пра кікімару, запаленыя спрэчкай, якая ўсё яшчэ не затухала, уцякалі ад сваёй міфічнай кікімары зусім ужо ў пекла нейкае, у чартаўшчыну нейкую залазілі. I верылі ў гэтую чартаўшчыну. Так верылі, што ўжо стаміліся блукаць на крузе, запалілі цяпельца і паселі каля гэтага цяпельца. Рачэўскі найшоў шукаць кікімару адзін. I вярнуўся толькі на світанні мокры і босы.

— Знайшоў,— сказаў ён,— спаймаў ужо быў кікімару, ухапіў за хвост, але чаравікі расквасіліся і зляцелі. Шкада, наступіў жа на хвост ёй.— I ён так горка ўздыхнуў, што не паверыць яму было немагчыма. I ніхто, наколькі памятае Мацвей, не дазволіў сабе ўсумніцца, ніхто слова папярок не сказаў Рачэўскаму.

Цяпер жа Рачэўскі быў зусім іншым, ад былога ў ім, захавалася толькі манера хадзіць: хутка і падскокваючы пры гэтым, галавой уперад. Ён ажаніўся, і было ўжо ў яго двое дзяцей, хлопчык і дзяўчынка, поўненькія, у маці чарнавокія і задуменныя ў маці. А маці іх у свае дваццаць пяць гадоў была як дзяўчынка, нязграбная, з вострымі каленцамі. Яна ведала пра гэтыя свае каленцы і нязграбнасць, саромелася і на ўсё, з чым да яе ні падыходзілі, адказвала рахманаю ўсмешкаю, скіраванаю больш у сябе, чым на субяседніка. Рабіла яна ў бухгалтэрыі і той жа самаю ўсмешкаю адорвала ўсіх і там, імкнучыся застацца непрыкмечанай і ўсім дагадзіць. Гэтую яе ўсмешку пераняў і Рачэўскі, але толькі вонкава, таму што ў яго ўсмешцы заўсёды было прыхавана нешта трохі пагардлівае, як бы ён ведаў нешта такое, чаго не дадзена было ўведаць іншым, таму ж Мацвею, нешта не вельмі добрае ці то пра сябе, ці то пра людзей.

— Чаго ты трапечашся, чаго ты мітусішся над кліентам? — калі-нікалі настаўляў ён і Мацвея.— Твае княжборцы, накармі ты іх марцыпанамі, дай ты ім птушынага малака, яны ўсё роўна будуць недавольныя. Ты ім свой, а сваім нічога не даруюць, тым, хто робіць дабро, ніколі нічога не даруюць, каб даравалі, ты б памерці павінен. Цягнеш адну і тую ж песню: вадасховішча, вадасховішча. Ды гэта ж новае балота. Няўжо ты не ведаеш гэтага?

— Чуў, але ж...

— Але ж, але ж... алюшкі ды ў хлеў, кос-кось ды ў аглоблі. Ведаю, пра што ты хочаш сказаць: заўтра зноў усё перакруціцца і благое зноў пазавуць добрым. Я ўжо збіўся, хто за кім не паспявае, ці то практыка за навукаю, ці то навука за практыкаю. Але нехта ж адстае і нехта вырываецца ўперад, а я хачу не вельмі каб адзаду, не вельмі каб уперад, каб не адзін, разумееш, каб не адзін. I таму я буду рабіць тое вадасховішча, і наогул, усё буду рабіць толькі так, як мне загадваецца. Дзед, падумай і сам: ці ёсць розніца, дзе ляжа тое вадасховішча — на тарфяніках, на месцы старога Княжбора, Махахеевага дубняку. Вада :і ёсць вада. Ці не ўсё роўна табе?

— Мне не ўсё роўна.

— Тады і думаць трэба было не мяккім месцам, раней трэба думаць было.

— Думаць ніколі не позна. І ты, Сямён, раней: інакш гаварыў.

— Ты не ўспамінай, што было раней. Раней я быў адзін і без хваста, а цяпер з хвастом. I я раблю тое, што мне загадваюць. I кінь свае пропісі, захавай іх для сцягачоў.

— Але ж нельга так...

— Чаму нельга? Табе было можна, а мне нельга. Чаму? Сёння ўсім і ўсё можна. I ты гэта лепш за мяне ведаеш. Я ж толькі пачынаю на тваім месцы.

— Таму я і спрабую паправіць, свой вопыт і розум табе ўкласці. Спыніся.

— Вось гэта ўжо лішняе. Мяне спыніць, пэўна, яшчэ можна, хаця я ўжо таксама магчыма, механізм, вытворчасць распачаў, стругаю дзяцей і павінен іх карміць. Ты паспрабуй спыніць трактар, карчавальнік, плуг Мацапуры.— I ўпалыя шчокі Рачэўскага заліліся ліхаманкаваю ружовасцю.— Яны зроблены, іх спусцілі са шворкі на зямлю, і яны павінны рабіць, каб так сумленна есці свой хлеб, абрабляць сабе. I я, і трактар, і той, хто сядзіць, кіруе гэтым трактарам,— адзіныя, усе мы кормімся і жывімся адзін ад аднаго.

— Але гэта ж таксама пропісі.

— Пропісі, але і яны сёння — хлеб. I не замінай ты мне зарабляць гэты хлеб. Ты жывеш забабонамі, памяццю мінулага і таму палавінчаты, быў нараскараку, калі займаўся меліярацыяй, па раскараку і зараз, калі пайшоў у калгас. А ў мінулае трэба ўрывацца не азіраючыся. Так, я чужы тут і не стану ўпадаць у сантыменты. Я зруйную мінулае і па руйнаванні давяду да ладу ўсё, што так палавінчата пачаў і рабіў ты. Так, ува мне мала жаласці, але ўсё новае бязлітасна.

— Шахрай...

— А няхай і Махрай. Ён таксама ўжо мінулае і хутка будзе нікому не патрэбны, як нікому не патрэбныя шмат іншых, што былі некалі ого-го, а цяпер проста нішто. Хіба ж не так? Як клічуць іх сёння, бабулек і дзядулек, што колісь...

— Не кранай хоць іх...

— А ты і іх шкадуеш, нібыта ты разважаеш не так, як я. Трэба мець мужнасць быць шчырым самому сабе. Мы і так колькі ўжо манілі самім сабе.

— А ты ж сам намерыўся на месца Шахрая, ты ж гатовы ўжо папхнуць яго і заняць яго месца.

— Магу і гатовы, і не таюся. А ты не намерваўся, а ўсё мы. Мо справа ў тым, што я больш шчыры, я лепш ведаю, што трэба мне.

— Трэба табе, а іншым? Мне гэта і без цябе вельмі ж доўга ўводзілі ў вушы, яшчэ б трохі — і зарохкаў, і закукарэкаў: іншым, іншым. Але ўсе тыя іншыя няблага ўладкоўваюцца і без мяне, значыць, сам я павінен аб сабе клапаціцца. Кажу гэта табе, як даўні твой сябра, раю, думай у першую чаргу аб сабе.

— Але ж ёсць яшчэ і Махахеі, і Барздыкі, і Шчуры...

— Махахеі, Барздыкі, Шчуры-прашчуры... Але ж і я таксама жыву на свеце адзін толькі раз...

Не пагадзіцца з Рачэўскім Мацвей не мог. Але страшна было і пагаджацца. За словамі свайго былога сябра ён ужо адчуваў поўнае адмаўленне таго, каб гэта ды некуды імкнуцца, за штосьці змагацца, толькі падпарадкаванне хвіліне, уласнаму дабрабыту, амаль голае рыззё сатлелых слоў, пропісаў, якія даўно ўжо нікога не пераконваюць. Да гэтага ён яшчэ не дайшоў і не хацеў даходзіць, падаць так не хацеў. Цягнуўся да маладой пары ўрачоў, хірурга і неўрапатолага. Але тыя, акрамя таблетак ды працэдур, нічога пакуль яшчэ не мелі, каб дапамагчы яму, не маглі яго ўраўнаважыць. Вёска была чужою ім, гадаваным на асфальце, і на Княжбор і яго жыхароў яны глядзелі па-арадскому, не разумеючы, што ў нечым гэтая ўмоўная мяжа паміж горадам і вёскаю даўно ўжо згладжана, мо яе нават ніколі і не было; а яны працягвалі меркаваць аб княжборцах і аб ім, Мацвею, не прызнаючы за ім мо нават і права на нейкія пытанні, патрабуючы ад яго прастаты і яснасці. Проста і ясна ладавалі яны і сваё жыццё, падзяляючы яго на рабочыя і нерабочыя гадзіны, гадзіны, адведзеныя на выхаванне дачкі, заняткі медыцынаю, як яны называлі самаадукацыю. I каля іх Мацвей пачуваўся спакойна, але няўтульна, як у чужым горадзе ці нават чужой краіне. Яны лячылі яго цела, але нічым не здольныя былі дапамагчы душы, а апошнім часам яго нешта стала падводзіць сэрца, то спяшалася, малаціла, што малатарня, і не ў грудзях, а недзе каля лапатак, то замірала, падкочвалася камяком да горла. Маладыя ўрачы клапаціліся аб яго здароўі, і яго вельмі кранаў іх клопат. Але яны ніяк не маглі паверыць, што ў яго, такога маладога, такое зношанае сэрца, ён жа ўвесь час жыў у вёсцы на свежым паветры. I, як гэта ні дзіўна, тут яны сыходзіліся з дзедам Дзям'янам. Той таксама ніяк не мог зразумець: што гэта такое — першая ўборачная, і ўжо сэрца. «Не, не той старшыня пайшоў,— гаварыў дзед Дзям'ян,— вось раней быў старшыня: чобаты ды брызентавік, і зносу не ведаў старшыня, а ўвесь дзень на нагах. А цяпер і на машыне, і ў чаравічках-лакірках — і сэрца».

Не сышоўся Мацвей ні з кім і з сваіх суседзяў, з тымі, хто ні раней, ні цяпер не ведаў зносу. Так званы старшынёўскі корпус не прыняў і не спяшаўся прыняць яго ў свае рады, лічыў, пэўна, што ён яшчэ занадта малады, хоць і ранні, памятаў, як хадзілі на паклон да гэтага маладога і ранняга, калі пад яго камандай было БМУ. Адчувалася ў іх адносінах з Мацвеем і зайздрасць: ні адна гаспадарка раёна не мела столькі зямлі і такой зямлі, як у княжборскага калгаса. Мінулая восень, хаця яна скончылася для Княжбора і не вельмі ўдала, узняла яго адразу над усімі іншымі і накінула ўсіх гэтых іншых далёка адзаду. Дараваць такое, канечне, ніхто з былых першых не мог: яны ж колькі біліся, як вылузваліся са скуры, каб выйсці ў першыя, добра ведалі сваё Палессе, сваю зямлю і тое, што можна ўзяць ад яе, і таму не вельмі давяралі яму, не ведаючы, што за коніка можа выкінуць ён яшчэ, чаго можна чакаць ад яго. I больш выпытвалі, чаго ён сам чакае сёлета, колькі дасць, выканае, паставіць. I гэтыя аднастайнасць і падабенства іх інтарэсаў зноў жа даводзілі яго да нуды, за якой ён і не прыкмячаў ужо, што ён не лепшы і не горшы за іх, што і сам ён прывык толькі браць, знаходзіць патрэбных яму людзей, прысмоктвацца да іх, жывіцца імі, іх думкамі, словамі і розумам. Цяпер такіх людзей побач з ім не было. I Мацвей, хоць і прыкра было яму гэта, усё ж павінен быў прызнацца, што сам ён бясплодны. I бясплоднасць ягоная, па ўсім, была даўняя, застарэлая, хаця мо і не прыроджаная, нешта ж хвалявала яго раней, раней жа ён не нудзіўся так, не адчуваў сябе адзінокім, таму і кінуўся ў белы свет як у капеечку, пакінуў тут, у Княжборы, дзеда Дзям'яна, што выгадаваў яго, нявесту, якая чакала-чакала яго і адчаялася дачакацца, выскачыла за першага стрэчнага-папярэчнага. Ці не тады, ці не ў чужых краях ён упершыню адчуў сябе адзінокім, сярод мноства чужых людзей, што абкружылі яго. Тыя людзі нечым падобныя былі на гэтых двух медыкаў, што жывуць сёння ў Княжборы, што лечаць яго цела, а не душу, яны рассунулі межы, пашырылі свет, у які ён толькі што ўваходзіў, паказалі яму бясконцасць і шырыню, шырыню і неабсяжнасць, неабдымнасць чалавека, што разам з ім жыў на гэтым свеце, жыў па-рознаму — і шырока, і вузка, проста, як у Княжборы, і таксама ж, як у Княжборы, складана, блытана. I, як сёння іншы раз думаў Мацвей, жывучы сярод розных падобных і непадобных на княжборцаў людзей, ён усё ж устойваў і браў нешта ад гэтых лтодзей у чужым краі і з чужога краю толькі дзякуючы таму, што ў яго быў Княжбор; цяпер жа, калі ён вярнуўся да гэтага Княжбора, ён падсек сук, на якім сядзеў. Хацеў прыстасаваць зямлю для сябс, згодна з тым розумам, што набыў ён за гэтыя годы, сыходзячы толькі з таго, што відавочна, прызнана і. неабходна і здаецца чалавеку разумным, забыўшыся, што чалавеку, тым жа самым Махахеям, Барздыкам, Шчурам і Роўдам, мала мець толькі відавочнае, разумнае і неабходнае. Забыўшыся, што лятаюць па Палессі і наогул па ўсёй зямлі, напрыклад, божыя кароўкі, якіх ніхто за карысных не лічыць. Ад кароўкі той пі малака, ні мяса. Але якая ж гэта была ў дзяцінстве радасць, спаймаць тую кароўку, пасадзіць на далонь ці палец і папрасіць у яе малака. I мо яна давала не малако, мо яна мачылася на далонь ці палец, але колькі захаплення выклікала тое малако: ёсць, аказваецца, на белым свеце без'языкая істота, якая паднарадкоўваецца табе, разумее і слухаецца цябе, дае табе тое, чаго ты ў яе просіш. Ляці ж, кароўка, ляці да сваіх дзетак. Якое яму было тады сабачае дзела, што тая рабенькая, стракаценькая кароўка ні мясная, ні малочная ці, адным словам,— не мясамалочная, што яна мо нават шкоду прыносіць, як той пырнік ці валошка. Яна была дарагою, бо сам ён яшчэ тады быў божаю кароўкаю. Ці не застаўся ён так божаю кароўкаю і сёння, калі яго пажаданні і жыццё сталі такімі простымі.

Але думаць так Мацвей яшчэ мог дазволіць сабе, а гаварыць аб гэтым не наважваўся ні з кім. Таму і з Махахеем спачатку ён завёў размову аб просценькім, жыццёвым, аб перасяленні кпяжборцаў, коніках, якіх даглядаў Махахей, пачаў гаварыць пра парныя ночы, якіх нешта ўжо няма больш на Палессі. Раней ён, Махахей, ноч пры конях у адной толькі сарочцы, а цяпер во і кухвайка не грэе. А няма парных начэй, няма чаго і грыбоў чакаць, перакінулася Палессе, перавярнулася і ўверх дном стала.

— I смех і грэх, ездзіў зімою да дзеўкі сваёй у Мінск, у магазінах парэчку марожаную прадаюць з Польшчы, у пакеціках. Ці то ў пас парэчкі мала? Канец свету.

— Мо парэчак ужо і не так багата на Палессі, як было раней,— адказаў яму Мацвей.— Але ніколі — хіба гэта не факт? — Палессе не давала столькі хлеба.

— Факт... Я не хлеб ем, хлебам мяне не насыціць, я зямлю ем. Вось мой факт.— I Махахей, бы не жадаючы гаварыць з ім, прыбавіў кроку. I хаця былі яны аднаго росту, Мацвей нават крыху вышэй, яму прыйшлося амаль што бегчы за старым.

— Дык і зямлі ж, дзядзька Цімох, больш цяпер у нас.

I ні балота, ні вады такой няма.

— Што было напачатку, тое будзе і ў канцы,— сказаў Махахей. I Мацвей не зразумеў, навошта ён гэта гаварыў.

— А таму,— растлумачыў Махахей,— што было тут колісь на Палессі мора. Будзе і ў канцы мора. I хутчэй нават, чым ты думаеш, таму што ты канцы і пачаткі паабсякаў, укараціў ты зямлі век. I мой век укараціў, але я вытрываю, а вось папытай зямлю, ці вырывае, даруе і сцерпіць яна... Шанцуе гэтай зямлі, як ліха дзе, дык усё яе. I вайна, і меліярацыя.

— Параўналі што, дзядзька Цімох.

— Параўнаў, не спяшайся словамі, што перхаццю сыпаць. Не на той мове ты са мною і з зямлёю мовіш.— I Махахей яшчэ наддаў. Мацвей ужо не мог сысціся з ім, але адставаць не хацеў.

— Адышло Палессе старое, але ёсць жа новае.

— А я з старога, і не таму, што сам стары, а таму, што ёсць у мяне мінулае, як і ў кожнага добрага чалавека, у чалавека.

— А я не чалавек вам.

— Ты міну пад Палессе падвёў. I пад мяне міну.

— Якую міну?

— Сваімі вачыма ўбачыш,— Махахей сам ужо амаль што бег. I Мацвей таксама пачаў збівацца на бег, то буйна і спорна крочыў за ім, але доўга не вытрымліваў, драбніў, ніяк не мог прынаравіцца да Махахеевай хады. А прынараўлівацца трэба было, таму што няроўная хада, то подбежкі, то крокам, збівала яго з думкі, блытала думкі. Ён усведамляў, што сапраўды гаворыць з Махахеем не на той мове і не аб тым, пэўна, кожны з іх гаворыць не тое і не тымі словамі. I ў Мацвея былі ўжо іншыя словы, якія трэба былі Махахею, якія б дайшлі да яго. Мацвей прадчуваў гэтыя словы, разумеў, што Махахей ці не адзіны той чалавек, што здольны яго зразумець, якому можна і паспавядацца, трэба толькі наблізіцца да яго і пачаць гаварыць больш даверліва, мо нават і спыніцца, зазірнуць адзін аднаму ў вочы. Але Махахей цвёрда трымаў дыстанцыю і не думаў спыняцца, а Мацвей не наважваўся прасіць яго спыніцца.

I вось так, на хаду, адзін уцякаючы, другі гонячыся, яны і вялі гутарку, бразгацела аброць, што вісела на плячы Махахея, пачыналі свае ўжо спевы абуджаныя раніцаю птушкі, гарачае і распаленае ўздымалася над зямлёю сонца, і яны таксама распаляліся пад гэтым сонцам, і Мацвей аж спатыкнуўся ад нечаканасці, калі Махахей раптам спыніўся і загаварыў ледзь не са слязьмі ў голасе:

— Глядзі, Мацвей, глядзі, Мацвейка.— Поле азіміны, на рагу якога яны стаялі, ляжала перад імі як прысыпанае соллю.

— Што гэта? — разгубіўся Мацвей.

— Снег, іней. Міна, пра якую я табе гаварыў. Перш сам сабе не паверыў. Гэта ж летам, лічы. Такой парой баравікі-мікалайчыкі лезлі, парныя ночы стаялі. А тут іней, замаразкі.

Мацвей прысеў на кукішкі і дакрануўся да зямлі ўсёю даланёю, усё яшчэ не верачы, адмаўляючыся верыць вачам сваім.

— Другі тыдзень сонца смаліць,— гаварыў у плечы яму Махахей.— Вада з тваіх канаў і каналаў знікла. Сухія канавы. А шлюзы на капале дырэктар рыбгаса перакрыў, рабочыя пры мне дошкамі наглуха забілі шлюз...

— Што рабіць будзем, дзядзька Цімох?

— Не ведаю, Мацвей,— Махахей быў ужо таксама на кукішках каля старшыні, мацаў зямлю.— Ратаваць трэба зямлю, ратаваць пшанічку.

— У цябе ж яшчэ сёння будуць гуляць, дзядзька Цімох. Вяселле ж.

— Будуць гуляць, вяселле,— вымавіў Цімох.

— Вяселле... А дошкі на шлюзе тоўстыя?

— Ды ўжо ж.

—Што ж ты без сакеры пацягнуў мяне ў такую дарогу...

— Чаму без сакеры... Сакера ёсць. Адна толькі. Вось,— Махахей крыху збочыў, пакорпаўся ў траве каля мяжы і вярнуўся да Мацвея з сякераю.

— Адна,— сказаў Мацвей.

— Адна,— пацвердзіў Махахей.

— Ну дык дзякуй табе хоць за сакеру. Сам жа не пойдзеш са мною?

— Не гневайся, Мацвей, не пайду.

— Ратаваць пшаніцу ж трэба, сам казаў.

— Казаў і буду казаць. Толькі ты ў мяне не пытаўся, не дакладваўся мне і дапамогі не прасіў, калі балота тое нішчыў, ваду адсюль праганяў...

— А калі б, дзядзька Цімох, маё гэта вяселле было, калі б гэта я Надзьку браў? Папярок парога лёг бы, праз мяне прыйшлося б дачцэ пераступаць.

— I за што гэта ты так, дзядзька Цімох, за што?

— А ета ты сябе спытай, у маці сваёй і бацькі, яны тут, у гэтым балоце, ляжаць.

— Пі-і-і-іць-піць-піць,— пракрычала кнігаўка, што невядома як апынулася сярод голага поля, ці то жыла тут, ці то пераблытала нешта, па старой памяці завітала сюды, на былое балота. I Мацвей адчуў, што ён таксама высмяг ужо, што ён хоча піць, як і гэтая птушка, як азіміна. Не да ладу прыгадалася нешта брыдкае, што апавядаў яму нейкі не вельмі добры чалавек аб тым, як прыручаў ён сабаку, аўчарку, якую пабыў з рук, купіў ужо дарослаю. Аўчарка аніяк не хацела прызнаць новага гаспадара, ні на крок не падпускала яго да сябе, нічога не прымала з яго рук. I ён мо тыдзень не карміў яе, трымаў на ланцугу, а потым купіў і даў ёй адразу два кілаграмы кількі. Пасля кількі ён яшчэ два дні вытрымліваў сабаку на ланцугу, не даючы ні глытка вады. I калі сабака стаміўся ўжо і енчыць, са спаленаю глоткаю і нутром упаў па зямлю, толькі тады ён прынёс вядро вады. I пачаў гладзіць сабаку, і паіць з далоні, прымусіў сабаку лізаць рукі. I сабака лізаў, забыўшыся пра гонар і вернасць свайму былому гаспадару, забыўшыся пра нянавісць. Смага адбіла яму памяць. Такую ж смагу, што была мацней за памяць, адчуў зараз і Мацвей. Але была гэтая смага ў той жа час і асабліваю, не падобнай пі на птушыную, ні на жывёльную, так прагне, пэўна, толькі зямля, гнучыся і карабацячыся ў вымерлым ад сонца безгалоссі, узараная і расхінутая, бездапаможная, безабаронная перад сонцам і ветрам, Мацвей крочыў па белым полі, як у барвовым тумане, ён прыгадаў, што вось таксама, як у тумане, ён ішоў і ўчора, і ўчора таксама, як і сёння, ён праг ад смагі, усе праглі вады, хто быў на вяселлі ў Махахеяў, усе хацелі піць, і не гарэлку, як заведзена на вяселлі.

2.

Ішла Надзечка па ваду,

Кінула вядро на буйны вецер...

Заспявалі жанчыны, пайшла Надзечка, маладая, па ваду. Але лепш бы не хадзіла, лепш бы кінула вядро па буйны вецер. Вецер, і буйны, віхор, і папраўдзе ўсхапіўся і. закружыў, калі пачалі выпрабоўваць маладую, калі нявеста надмяла ўжо хату, Васька вызваліў яе ад гэтага бясконцага мяцення, адкупіўся ад прыдзірлівых бабуль гарэлачкай. Цяпер Надзьцы трэба было паказаць гасцям, як яна мые хату. Яна ўзяла з лаўкі вядро, што было прыгатавана ўжо загадзя, толькі скіравалася да калодзежа, як захуталася хмаркаю маленькаю сонейка, усчаўся ветрык, прамчаў па вуліцы віхор, і ў двор Махахея зацягнула край яго, сыпанула пяском і пацярухаю на маладую. Старыя адразу ж падцялі вусны, захіталі галовамі: не к дабру.

— Вяселле без дзіў не бывае,— расхвалявалася за ўнучку старая Махахеіха, але выгляду не падала.— Хто з маладых не глуміцца. Ідзі, донька, набірай вады, зараз жа цябе бог і шчасцем адорыць.— I яна, не падымаючыся з лавачкі, што стаяла пад хатаю, адной рукою абаперлася на кіёк, а другую, з нягнуткімі пальцамі, выставіла перад сабою, быццам трымала ў ёй шчасце, якім бог павінен быў адарыць унучку. I бог, неба адарылі. Нарадзілася ў небе, адарвалася ад хмаркі малая дажджынка, прыляцела на зямлю і патрапіла па старэчую ўсохлую далонь, акрапіла яе, як сухую, запечаную скарынку хлеба. Да гэтай адзінай дажджынкі баба дадала яшчэ і слязінку: — Вось і шчасце табе, Надзька, спрыяе, рупіць табе неба.

— Так-так-так,— пэўна, першы раз пагадзілася, пацвердзіла і Ненене.— Дождж па вяселлі — к багаццю, на дабро.

— Дзе той дождж, дзе тое дабро, другі тыдзень сухмень,— выцягнула перад сабою зайздросную руку і Царыца. I яе руцэ дасталася дажджынка. А маладую акрапіла, асвянціла добра. То быў дождж і не дождж, здзяйсненне жаданняў, бласлаўленне нябеснае. Над усім вялікім цяпер ужо Княжборам не было ні воблачка, толькі над хатаю Махахея сабралася малюпасенькая хмарка, пад адной толькі хатаю, каб не парушыць звычаю, пажадаць і паабяцаць маладым шчасця. На старую Махахеіху ды маладых і праліўся толькі той дожджык, толькі на іх і хапіла яго, а яшчэ на Царыцу, але гэта ўжо было нецікава. Царыца была здольная, калі ёй, канечне, хацелася гэтага, выціснуць ваду і з вугельчыка. Пілікнула скрыпка, вохнуў бубен, зарыпеў журавель, брынкнула вядро на зрубе і пабегла ўніз.

— Калодзеж, калодзеж, дай вады напіцца... — выгукнула Царыца.

— Не-не-не,— на гэты раз Ненене была вернаю сабе — прасіць вады ў калодзежа трэба, калі маладыя будуць класціся спаць.

— Ой, бяды, калі прасіць. Цяпер усё пераблыталася, ніхто і не ведае, калі тое прасіць.— Царыца замоўкла, вядро дасягнула дна, легла на дно, але легла не на ваду, а на зямлю. Гэта пачулі ўсе, хаця і біў бубен і пілікала скрыпка, так сыра і злосна скрыгацела вядро па пяску і ўскрыкваў у руках маладой перасохлы журавель.

— Ды пусты ж калодзеж,— не вытрымала гэтага скрыгацення Царыца.

— Ты ва ўсім вінаватая, Маруся, сурочыла, пад руку маладой закрычала. Вока ў цябе нядобрае,— сказала Ненене, пляснула рукамі.— Вой-ё-ёй, што ж гэта будзе.

I ўжо нелагодна паглядала на Царыцу і Махахеіха, маці маладой. Яна не хацела зваць яе на вяселле, як Махахеіі не хацеў зваць Мацвея. Ненене казала праўду: сурочлівае вока было ў Царыцы. Сусед Царыцы не вытрымаў яе вока і з'ехаў з Княжбора і за малым богам не пабіўся з ёю, калі яна прыйшла падсабіць яму зносіць і грузіць пажыткі: «Не толькі жыцця тут, побач з табою, добрага не было, дык і дарогі добрай не будзе...» I Махахей з Махахеіхаю, прыкідваючы, каго запрашаць на вяселле, сышліся на тым, калі з яе боку будзе Мацвей, то з яго — Царыца. Няхай яны адно аднаго ўраўнаважваюць. А то як жа гэта, не па-людску абысці і старога, і новага старшыню, што надумаюць і скажуць княжборцы: не старшыня ўжо, дык і на вяселле не запрасілі, былога старшыню паклікалі, а маладога не — зуб на яго маюць.

Мацвей, як на тую хваробу, і зараз стаяў побач з Царыцаю, шырокаю, неахопнаю і таму, здавалася, вельмі надзейнаю, моўчкі пазіраў, як зацята-ўпарта кланяецца калодзежу журавель, як кланяецца яму Надзька, як твар яе ідзе рудымі і чырвонымі плямамі, як яна злосна-непрыгожа збівае набок вэлюм, азіраецца кругом, бы шукае вінаватага, шукае, хто гэта не дае ёй набраць вады. Мацвей хацеў ужо кінуцца дапамагчы маладой, але спазніўся. Надзька пусціла журавель, ён ірванўся ў неба, яго падхапіў малады і зноў, тарабанячы аб зруб вядром, бы звонячы ў пажарную рэйку, пагнаў яго ўніз.

— Калодзеж, дай жа... — Гэта зноў азвалася Царыца, але не дагаварыла, бы папярхнулася, змоўкла, заціснула рот даланёю і са спалохам азірнулася на вяселле. Азірнулася і ўбачыла, што нікога, акрамя Мацвея, каля яе няма, што людзі паціхеньку адсоўваюцца ад яе. Яна здагадалася чаму і залямантавала ледзь не на ўвесь Княжбор, уздрыгваючы ўсім сваім неахопным целам:

— Ды ці ж вінаватая я, людцы добрыя. Чаму ж гэта так на мяне вы ўсе ды на мяне. А я ж ні на паўстолькі нікому благога не рабіла,— і яна паказала Мацвею на кіпці, дзівосна маленькія на такой пульхнай і поўнай руцэ. На паўстолькі ж гэта нікому не зрабіла яна нічога благога? Тыцнула яму рукой у твар так, што ён мімаволі адхіснуўся.— I мой жа калодзеж высмяг,— Царыца цяпер звярталася толькі да Мацвея, гаварыла спачатку добразычліва, а потым, як чорт за тлусты бок яе ўшчыпнуў, схамянулася і аж падскочыла: — Во злодзей стаіць, во хто ўсю нашу ваду папіў, выхлебтаў усю ваду. Людзі, будзьце сведкамі ўсе. Во ён, глядзіце па яго...

Але ніхто глядзець ні па Мацвея, ні па Царыцу не пажадаў. I танцы як скіслі, хоць і гухкаў бубен, спакойны і нават, здаецца, адрачоны ад усяго вясельны Анісім іграў як ніколі, і Сёмка-цыган хацеў таксама дагадзіць сваёй скрыпкай, пэўна, спачуваў Мацвею, бы скрыпка здолела ўратаваць яго ад ганьбы. Мацвей адчуваў, што тут ад ганьбы яго ўжо ніхто не ўратуе. Ірваў душу журавель, што ўсё яшчэ рыпеў, суха і пагрозліва. Госці паціхоньку, адзін за адным, унікаючы гэтага рыпу, пацягнуліся ў хату, нават Царыца адчапілася ад Мацвея, валюхаючыся, падалася таксама ў хату. Як і ў нявесты, нічога не атрымалася і ў жаніха, скроб-скроб, ды так амаль нічога і не выскраб ён з сухога калодзежа. Зняў вядро з крука, нлёхнуў пад ногі Мацвею вадкую і ржавую гразь, падхапіў Надзьку пад руку і пайшоў ад яго следам за гасцямі. На дварэ засталіся адзін толькі Махахей ды старая Махахеіха. Мацвей падышоў да Махахея.

— Трэба было сказаць, дзядзька Цімох, я ж нічога не ведаў.

— Пра што гаварыць, Мацвсй?

— Ну... не ведаю,— збянтэжыўсн ён.— Папрасіць...

— Вады папрасіць? Хто ж гэта каля калодзежа свайго вады просіць?

— Ну не вады. Не ў адных вас такая: бяда, багата каго па вёсцы калодзежы паперасыхалі. Узровень грунтавых вод панізіўся, так званае УГВ...

Мацвей узрадаваўся, што выйшаў на гэтае УГВ, цяпер можна гаварыць не бянтэжачыся і доўга, але Махахей не схацеў яго слухаць.

— Чорцяго бяры гэтае тваё угавэ,— сказаў ён,— панізіўся дык панізіўся. Усё панізілася.— I Махахей таксама пайшоў у хату.

— Я б кругоў вам даставіў,— спрабаваў спыніць яго Мацвей, але ён, як ад нейкай назолы, толькі адмахнуўся ад яго і схаваўся за дзвярыма.

— Мацвей сеў на лавачку каля старой Махахеіхі, у хату да людзей ён не хацеў і, здаецца, пабойваўся ісці. Тое, што ў калодзежах Княжбора не ставала вады, было яму вядома ўжо. Калодзежы пачалі перасыхаць, як толькі з-пад хаты дзеда Дзям'яна знікла тое балотца. I княжборцы ўжо даўно, як хто мог, паглыблялі свае калодзежы, адны проста чысцілі, падкопвалі, дабаўлялі да зруба вянец-другі, а некаторыя ж патрабавалі ад яго, каб ён вёз бетонныя кругі. Ён не вельмі ўлягаў везці тыя кругі:

— Хутка перасяленне.

— Перасяленне хутка, а піць трэба во зараз, кажын дзень,— насядалі на яго.

Адна Ненене ўсю кроў да кроплі высмактала, дзе ні стрэне — сляпіцаю, што толькі сталася з ёю, такая ж рахманая была старая.

— Твой бацька неяк на мосціку гадзіннік забыўся,— здалёку пачынала яна, лыпала круглымі вочкамі, ці разумее яе старшыня.

— I што з таго, цётка Тэкля, забыўся, а потым успомніў, вярнуўся і ўзяў,— не здольны быў зразумець яе далёкага заходу і далікатнага намёку Мацвей.

— Во-во, дзень прайшоў, пакуль успомніў, а гадзіннік палёжваў. Дачакаўся хадзяіна. А хата мая без хадзяіна...

— Пры чым тут, цётка Тэкля, мой бацька, яго гадзіннік і твая хата?

— А пры тым, што я хадзяйка ў етай хаце маёй, дзе што паклала, там і вазьму, а ці ж буду я хадзяйкай у камяніцы той тваёй.

— Ты што, цётка Тэкля, адмаўляешся пераязджаць, мы ж дамовіліся канчаткова.

— Ды як табе сказаць,— мулілася Ненене,— здаецца, дамовіліся.

— Дык чаго ж ты мне галаву дурыш, што ж табе яшчэ ад мяне трэба?

— Вады, Мацвейка, вады. Няма ўжо ў маім калодзежы вады, Мацвейка.

— Навошта табе вада, навошта калодзеж, у новых будынінах — і водаправод, і каналізацыя.

— А я напаследак з калодзежа хочу. Вада тая, з крана, даўкая... во.

Усяму Княжбору вада з крана раптам зрабілася «даўкаю», хаця да гэтага, гасцюючы ў сваіх дзяцей у горадзе, выхваляліся адзін перад другім: чаму ж гэта не жыць майму Сцяпану (Івану, Раману), па ваду і то не трэба хадзіць, сама ў хату ідзе. I ваду тую ўхвалялі: добрая, маўляў, вада, і не прэсная такая, і балотам не патыхае. А тут занылі, заскуголілі, як тая Ненене, усе адразу:

— Хачу калодзеж, пакінь ты мне калодзеж мой, трохдонны ён — дно жалезнае, дно сярэбранае і дно залатое. I ўсе тры высмяглі. Не будзе вады ў маім калодзежы, не стане яе і ў тваім полі, спрагне поле, успамянеш мяне, спрагне. Калодзеж мой з усім светам звязаны, жывая вада Ў ім.

— Хопіць, цётка Тэкля, аб калодзежы,— спрабаваў збіць, перавесці яе на другое, Мацвей, але пра тое другое старая і слухаць не хацела:

— Ой, не-не-не, Мацвейка. З калодзежа трэба пачыпаць. З вады, з крынічкі ўсё пачыналася. I рэчка наша колішняя з крынічкі выбягала.

— Што табе і твайму калодзежу трэба?

— Паглыбіць яго трэба. Кругі бетонныя падвезці, каб падкапаць і надтачыць яго, хоць бы да донца першага, жалезнага.

— Добра, прывязу кругі,— абяцаў Мацвей і прывозіў, і не толькі Ненене адной. Так туга гаварылася яму са сваімі аднавяскоўцамі і амаль што кожны дзень. Змяніліся, зрабіліся непадобнымі на саміх сябе не толькі яго палешукі, змянялася, пачынала тузацца і сама палеская зямля, птушкі і звяры, што жылі па ёй. Занерваваліся і зрабіліся нейкімі непрыкаянымі, як бацьку ці маці страцілі, княжборскія буслы. То заўсёды клапаціліся аб сваёй хаце і нашчадках сваіх, а сёлета бы і не садзіліся на кубло, як ніколі і не ведалі, ніколі і не было ў іх патрэбы працягваць свой род, па адным і чародамі бадзяюцца па балоце, былым балоце, а цяпер бясконцым полі, як што згубілі ці пагарэлі. Аж жах бярэ, да чаго яны на самай справе падобныя на пагарэльцаў. Дзыбатыя, у белых світках, што паспелі схапіць, у тым і выскачылі з агню. I ходзяць па полі, сумуюць, як ходзяць пагарэльцы па папялішчы, нагінаюцца, там цвік, там клямку падбіраюць, нагінаюцца, дзяўбуць нешта ў зямлі, спажыўнае і не, невядома, бо не глытаюць, як забыліся і пра тое, як і есці трэба: ды што, пэўна, у той клямцы, цвіку-чарвяку, калі селішча цалкам ляпнула. Згубілі, здаецца, буслы сваіх жаб і гадаў і адмаўляюцца шукаць іх на старане, патрабуюць вярнуць ім гэтых жаб і гадаў, клічуць назад балота. А княжборскія дзяды, наадварот, ніколі не надта гаваркія, цяпер жа бы знямелі зусім. Збяруцца, сыдуцца, моўчкі пасядзяць на лавачках пад хатаю, пачнуць уздыхаць, хітаць, як неапераныя птушкі, галовамі, пакураць з старых запасаў тытуню і, згледзеўшы яго, Мацвея, хапатліва разбрыдуцца, блытаючы часам дарогі і хаты, як ужо і забыліся на старасці гадоў, дзе стаяць іх хаты, дзе жывуць і чакаюць іх старыя. Выкрочваюць, як тыя ж буслы, туды, дзе бегла колісь іх рэчка і стаялі дубы, дзе ляжала возера, упруцца ў тры нагі (кіёк — нага трэцяя) у полі і слухаюць невядома каго і што. А старыя, бабулькі, тыя зусім не сталі на вуліцу паказвацца. I ў хаце калі не на печы, то больш каля акна ўладкоўваюцца. Адхінуць белую, крыху ўжо і зжоўклую фіранку, кінуць яе за плечы, твар да кветкі, да іванчыка мокрага, бабка, а часцей за ўсё да сталетніка, і вочы па вуліцу. I вочы іх — як лісці сталетніку, калі яго надламаць. I тварам, маршчынамі па тварах падобныя яны па ўзорліва крывыя свае сталетнікі. I каток яшчэ разам з тым сталетнікам і бабулькаю ў акне...

— Сатвары ваду,— збівае Мацвея з яго думак старая Махахеіха, скрабецца кіёчкам, як кура лапаю драпае зямлю.

— Што ты, бабуся, аб чым ты? — не верыць і вушам сваім Мацвей.— Я ж табе не гасподзь бог.

— Не можаш?

— Не магу.

— А я ведаю, што ты не можаш. А была вада, як на бібліі, і кладачкі ў той вадзе. Мы на кладачках тых да партызан хадзілі, да куранёў іхніх. Немцы не ведалі пра кладачкі. А мы напакуемся, хлеба, кардопляў, і ўсё скрозь, кладачкамі, усё скрозь вадою, балотам і лесам. Аберагала нас вада ў вайну, і лес аберагаў. Вось я думаю, каб, не прывядзі гасподзь, ды зноў вайна, дзе б ратаваліся, дзетка ты мая.

Мацвей маўчаў, нечага яму было адказаць старой Махахеісе. Але яна і не патрабавала ад яго адказу, здавалася, і словы яе тыя пра ваду, кладачкі, лес і немцаў таксама былі выпадковымі, прыгадала нешта сваё, выгаварылася, угрэлася ўспамінамі і забылася, і толькі тады, калі ён надумаў так, Мацвей прыкмеціў, што сядзіць старая ў адной толькі кофце, паддаёвачка яе, з шыняля яшчэ, пэўна, армейскага, вісіць на цвічку за плячыма Мацвея.

— Вам не холадна, баба?

— Як не холадна, дзетка, холадна.

— А чаму ж вы маўчыце?

— Ай, дзетка, мне цяпер не людзей, а бога прасіць трэба, каб дапамог сагрэцца.

— Накіньце паддзёвачку ўсё ж, а я дапамагу, хоць і не бог.

— Дапамажы, калі не цяжка, не сагрэе мяне ўжо і сукно.

— Дык мо б выпілі? — спытаў ён, накідваючы па пле- чы ёй паддзёвачку, апасліва ўпраўляючы ў рукавы іія- гпуткія рукі.

— А я ўжо выпіла чарачку, кульнула, калі ніхто нс бачыў,— і Махахеіха засмяялася,— мо астапшою ўжо. Ой, салодкая астанняя. А ты што каля мяне прыляпіўся, чаму не гуляеш з усімі?

I зноў Мацвей падумаў, што старая жыве толькі бягуым, яна, пэўна, і не бачыла, а калі бачыла, то наўрад што зразумела з таго, што адбылося нядаўна тут. Але, аказалася, што гэта зусім не так, усё прыкмячала з сваёй лавачкі, усё трымала ў галаве, бачыла больш нават, чым можна было падумаць, нібы скрозь зямлю глядзела старая.

— А ты не журыся, хлопча,— вымавіла ятта зноў, крыху пазней.— Мо яшчэ і апраўдаешся.

— Вы так думаеце, баба, вы ведаеце? — учапіўся за яе пальцы, што за саломінкі, Мацвей, не пытаючы нават, перад кім гэта і за што павінен ён апраўдвацца.

— А як жа мне іначай пра цябе думаць, нельга мне на краі свету, адной нагой ужо там, нядобрае пра людзей думаць.

— Вы ж не знаеце мяне, забылі ўжо, пэўна, мяне, - заспяшаўся Мацвей, каб яшчэ раз пераканацца, што яна гаворыць менавіта аб ім, што менавіта аб ім яна не можа нядобра думаць.

— Як ета я цябе не знаю. Я знала цябе, а цяпер і чую, калі падаў ты мне руку. Я пра цябе ўсё ведаю, помніш, сустракаліся мы на балоце, думаеш, старая забыла. Не, старыя людзі мо сённяшняе не помняць, а даўняе ўсё ў іх галаве. Я прадказала табе цяжкую долю праз сэрца тваё мяккае. Будзе яна яшчэ цяжэй, будзе, дзетка. Толькі ж быць табе і з Аленаю нашай разам, шкада толькі, што мне ўжо не давядзецца пабачыць вас, калі вы будзеце разам, вох, шкада... Яна далёка, а я чую голас яе, усё пра цябе дапытваецца. Няма ў яе жыткі без цябе, Мацвей.

— Я вінаваты...

— Не вініся без пары. Ніхто з жывых не бязгрэшны. А вось дзела ты задумаў...

— Дык вы і пра дзела маё ведаеце?

— Не, дзетка, пра дзела я тваё іте ведаю. і я не гасподзь бог. Знаю толькі, што задумаў жа нештачка ты. Праў сваё дзела, і гасподзь бог табе суддзя.

— А вы бласлаўляеце мяне?

— Бласлаўляю,— сказала Махахеіха і ўстала са сваёй лавачкі, падхапіўся і Мацвей. I Махахеіха тройчы па тры разы клюнула яго сухімі пальцамі ў грудзі і лоб, сплюнула, нешта шэптам вымавіўшы сама сабе.

— А цяпер ідзі,— сказала яна.— Ідзі. Яшчэ пабачымся, да жніва я яшчэ дажыву, увіджу жніво, а там як бог дасць.

Мацвей пайшоў і з'явіўся зноў на вяселлі ўжо вечарам, калі прыспеў час дзяліць каравай. Каравая ж таго не знайшлі: выпечаны бабаю Ганнай, ён чакаў свайго часу ў каморы, там, дзе прыхавана было і некалькі бутэлек гарэлкі, на ўсякі выпадак, а раптам ды не хопіць, і было ў той каморцы невялічкае акенца, сабаку пралезці. Але пралез у гэтае акенца і сабака двухногі, як сказала Барздычыха, праз акенца выцягнулі і каравай, і гарэлку, падзея ў Княжборы неверагодная. I гары яна гарам, тая гарэлка,— зняважылі і зняславілі і Махахеяў, і Барздык. Прыспеў час быць караваю на стале, а яго няма, і што хочаш рабі, хоць стой, хоць падай, хоць бацькам маладьтх уцякай са сваёй хаты, з вяселля і вёскі свае. Першае вяселле ў Княжборы спраўлялася без каравая. I, здаецца, было яно ўжо не сапраўдным. Без патрэбы былі і каравайнічкі-пачынайнічкі, і не было аніякай патрэбы кідацца дзевачкам у песенькі, музычкам у скрыпачкі, а мамачцы — у мыселькі: не было караваю-раю. Такі ўзнялі бабы галас і лямант, што мёртвага б абудзілі. На той галас і вэрхал патрапіў Мацвей, якраз у пару. Мужчыны ўжо ледзь не ўсім вяселлем збіраліся ісці вайною па сцягачоў: хто ж гэта яшчэ, акрамя іх, прыблудттых, мог так зняважыць, абразіць вяселле.

— Бралі б, жэрлі б ужо толькі гарэлку,— галасіла Барздычыха,— каб вам рукі паадсыхалі, каб вам вочы павыпірала ад той гарэлкі, каб вас параспірала. Зямельку б вам так смачна есці, як вы елі каравай... Ой, караваю мой, раю, я каля цябе іграю, я цябе прыбіраю... каб вас на той свет прыбрала, каб у гробе дошкі ды прыціспулі вашы ножкі, каб нельга было і ўстаці.

— Ты што, Парасця,— спрабавала спыніць яе баба Ганна.— Вяселле ж, не хаўтуры, ты і на дзяцей бяду наклічаш.

Але спыніць Барздычыху было ўжо немагчыма.

— Каб вашы рукі пазалацелі ды па локаць адляцелі... — выла яна па караваі, як па нябожчыку, праклінаючы тых, хто паквапіўся на яго. I Барздыкі, а за імі і Шчуры ўжо ламалі платы, бралі калы, каб ісці прыступам на санпрапускнік. I пайшлі б, калі б не аказалася пад рукою, там жа, на вяселлі ў Махахея, участковага. Разам з участковым Мацвей і пакінуў вяселле, толькі той ішоў несці службу, шукаць зладзеяў, а Мацвей — дахаты. I чым блі- жэй была гэтая яго хата, тым больш трывожна рабілася ііа душы яму: ці не чакае і яго ў хаце ці каля хаты ўчастковы. Тое, што ўкралі каравай і гарэлку,— гэта проста дробязь, калі параўнаць з тым, што ўтварыў ён, і тут, бадай шго, адным толькі ўчастковым не абыдзецца, можа прыехаць і сам начальнік міліцыі разам з сакратаром райкома. Як ён будзе апраўдвацца перад імі, што ён ім скажа.

Учора, яшчэ ў запале, ён думаў, што адмовіцца ад усяго, і на тым кропка, таму і ўзрадаваўся ўчастковаму, мазоліў яму вочы: не адлучаўся, маўляў, з вяселля я — нікуды, і ўчастковы сведка. Цяпер жа гэтая спроба апраўдацца здавалася яму такім глупствам, што аж з душы вярнула. Ён разумеў цяпер Барздычыху і нагаджаўся з усімі яе праклёнамі, хаця цана ўсёй яе прапажы — капейка. Але тут яна паднялася і бушавала не за капейку. I ён таксама не за капейку, не толькі за тое поле, за тую пшаніцу, што вымачыла, якую затапіў рыбгас. Ён паўстаў супраць самога сябе, а калі падумаць і ўзважыць усё, то мо нават замахваўся і на нешта большае. I за гэта трэба было ўжо адказваць. Там, каля сажалак, закладваючы ўзрыўчатку, ён быў яшчэ не гатовы адказваць. Мо ён баяўся, хутчэй за ўсё баяўся, і шкадаваў ужо сажалку, якую збіраўся спусціць. Гэта ж ён сам, сваімі рукамі стварыў яе. I сваімі рукамі павінен быў знішчыць, гэта значыць, прызнацца ў тым, што ён нічога не будаваў і не ствараў, а на самым пачатку толькі руйнаваў, толькі бурыў. Бурыў плугам Мацапуры, а цяпер вось узрыўчаткаю, якую, праўда, здабыў падпольна. Даводзілася каму-небудзь з людзей праходзіць праз такое ці ён першы? I чаму менавіта ён, а не хто-небудзь іншы, таму што ў яго няма хваста, як у таго ж Рачэўскага? Ці ён больш шчыры і больш сумленны, чым іншыя? Гэтага Мацвей аб сабе не сказаў бы. Ён не мог сказаць, што баіцца начальства, імкнецца дагадзіць яму. Начальства трэба паважаць і любіць — гэта ўводзіў у вушы яму Шахрай. Ад любові да таго ж Шахрая ён не сканае, але ён і не паўставаў супраць яго, не супярэчыў яму асабліва, не меў рацыі супярэчыць яму. Паміж імі заўсёды была згода. А калі ён дзе-небудзь быў і супраць, то Шахрай усё ж мог падысці да яго і пераканаць, перацягнуць на свой бок. Ён пагаджаўся з ім, але іншы раз гэтае згодніцтва працягвалася хвіліну-другую, пакуль той жа Шахрай знаходзіўся побач і прысутнасць яго як бы душыла Мацвея. Ён не здольны быў процістаяць гэтай прысутнасці, усмешцы, слову, не мог стаць на адну нагу з ім, тады ён, здаецца, нават і ўслугоўваў яму. Толькі ўслугоўванне гэтае зыходзіла не з таго, што ён баяўся ці шукаў нейкіх асабістых выгод. Калі б той жа Шахрай уздумаў крыкнуць на яго, ён бы таксама не змоўчаў, і як бы яшчэ грукнуў дзвярыма, нешта было ў крыві яго куды больш моцнае за яго, і гэта якраз вымушала яго прымаць чужую, навязаную яму волю, пагаджацца спачатку і толькі крыху пазней ужо бунтаваць. Але і ў гэтым бунце пасля бойкі ён толькі размахваў кулакамі, змагаўся словамі, якія так і засталіся нявыказанымі ўслых, таму што словы тыя, вельмі важныя і значныя, выкрывальныя, ён гаварыў сабе, размаўляў сам з сабою, выкрываў сябе і іншых. I ў той жа час апраўдваў сваё згодніцтва, лічыў яго часовым, прадыктаваным нейкай вышэйшай неабходнасцю берагчы сябе для нечага новага і сапраўды вялікага, сапраўды рызыкоўнага, дзе ўрэшце ён пакажа сябе, пакажа, чаго ён варты. Але нічога новага і вялікага яму так і не выпадала. Усё ішло — як і звычайна. Зноў сыходзіўся ён з Шахраем ці то з тым, хто замяшчаў яго, і зноў гэтае «нешта» ў крыві вымушала яго стрымлівацца, а часам ён нават і не стрымліваўся, а проста губляўся, таму што новае з'яўлялася не ў ім, ён працягваў яшчэ бушаваць, кіпець, спрачацца з самім сабой, выконваючы ўсё ж навязанае яму, як ужо нараджалася зусім іншае, зусім іншага патрабавалі і ад яго, не адмяняючы нічога з таго, што было раней. А ён ніяк не мог прынаравіцца да гэтага іншага, з прыкрасцю ўсведамляючы, што не хапае яму і гнуткасці, і спрыту, што ўвесь ён скіраваны толькі на тое, каб выканаць загаданае. То абуджалася ўжо ў крыві яго пачуццё самазахавання, то падаваў голас нейкі далёкі продак, што, забіты і затурканы, ціха пражыў свой век у гэтых палескіх лясах і балотах, даваў аб сабе знаць і аказваўся на гэтае імгненне больш дужым, чым ён, больш дужым, чым яго дзед, які насмеліўся некалі і прыбіўся да «дземакратаў», якія, па словах княжборцаў, з'явіліся перад рэвалюцыяй у гэтых лясах і балотах, дзе ўсё жыццё правёў у войнах, спачатку змагаўся з немцамі, потым з белымі і белапалякамі, потым, ствараючы калгас, і з самімі княжборцамі; мацней за бацьку, які таксама не ведаў спакойнага і мірнага жыцця. Мацвей ненавідзеў у сабе гэтага баязлівага продка, што паўсюдна імкнуўся надаслаць сабе саломкі, на кроплі выціскаў яго з сябе і не мог выціснуць. Ён не здагадваўся аб прысутнасці ў сабе таго баязліўца, пакуль вучыўся ў школе, той з'явіўся ў ім, калі ён стаў ужо студэнтам. Мацвей спадзяваўся, што пазбавіцца яго, як толькі атрымае дыплом і стане самастойным. Цяпер ён, здаецца, трывала стаяў на нагах, але так і не пахаваў свайго нябожчыка, ён ценем стаяў за яго спіною і хапаў яго за рукі, вязаў яму рукі. Мацвей бачыў яго — гэта быў стары, падобны адразу на Барздык, Махахеяў і Роўд, але Мацвею ён нічога ад сябе не даў, акрамя, канечне, страху, пачуцця самазахавання, быў ён цёмны, нават чорны з твару, а сярод Дзям'янаў усе былі толькі светлыя, русыя і сінявокія, у гэтага ж — цёмныя, збітыя ў каўтун валасы, і вочы колеру рудой балотнай вады, і жоўта пазначаны ліхаманкаю, спіты твар. Ён і цяпер калаціўся, бы трасла яго ліхаманка, але біла яго зараз не хвароба, а страх. Ён і памысліць не мог, што наважыцца ўтварыць такое, што наважыўся ўтварыць ён, Мацвей Роўда. Мацвей злавіў сябе на тым, што ён проста марудзіць, што яму не стае рашучасці чыркнуць запалкаю і падпаліць шнур, бы самога сябе падпаліць. I калі перамог сябе, чыркнуў, падпаліў, ужо не спяшаўся бегчы і хавацца. Адчуванне небяспекі было непераходным, але не тое, што крылася ў патроне ўзрыўчаткі, які ён заклаў пад дамбу каля сажалкі. Ён не баяўся, што выбух можа дасягнуць і яго, у гэтым мелася нешта нават выратавальнае, што адразу давала яму абсалютнае і прыемнае вызваленне. Страх крыўся ў іншым: зноў, як нічога не здарылася, як нічога не было, трапіць на вочы людзям. Заставацца ці прыкідвацца непашкоджаным, гаварыць з людзьмі, глядзець ім у вочы. I ён з цікаўнасцю сачыў, як пырскае іскрамі агеньчык, жарэ, глытае секунды, адлічвае ўжо яго секунды, думаў аб сабе, як аб некім староннім, у галаву лезла нешта пабочнае і дурнаватае, накшталт таго: рухаецца агонь у шнуры раўнамерна ці ў ім, як і ў чалавеку, ёсць сярэдзіннае, унутранае гарэнне, і сярэдзіннае гарэнне больш хуткае, чым гэтае, бачнае воку, і як проста ўсё адбываецца — агеньчык, іскра, адзіны толькі выбух — было жыццё, і няма яго... была вада, і не будзе яе, адхлыне яна, адступіць ад палёў. А поле ўсё роўна прыйдзецца перасяваць. А перасеў горш недасеву. Прыкідваючы гэты перасеў, ён, не вельмі ўсведамляючы, што робіць, пабег і за імгненне да выбуху ўпаў, схаваўся за пагоркам. Выбух быў глухі, з нейкім усхліпам і прычмокам, бы гэта быў і не выбух, таму Мацвей пайшоў праверыць, ці хапіла зараду, каб разбурыць перамычку.

Перамычку разбурыла, і з сажалкі ўжо хлынула вада, падмываючы і абвальваючы зямлю, змываючы сляды яго злачынства. Здавалася, што вада сама і пратачыла тут ход, разбурыла перамычку. «Канечне, сама,— паслужліва і хапатліва шапнуў яму на вуха знаёмы, але не яго, Мацвея, голас, а таго, хто ўвесь час спрабаваў ад усяго абараніць і выратаваць яго, усюды падаслаць саломкі.— Канечне, вада часта бурыць перамычкі і дамбы, ці ж то першы раз у рыбгасе такое, схлыне вада — і ажыве пшанічка, сама вада схлыне, сама...»

«Сама вада нойдзе і тут, самацёкам»,— Мацвей быў ужо каля шлюза. Шлюз гэты таксама рабіў ён, яго ўпраўленне і спецыяльна для Бобрыка, каб Бобрык напаўняў азёрнаю вадою свае сажалкі. «Калі суша будзе, і ты ж будзеш карыстацца гэтаю вадою, браць яе на свае палі»,— казаў тады Бобрык, калі Мацвей быў патрэбен яму, былі неабходны яго людзі і тэхніка. Раней ваду сажалкам рыбгаса давала рэчка, але, калі рэчку спрамілі, вады яе ўжо не хапала, рашылі браць ваду і з возера. Дазволу на гэта не дабіліся, возера лічылася ледавіковым, унікальным, і было яно пад аховай ці, здаецца, павінны былі яго ўзяць, таму і канал капалі, і шлюзы рабілі напаўпадпольна. Сляды гэтай напаўпадпольнасці былі прыкметныя асабліва цяпер: пясок, што вымалі для канала, так і не вывезлі, сыпалі ўздоўж канавы, на дрэвы, кусты, хапаліся, вядома. Во зробім, не ўхопіце за руку, а потым што хочаце, тое і кажыце — справа зроблена, і нічога ўжо не перайначыш. Неахайна, няроўна пакладзены і бетон, і рашотка шлюза зварана абы-як. Усё абы-як, хапатліва, паспешліва, рабочыя таксама не надсажаліся, усё ж разумелі: грошы, грошы, грошы, а з усім астатнім разбірайцеся самі. I вось разабраліся, і не хто-небудзь, сама зямля разабралася. Круг замкнёны. З аднаго боку мочыць, падтапляе — губіць, з другога — сушыць, таксама губіць». I пасярэдзіне гэтага замкнёнага круга, паміж вадою і сушаю, мітусіцца чалавек, ён, Мацвей Роўда. I не толькі ён, Махахеі, Барздыкі, Шчуры-прашчуры, увесь Кпяжбор са сваімі перасохлымі калодзежамі. Мацвей зірнуў туды, адкуль ён толькі што прыйшоў: далёка-далёка, ледзь бачны, як гарэлы пень на сонцы, стаяў Махахей, азіміна ўжо не ўдавала, што яе прысыпалі соллю, адышла, волгла пацямнела, поле бы плакала. А возера перад ім, з узвышэннем шлюза, дзе стаяў Мацвей, аздобленае хаця і рэдзенькім ужо, што сіта, лесам, а па процілеглым беразе і частаколам з хвой і дубоў, стаяла, бы калодзеж, выкапаны волатам і для волатаў, лапатаю ледавіка, што некалі праараў гэтую зямлю. «Яму б, чалавеку, такую лапату, плуг такі»,— падумаў Мацвей. І ці не ёсць чалавек тая ж самая лапата, што капае і арэ, не так ёміста, праўда, я к ледавік, не так глыбока, але не менш упарта, не менш разбуральна, хаця ці магчыма называць разбурэннем стварэнне ў гэтай палескай глушы вось гэтага калодзежа з сонцам, што купаецца пасярэдзіне яго, з белым лебедзем, што слізгаціць па растопленай сонцам вадзе. Лебедзі тут і раней не лічыліся дзівам, але яны некуды зніклі, мо ён і разагнаў іх, прыляцелі зноў сюды толькі ў мінулым годзе. І толькі адна пара: лебедзь і лябёдка... Мацвей зноў злавіў сябе, што марудзіць, памыляўся ўсё ж Махахей, цяжкая яго сякера, нялёгка падняць яе, а рабочыя рыбгаса парупілі, абшылі дошкамі рашотку шлюза старанна. Бобрык усё робіць так. Няпроста будзе яму, Мацвею, здабыць з гэтага калодзежа ваду. «Калодзеж, калодзеж, дай вады напіцца...» Мацвею ніяк не падпадае выдзерці Махахеевай сякерай двухсотміліметровыя цвікі. І ён пачаў секчы дошкі і сек іх да знямогі, але ж дамогся свайго, пусціў з возера ў канал ваду. Мокры да ніткі, разам з Махахеем, што гнаў коней у сяло, па Бялянцы прыскакаў да канторы. Не пераапранаючыся, сеў у газік і пакіраваў да Бобрыка. Там ужо яго чакалі, як ён і разлічваў, не толькі Бобрык, але і сакратар райкома, і сам Сяргей Кузьміч.

— Ну, хто з вас будзе Іван Нікіфаравіч, хто Іван Іванавіч? — звярнуўся адначасова да яго і Бобрыка Сяргей Кузьміч. Мацвей адразу і не ўцяміў: пра што гэта ён, і сакратар абкома вымушаны быў растлумачыць: — Старасвецкія вы паны Гогаля, збірайцеся да міравога.

Мацвей успомніў захапленне Сяргея Кузьміча класікамі і. зарагатаў, трошкі штучна мо, трошкі злосна і недзе брыдка, таму што шчыра. А брыдкі смех, як вядома, заўсёды шчыры.

ПЕРАСЯЛЕННЕ

1.

Аркадзь Барздыка пад дубам за хаткаю Ненене смаліў кабанчыка. Работу гэтую ён любіў, ляжала яго душа да такой работы, радаваўся ён ёй. Радасныя былі яму і агонь, і дым ад жытняе саломы, і пах шчаціння, і ружова-прыпаленая скурка кабанчыка, ужо выступала пад скрабком. I сам час радаваў яго. Час ужо на познюю восень, за якою праглядвае і белы тварык зімы, калі прыпадае да траў раніцою і прымаразак і зямля пад нагамі цвёрдая, ужо прыхоплена марозам, і ані ветрыку. Таму і стойкі пах такі не толькі самога смалення, але і вёскі, хлеўчукоў, дзе, уступаючы ў зімку, адпачывае ўжо сытая і. дагледжаная жывёла, пах позніх яблык, што ўпалі, адкаціліся да плота, схаваліся ў траве, і тых, што ўвіселі на дрэве, якіх не зняў ні гаспадар-хазяін, ні гаспадар-вецер. Такой парой і на душы ў Барздыкі спакойна і трошкі п'яненька. Ён ведаў, што яшчэ наперадзе яго чакаюць і чарка, і шкварка, ведаў, што ўзяць гэтую чарку не думаючы, як гэта будзе заўтра, таму што заўтра гэтае ўжо ў яго ў пограбе і каморы, у засеку, у мяшках і дзежках. І ён у думках дзякаваў бацьку, дзеду Саўку, які і перадаў яму вялікую навуку смалення. Прыступаючы да гэтай работы, ён выпіў карэц свежай, што яшчэ аж кіпела, крыві кабана. Смаку яе ён не вельмі адчуваў, але так ужо заведзена было яго бацькам, які пражыў, мо дзякуючы гэтай свежай крыві, за дзевяноста гадоў. Бацька перадаў яму не толькі сваю навуку, але і свой інструмент — кованую ў вясковай кузні швайку, якой калоў ён кабаноў, нажы і дубовыя калкі-затычкі, каб не выцякала дарэмна з кабаноў кроў. I Барздыка беражна захоўваў гэтую спадчыну, ведаючы, што прыйдзе дзень — і будзе ён п'яны і сыты і нос у табацы. Такі ўжо ў Княжборы парадак. Але сёння гэты парадак, і чарка, якую ён неўзабаве возьме, і шкварка не вельмі радавалі яго. Заўчасна ўздумала калоць сваіх кабанчыкаў Ненене, ды і не кабанчыкі гэта былі, а так яшчэ, подсвінкі, нават парсючкі, такіх у Княжборы ніхто ніколі і не рэзаў, малаком маці яшчэ ад іх несла. I лета стаяла на дварэ. А які ж гэта хазяін сярод лета стане пераводзіць сваё дабро. Не па-хазяйску гэта было, не па-сялянску і неяк не па-людску. I Барздыка, гледзячы па гэтую нехазяйскую справу, на гэтых парасятак, пераадолеў сябе і пачаў ужо быў адмаўляцца губіць іх.

— На такую работу спраўны і Сідар Шчур.

— Вой, не-не-не, я таго ІІІчура здалёк бачыць не хочу, як такое сказаў ён Мацвею: гніць табе ў балоце разам з маім сенам, а на сотках маіх ты і выпрастаешся, выпрастае цябе мая кардопля — гадкі, брыдкі ён мне зрабіўся.

— Калі гэта ён казаў так Мацвею? — Барздыка адчуў, што хвалюецца, але не за Мацвея ці Шчура, а таму што ведаў, здагадваўся, чаму гэта так пабраліся Шчур з старшынёю, але перапытаў усё ж Ненене: — Чаго гэта яны не падзялілі?

— Зямлі не падзялілі, сенакосу.

— Ці то мала цяпер той зямлі ў Княжборы.

— Шчур за сваё, а Мацвей за калгаснае, Аркадзька, захватчыкам абазваў Шчура Мацвей, калгасную зямлю захапіў пад свае соткі Шчур, на калгаснай сенажаці стажок сена выбіў сабе і паставіў.

— Збяднее ад гэтых сотак і стажка таго калгас,— Барздыка плюнуў сабе пад ногі, сліну пагналі, у пот кінулі яго словы Ненене, ён таксама быў «захватчыкам»: ён таксама меў лішнія соткі, і яго ж стажок таксама стаяў на калгаснай сенажаці. Ну і што тут такога, спакон веку так было, галоўнае не ў тым, што ты паціху крадзеш, а выконваць нейкія правілы, не забывацца, браць» толькі тое, што неабходна табе. I не толькі яны, Барздыкі ці Шчуры, павінны выконваць гэтыя правілы, але і старшыня павінен ведаць іх і не заядацца. У каго ж гэта ў Кпяжборы не было такіх сотак ці стажкоў.

— Не збяднее калгас, Аркадзька, так, але парадак жа таксама павінен быць.

— Табе добра гаварыць пра парадак, у хляве ніхто ўжо не рыкае, і ў закутку вішчаць не будзе... Захватчыкі... Ці то ж мы немцы...

— Вой, не-не-не, Аркадзька, што ета ты чаўпеш, каго ўспомніў, немцаў. Плюнь яшчэ.— Ненене была сама не рада, што завяла гэтую гаворку, бы не ведала, каму і пра што гаварыць можна.

Не буду калоць я тваіх кабанчыкаў, рукі мазаць,— сказаў Барздыка.

— Вой, не-не-не,— учапілася за яго старая.— Ты ж, Аркадзька, мо ведаеш маю бяду.

— Усё я ведаю, толькі Шчуру тут няма чаго рабіць. Хто родзіцца — крычыць, а памірае кожын моўчкі.

— Вой, ды не кажы ты мне нічога пра таго Шчура, будзь міласцівы, закалі ўжо, Аркадзька, каб ды не спаганіў ніхто мае хаўтуры, Аркадзька...

I Аркадзь Барздыка не ўстояў, вельмі ўжо лагодпа прасіла яго Ненене, а работа была брыдкая яму, сама што па Шчуру работа, хаця ён і выглядае на вельмі дужага, і жылісты вельмі, не мае ён усё ж у сваіх руках моцы на добрага кабана, парасят малочных яму толькі і калоць. Неяк Махахеі папрасілі таго Шчура забітдь кабана, кныра, дык яму, Аркадзю Барздыку, давялося ратаваць усіх трох. Шчура са сватам і Махахея. Белыя, як прасціна, што павесілі сушыцца, віселі вісьма па бэльцы яны, дрыгалі нагамі, а кныр бегаў пад імі, скакаў, лучыў ухапіць за лыткі. Шчур не калоў кабаноў, а спадзеючыся на сілу, біў іх кувалдай. Вось той кувалдай хацеў ён справіцца і з кнырам, мо і справіўся б, толькі Махахеіха перад тым, як ісці мужыкам у хлеў, паднесла Сідару са сватам па чарцы. Ад той чаркі і памутнела ўваччу ў Сідара, не на лобе, а па вуху, як па капусце, лупянуў ёп кувалдай. Разадраў кныру вуха, сапсаваў настрой, той і азвярэў, а мужыкам і бегчы няма як: вароты зачынены і калком падпёрты, хоць на сцяну дзярыся, добра яшчэ, што бэлька тая трапілася, уратавала.

— Знайшлі каго гарэлкай паіць,— выказаў тады Махахею Барздыка.— То ж ведаць трэба, каб паперад плаціць.

Ён справіўся з кнырам ціха і адзін, без аніякай дапамогі, тыя трое так і віселі, калі Махахеіха прыбегла па яго, каб ён уратаваў іх. Барздыка і паказаў ім яшчэ, каб не гойдаліся моцна, ці ж варта дражніць і злаваць звера. Пудоў дзесяць-дванаццаць было ў ім, калі не болей, ён адчуваў, як баліць вуха, чуў сваю кроў, і гэта даводзіла яго да вар'яцтва, і самае цяжкае было ўгаварыць кныра супакоіцца, вымусіць яго слухаць сябе. Барздыка не памятае, што ён казаў тады там, то было ўжо справаю дзесятаю, якія там словы, калі ты перад тым кабапом з'яўляешся як сама смерць, і трэба было вымусіць кныра, каб ён адчуў гэтую смерць і прыняў яе. Тут патрэбны былі і вока, і рукі, і сэрца такое, каб не здрыганулася ні на імгненне, не вільнула ўбок, каб не вілыіуў ад цябе кабан. Усё гэта было ў яго, адкуль бралася, ён і сам не ведаў, ад параджэння ці ад бацькі — дзеда Саўкі. Было ў ім, і ўсё, а сынам ужо не перадалося. Няма гэтага ў Ваську. Рука цвёрдая, дужая рука, тут нічога нс скажаш, а сэрца жаласлівае, у апошнюю хвіліпу ды і зашчыміць шкадаваннем сэрца — і пішы прапала. I цяпер, калі ён калоў кабанчыкаў Ненене, калоў, як заўсёды, так, каб ні спку, ні віскату, Барздыка адчуў, як варухнулася гэтае шкадаванне і ў ім, зазлаваў на сябе, а больш па Ненене: чортава баба, сапсавала руку, ці падымецца цяпер яго рука, калі прыйдзе час па восені ўжо ці зімой па-сапраўдпаму рабіць і сапраўдных калоць кабаноў, гэта ж амаль калека ён цяпер. Не здолеў адмовіць Ненене, не мог хаця б проста сысці з хаты. I дапякло ж той Ненепе паміраць не калі-небудзь, а ўлетку, як радзіць дапякае. I ўпершыню ён папярхнуўся гарэлым шчэццем, а ад дыму жытнай саломы, такога салодкага заўсёды дыму, на вачах выступалі слёзы, бы і сапраўды памсрла ўжо Ненене і панеслі яо ўжо ўперад нагамі з хаты. Чорцяе возьме яшчэ гадоў дваццаць. А гаворкі толькі і ведае, што пра смерць ды пра смерць, вось і Мацвея са Шчурам спляла. I непамыспа Барздыку, яму ж таксама трэба неяк забраць, вывезці стажок з калгаснай сенажаці і бульбу з тых патайных сотак ухапіць, выкапаць і ў капцы прывезці засыпаць, а папярок дарогі Мацвсй Роўда стаіць. Не так Шчуру папярок дарогі, як яму, Барздыку; Шчур ужо сваё ўхапіў, пакуль лесніком быў, столькі хапаў, што аж з горла лезла. I лёгка гэта Ненене судзіць Шчура, прыйшла голаю, пражыла голаю, нікога пасля яе і не застанецца, два нікуды не гожыя парсючкі, дык і тых на хаўтуры сабе зводзіць. Сама па сабе хаўтуры рашыла справіць, і што гэта за дурата такая на людзей найшла, тут толькі час, здаецца, прыспеў жыць, а яны ў труну самі жыўцом кладуцца. I Барздыку ўжо нудзіла ад спёкі, ад паху яго ж уласнага адзення, кухвайкі і сарочкі, што былі на ім, у якіх ён заўсёды выпраўляўся калоць і смаліць княжборскіх кабанчыкаў.

А Ненене рашыла памерці яшчэ вясной, калі перасяленне ў новыя каменныя дамы было ўжо непазбежным, калі падпісаныя былі ўжо ўсе паперы на гэтае перасяленне, калі давялі ёй, чаго і колькі гэта каштуе яе хібара — добраму каню адзін раз ногу падняць,— калі ўжо былі ўнесены, даплочаны грошы за новую кватэру, на што і пайшла яе кароўка, якую яна ўрэшце вывела з хаты і завяла ў хлеў, ды, як аказалася, ненадоўга. Але не тое, што яна не мела больш каровы, не блізкае перасяленне вымусілі яе думаць аб смерці, і тым больш не век яе, не старасць. Памірае не стары, а паспелы, голка годная, пакуль цэлае ў ёй вушка, а чалавек — пакуль на месцы яго душка — так растлумачвала яна ўсё Махахеісе, калі тая пачала даводзіць ёй, што няма ў зямлі жывому магілы.

— Бусел сёлета не прыляцеў, пакінуў бусел мой дуб, сваё селішча — значыць, прыспеў час і маім костачкам у зямельку, у вечную пасцельку.— I пераканаць яе было немагчыма. Ненене вырашыла памерці цвёрда. Да ўсяго ж, як зноў гаварыла яна, пачаў лятаць да яе і дзяўбці сцяну дзяцел. А дзяцел, вядома даўно і кожнаму, дзяўбе сцяну к нябожчыку. Але аб тым, што перастаў хадзіць да яе ўночы Іван, яе чалавек, які так мала жыў на свеце і так хутка памёр, яна маўчала, мяркуючы, што людзям пра гэта і не трэба ведаць, яны ж і не памяталі ўжо яе Івана. Памятала аб ім толькі яна, і Іван паклікаў яе ў дарогу. «Астатні дзянёк я сёння гасцюю ў цябе,— сказаў ён ёй.— Цяпер ужо ты да мяне прыйдзеш, і навек». I тае ночы яна адчула, што сапраўды час ужо ёй у дарогу, завяршыўся круг яе жыцця, не для яе каменная хата, газ, вада ў той хаце. Нарадзілася яна ў хацінцы драўлянай, з той хацінкі ў такую ж толькі, таксама драўляную, каб ужо і на пагост. I пачала Ненене збіраць грошыкі сабе на пахаванне, на хаўтуры. Каб справіць гэтыя хаўтуры, прыдбала, купіла двух парасятак і кашалёк купіла, каб было куды складваць назапашаныя грошыкі, на якія потым людзі добрыя накупляюць віна і гарэлкі і, каб не ікалася ёй там, пап'юць і кабанчыкамі закусяць. Душы яе па свеце ўжо не будзе, а грошыкі знойдуць на ёй, у кішэні яе кофты, вось і не наробіць нікому клопату старая і адзінокая баба, ні дзяцей, ні радні, але ж нікому траціцца не прыйдзецца на яе пахаванне, і ніхто не папікне яе, што вось, маўляў, такая-сякая жыла і ні аб чым не дбала. Усё яна зробіць па- людску; няма каму яе пахаваць — сама сябе пахавае. Вось так. I думка гэтая ўсцешвала яе. Ці на самай справе прадчувала яна сваю смерць, бачыла, як казала, яе за плячыма, гэтага ніхто не ведаў. Але тое, што гэтыя журботы і клопат аб смерці доўжылі яе жыццё,— бясспрэчна. Яна нават як памаладзела, зрабілася больш хуткай на нагу, не хадзіла, а, здаецца, лётала па вёсцы, пырхала старым чорным матыльком у сваіх сацінавых прасторных кофтах і спадніцах. Кожны дзень падымалася ўранні з палацяў і раней за ўсё цягнулася да кашалька, лічыла грошы, прыкідвала, калі іх збярэцца столькі, каб хапіла на гарэлку нават двухутробным Шчуру і Барздыку і ўсім іншым добрым людзям, якія не пагрэбуюць прыйсці і сесці за стол і памянуць яе. Рублі складваліся з капеек марудна, куды больш марудна, чым таго жадала Ненене. Але ж нештачка ўжо ж было ў яе кашальку, на дзве бутэлькі гарэлкі, калі лічыць нават па магазіннай цане — для мужыкоў і на бутэльку з гакам салодкага віна жанчынам. Сёння раніцай яна паклала ў гэты свой кашалёк яшчэ адзін рубель, аблашчыла яго, пазнаёміла з іншымі рублямі і пабегла карміць парасят. Нарвала і пасекла лебяды, змяшала з мукой, забяліла малаком, каб добра яны елі, хутка раслі. I пакуль парасяты елі, гладзіла іх, часала і за вушамі. А потым вынесла і памыла за імі карыта, не ўтрымалася, захацела яшчэ раз палічыць свае рублі і капейкі, нібы іх паболела з раніцы. Руку ў кішэньку, а кашалька няма. I — бы перуном яе, як стаяла яна сярод двара, так і села. Села і пачала корпацца рукою, што кура лапаю, у зямлі, перабіраць трэсачкі, галінкі, курыную слепату рваць і лічыць на ёй пялёсткі. У магазін хадзіла — кашалёк быў пры мне — пялёстак прэч, з магазіна выходзіла — кашалёк у кішэні мацала — і другі пялёстак адарвала; парасятам есці песла — кашалёк у кішэні матляўся — і трэцяга пялёстака няма. З хлева ішла — не памятаго — адарвала апошні пялёстак. I кветка курынай слепаты была ўжо голая, пазірала на Ненене пукатым жоўтым вочкам. А яе вочы, што даўно ўжо глядзелі ўсярэдзіну ёй, угіналіся ад гэтай курынай пукатасці, набрынялі слязьмі. Яна, не бачачы і не надта ўсведамляючы, што робіць, сашчыкнула яшчэ адну кветку і як гадаць пачала: любіць — не любіць, зноў пачала сашчыкваць пялёсткі. Не даючы сабе веры, абмацала кішэню, вывернула яе, але нічога, акрамя нейкага шыгалля, там не было. Усхапілася па ногі, кінулася да магазіна, доўга стаяла каля: прылаўка, не наважваючыся спытаць у Цупрыка пра кашалёк, баючыся хоць ненарокам абразіць, пакрыўдзіць яго. Так і не наважылася, не папытала, стаяла здранцвелая, як трохі не ў сваім розуме, разглядвала вітрыну: хлеб, пернікі, цукеркі, рознакаляровыя этыкеткі на віне і на кансервах, пакуль сам Цупрык не заўважыў гэтае яе здранцвенне і не здзівіўся, пачаў пытаць яе, што трэба. Але і тут яна і словам не абмовілася аб сваёй прапажы. З магазіна кінулася ў агародчык, дзе рвала лебяду, успарола, абмацала яго да апошняй былкі. Падхапіла каля павеці друк і рынулася з ім у хлеў. I перыла, мясіла сваіх каханых і родненькіх парасятак, як забіць прагла, і плакала разам з імі: «Лепей мяне б ужо вы з'елі, чым грошыкі мае...» Стаміўшыся біць і галасіць, плакала і ад свае крыўды, і ад таго, што так пакрыўдзіла парасят, аслепла ад слёз, як ад курынай слепаты слепнуць куры. I да Барздыкі ўжо бегла, не бачачы і не разбіраючы дарогі.

Цяпер зрок вярнуўся да яе, яна перабірала і мыла па- расячыя кішкі, вымушала свае вочы быць пілыіымі. Ба- чыць усё, што елі ўчора, піто елі сёння яе парасяты. Ад кашалька знайшлася толькі кнопачка, ані рубліка, ані капейчынкі. Тую кнопачку Ненене завязала ў ражок насоўкі, паклала ў кішэню і пайшла па вёсцы клікаць людзей на хаўтуры па сабе. I хаўтуры па жывой Ненене былі сумныя і вясёлыя. Людзей набралася поўная хата, сядзелі не толькі за сталом, але і па вокнах, і на палацях. Сумавалі і журыліся да першае чаркі, таму што сабраліся спачатку адны толькі бабулі. I засмажаныя цалкам у печы кабанчыкі скалілі бслыя зубы, бы смяяліся з Ненене, яе прыдумкі, успаміналі, як гэта яны спрытпа з'елі яе грошыкі.

Бабусі, падвязаныя пад горла чорнымі хусткамі, нядобра маўчалі, нядобра, стоена, маўчала хата, бы маўклівасцю гэтай папікала гаспадышо за тое, што яна ўжо выраклася яе.

— Пакуль жывеш — чухайся,— папікнула зноў Ненене і Махахеіха.— Памрэш — свярбець не будзе,— папікнула, праўда, нясмела прыстойна, як таго і патрабавалі абставіны.

— Жывая я, толькі не годная,— прыстойна адказала ёй і Ненене, не крыўдуючы, недасягальная аніякай крыўдзе, і першай падняла чарку:

— Людзі мруць, другім дарогу труць, пярэдні задняму мост —на пагост. Дык чаму ж гэта я не маю права паглядзець, як па мне пройдуць другія. Вып'ем, дзеўкі, пакуль жывыя.

I бабусі выпілі па першай, як таго і патрабаваў звычай, дарэшты, да дна, не пакідаючы ў дне слёз. А тут падаспелі і мужчыны. Махахей прыйшоў з гармонікам. Баба Ганна спачатку грызла яго за гармонік той, але яе супакоіла тая ж Ненене:

— Хораша грае твой Цімох, Ганна, прыйшла смерць на бабу, не ківай на дзеда. Апошні раз музычку паслухаю, на тым свеце ніхто ўжо граць не будзе.

I пад музыку, пад гармонік хаўтуры пайшлі больш весела. Аджыў над музыку і цвіркун, што замоўк ад духаты, пэўна, ад таго, што доўга палілі печ, пачаў спяваць, біць, дапамагаць гармоніку. I гамонка жывая загучала. Памянулі Ненене, успомнілі добрым словам яе Івана, няпраўда аказалася, што пра яго забыліся, успомпілі пра іх дачку. I непрыкметна ад усіх гэтых памінанняў пераскочылі на тое, якім будзе заўтранші дзень. На заўтра было прызначана перасяленне ў новыя кватэры, і першай павінна была перабірацца Ненене.

— Я заўтра ўжо буду далёка,— сказала Ненене.

— Няўжо праўда памрэш за ноч? — не паверыў ёй Барздыка.

Ненене нічога яму не адказала, і госці як бы адчулі, што пра гэта нельга пытаць, што яны ўжо тут мо і лішнія, гаспадыні трэба рыхтавацца, збірацца ў далёкую дарогу, прысаромлена падняліся. I Ненене праводзіла кожнага, развітваючыся, з кожным пацалавалася, верачы, што нікога з гэтых людзей ужо больш не пабачыць. Развіталася, падвязала белаю хусцінкаю падбароддзе, патушыла святло і легла па палацях, скрыжаваўшы рукі па грудзях. Але не тое што смерць, і сон не браў яе, хаця ляжала яна доўга, да святла, да світальнае барвы ў акне. I як толькі заружавелі шыбы, яна была на нагах, бы зноў нарадзілася на свет. I параджэнне гэтае было сараматлівае, нібы грашыла яна ўсю ноч і цяпер не ведала, як замаліць той свой грэх, як паказацца на вочы людзям. I Ненене, што непрытомная, прайшлася па хаце з кутка ў куток, як бы зноўку звыкаючыся са сваёй хатай, прызнаючы яе, адгукаючыся рыпу кожнай маснічыны. I ў гэтым парыпванні масніц было нешта такое, што адраджала, што не трывала гультайства, ляноты. I Ненене пачала рабіць. Узяла з сенцаў сякеру, зайшла ў хату, пастаяла, а потым падышла да печы і пачала разбіраць яе. Выцюквала з печы па цаглінцы, зносіла цаглінкі на двор, складвала акуратным штабяльком. Акуратнасць гэтая была залішняй, яна разумела гэта, але не магла пераадолець сябе, душа яе не пагаджалася з тым, што ўсё гэта пойдзе прахам: хата, печ, цэгла. I цэгла была асабліва дарагою ёй, і не толькі таму, што цяжка здабывалася яна недзе адразу ж пасля вайны, але і таму, што ва ўсёй хаце нішто так не захавалася, як гэтая цэгла. Гэта ж колькі гадоў агонь мацаваў, загартоўваў тую цэглу, і яна яшчэ магла служыць і служыць, і якая розніца, дзе і каму. Галоўнае, яна магла яшчэ прыносіць карысць. I ўсведамленне гэтай карыснасці было куды больш моцным за ўсведамленне таго, што займаецца яна нейкім глупствам, што нікому не трэба тое, чым яна займаецца, і што не хапае ўжо яе моцы на такую работу, што на яе патрэбны дужыя рукі мужчыны. Ды яшчэ не ўсякі мужчына справіцца разабраць гэтую печ. I яна таксама не справілася, і не таму, што не здолела і стамілася — печ была так напалена ўчора, што не паспела яшчэ астыць. I Ненене спынілася, каб даць печы ачахнуць. Але адпачынку сабе яна не дазволіла, выцерла з твару пот і крышыва гліны і цэглы, пабегла ў вёску, ці жывая яна яшчэ, ці ўсе яшчэ хаты жывыя. I за гэтымі адведкамі прапусціла, як, калі зносчыкі апынуліся каля яе хаты. Пабегла і не замкнула сваёй хаты, нават дзеля прыліку, не накінула ні клямкі, ні замка на клямку. І дзверы, калі яна вярнулася, былі ўжо насцеж. I ўсё начынне, увесь скарб яе ўжо быў выцягнуты з хаты і складзены пад дубам. Скарбу таго было зусім нічога, што кот наплакаў, скрыня ды горка чыгуноў, чарап'я на ёй ды кучка посцілак і матрац, ікона зверху на матрацы, ашчадна, у мяккае накладзена ікона, відно, усё ж добраю рукою. і Ненене не было чаго баяцца за яе, не кранулі яе і крывыя крэслы, слонікі і табурэткі, што былі абы-як скіданы за дубам. А вось цаглінкі, над якімі яна гаравала, выдзіраючы іх з печы, параскідваў, змяшаў з зямлёю і зараз іх трушчыў ужо экскаватар, што краўся к яе хаце, насоўваўся на яе гарод і бульбу. І Ненене адчула, што ёй невыносна шкада тых цаглінак, бульбы, шкада, і яна кінулася бараніць гэтае сваё нікому, і ёй у першую чаргу, не патрэбнае дабро, забыўшыся, што яна выраклася ўжо гэтага.

— Што табе, павылазіла, ці ты заліў іх так, на кардоплі прэш... Ды я толькі што прапалола і акучыла, кожын кусток, кожнае каліўца сваімі рукамі і пяццю пальцамі...

Да Ненене падскочыў здаравенны і грудасты, што жанчына, чалавек, на ўсім — галоўны тут, брыгадзір:

— Ты што, баба, лямантуеш, без цябе пачалі, некалі нам было. Але усё да макавага зерня, да апошняга чарапка з хаты вынеслі. Можаш удаставерыцца,— і ён узяў яе за руку, спрабуючы ўвесці ў хату, але Ненене з нечаканаю і амаль неверагоднаю сілай адпіхнула яго ад сябе так, што ён і пакаціўся, упаў і не спяшаўся падымацца, пэўна, здзіўлены тым, як гэтыя косткі, жывыя мошчы ў снадніцы павалілі яго. А экскаватар ужо вывернуў і раструшчыў плот і паволі поўз па бульбе, краўся да скасабочанай хаткі, што на самыя вокны ўлезла ў зямлю. I хатка, здаецца, сцялася, спуджана пазірала пустымі вокнамі на страшыдла, што насоўвалася на яе, і яшчэ, здавалася, а мо і не здавалася, уздрыгвала, скаланалася. Уздрыгвала, скаланалася зямля ад цяжару машыны. Паміж экскаватарам і хаткаю бегала Ненене, махала рукамі, як пудзіла ў гародзе, што падстрэленая птушка, нібы спрабавала адагнаць, адвесці ад свайго кубла экскаватар, аддавала сябе гэтаму экскаватару. I калі глядзець збоку, усё гэта было недарэчна і смешна, і зносчыкі, хоць і цяжкая і не вельмі прыемная была іх праца, што і згадвалася па іх панура- засяроджаных, зацята-невыразных тварах, усміхаліся, жуючы хрумсткія, толькі што з грады Ненене, гуркі.

— Вох, ірады, вох, нелюдзі вы,— квахтала Ненене, шукаючы і не знаходзячы падтрымкі, бачачы па кожным твары толькі збянтэжанасць ды: вочы, што пазбягалі яе позірку, як усё роўна і не мелі тыя людзі вачэй.

— Адальюцца вам яшчэ мае слёзкі. Ці ж вы садзілі тыя гуркі, што жарэце...

— Было б што, бабуля, шкадаваць, развалюху...

— Развалюху? — узвілася Ненене. Экскаватар, што быў ужо каля хаткі, спыніўся, з кабіны паказаўся экскаватаршчык і хітнуў рукой: прыбярыце, маўляў, старую. А старая як уразумела раптам непапраўнасць усяго, што адбывалася тут, і, супакоіўшы мо недзе сябе гэтай непапраўнасцю, як на хаўтурах плакальшчыца, зацягнула на адной, невыносна высокай і жалобнай ноце, як бы адпяваючы, без выразу і не спыняючыся, з жалобным роздумам:

— Хатка ж ты мая, хатка, свет ты мой, зара, ты ж мяне ўсю вайну бараніла, дачку ў мяне прыняла, ты ж майго бацьку і мяне гадавала, ты ж майго чалавека блаславіла пайсці на вайну, адсюль ён пайшоў, сюды калекаю, але з перамогаю вярнуўся, адсюль уперад нагамі яго і панеслі...

У гэтым плачы-галашэнні Ненене нібы забыла, што нарадзілася ўсё ж яна ў другой хаце, з другой хаты пайшоў на вайну яе Іван, вось толькі памёр ён сапраўды ў гэтай хаце. Але не адной толькі забыўлівасцю вытлумачвалася ўсё. Яна аплаквала зараз не толькі сваю хату, але і сваё жыццё. Сёння, во зараз, а не ўчора, адбыліся сапраўдныя хаўтуры па тым, што ўтрымлівала яе ў жыцці.

— Ды была ж ты цёплая, ды была ж ты ласкавая і спагадлівая, ды была ж ты міласцівая, колькі ж слёз ты маіх бачыла... Каб здароўя вам столькі, сцягачы няшчасныя, пасцягвалі вас з усяго свету. А ці знае-ведае хто-небудзь з вас, што такое свая хата, а ці мелі вы бацьку-матку, селішча сваё?

— Усё, бабка, мелі,— і былі ўжо ў гэтых словах чужога чалавека сум і спачуванне, толькі Ненене як не чула таго суму і спачування ці не хацела чуць.

— Усё ты, прайдзісвет, меў, была ў сабакі хата.

— Цішэй, бабуся, цішэй, мы ўсё ж па рабоце, усе мы не па сваёй ахвоце,— гэта нарэшце ачомаўся брыгадзір.

— Па рабоце? I грошы вам за такую работу яшчэ плоцяць? — Ненене была шчыра ўражана. А экскаватар ужо навіс над хаткаю. Крануў ужо стралой страху, і страха затрашчала.

— Людзі, людцы, бараніце, ратуйце! — Ненене кінулася пад экскаватар. Скочыў з кабіны экскаватаршчык, пабег да Ненене.

— Жыць, бабуся, надакучыла?

— Надакучыла, сынку. Стамілася я ўжо ад такой жыткі.

— Дык я не стаміўся. У мяне пяцёра... А ты кватэру ўжо за хатку атрымала, а я з-за гэтай кватэры па ўсім свеце матаюся.

— Каменны мяшок, сынку, атрымала.

Але экскаватаршчык не чуў і не слухаў яе, ён таксама лямантаваў, размазваў па твары пот і машыннае масла.

— I грошы табе за твой гарод ужо заплацілі... Жлабы...

— Вазьмі, на крышку ты мне тыя грошы пакладзеш. Засціла табе свет мая хатка, грошам ты маім завідуеш. Іх у мяне, як і ў тваёй маткі, каб тваёй матцы ды на крышку такое шчасце.

— Цьфу на цябе, бабка. Ціпун табе па язык. Нічога я не завідую. Работа ж...

— Работа...— зноў пачала сваё галашэнне Ненене.— Вой, хатка ты мая, цёплая ды ціхая, ды чым жа ты людзям шкодзіла?

На гэтае яе галашэнне падышлі княжборцы, было іх небагата, у кожнага сёння быў адзіны клопат, і стаялі яны збоку, наводшыбе ад чужых і Ненене, маўчалі. I Ненене сама кінулася да іх.

— Людзі, людцы, зірніце вы толькі, што з гародам зрабілі, змалолі, пацерлі ўсё ў пацяруху і муку. Пры вас, людзі, смерць прыму, будзьце сведкамі.— I Ненене легла пад гусеніцу зкскаватара,— Уключай, уключай сваю машыну. Няхай ідзе праз мяне, як па мосце няхай ідзе, вытрываю.

З-пад гусеніцы Ненене выцягнуў Мацвей, паклікалі яго ці ён сам пачуў готы голас, невядома. Ён паспрабаваў паставіць бабку на ногі, але тая зноў кульнулася на зямлю і папаўзла пад экскаватар. I Мацвей зноў падняў яе, выграб амаль з-пад тракаў, трымаў на руках, што дзіця, глядзеў на аднавяскоўцаў, не наважваючыся нікому перадаць яе, не ведаючы, ці згодзіцца хто прыняць гэтую ношку.

А Ненене малаціла яго ў грудзі маленькімі, сухенькімі кулачкамі.

— Я ж, Мацвейка, з тваёю маці жыта жала. Твой бацька трохі на мне не ажаніўся. Я ж як маці табе. А ты мяне аммануў, аммануў.

— Цётка Тэкля, мы ж з вамі дамаўляліся...

— Дамаўляліся, угаварыў ты мяне, саколік, задурыў бабе галаву, запхнуў мяне ў той мех каменны. Аммануў. Казаў, ужо хаты ўраз пад знос. А маю ўперад другіх на смерць пусціў. А чым жа яна грэшная такая? Хай бы ўжо як усе: усім смерць— і ёй смерць, а ты... Ты ж па гарбузікі ў маю хату бегаў... I за што мне такое...

— Цётка Тэкля, цётка Тэкля,— прыгаворваў, нібыта звяртаўся да дзіцяці, Мацвей і, як дзіця, калыхаў, гушкаў яе.— Крайняя ваша хата, канцавая.

— I твая канцавая, толькі ты сваю не рушыш.

— Я ж як лепей хацеў, я апошнім хацеў, калі вы ўжо ўсе будзеце ў новых кватэрах. Слова сабе такое даў, пакляўся. і не вы адны сёння пераязджаеце, толькі другім гэта свята, а вы...— Ненене не слухала яго, як клявала, дзяўбла сухімі кулачкамі ў грудзі, так і працягвала дзяўбці, і не давалася, каб ён паставіў яе на ногі. Мацвей не вытрымаў.

— Ды дапамажыце ж мне хто-небудзь.

Але ніхто не спяшаўся дапамагаць яму. Зносчыкі нечага чакалі, мо каманды, каб зноў пачаць работу, княжборцы глядзелі некуды ўбок, унікалі яго вачэй.

— Твая ношка, сам і нясі, старшынька,— нясмела вымавіў нехта ці то са старых, ці то са зносчыкаў.— Сам заварыў, сам і хлябай.

— І буду хлябаць.

Мацвей аднёс Ненене ад экскаватара, насадзіў яе на зямлю ў засені каля дуба:

— Вунь белакаменны стаіць — вось мая ношка. Дзякаваць мне яшчэ будзеце, цётка Тэкля. Пачынай,— махнуў рукою экскаватаршчыку.

Княжборцы моўчкі адступілі ад машыны, зносчыкі, наадварот, падышлі бліжэй да яе. Экскаватар падняў коўш, што кулак, чорны, мужыцкі, патрымаў яго лавісу і абрынуўся ім на хатку, на страху. Страха здрыганулася, закалыхалася, узляцела дзвюма палавінкамі, нібы крыламі, угару і кінулася ўніз, рассыпалася трухою і дранкаю, слупом узняўся ў неба шэры пыл. I зноў падняўся коўш-кулак і зноў грымнуў, апусціўся з размаху. I яшчэ вышэй узняўся, закурэў пыл, паляцеў мох, пасыпаўся пясок, пакацілася бярвенне. Імгненне — і толькі печ, тое, што засталося ад печы, бялела сярод руін.

— Ну вось і ўсё,— сказаў Мацвей.— Назад ракі не паўзуць. З улазінамі цябе, цётка Тэкля.

— Не-не-не,— падхапілася старая, выпаўзла з ценю.— Цаглінкі яшчэ, цаглінкі.

I, збіраючы тыя цаглінкі, яна поўзала па разбураным селішчы яшчэ і назаўтра, пакуль да апошняга не склала штабяльком каля дуба. Склала, перахрысцілася, пакланілася таму месцу, дзе колісь стаяла яе хата, і пайшла, не азіраючыся, у новы Княжбор, у новую сваю кватэру — пакойчык і кухню. I ішла яна туды і была ўпэўнена, што не зажывецца ў тым новым Княжборы, што ўсё, няма ў яе ні вёсен, ні зім, няма ў яе сілы на іх, мо ёй больш і не развіднее ўжо, мо яна і не прачнецца ўжо наступным ранкам у сваёй новай кватэры. Але Ненене не толькі прачнулася, перазімавала, сустрэла вясну і шмат яшчэ іншых вёсен, хаця так і не падзякавала Мацвею за тыя вёсны. Рыпела, гнулася, як рыпіць па ветры старое дрэва, але не ламалася. Памерці ж было наканавана зусім іншай старой, і яна, адыходзячы, шэптам сказала ўсё ж на вуха Мацвею дзякуй, ледзь чутна прашапацела сухімі вуснамі, і таму Мацвей і не зразумеў, каму гэта яна дзякавала: яму ці жыццю, якое ўжо скончылася.

2.

Старая Махахеіха пасля зімы ўставала са сваіх палацяў, выпаўзала на святло толькі разы з два — калі было вяселле ўнучкі ды хаўтуры Ненене. А пасля вяселля і хаўтур залегла зноў у сваім закутку, і ўжо непадымна. I ў хаце, як, здаецца, і не прыкмячалі. I што прыкмячаць, калі работы ёй даручыць ніякай нельга было. Добра і тое, што хоць сама ад сябе мух адганяла. Размаўляла сама з сабой, пынілася на слове, губляючы, пра што гаворыць, сумным вокам пазірала то на дачку, то на зяця, то на ўнучку, як на дзяцей малых, якія толькі-толькі вучацца хадзіць, пільна сачыла вачыма за кожным іх крокам, вачыма патрабавала падаць што-небудзь, гняўліва трэсла кручкаватым носам, калі ёй падавалі не тое, што трэба, ці нешта было ёй не даспадобы. Увогуле чакала свайго часу і гневалася, што ён так доўга не наступае. Хаця нехта ўжо, пэўна, хадзіў каля яе галавы, з кімсьці перашэптвалася яна ўначы, маліла, прасіла: вазьмі, вазьмі... Але той раніцай, калі ўсё і адбылося, бабка раптам, здаецца, увайшла ў розум і як памаладзела, і паела сама, а не з лыжачкі, і яшчэ папрасіла прынесці яйка курынае, свежае, з кубла. Выцерла яго аб дзяружку, разбіла аб прыпечак і высмактала да кроплі, і задаволена тройчы прамовіла: люблю, люблю, люблю. Доўга сядзела нерухома. Васька з Надзькай у хаце былі адны, збіраліся ўжо ісці, як старая паклікала іх да сябе.

— Цябе прызнаю, Якаў ты,— сказала яна Ваську, крануўшы яго за крысо, а ад Надзькі адсунулася.— Цябе не ведаю, адкуль ты, як завуць цябе?

— Ты што, баба, Надзька я.

Бабка скоса зірнула на яе, паківала пальцам:

— Ой, хітрая, не Надзька ты, ты пераапранулася, ты Надзьчына плацейка надзела, я відзела, не думай, я відзела.

— Лажыся, баба,— Надзька пагладзіла старую, як дзевачку маленькую, па галаве, дала ёй патрымаць сваю руку, але і гэта не дапамагло. Старая не пазнала яе і навобмацак, на руцэ:

— Вох, хітрая якая. Абое вы хітрыя, і бог з вамі, ідзіце, ідзіце абое. А я тут упраўлюся сама. Я зараз і печ натаплю, есці нагатоўлю, свіней пакармлю. І вам застанецца, не бойцеся. Ганне дам, Цімоху дам, Змітру накладу.

— Памёр Змітро, баба, немцы ж яго забілі пры табе.

— Вох, донечка, гаварыла ж я, што не Надзька ты. Надзька бы наша ніколі такога не сказала. Надзька ведае, што Змітро жывы і Якаў жывы.— Надзька зірнула на Ваську і сцепанула плячыма, яны паклалі старую зноў на палаці, тая легла, здаецца, не супраціўляючыся, але непаспелі яшчэ зачыніцца за імі дзверы, саскочыла з палацяў, падкралася да акна, зірнула тайком на двор, пераканалася, што яны пайшлі ўжо, выскачыла на вуліцу, набрала дроў, прынесла іх у хату. I тут зноў бы забылася, што гэта надумала рабіць, пачала нашэптваць сама сабе:

— Глядзі ты, Змітро памёр. А як жа гэта ён мог памерці, калі я яшчэ жывая... I Якаў жывы...— Тут ёй нешта, пэўна, прымроілася, спалохала мыш, што прабегла па падлозе, і яна павярнулася, пахітала галавою: — Пачакай ужо ты там, хутка, хутка сустрэнемся, толькі з работай упраўлюся, толькі дзетак накармлю: Змітру дам, Якаву дам, а Надзьцы ні-ні, не наша гэта Надзька. Думае, што аслепла я ўжо, не бачу, як яна пераапранаецца.

Стала тварам да кута, перахрысцілася на цёмную пад белым ручніком ікону:

— Ну што ты на мяне пазіраеш? Злезь, дапамажы. Работы, сам бачыш, не перарабіць... Ой, работы, ой, работы, вышэй галавы. Дапамажы... Ты, лайдачына, будзе тое, дапаможаш. Узялі цябе ў рамку, дык ты з той рамкі і пальцам не кіўнеш.

I старая адвярнулася ад іконы, заспяшалася, адкрыла дзверцы грубкі, проста на падлогу выграбла попел, але дровы, што прынесла з вуліцы, пачала класці не ў грубку, а на падлозе, каля грубкі. Адною запалкай падпаліла лучыну. Не зірнуўшы на агонь, што ўхапіўся хутка, адразу, кінулася да чыгуноў, заліла іх вадою. Рабіла ўсё ўпраўна, лёгка, як рабіла, пэўна, у маладыя свае гады. I агонь быў у яе вачах, сухі, спапяляльны.

— Гары, гары, угарайся,— загадала яна агню,— поўная я^ хата людзей, напаследак усіх жа накарміць трэба, вох, умарылася.— I пайшла да палацяў, легла, каб больш ужо не ўстаць. Агонь, што выхапіўся з-пад страхі, з вокан, першым прыкмеціў усё той жа Васька, які ехаў па вёсцы на матацыкле, кінуў матацыкл, рынуўся ў хату. Спыніўся па парозе, нічога не бачачы ад дыму.

— Ёсць тут хто жывы ці не?

Яму ніхто не адказаў. Усё трашчала і гуло ў бойкім, зыркім полымі, але ён усё ж навобмацак рушыў, памкнуў да палацяў, намацаў, узяў на рукі Махахеіху, тая адбівалася ад яго.

— Адчапіся, адчапіся,— ірвалася яна і на вуліцы,— туды мне трэба, туды. Чакаюць мяне там, бачыш, стаяць, пусці, нехрысць. Да сваіх, да сваіх хочу, не хочу з вамі... А агонь ужо ахапіў усю хату. Сухое дрэва гарэла, што порах, і гулка страляла чарапіца. I віліся над домам буслы. Як ні кідаліся ў полымя, а полымя адкідвала іх назад, гарэла не толькі старая, але і новая хата, якую так і не адбудавалі, і бусліная хата гарэла разам з буслянятамі. Бусляняты гэтыя, пэўна, ужо даўно захлынуліся ад дыму, таму так і шалелі бусел з бусліхай. А людзі збіраліся на пажар не спяшаючыся, небагата іх і заставалася ўжо ў старым Княжборы. Паказаліся з адных варотцаў дзве спалоханыя жанчынкі і зноў нырнулі ў двор. Выйшлі з хат мужчыны, зірнулі на полымя — і зноў у хаты. I толькі крыху пазней з'явіліся тыя і жанчыны, і мужчыны з пустымі вёдрамі ў руках, такія ж няспешныя, нейкія расслабленыя, бы збіраліся не на пажар, а ў поле, выбіраць бульбу.

I ўсё ж, як ні марудна збіраліся людзі, хутка ці не ўвесь амаль Княжбор быў каля хаты Махахея. Але толку ад іх было мала, не было і таго неспакою, які выклікае заўсёды ў вёсцы пажар. Княжборцы, здаецца, бы глядзелі тэлевізар, і хоць былі пры гэтым не зусім безуважнымі, але ўсё ж толькі гледачамі. Нешта, здаецца, і рабілі, ніхто не стаяў на месцы, але ўсё так запаволена, марудна, бы апітыя, бы апітымі, самымі бесталковымі, былі на гэтым пажары і самі гаспадары. Цімох і Ганна Махахеі. Яны стаялі ўперадзе іншых, пабраўшыся за рукі, і пазіралі на пажар, бы даўно чакалі яго, бы недзе ў глыбі душы здагадваліся, што вось так, агнём і пажарам, і павінна пайсці ўсё, што прыдбалі і нажылі яны. I не балела ім, і не пакутавалі, здаецца, яны за гэтае сваё прыдбанае, хаця час ад часу і ўздрыгвалі, адзначаючы самі сабе, што гэга занялося на тую хвіліну ў хаце агнём.

— Стрэліла каністра з карасінам,— гаварыў Махахей, сціскаючы руку жонкі.

— Скрыня, чую, ужо гарыць,— адказала яму жонка.— А там жа святочнае ўсё і смертнае.— I парывалася бегчы ў хату, але Махахей не пускаў яе.

— Буслы спекліся.

— I Ясенінаў згарэў...

— Самі жывыя, і добра,— супакойваў жонку і сябе Махахей.— Ясенінава Алена прышле новага з горада.

-- То мо і самі ўжо, Цімошык, у горад...

— Пажарную, пажарную вызвалі? Як бы іншыя хаты не заняліся,— мітусіўся і хваляваўся адзін толькі Аркадзь Барздыка. Яму было з-за чаго хвалявацца. Адразу ж пасля вяселля Барздыкі і Махахеі дамовіліся, што маладыя забяруць новую хату Махахеяў, перавязуць і паставяць яе на кардоне, так пажадаў сам Васька — жыць у лесе, бліжэй да работы. I цяпер гэтая хата, што выдзелілі ім, ужо дагарала. I Барздыка думаў наперад: яго цяпер хата павінна была адысці маладым, за яе ён і хваляваўся. Самі ж маладыя, здавалася, і ведаць не ведалі, што засталіся без хаты. Іх паклікала да сябе старая Махахеіха. Яна, пэўна, так і не зразумела, што тут адбываецца, што гэта яна ўтварыла. Махахеіха пазірала на агонь па-дзіцячаму дапытліва і весела.

— Хораша гарыць,— нашэптвала яна па вуха Ваську,— агонь ачышчае, ты любі агонь, любі.— Прыкмеціла Мацвея, што стаяў збоку і быў таксама нерухомы, бы зачараваны агнём, загадала Ваську паклікаць і яго да сябе. Мацвей падышоў. Махахеіха як зноў апрытомнела, увайшла ў розум.

— Усё, дзіцятка, усё,— сказала яна Мацвею,— трымай мяне, не хочу перад усімі на зямлю падаць. Ва руках у людзей, у чалавека хочу.— I Махахеіха выпрасталася і паволі пачала завальвацца, падаць. Мацвей ледзь паспеў падхапіць яе на рукі, і яна, праменькая, што чараціна, ляжала на яго руках, вельмі маленькая чараціна, пільна ўглядаючыся ў яго твар, потым з такой жа пільнасцю пазіраючы на сонца, ціха нашэптваючы ці то таму, хто трымаў яе на руках, ці то сонцу:

— Дзякую, дзякую, перасялілася, пера...— I супакоілася назаўсёды.

А раніцой наступнага дня яе і пахавалі. Пахавалі ціха і не вельмі сумуючы, голасна плакала адна толькі Ненене:

— Маё месцечка заняла.

I пакаціўся, пасыпаўся стары Княжбор на машынах, трактарах і падводах, рушыў ён драўляны, і самотны, і журботны, але і задаволены адначасова, у новае жыццё, у новыя каменныя кватэры. Спалохана і нясмела ўваходзіў у гэтыя кватэры з непатрэбнымі ім гаршчкамі і чыгункамі, ступамі і сякерамі, каб праз год-два развітацца з гэтым рыззём і начыннем канчаткова, а яшчэ праз год-два пачаць шукаць гэтае рыззё і начынне, бы яно зноў уваходзіла ў моду і было неяк непамысна без яго. Ціхамірна пераехалі і Барздыкі. Старыя — асобна, маладыя — Надзька з Васькаю — асобна, павезлі бацькаву хату ў лясніцтва. I гаварыць аб гэтым мо было б і не варта, калі б не адна акалічнасць, якая папярэднічала гэтаму пераезду.

Барздыкі амаль ужо разабралі сваю старую хату, умесцілі яе па дзвюх машынах з прычэпам. Васька, налягаючы на лом, спрабаваў расшчапіць два апошнія вянцы, але яны як зубамі пабраліся.

— Ды падсабі ж ты,— прахрыпеў ён, скоса пазіраючы на бацьку, што курыў у халадку.

— Дурням не пасобнік,— адказаў Барздыка,— ты ж у мяне такі вумны-разумны і абразованы такі.

— Што табе яшчэ трэба? Хату шкода — кватэру за яе атрымаў.

— Атрымаў кватэру, а людзі яшчэ і грошы за яе атрымалі. А я чаму толькі за спасібачкі павінен гэтую сваю хату лясніцтву перадаваць?

— Не дзядзьку ж чужому, а сыну хату перадаеш,— стала пярэчыць яму і жонка.

— А ты не ляпай, не ляпай языком,— агрызнуўся Барздыка,— сваёй выгады не разумееце, цяпер усюды выгада, другія разумеюць.

— Двойчы за хату атрымаць хочаш,— Васька зноў налёг на лом. Надзька, што да гэтага адчужана наглядала за ім, кінулася да яго, каб дапамагчы.

— Ты што! — спалохаўся Васька.— Табе зараз і вядра вады нельга падымаць.

— Канечне, нельга,— горка ўсміхнулася Надзька.— Водаправод там мне ў хату правялі і газ паставілі. Мо ён і правы, бацька твой, Васька. Куды мы лезсм, куды мы бяжым ад людзей? Зноў у карчы, у балота, госпадзі.

— Не за выгадай жа, Надзя. Ідзі сядзь, адпачні.

— А чаго ж мы гэта шукаем у тым лесе? Не хочу ў лес, не хочу...— I яна адышла ад яго.

— Жонку слухацца трэба,— падтрымаў яе Барздыка.— Жанчыны больш за нас жыццё ведаюць, толькі што табс гаварыць, за хату маю хоць прывязеш са Шчурам саломы з поля і кардоплю забярэш. Маці ўжо выканала. Без пары выкапала, толькі ці дачакаешся той пары, не маці, дык калгас выкапаў бы, Роўда забраў бы бульбу ў калгас, каб чорт яго забраў.

— Не паеду я па тую бульбу і салому...

— Як гэта но паедзеш, як гэта но паедзеш. Я са скуры вылузвалася. Я са Шчурам дамовіўся наконт машыны. Яны сваё будуць забіраць і паша ўскінуць. Вось табе і работы ўсёй.

— З'ездзі, Васька,— гэта загаварыла ўжо ў лад з Барздыкамі і Надзька.

— Васька злосна налёг на лом.

— Спеліся, з'езджу, заўтра скочу. Стану злодзеем заўтра і я. А сёння не лезьце пад руку.— I вянцы распаліся, раз'ехаліся, нішто ўжо не ўтрымала бярвенне, і яно пакацілася па зямлі, сеючы сухі мох і пыл, што запасіўся гадамі. З паза, што быў выдзеўбаны паміж апошнім вянцом і штандарай, выпырхнулі, закружыліся стракатыя паперкі, як пясок, нацяклі медныя і срэбныя манеты.

— Грошы, грошыкі,— першай апамяталася, выдыхнула з сябе Барздычыха.

А грузчыкаў як ветрам змяло з машыны, так хутка кінуліся яны да гэтых паперак і манет. I толькі Надзька не кранулася з месца, замерла, дзе заспелі яе гэты звон і шолах, і недаўменне было ў яе вачах.

— Ай ды Барздыкі, на грошах жылі, на грошах сядзелі і елі,— толькі галовамі пакручвалі грузчыкі.— Паглядзі ты па яго, бедненькім прыкідваўся.

— I мне ні слова,— наступала на Барздыку Барздычыха, размахваючы паперкамі. Той апасліва адсоўваўся ад яе.

— Не ведаў, не ведаў я, ні сном, ні духам...

— Якія гэта грошы? — углядаўся ў паперкі Васька.— Мільёны.

— Мільёны! — Барздычыха шпурнула ў твар мужыку грошы.— А я за капейчыну ўсё жыццё білася. А я ані сабе, ані дзецям.

— Керанкі гэта, мама,— плюнуў Васька.— Царскія сотні, пятакі аж Пятра Першага яшчэ. I злотыя польскія. Маркі кайзераўскія і гітлераўскія... Ну, запаслівы дзед Саўка, ад кожнай улады грошай узяў...

— Прыдбаў багацтва твой дзед,— пасміхаліся грузчыкі.— Пакінуў табе спадчыну... З такой пагоды, Васька, чатыры дванаццаць адвалі і нам. Мільёнаў нам не трэба: чатыры дванаццаць.

— Вось гэта чатыры, а гэты вялікі на ўсе дванаццаць,— і Васька паказаў рабочым дулю,— Чаго пасталі, чаго скаліцеся?

— А таго, што пашанцавала табе, Васька. Шукаў золата дзеда Саўкі і знайшоў.

— Знайшоў... Эх, дзед Саўка, дзед Саўка,— Васька падняў некалькі паперак, зачарпнуў жменю капеек, падыйшоў да Надзькі, кінуў усё гэта над ногі ёй: — Бяры, мо табе трэба... Дзед Саўка, дзед Саўка, а я так верыў, і плюнуць няма на што. Дзеля чаго, навошта? Выгады ім, выгады ім... З'езджу прывязу бульбы, саломы прывязу, выгадвайце, яшчэ чаго прывезці, украсці што, надуць, падмануць каго, каго купіць за гэтыя керанкі, маркі, злотыя, мільёны.

Надзька моўчкі сядзела на бервяне і не слухала Ваську, моўчкі варушыла грошы. Ад разбуранага дома павявала ўжо нежыццю, ляцелі па ветры надзеі дзеда Саўкі, не вартыя, каб на іх і плюнулі. Скраблі адзенне і абутак, людзі адбіваліся ад іх. Надзька пацягнулася да адной з паперчын, пашкадавала яе, але не дацягнулася, адняла руку ад мільёна, невідушчымі вачыма ўтаропілася перад сабой, мякка і асцярожна прыціснуўшы далоні да жывата. А вецер працягваў забаўляцца мільёнамі, рыззём, старызною, неіснуючым ужо, пакінутым людзьмі Княжборам, прахам хат, якіх ужо не было, і хлявоў. Усім, што некалі складала жыццё, што жыло разам з людзьмі і цяпер павінна было адысці ў небыццё. І прах гэты быў уедлівы і ліпкі, і былі ў ім горыч і прысмак палыну і пах хлеба, і нейкая разгубленасць была і замяшанне, і цяпло нейкай далоні адчувалася — адчувалася ўсё, што спадарожнічала некалі людзям і іх жыццю. 1 здавалася, што нехта нябачны ўсё ж застаўся ў тым старым, разбураным Кпяжборы, застаўся, каб сцерагчы гэты дух і гэты пах, каб яго ніколі не выветрыла, мо ўсё ж знойдзецца гаспадар, мо ўсё ж прыйдзе, запатрабуе ўсё гэта назад.

ПАЛЫН БЕЗ КАРАНЁЎ

З горада перадалі тэлефанаграму: едзе сакратар райкома з дэлегацыяй. Што за дэлегацыя, бухгалтарка, якая прымала тэлефанаграму, не ведала. Дэлегацыя, і ўсё Мацвей папрасіў сустрэць яе старшыню пассавета, а сам знік.

Сакратар на бюро пастойваў, каб за знішчэнне дамбы і шлюзаў выключыць Мацвея з партыі. І мог бы ён развітацца з партбілетам, і развітаўся б, калі б не заступніцтва Сяргея Кузьміча. Абышлося вымоваю і суровым вусным наказам: калі нешта падобнае будзе яшчэ раз, тады... Нешта падобнае было. Праўдзівей кажучы, гэтае нешта падобнае мела, як гаворыцца, месца да дамб і шлюзаў, але яго ніхто не пакараў за тое, як бы ніхто не прыкмеціў. Мацвей замест бульбы і збожжа пасеяў травы, а каб не бачна было з дарогі, прыхаваў тыя травы пасеянымі каля дарогі пшаніцай і кукурузай. I цяпер гэты грэх яго быў навідавоку — пшаніцу паўсюдна зжалі, і травы стаялі амаль што голыя і бачныя здалёку. Мацвею было зусім не з рукі выкручвацца перад сакратаром, апраўдвацца перад ім, які лічыў, што збожжа і ёсць корм жывёле і ніякая трава не здольная замяніць гэты корм. Ён і слухаць не хацеў пра тое, што прапашныя спусташаюць тарфянікі, што яны і так ужо загубілі сантыметраў трыццаць гэтых тарфянікаў, праз год-два іх палі будуць голымі, выйдзе вонку палескі пясочак, і тады хоць локці грызі — нічога ўжо не вырасце: ні зерня, ні бульбіны, ні травы. Канечне, Мацвей мог звярнуцца па дапамогу да таго ж Сяргея Кузьміча. Але райком жа быў бліжэй, чым абком, і ён падпарадкоўваўся райкому. Мацвей прайшоўся па новым Княжборы, радасны, але і трохі заклапочаны: голы быў яшчэ пасёлак, неабжыты, на ўсю вуліцу тры-чатыры чэзлыя дрэўцы, і тыя пасажаныя яшчэ будаўнікамі.

— Садзіце сады, грушы, яблыні, вішні. Што за дом без дрэва,— угаворваў ён сваіх землякоў.

— Ай,— аднекваліся княжборцы.— Толку ў той яблыні, вішні тваёй, вельмі ўжо наясіся імі, сытым будзеш.

— Мо сытым і не будзеш, але ж красіва, і дзецям яблыка трэба.

— Красіва, трэба дзецям,— пагаджаліся з ім княжборцы, але пагаджаліся не без паляшуцкай хітрасці ў вачах: маўляў, што ты тут прычапіўся да нас, старшыня, са сваімі яблыкамі, грушкамі.— Карову няма дзе трымаць.

— Калгас жа вам малако дае.

— Дык то ж калгаснае малако.

— А якая розніца — малако. I тлустасць, і пажыўнасць...

— Так яно, так, старшыня, і тлустасць і пажыўнасць, але ж сваё лепей...

— Усё роўна ж каровіна яно, а не сваё.

— Не, сваё ўсё ж лепей...

— А яблыка і прадаць можна.

— Можна і прадаць.

— Дык у чым жа справа? — Ён губляўся перад гэтай пракавечнай несаступнасцю, ненавідзеў тое, чым раней ганарыўся.

— Не трэба нам дурных грошай.

— Бульба дробненькая, але ж свая,— спрабаваў падкаціцца ён з другога боку, пакпіць з іх несаступнасці, але і гэта не праймала.

— Так, старшыня, твая праўда, дробненькая, але свая. А яблыкі, грушы твае і не вырастуць у нас.

— Чаму не вырастуць?

— Пацукі пагрызуць.

— Якія пацукі?

— А ўсякія, што ў зямлі, а яшчэ точкі.

— Што яшчэ за точкі?

— Точкі.— I ўсё. Дабіцца ад іх яшчэ чаго-небудзь было немагчыма.

— Яны ж заўсёды былі, і пацукі, і точкі, і не грызлі садоў.

— Раней не грызлі, а зараз пагрызуць.

Вось так, і кропка. Ні да чаго не дагаварыўшыся, стомлены, ён спяшаўся на свінагадоўчы комплекс. Апошнім часам ён унадзіўся хадзіць туды, утульна там было, заўсёды ціха, народу рабіла па комплексе не шмат, прывычна патыхала вясковым хлявом, ён заходзіў і доўга стаяў то ў адным, то ў другім аддзяленнях. Разлёгшыся на цёплай падлозе, што падагравалася знізу, разморана рохкалі свінаматкі, прыпадалі да іх цела, задаволена і сыта пацмоквалі байстручаняты-парасяткі. Маці іх насцярожваліся, бо бачылі чалавека, чулі яго крокі, адтапырвалі абвіслае вуха, адплюшчвалі соннае, зацягнутае плёнкай і спракавечным мацярынскім сумам вока, міргалі гэтым сваім вокам, стомленым і без брыва, і супакойваліся. Нешта непарушнае, вечнае і вельмі добрае, сцішанае адчувалася за ўсім гэтым. I на комплексе Мацвею было заўсёды спакойна, ён верыў, што так будзе ўсюды. Збягаў сюды ад сваіх думак і клопатаў. Тут ён быў упэўнены ў сабе, бо ніхто і нічога не казаў яму там ні аб точках, ні аб пацуках. На комплексе рабіла і Надзька, і яму падабалася наглядаць за ёю, але сёння Надзька якраз і перашкодзіла яму застацца аднаму, адрынуць усё гэта непрыемнае. Ненене ўбачыла яго праз акно санпрапускніка, выбегла насустрач, замітусілася:

— Праходзьце, праходзьце, Мацвей Антонавіч.

На голас яе выйшла і Надзька:

— Халат вазьміце, Мацвей Антонавіч.

— Дык няма ж халатаў, Надзька. Якраз замачыла ўсе, мыць буду, — сказала Ненене.

— Добра, я і без халата,— адмахнуўся Мацвей.

— Не пушчу без халата,— заступіла яму дарогу Надзька.

— Як? — не зразумеў Мацвей.

— А так, не пушчу, і ўсё.— I палку ўзяла, як узброілася.

— Надзя, я ўсё ж старшыня.

— А я заатэхнік, нельга без халата, і кропка.

I тут тая ж самая праклятая кропка.

— Чаму гэта ты такая сёння строгая?

— А вось таму... Дзеці ж, маладняк, заразу, бацылу якую-небудзь занесяце яшчэ. I не думайце, і не гадайце.

— Ну, калі бацылу, тады канечне... А калі я ўсё ж прайду, Надзя? Прарвуся?

— А вось палка нашто?

— Ударыш?

— Перацягну,— сказала Надзька.

I Мацвей адчуў, што за гэтай не заржавее, перацягне. А яму ў той дзень вельмі ж не хацелася, каб яго пабілі.

— Вось парачка на маю шыю, баран ды ярачка, ты ды твой рыжы Брытан. Ну, пачакай, пачакай у мяне. Сыдземся яшчэ,— напрарочыў ён сам сабе яшчэ на комплексе, хаця ў тую хвіліну вымаўляў ён гэтыя словы без сэрца. Нават быў і задаволены, як змагаецца Надзька за маладняк, за парасят, каб гэта ды ўсё так.

Мацвей павярнуўся і пашыбаваў у кантору, забыўшыся, што там яго таксама могуць перацягнуць, і куды больш балюча, чым Надзька палкаю. У канторы быў ужо сапраўдны перапалох. Усе, пачынаючы ад прыбіральшчыцы і да парторга, шукалі яго; знікаючы, ён нікому не перадаў нават ключа ад свайго кабінета, цяпер па калідоры соваліся, з незразумелай яму зацікаўленасцю і інтарэсам разглядвалі Дошку гонару, насценгазету, сацабавязацельствы якіясьці бабулькі і дзядулькі з мноствам фотаапаратаў. Сакратар райкома толькі зірнуў на яго, ухапіў і нацягнуў за сабою ў «прымальнік».

— Канадцы,— шэптам сказаў ён Роўду ў плечы, пакуль той адмыкаў кабінет.— Будзь на ўзроўні.

— Як? Што мне з імі рабіць? — адказаў Мацвей, прытрымліваючы ключ у замку.

— Мог бы і пабрыцца.

— Не аблезуць,— незразумела чаму радуючыся гэтай сваёй нябрытасці, мармытнуў Мацвей, расчыніў дзверы і запрасіў канадцаў, прапусціў іх. Апошнім ішоў малады хлопец, таксама з фотаапаратам і блакнотам. Мацвей, здаецца, недзе ўжо сустракаў яго.

— Не тушуйся, дзед,— сказаў хлопец Мацвею.— Не трэба так хмурыцца, падумай, дзе гарэлкі, а лепш самагонкі, знайсці, каб госці твае радзіму прыгадалі. Беларусы гэта, эмігранты.

— А ты хто?

— Я свой, савецкі. Забыў, ці што? Гады тры-чатыры назад сустракаліся. Маліну яшчэ разам елі, журналіст я.

Мацвсй згадаў і маліну, і гэтага хлопца, ён, здаецца, яшчэ маляваў яго, і малюнак той недзе яшчэ ляжыць.

— Як жа ты апынуўся ў гэтай кампаніі?

— Заданне, ды і цікава, дзед, як гэта яны будуць сустракацца з зямлёю абетаванай, з якой колісь з'ехалі. Цікава паглядзець, дзед, як і ты жывеш. I папярэджваю цябе: шэф на цябе балон коціць.

— Які я табе дзед? Адзін толькі раз і не пабрыўся. Ты прыязджай адзін,— сказаў Роўда,— пагаворым пра балон. Толькі адзін.

Хлопец яму спадабаўся, і ён запрашаў яго, а сам ліхаманкава прыкідваў, дзе гэта ўзяць той гарэлкі, а лепш самагонкі. I ён зазірнуў у кабінет: хто там з сваіх суправаджае гэтую дэлегацыю, добра, калі б гэта быў дырэктар спіртзавода, тады яму няма чаго і хвалявацца. Канадцы ўладкоўваліся ў яго кабінеце, а побач з сакратаром райкома стаяў дырэктар масласырзавода, спадзявацца не было па каго. Мацвей паманіў з кабінета старшыню пасялковага Савета. З бухгалтэрыі пазваніў на комплекс, адказала Надзька.

— Каб праз гадзіну былі дваццаць халатаў, інакш міжнародны канфлікт,— Адпомсціў ён усё ж Надзьцы за тое, што не пусціла яго на комплекс. Надзька спрабавала нешта пярэчыць, Мацвей кінуў трубку, павярнуўся да старшыні пассавета: — Бяры маю машыну і шыбуй на край свету, і кроў з носа... каб праз гадзіну...

— Ты б лепш птушынага малака прасіў прывезці.

— Птушынае малако яны маюць і так. Бачыш, якія сытыя, дагледжаныя бабулі і дзядулі. Хоць у плуг іх.

— Уга, будуць яны табе араць,— сказаў старшыня пассавета.

— Ну дык давай, родненькі, ары ты.— I Мацвей рынуўся да сябе ў кабінет. Канадцы ўжо расселіся, уладкаваліся, бы гэта быў іх кабінет, сакратар райкома ўжо апавядаў ім аб поспехах раёна і гаспадаркі. Мацвей прыстроіўся збоку і панура і хмурна, бы не меў ніякіх адносін да гэтай гаспадаркі, слухаў яго, і здавалася, што сярод мноства гэтых людзей ён і ёсць адзіны тут госць, чужы. Сакратар зрэдку пазіраў на яго, і Мацвей чытаў у гэтым яго позірку, што ён ні аб чым не забыў: поспехі поспехамі, вось даложыць ён аб іх і возьмецца за яго, бачыў ён усё і не даруе той травы, якая ўжо вонку і вылезе яму яшчэ бокам, бокам выйдзе яму і тое, што ён, сакратар, вымушаны хваліць яго перад рознымі амерыкамі. Але Мацвею было прыемна, што яго хваляць, ён нібы браў рэванш за сваё будучае паражэнне. Як ні ставіцца да яго сакратар райкома, усё ж вязе канадцаў у яго гаспадарку. I Мацвей падказваў сакратару, што той прапусціў, аб чым забыўся расказаць: аб галоўным напрамку гаспадаркі як мяса-малочнай і вымушанай таму больш сеяць травы, чым прапашныя культуры, і гэта быў ужо адкрыты выклік сакратару райкома, мо нават і здзек. I сакратар райкома не вытрымаў:

— Сам раскажы, Мацвей Антопавіч. Раскажы, не саромейся, а мы паслухаем.— Сказаў ён з намёкам, які быў зразумелы толькі ім дваім, і Мацвей крыху прытрымаў сябе, не стаў лезці на ражон.

— Што расказаць? Гэта ж хіба толькі нам з вамі цікава. А гаспадам усяго не расказаць.

— Вось нам якраз і трэба гэта ўсё-ўсё.

— Гаспада маюць час, каб ведаць усё, трэба жыць тут ці хаця б тыдні тры пасядзець у гэтым кабінеце, паслухаць, а потым гады наглядаць і яшчэ гады рабіць, працаваць...

О не, гаспада столькі часу не мелі. Гэта толькі ў рускіх так багата вольнага часу, а ў іх жа расклад, яны ж павінны даведацца аб усім у раёне, павінны даведацца і аб жыцці кожнага асобнага селяніна.

— Што ж вас тады асабліва цікавіць? — спытаў Мацвей.

— Жыццё, жыццё нас цікавіць, простага савецкага чалавека, сяляніна, калгасніка.

— Трэба і звяртацца непасрэдна да калгасніка.

— Не будзь такім сціплым, Мацвей Антонавіч,— спыніў яго сакратар райкома.— Хіба ж без гэтага мы не можам сказаць, што ў кожнай кватэры сёння ўжо ёсць тэлевізары, дываны, ёсць і ўласныя машыпы?

О не, пра гэта ім якраз і не трэба, аб гэтым якраз госці і не хацелі нічога ведаць. Таму што ўсё мелі і самі. I дамы такія ж самыя, і тэлевізары такія ж, але ведаеце, чаго ў іх няма, не было, калі яны пакідалі гэтую зямлю, а вось цяпер з'явілася? Яны беларусы, і тут засталіся беларусы, і ў тых беларусаў, якія засталіся тут, з'явілася, а ў іх — не. Вось ім зразумець бы гэта, зразумець бы, хто такі ёсць ён, Мацвей Роўда, старшыня княжборскага калгаса?

— Паляшук,—- адказаў Мацвей,— карэнны, княжборскі. А сярод вас ёсць палешукі?

Палешукі былі. Дзядок, з носам, падобным на дзюбу арла. Мацвей даўно ўжо прыглядваўся да яго і думаў, што сярод усіх іншых ён, пэўна, адзіны сапраўдны канадзец. Але ён аказаўся суседам. Да адбыцця ў Канаду стары жыў цераз рэчку ад Княжбора.

— Вы памятаеце, што тут было раней? — спытаў Мацвей.

Ён памятаў, што тут было раней, таму колісь і збег адсюль, збег, але не забыў сваёй радзімы, хаця гэта было яшчэ да Канады, у Амерыцы, у Штатах, ведаеце, ён ужо быў не мужык, не, паважаны чалавек, прадпрымальнік, завёў сваё дзела, варочаў мільёнамі, Мацвей пацікавіўся, як гэта ён нажыў свае мільёны. Дзядок узрадавана ажывіўся, наліўся сокам і яго нос. Ён нажыў свае мільёны на сметніку, на макулатуры. Збіраў, сартаваў, непрыгоднае ва утыль, а тое, што яшчэ неяк можна было выкарыстаць — на продаж. Вельмі-вельмі прыбыльнае дзела было. Пакуль не апамяталіся, не ўбачылі гэтага амерыканцы, і тады бізнесу яго прыйшоў капец. Але ён, ведаеце, яшчэ паспеў дапамагчы радзіме, трыста пар абутку падараваў нейкаму дзіцячаму дому на Беларусі.

— Не з утылю, не са сметніку былі тыя чаравічкі? — спытаў яго Мацвей.

— Што вы, як гэта можна, гэта ж для сваіх, сам і купляў самыя лепшыя, як сабе купляў.

Мацвей успомніў гэтыя самыя лепшыя амерыканскія чаравікі, адны на двух з дзедам Дзям'янам, што атрымалі і яны праз Чырвоны Крыж. Чаравікі былі і на самай справе добрыя, як яны з дзедам Дзям'янам ці насілі іх, не знасілі. I таму зноў пераабуліся ў лапці. I цяпер Мацвей не без злосці пацвердзіў, што ён атрымаў амерыканскія чаравікі ад свайго заакіянскага земляка... Што яму былі тады тыя чаравікі амерыканскія, калі ён есці хацеў. Яшчэ ён падумаў, што гэтыя чаравікі, яго адносіны да іх тады і цяпер якраз і ёсць тое, чаго не здольныя зразумець гэтыя былыя беларусы і нават палешукі сярод іх, бо на чужой зямлі без каранёў і палын не расце. Яны адсюль з'ехалі, так і не адчуўшы сябе беларусамі, саромеючыся таго, што яны беларусы, не пазбавіўшыся гэтага сораму, і пражылі жыццё за акіянам, імкнучыся як мага хутчэй збыць, знішчыць у сабе беларуса. А калі знішчылі, звярнуліся да радзімы, усцешваючы, абнадзейваючы сябе, што ў іх знішчальным вопыце ёсць нешта вельмі карыснае, прыдатнае іх землякам. Былы мільянер і утыльшчык так і сказаў аб гэтым, аб тым, што толькі ў Канадзе жывуць сапраўдныя гаспадары і ён мае нешта сваё расказаць калгаснікам, калі трэба, калі яго папросяць, нават можа застацца тут, цяпер у яго ў Канадзе ферма, невялічкая такая ферма, па той ферме ўсё вельмі разумна, вось гэтаму разумнаму ён навучыць і беларусаў.

— Можаце прыступаць, вучыце, толькі спачатку паглядзіце, як гаспадарым мы,— Мацвей падняўся і павёў канадцаў на свінагадоўчы комплекс і адышоў душой.

— Будуецца такі комплекс і для буйной рагатай жывёлы,— расказваў канадцам сакратар,— на шэсць тысяч галоў.

— Тыя шэсць тысяч трэба спачатку забяспечыць кармамі, стварыць кармавую базу,— перабіў яго Мацвей.

— Вось ты і забяспечвай, і стварай. Забяспечыш?

— Не,— адказаў Мацвей.— Мяркуючы па тым, як вы адносіцеся да гэтай кармавой базы,— не.

— Будуць вывады...

— Хоць дзесяць вывадаў.

— Ну, Роўда,— сакратар прыціснуў яго да аўтапаілкі.— Ехаў да цябе, каб памірыцца, старшыня райвыканкома павінен быў везці канадцаў. А павёз я. Я да цябе прыехаў.

— Дзякуй за гонар.

— Пра гонар пагаворым потым. Пагаворым і аб іншым. Як і перад кім ты сябе паводзіш.

Ніхто не прыкмеціў і не чуў, аб чым яны спрачаліся. Канадцы, бабулькі і дзядулькі, былыя беларусы, шчабяталі, шчоўкалі і цёхкалі, што ў маі салаўі. О, яны, канечне, ведалі, што такое Савецкая Беларусь, цяпер ім зразумела ўсё, чаго яны не маглі зразумець раней: калі ў цябе есць такая гаспадарка, такая ферма, ты ўжо зусім іншы чалавек. Уласнасць заўсёды ўзнімала і ўзвышала чалавека. Уся справа, канечне, у тым, што мае чалавек, чым валодае. Яны ганарацца сваімі землямі, і землякі таксама могуць ганарыцца імі, яны ж заўсёды былі патрыётамі, змагаліся з фашызмам, ахвяравалі не толькі чаравікі, але і цёплыя рэчы пасылалі, пасылалі грошы і нават скрынкі. Такія мілыя парасяткі, такія прадпрымальныя людзі. I ўсё гэта дзе? Сярод галоўнага балота Еўропы. Ёсць, ёсць яшчэ цуд на свеце.

I здзіўленне, і захапленне іх было шчырым і непадробным, яны шчыра і сумленна гаварылі пра ўсё, што было ў іх па душы, але Мацвей не здольны быў ні зразумець, ні прыняць гэтую іх шчырасць і сумленнасць. Яны як былі, так і засталіся яму людзьмі не толькі з іншага свету, але і з другога веку. Ён спрабаваў памяняць іх месцамі з княжборскімі старымі такога ж веку, і нічога не атрымалася. Нават знешне нельга было ўявіць сабе Ненене, каб яна абулася вось у такія чаравічкі на высокіх абцасах, каб яна ўсцягнула на сябе гэтыя джынсікі ў абцяжачку, павесіла цераз плячо фотаапарат. Смешна і недарэчна. I менавіта цяпер ён пачынаў разумець, чаму так трымалася Ненене за сваю хібарку, кідалася з-за яе пад гусеніцы экскаватара, хацела памерці разам са сваёй хатай. Вось, пэўна, аб чым і трэба было гаварыць з гэтымі канадцамі, што праглі ведаць усё-ўсё. Але аб гэтым якраз ніколі і не гаворыцца, тым больш з людзьмі другога свету. I самі яны наўрад ці здольныя зразумець гэта: чалавека за вушы, з балота, а ён — пад машыну. Гэтыя, што нарадзіліся разам з Ненене і на адной з ёю зямлі, і ў адзін з ёю час, не кінуцца. I была ўжо яму дарагая Ненене, што весела сноўдала сярод гасцей, паказвала кожнага парсючка, як дзіця спас паказвала. I ён адчуваў, што вінаваты перад ёю, хаця і не разумеў яшчэ, чым жа ён вінаваты. Ен асушыў балота перад вокнамі яе хаты, выцягнуў яе з гэтай курнай хаты-хібаркі, пасяліў у светлай кватэры, што абаграецца парай, даў ёй работу, дзе не трэба надрывацца, як яна надрывалася раней, разбіў, парушыў тое жыццё, якім яна жыла раней, але даў, увёў у новае... А ці даў, а ці ўвёў? I ці магчыма каго б то ні было і куды б то ні было ўвесці сілаю, з частак скласці цэлае і каб гэта цэлае было жывым. Сам ён таксама складзены з частак, ці ўяўляе ж ён цэлае, хаця яго так доўга і старанна складвалі з розных часцінак, лёсу, падзей, выпадковых, разумных і не зусім разумных, бязглуздзіцы і ўгатаванай наканаванасці, што суседнічае з невядомасцю...

Ад комплексу япы скіраваліся, каб паабедаць. Расчуліўшыся ад самагонкі, госці забыліся і пра гаспадароў, загаманілі адразу ледзь не на ўсіх мовах свету. На англійскай, французскай, беларускай і рускай, успаміналі, як некалі гналі гэты самагон, даказаўшы пры гэтым, што яны вельмі і вельмі не дрэнна ведаюць тэхналогію самагонаварэння. Гаспадары нарэшце маглі пагаварыць аб сваім.

— Ну што, удзельны князь Княжбора? Думаеш, абвёў вакол пальца сакратара? Які б гэта я быў гаспадар раёна, калі б не ведаў, што ты тут, як чараўнік. травамі заняўся. Старую гвардыю на мякіне не правядзеш. Расказвай.

Калісьці Мацвей чуў ужо гэтыя ці падобныя на гэтыя словы, і вымаўляліся яны голасам, падобным на голас сакратара, але толькі дзе і калі ён мог чуць усё гэта. Мацвей не памятаў. А тое, што гутарка пачалася добразычліва, здзівіла і насцярожыла яго. Ён чакаў, што з яго адразу ж пачнуць здымаць стружку, а тут толькі лёгенька пагладжвалі. I ён не гатовы быў да гэтага. Сакратар быў паблажлівы да яго, і Мацвей ледзь пазбавіўся спакусы выказаць усё як ёсць, а потым — што будзе, тое і будзе. Але перахапіў пагляд сакратара, якім той агледзеў гэтую размаітую кампанію, зірнуў на яе і трымаў яе ў сваім паглядзе, як у кулаку. Мацвей падумаў, што ў гэтым учэпістым наглядзе- кулаку знаходзіцца і ён.

— Калі вы аб усім ведаеце, мне няма аб чым расказваць, Дзмітрый Радзівонавіч,— асцярожна адказаў Мацвей, чакаючы, што будзе далей. Далей жа было тое ж самае добразычлівае:

— Калі я ўсё аб табе ведаю, нікуды не варты, старшыня ты, гнаць цябе час. Як ты сам лічыш?

— Начальству відней. Калі вы ўсё яшчэ аб тых травах...

— Я не аб травах, а аб тым, што сумна працаваць з чалавекам, якога ты ведаеш і бачыш наскрозь. Згодны ты са мной?

— Не ведаю. А травы я сеяў і буду сеяць. Спустошыць тарфянікі прапашнымі...

— Малайчына. Тут мы стаім з табою на аднолькавых пазіцыях.

Мацвея бы хапілі абухам па галаве, бы дзед Дзям'ян, як некалі даўно тое было, яму лыжкаю па лобе. Ён прайграваў, адзін нуль па карысць сакратара, і лік, па ўсім, павінен быў павялічыцца. Гульня толькі пачыналася. Пранесла з адным, значыць, павінна было нагарэць за другое. А канадцы смакавалі самагонку, пацягвалі, як віскі, пэўна, у сябе дома пацягвалі, і відаць было, што занятку ім гэтага хопіць надоўга, таму і гутарка яго з сакратаром зацягнецца. Дзядкі і бабулькі ўступалі толькі ў сваё юнацтва, што прайшло на гэтай зямлі, як мала ім усё ж трэба было, каб адчуць сувязь з гэтай зямлёй. I Мацвей упершыню за час іх сустрэчы пашкадаваў былых сваіх землякоў, шчыра паспачуваў ім, як лёгка страціць радзіму, тое, што завецца роднаю зямлёй, родным кутам, як хутка рвецца пупавіна, якой чалавек павязаны са сваёй зямлёй, і чым жа гэта яна потым падмяняецца — жменькаю п'яных слёз, слінаю старэчай бяззубай гаворкі, наборам забытых слоў, што вымаўлены з французскім пранонсам, і як далёка яны цяпер ад таго, да чаго імкнуліся, шмат далей, чым былі да гэтага, калі знаходзіліся ў сябе за акіянам, па сваіх фермах, пры сваім бізнесе.

— Што, да траў адносіны зноў змяніліся? — як заўсёды, прайграючы, Мацвей пёр напралом, ведаў гэта, але не мог і не хацеў спыніцца. Ён вымусіў сакратара па імгненне забыць пра гасцей і паглядзець на яго.

— У пас нічога не мяняецца, запомні гэта, Мацвей,— у вачах сакратара было асуджэнне, і шкадаванне прамільгнула там, у звернутай на яго іх пукатасці.— Як толькі ты зразумееш гэтую ісціну, табе стане куды лягчэй працаваць.

— А вы самі дзе раней працавалі, Дзмітрый Радзівонавіч?

— Я гуманітарый, гісторык, некалі быў дырэктарам школы, выкладаў гісторыю.

— Вельмі дакладная навука.— Мацней успомніў нарэшце, каго нагадваў яму сакратар райкома. Удзельнымі князямі княжборцаў зваў настаўнік, таксама гісторык, класны кіраўнік Мацвея, калі ён вучыўся ў школе, якая знаходзілася ў маленькім гарадку за рэчкаю. Велічаў ён іх так звычайна ў панядзелак, калі яны, княжборцы, вяртаючыся з выхадных, замест школы ішлі ў лес, «у партызаны». І знешне сакратар райкома быў падобны на настаўніка гісторыі, прафесія ўсё ж накладвае свой адбітак па чалавека. Мацвей не ўстрымаўся, недарэчна і не да месца рагатнуў:

— Хто ж з нас удзельны князь, Дзмітрый Радзівонавіч?

— Да гэтага мы яшчэ вернемся. З гэтым мы яшчэ разбяромся, Мацвей Антонавіч. Можаш не сумнявацца, разбяромся.

— А я і не сумняваюся.

— Паступілі сігналы, што ты патураеш, разбазарваеш калгасную зямлю.

— Хто сігналіць? — Мацвей зразумеў, што толькі цяпер і пачалася іх сур'ёзная размова, і не слухаў больш канадскіх палешукоў, што дайшлі ўжо да дзяцінства,— тое, аб чым гаварыў сакратар, было ўжо зусім нечаканым яму.

— Каму трэба, той і сігналіць. Зямлю, якая б хлебам аддзячыла нас, заняў травою, а гектары, па якіх магла б расці тая ж трава, аддаў на водкуп элементам усякім. Захватчыкам, Слоўца ж якое трапнае... А франтавікоў, інвалідаў заціскаеш.

— Якіх франтавікоў, Дзмітрый Радзівонавіч? Франтавік, што вам сігналіць, пасля вайны на міну наскочыў. Ліквідавалі мы яго карчму, соткі не абразалі, хаця ні ён, ні жонка яго ў калгасе не робяць, адабралі толькі тое, што самавольна было захоплена ім, вось ён і строчыць вам. Цупрык гэта, Цупрык.

— Мне ўсё роўна хто гэта. Тут не асоба, а сутнасць, галоўнае. Ёсць факты самавольнага захопу калгаснай зямлі?

— Ёсць,— вымушаны быў прызнаць Мацвей. Таму што былі яны заўсёды, і ўсе ведалі аб гэтым.

— Пра гэта мы з табою больш не гаворым. Твае захватчыкі ў мяне на асобым кантролі.— I ў сакратару нічога не было больш ад настаўніка, ён быў толькі сакратаром.

— Дзмітрый Радзівонавіч,— Мацвей усё яшчэ на нешта спадзяваўся, вельмі ж не хацеў ён займацца гэтымі захватчыкамі, хаця і разумеў, што рана ці позна займацца імі прыйдзецца.— Мо папярэдзім самы апошні раз, хай убяруць, што пасеялі?

— Ніякіх папярэджванняў.

— Ды зразумейце ж вы, у Княжборы не тыя традыцыі, у Княжборы ніхто нікога ніколі не ганяў, ні за вязанку саломы, ні за каласок жыта, ні за капу сена.

— А шлюзы ў Княжборы тваім калі-небудзь падрывалі? А дамбу ўзрывалі? Малі бога, што пракуратура не цікавіцца, дзе ўзрыўчатку даставаў.

— Хай пацікавіцца, я адкажу.

— Мне адкажаш за іншае. Асабіста дакладваць будзеш: ці ёсць у Княжборы калгас.

Мацвей цвёрда рашыў, што ніякімі захватчыкамі займацца ён не будзе, ганяць з лугу і поля людзей, адбіраць у іх бульбу, што яны ўжо выкапалі, салому ў сціртах і сена ў стагах — было ў гэтым нешта зняважлівае, не вартае чалавека. У Шчура ён, праўда, адабраў ужо стажок, але толькі адзін з трох. Шчур зарваўся, заеўся, ён нагатовіў гэтага сена не толькі сваёй карове, але, пэўна, і на продаж. Гэтая вясковая хвароба хап-хап зайшла ў яго ўжо вельмі далёка. Шчур прыбег тады ў кантору біцца з ім, выпіў недзе, каб быць больш смелым.

— Памяняемся партфелямі, старшыня,— кінуў па стол Мацвею пугу, пацягнуўся ўзяць партфель Мацвея, што стаяў каля стала.

— А ўтрымаеш, пацягнеш? — спытаў яго Мацвей.

— Твой партфель, Мацвей, я заўсёды пацягну. Кішэня для пячаткі ёсць. А вось ці ты мой пацягнеш? — I Сідар кінуў партфель, ухапіў са стала пугу і аглушальна стрэліў ёю ў кабінеце Мацвея. Выскачыў з кабінета і, п'янеючы на вачах, пачаў ляскаць пугаю ў калідоры, аперазаў пугаю Мацвея, калі той паспрабаваў адабраць яе, дасталося і ўчастковаму. Участковы адвёз яго ў горад, здаў у міліцыю, але ў міліцыі Шчур прыкінуўся хворым, яго накіравалі ў бальніцу. I ў той бальніцы Шчура трымалі недзе каля тыдня. Пакуль не прымусілі яго, як сам ён потым ужо расказваў, нанасіць вады ў нейкую бочку. Ён хуценька запоўніў яе да палавіны, а далей нешта не атрымлівалася. Колькі ні насіў ён той вады, колькі ні ліў, а ўсё было толькі палавіна. Сідар агледзеў бочку з усіх бакоў, але яна была, здаецца, без падвоху. Нідзе ні дзірачкі. Ён прынёс яшчэ два вядры, выліў іх у бочку і хуценька схіліўся. Вады не прыбавілася. Тады Сідар кінуў вёдры і пачаў думаць. За гэтым роздумам яго і заспеў санітар.

— Чаму не робіш?

— Што я, дурны, на самай справе, псіхованы? — адказаў Сідар.— Што я, не бачу, гэтую ж бочку хоць лузні, хоць трэсні, а не наліць.

I наступным днём ён быў ужо ў Княжборы, сядзеў на пясочку каля сваёй хаты і працягваў думаць усё аб тым жа: што за мудрагелістая бочка была. I ў Княжборы ўжо рагаталі з Сідара: добрае, правільнае месца прызначылі яму ў горадзе, толькі вось выпусцілі дарэмна. «Бочка тая, што сам Сідар, колькі ў яго ні лі, колькі ні давай — усё роўна мала. Лесам натаргаваўся, сенажаць калгасную захапіў — усё мала. Правільна ўпяклі яго». Мацвей, слухаючы гэтыя словы, спадзяваўся, што на будучы год захватчыкаў у яго ўжо не будзе, дык няхай жа яны сёлета паціху збяруць і ўбяруць, што пасеялі і ўкасілі. Не хацеў ён усчынаць ні спрэчак, ні ляманту, ні бойкі. Гэта ж апошняя справа адбіраць у селяніна тое, што зроблена і зароблена ім. I сорамна ж гэта. Але чаму ж ён пайшоў той ноччу на надзелы, што былі самавольна захоплены княжборцамі, што вымусіла, што пагнала яго — гэтага ён так ніколі і не зразумеў. Да ўсяго ж ён не толькі пайшоў, а і ўзброіўся перад паходам, зняў са сцяны двухстволку дзеда Дзям'яна, якая за апошнія чатыры-пяць гадоў так ні разу і не стрэліла, была больш нейкім упрыгожаннем у хаце, чым стрэльбай. Больш напамінкам аб тым, што быў нскалі паляўнічым і дзед Дзям'ян, і было некалі каго паляваць яму каля Княжбора. З кожнага са ствалоў выбегла па павуку, Мацвей вычысціў павуцінне, прыгадаў, дзе захоўваюцца патроны, набіў імі патранташ.

— На паляванне? — спытаў яго яшчэ дзед Дзям'ян.

— На паляванне,— адказаў яму Мацвей.

— Да Вясковага скоч,— параіў дзед,— да Чортавай прорвы. Там абавязкова качка будзе, а то і дзве. Усе вочы навылупку і бугвед куды бягуць, усе далёка імкнуць, а ты блізенька, да Чортавай прорвы.

Мацвей прамаўчаў. Не стаў казаць дзеду, што Чортавай прорвы даўно няма. Заняпаў яго дзед пасля смерці Махахеіхі, перасялення ў новую кватэру. Часта, асабліва вечарамі, знікаў з кватэры, і знаходзіў яго Мацвей усё каля той жа Чортавай прорвы. Ад яе ўжо і знаку не засталося, а вочы ў дзеда ўжо саслабелі, каб нешта і бачыць, але ён ні разу не памыліўся, не збіўся з дарогі, шыбуючы туды як наводзіў яго хто. Выходзіў на тое месца, дзе раней была прорва, і, як сцвярджаў, бачыў прорву, чуў яе голас.

— Булькоча, чуеш, Мацвей, булькоча. То сын мой з нявесткаю голас падаюць. I Махахеіха там. Мяне чакаюць. Толькі я жалезны, Мацвей.

— Так, жалезны,— падтакваў дзеду Мацвей, асцярожна браў яго за руку і вёў дадому.

Дзед Дзям'ян памкнуў быў і ў той вечар разам з ім пайсці да прорвы, але Мацвей не пусціў яго, замкнуў на ключ. А пайшоў ён зусім не ў бок Чортавай прорвы, бо ніякіх падзелаў там не было. Пакрочыў па старой княжборскай дарозе, па якой гадоў пяць назад разам з Шахраем на газіку трапіў у сяло. I ён зноў прыгадаў той свой першы прыезд у Княжбор, тую радасць, што ахапіла яго ад сустрэчы з ім, радасць, нечым падобную на тую, што адчувалі канадскія беларусы, што наведалі родную зямлю. Як чужынец прыйшоў ён на гэтую зямлю, па якой, што і яны, бегаў некалі ў дзяцінстве басанож. А чым яшчэ, акрамя гэтага дзяцінства і памяці, павязала яго з сабою родная зямля і што гэта такое — родная зямля? Няўжо толькі ў дзяцінстве ёсць родная зямля, калі ты на ёй, як каля грудзей маці, і калі табе яшчэ нічога не трэба, акрамя гэтага малака маці, дыхання і святла, і ты ўпэўнены, што маці ў цябе вечная і неба над галавою таксама вечнае і непарушнае. Пакуль аб табе клапоціцца толькі гэтае неба, і ўсе аб табе клапоцяцца. Але ты пачынаеш бурыць сваё неба неабавязкова так, як ён, Мацвей, ты можаш здрадзіць яму і ціха, ніхто, акрамя цябе, і не прыкмеціць гэтага. Можаш не прыкмеціць гэтага і ты, а калі ўжо і прыкмеціў, то адразу ж даруеш сабе і апраўдаеш, пачнеш вытлумачваць усё вышэйшай неабходнасцю, вымушанасцю, тым, што так жывеш не толькі ты адзін, але і ўсе, каго ты ведаеш. Свет, жыццё, па крайняй меры, яго, Мацвея, жыццё наогул, зрабілася такім, што яго лёгка растлумачыць, можна было растлумачыць усё, што б ён ні зрабіў, што б ні ўтварыў. Кожны свой крок, кожны свой учынак можна было прыкрыць тлумачэннямі, любое паскудства, і, прыкрыўшы, як гаворыцца, не трапятацца, не пакутаваць і не грызці сябе. Навошта ўсе гэтыя пакуты, калі ўсё так проста і ты ўжо дасягнуў такіх вышынь, калі ўсё можаш зразумець, зразумець нават сябе, раскласці сябе на палічках і самому сабе зноў-такі растлумачыць: што і адкуль пачынаецца, што ад чаго зыходзіць і куды імкне. Нідзе і ні ў чым, нават у самім сабе, не было больш тайны, знікла гэтая тайна, і цябе пакінула адчуванне нейкай далечыні, працягласці твайго існавання, цябе як замкнулі ў адну толькі хвіліну, у імгненне, у якім ты жывеш і якое даравана табе ў бясконцым ланцугу твайго роду, няма прарыву, няма пранікнення ў другое звяно, а паміж звёнамі — толькі механічнае зачапленне. I адсюль — вышэй сябе не скочыш, а хто спрабуе скочыць — той недапечаны, юродзівы. I ўсё гэта ўжо дзень мінулы, наіўны, смешны, хаця і кранальны. Але чаму так баліць і шчыміць сэрца, калі ён набліжаецца да гэтага мінулага, ідзе старой дарогай, Барздыкавай гаццю, Шчуравым бродам, ступае на Махахеяў мосцік, чаму так карціць яму скінуць чаравікі і басанож прабегчы ўсе гэтыя: гаці, брады і масты, як бегаў колісь, не адчуваючы дарогі, не адчуваючы пад сабою ног, столькі бегаў, што скура на пятах не паспявала нарастаць і пяты баранілі сябе нарывамі, вялізнымі, бы падушкі, і адразу па абедзвюх нагах. I ён вымушаны быў сядзець дома, зайздросціць таму, як бегаюць іншыя. Але потым, калі прарывала, якая ж гэта тады была асалода, якая ўцеха і жах які абноўленымі пятамі памацаць зямлю, бы зусім не нагою ступіць па яе, а аголеным сэрцам ступіць і растаць, адчуваючы гэтае раставанне, адчуваючы маладой, незагрубелаю скураю самую маленькую пясчынку і ціха-ціха заходзіцца ад далікатнай радасці ў грудзях, усёй сваёй істотай уцякаючы ў гэтую пясчынку. Мацвей ужо выйшаў на тую самую дзялянку, дзе некалі разам з Шахраем сустрэўся з Барздыкам, калі той араў на сваіх воліках: «А гною таго колькі валы вось гэтыя дадуць, ды вы яшчэ дабавіце...» I далей ісці яму не схацелася, хаця сёння можна было б тут прайсці ўжо куды хочаш. Нідзе ні кустоў, ні балота, спрэс адно поле. I ў гэта калгаснае поле былі ўрэзаны палоскі зямлі княжборцаў. Княжборцы яшчэ да меліярацыі расчысцілі гэтыя палянкі, пакарчавалі і папалілі лес, таму, пэўна, назаўсёды і лічылі іх сваімі. Палосы гэтыя выбіваліся з агульнага масіву, ляжалі яны ў асноўным на пагорках, пасля асушэння пагоркі гэтыя выпучыліся, вада ад іх адышла, зямля ўжо стамілася тут радзіць, спустошылася, на высокіх месцах шарэў у цемені і белы пясочак, мо з-за гэтага пясочку ён, Мацвей, і не імкнуўся прыядноўваць да асноўнага масіву гэтыя асабістыя палоскі: глеба бедная, толькі мужык, той самы захватчык, можа што-небудзь ды атрымаць на такой глебе. Мацвей рашыў, што далей гэтых пагорачкаў ён не пойдзе, зашыецца ў салому, каму трэба, хто прыедзе па гэтую салому ці бульбу, што спехам выкапана і прыкрыта саломаю, знойдзе яго сам. Тады тое будзе і відаць, што яму рабіць. Ён паклаў каля сябе стрэльбу, залез у салому, падумаў яшчэ, што было б зусім няблага і самому яму пабыць у скуры захватчыка, раскласці цяпельца, угрэць зямлю, напаліць саломы, накапаць чужой бульбы, прысыпаць яе попелам, ляжаць і чакаць пячонікаў. Ён успомніў, як пахнуць гэтыя пячонікі на вольным паветры, якія сопкія яны з вогнішча. Было вельмі ціха, у прахалодзе ночы падалі зоркі, неяк зялёна адрываліся ад неба і па крывой зырка набліжаліся да зямлі, распаляліся да белага, чапляліся ўжо за далягляд гэтай сваёй распаленай беллю. I падала, замірала сэрца, здавалася, што гэта ўжо гарыць зямля, што зорка вось-вось грымне на зямлю, скалане яе, спапяліць на ёй усё жывое. Але кожны раз да далягляду далятала ўжо не сама зорка, а толькі чырвоная кропка, што засталася ад яе, яна адразу ж тухла. I толькі адна светлая палоска дыму, што шлейфам расцякалася на небе, сведчыла: адной зоркай у сусвеце менш, памерла яшчэ адна зорка. У Княжборы верылі, што гэта памерла не зорка, а чалавек, душа яго памерла. I Мацвей дзівіўся, колькі ж гэта людзей развіталася з жыццём гэтай ноччу. I толькі шлейф празрыстага дыму. А ўсё роўна зорак на небе мноства, недзе сярод іх згубілася яго зорка, яна таксама слізгане з неба, адчайна будзе спрабаваць учапіцца за зямлю і не здолее зачапіцца, а калі згарыць — кропкавым сваім агаркам, сумам агорне нейчае вока. А зоркі ўсё працягвалі падаць, і гэтае падзенне іх закалыхвала, навявала сон, і Мацвей заснуў, прыпаўшы шчакою да прахалоды стрэльбы, бачачы і ў сне скрозь заплюшчаныя вочы, як падаюць і гараць у небе жнівеньскія зоркі. Святло, але зусім не зорнае, абудзіла яго, ён не адразу і зразумеў, хто гэта знайшоў і свеціць яму ў жытнай саломе. Няроўнаю палявой дарогаю ішла машына, падміргвала фарамі на калдобінах. Мацвей памацаў стрэльбу, выпаўз з саломы і выйшаў на дарогу.

Машына паволі выпаўзала з-за павароту, фары яе былі скіраваны ў цемру, у бок ад Мацвея, ён быў нябачны тым, хто знаходзіўся ў кабіне, але вось святло іх уперлася ў яго, Мацвей заплюшчыў вочы і замахаў рукою. Машына, здавалася, прыпынілася, ён ужо вобмацкам рушыў насустрач ёй, як зноў шалёна зароў матор, і грузавік пачаў хутка вырастаць з цемры і насоўвацца на яго. Часу, каб аб нечым падумаць, у яго не было, і ўсё ж Мацвей паспеў сказаць сабе: ён не саступіць. I яшчэ: няўжо гэта ўсё? А мо гэта і добра, што іменна так. Зноў на зямлю ляцела зорка, і ён бачыў не яе, не зорку, а толькі святло ад яе, цень гэтага святла, што слізгануў па яго твары. «Мая»,— сказаў Мацвей. А грузавік набліжаўся да яго неяк скачучы, бы хіжы звер. Матор то завываў, набіраючы абароты, то захлынаўся, губляючы іх. I скрозь шкло кабіны ён ужо бачыў твары тых, хто быў там. Праўда, пазнаць нікога не мог, не наспеў, а мо і не схацеў. Хутчэй не схацеў, навошта яму было цяпер гэтае апошняе веданне? Але што здзівіла яго — там, у кабіне, нехта біўся, змагаўся, змагаліся твары і рукі, зявіліся раты, выскальваліся зубы, і кроў ужо была на лобе ў таго, хто сядзеў побач з шафёрам. Гэтая кроў узрушыла яго, па ўсім, нехта праліў гэтую кроў за яго. Зорка не паспела яшчэ даляцець да далягляду, зачапіцца за яго і згарэць, як Мацвей адскочыў убок, адскочыў у самую апошнюю хвіліну, калі адчуў ужо на сваім твары гарачае смуроднае дыханне рухавіка. Упаў, машына праскочыла, нейкім цудам не крануўшы яго спаранымі заднімі коламі. Ён стрэліў у гэтыя колы амаль што ва ўпор, і толькі з аднаго ствала, прыберагаючы другі ствол, сам не ведаючы навошта.

Шына выбухнула, як узляцела з зямлі вялізная птушка. Грузавік праехаў яшчэ метраў з дзесяць і спыніўся. З абодвух бакоў яго грымнулі дзверцы, і дзве бы на самай справе падбітыя птушкі камякамі вываліліся з кабіны, недарэчна размахваючы рукамі-крыламі, паляцелі ў розныя ад дарогі бакі.

— Стой! Стойце, сукі,— закрычаў Мацвей, цэлячыся спачатку ў аднаго, што выхапіўся з боку вадзіцеля, але адразу ж перадумаў, скіраваў стрэльбу на другога, нечым гэты другі быў больш ненавісны яму. Хоць ён і змагаўся з шафёрам, спрабаваў адвярнуць ад яго, Мацвея, машыну, шкадаваў яго. Мо ў гэтым была ўся і справа. Не мог, не мог жа ён ведаць у цемры, каго выбрала стрэльба, уначы ўсе кошкі чорныя.

— Стой! — яшчэ раз крыкнуў Мацвей, але крыкнуў больш, каб заглушыць сам стрэл. I стрэлу ён не пачуў, толькі ўласны свой крык, ды ўбачыў, як ускінулася, незразумела, да стрэлу ці то пасля стрэлу, ненавісная спіна. I ўсё. Святло патухла, уваччу стала цёмна, крык стаяў пад зямлёю, і падалі зоркі. Гэты крык яшчэ працягваў расці і пашырацца ў ім, калі падышоў да яго Васька Барздыка.

— Ну што, застрэліў, падла? — сказаў ён.— I страляць жа як трэба не ўмееш.

— Ты жывы, Васька?

— Як бачыш. Дай,— ён працягнуў руку да стрэльбы, і Мацвей пакорліва аддаў яму стрэльбу. Васька пераламаў яе, зазірнуў у ствалы, што яшчэ дыміліся, паглядзеў і скрозь іх, як у бінокль, на неба. Ён стаяў спіною да яго, Мацвей бачыў, як па спіне яго паволі паўзе і бурэе вільготная пляма.

— Вось патроны яшчэ, бяры. Два...

Васька нічога не адказаў яму, зноў склаў стрэльбу, падкінуў яе, злавіў абедзвюма рукамі і хрустка пераламаў аб калена.

— Я не хацеў, Васька, я не хацеў у цябе,— заспяшаўся Мацвой... Васька плюнуў яму пад ногі і пайшоў ад яго прэч.

— Васька...— умольна крыкнуў услед яму Мацвей, і той нечакана спыніўся:

— Шчур пабег у горад, у міліцыю, ты страляў толькі ў калёсы, другі раз стрэліў у неба... Падла...

* * *

Мацвей асунуўся на зямлю, прыпаў тварам да яе і адчуў, як гудзе яна, як напружана б'ецца сэрца зямлі, як поўніцца гэтым гудам і яго ўласнае цела, як аддаецца ўсё гэта ў пяты, нібыта пяты зноў нарываюць; ён вярнуўся ў дзяцінства, і вяртанне гэта прадказвала яму невыносны боль. Вечнасць — тры дні, тыдзень нясцерпнага болю пакуль не прарвецца нарыў. Потым яшчэ адна вечнасць — тыдзень невылазна сядзець у хаце, пакуль не загояцца пяты, пакуль не нарасце на іх новая, маладая скура, не загрубее ад зямлі. Ён зноў будзе вучыцца хадзіць, не баючыся больш ступаць на гэтыя сцежкі, гаці, брады. I як хісне яго першы крок, аж галава закружыцца. I першыя метры ён пераадолее асцярожна, на пальчыках. Абмацае зямлю пальцамі ног, адчуе яе дотыкам пальцаў і толькі потым даверыць зямлі сябе. Раніцой выйдзе на вуліцу, а бегаць па ёй наважыцца толькі вечарам; як бы ні падбухторвалі яго, як бы ні кпілі з яго, ногі павінны самі пазбыць памяць болю, памяць аб тым, адкуль прыйшоў гэты боль.

Навошта ён браў гэтую стрэльбу, навошта пайшоў у гэтае поле, нібыта ён вартаўнік. Так яно і ёсць, вартаўнік ён, толькі вартаўнік. Інакш што яму тут рабіць. Загадалі — і найшоў, не хацеў, але праз сябе пайшоў, амаль што туды, адкуль ужо не вяртаюцца. Але хіба можна ўпільнаваць ноч, зямлю. Вось ноч ужо і скончылася, прыспеў час — і ўжо світае, світальна гудзе, абуджаючыся, зямля.

І ляцела пад зямлёю зорка, і пахла пячонікамі, што падгарэлі ў кастры.

* * *

Калі бусел, мо той самы, што адбіўся ад чарады, прыйшоў па кароўнік, ніхто не ведаў, нібыта жыў ён там заўсёды. Даяркі пакідалі вечарам кароўнік — но было нікога, а прыйшлі раніцой — гаспадар ужо на нагах. Ходзіць паміж стойламі, прыглядаецца да кароў, і тыя, здаецца, прызнаюць у ім гаспадара, нібыта ён заўсёды быў над імі, нібыта яны колішнія яшчэ сябры. Але асабліва ўпадабаў бусел Ягадку, былую цялічку Ненене. Ён і спаў каля Ягадкі, любіў, узляцеўшы па крыж ёй, глядзець зверху, што адбываецца вакол. I Ягадка стаяла нерухома, калі бусел на адной пазе анямела застываў на яе крыжы, думаў сваю прадвечную думку. Даяркі насміхаліся толькі:

— Што, надакучыла табе, Ягадка, кормяць цябе галінкай, дояць ялінкай, у поле просішся, пастуха ўжо, антона займела.

Ягадка была абыякава да гэтых кпінаў, а Антон здзекаў не выносіў. I неяк нават паганяў даярку, жонку Андрэя Вырастака.

— Во, глядзіце, глядзіце, вой дзіва,— сказала жонка Вырастака, спыніўшыся каля Ягадкі і бусла, якія, здаецца, аб нечым размаўлялі паміж сабой. Бусел цягнуўся да каровы сваёй чырвонаю дзюбаю, ціха ляскатаў ёю, а Ягадка ці то не пагаджалася, ці то, наадварот, пагаджалася і радасна чмыхала.

— Глядзіце, вой, дзеўкі, зараз угаворыць,— не верыла сваім вачам даярка. Буслу гэта не спадабалася, і ён, высока выкідваючы цыбатыя ногі, кінуўся да даяркі. Але і тая аказалася не менш цыбатай і спрытнай, як ветрам яе выдула з кароўніка. Выбегла за вароты і аддыхацца не можа. А бусел пастаяў, папільнаваў яе і зноў пакрочыў да Ягадкі, назаўсёды адбіў ахвоту кпіць з сябе, вымусіў прызнаць сябе за гаспадара не толькі кароў, але і даярак. Паступова ён набіраўся моцы, навучыўся адрозніваць даярак па галасах, ішоў на іх голас, захоўваючы сваю птушыную годнасць, браў перадачы, што прыносілі яму даяркі, пазнаваў ён па голасу ўжо і Ягадку — варта было толькі мыкнуць той, як ён бежкі бег да яе. Ён ужо адлучаўся і з кароўніка, ішоў у поле, сумна блукаў па ім. I ў той дзень ён таксама сышоў з кароўніка і пайшоў не куды-небудзь, а к Чортавай прорве, да тых самых тарфянікаў, дзе некалі расла маліна, дзе Мацвей збіраў тую маліну разам з Сяргеем Кузьмічом і Шахраем, а бусел яшчэ раней, да іх, збіраў там жаб і гадаў. Мо ён за жабамі і гадамі прыйшоў туды і зараз, прыгрэўшыся сярод людзей і кароў, мо спадзяваўся яшчэ дагнаць чараду, парадніцца зноў з бусламі. Але там, дзе колісь было балота, сёння расла бульба, якую яшчэ не паспелі ў гэтым годзе выкапаць княжборцы. I княжборцы спяшаліся капаць яе. Бусел спыніўся на ўскрайку поля, не наважваючыся падысці да людзей, тыя прыкмецілі яго, спыніліся папалуднаваць каля вагончыка. Дасталі. бутэлькі з малаком, нарэзалі хлеба, сала, пачалі запрашаць да стала і бусла. Але той не пайшоў, ці. то саромеўся, ці то не даспадобы былі яму хлеб і сала, хоць ад даярак ён не грэбаваў браць усё.

— Вой, яму б жабу,— уздыхнула Махахеіха.— На гэтым яго балоце і кардопля будзе не смачная на торфе.

— Затое родзіць як,— не згадзілася Барздычыха.— Тры бульбіны на чыгун.

— У мяне чыгунок маленькі,— азвалася і Ненене.— Мне вялікай той кардоплі не трэба. Тры маленькіх ды сопкіх, разварыстых...

— А з торфу не бульба, а шкло, твая праўда, баба Тэк- ля,— пагадзілася з ёю Махахеіха.— Хоць выжмі тую кардоплю. Слюда слюдою. I свінні не ядуць.

— Свінні паядуць усё, цётка Ганна,— зірнуў на гадзіннік Мацвей.— Што там Барздыка з шафёрам калупаюцца, ужо даўно павінны быць тут.

— Пад'едуць, нікуды не дзенуцца.

— Работа стаіць.

— Вой, хлопча, знайшоў работу... Работа цяперака найшла, машыны ўсё робяць. Ды я старая з вашай работай чатырох за пояс заткну. Раней рабілі. Паглядзеў бы па мяне, калі я маладая была, як я з тваёй маткай жыта жала. Малое ў разоры, ты ў разоры, крычыш, пот — сонца не відно. Матка табе тыцне цыцку ды за серн хутчэй, жанкі ж азіраюцца, чаго-та яна прысела. А ты крычыш — спяваць добра будзеш, Казлоўскім вырасцеш... А як лён бралі, каноплі мачылі. Мароз ужо, лёд за рукі хапаецца, а мы, жанкі, на возеры, не, няма ўжо таго возера, спадніцы падаткнём — і ў ваду. Ногі, што ў бусліх ці качак, чырвоныя. Во работа была. А цяперака гарбузікі вы лускаеце, а не робіце.— I Ненене ўздыхнула. I поле, што ляжала перад імі, нібы таксама ўздыхнула, закружыў, загуляў па ім ветрык.

Паказалася ўрэшце і машына.

— Канчай перакур,— кінуў Мацвей і пакрочыў насустрач машыне. Вецер дзьмуў ужо мацней, быў ён роўны, як па вялікай вадзе. I як на вадзе, бегла па полі маленькая хваля, скакалі на зямлі, па тарфяніку камячкі торфу, што конікі, спачатку маленькія, з тых жа конікаў, гарошыны, церліся адзін аб адзін, размаўлялі, пераказвалі нешта адзін аднаму, як жылі раней, кім ці чым былі да таго, як сталі торфам, ляглі ў зямлю, як бегалі і стаялі яны пад сонцам і месяцам, як плавалі на моры і рэках і як не хочацца ім развейвацца пылам па свеце, пылам, які ўжо не сабраць, не скласці, не аб'яднаць. Пыл гэты забудзе ўсё аб сабе, і ўжо забудуць, кім і чым ён быў да гэтага, таму што на ім нічога ўжо не ўзыдзе, не вырасце, бачны ён будзе толькі месячнай ноччу, прывідна ўваскрэсне ён на месячнай сцежцы. У вычварнай гульні месячнага святла будуць ганяцца адна за адною пылінкі, дарэмна імкнучыся зноў легчы на зямлю, умацавацца на ёй, знайсці зноў сябе, не дадзена ім гэтага ўжо, як не дадзена чалавеку нарадзіцца двойчы.

Машына ў гэтым віхурным тарфяным моры была падобна на лодку, як лодка падышла да вагончыка і спынілася, з кузава яе скочыў Аркадзь Барздыка і адразу ж:

— Нешта мне вецер, Мацвей, но падабаецца.

Мацвей азірнуўся, здзіўлены.

— Туды зірні,— Барздьтка паказаў на неба. Неба цямнела, сонца на вачах налівалася гарачкаваю чырванню і тухла. Глядзела на людзей, на зямлю, на трактары запаленым хваравітым сваім вокам. А поле ўжо гуло, крычала ўголас, шамацелі, скакалі па ім ужо буйныя конікі, з лясны арэх, спечаныя: камячкі торфу, вецер мацнеў, выганяў ужо саму зямлю, чорныя камячкі торфу наспешліва разбягаліся, як разбягаюцца, распырскваюцца ва ўсе бакі малыя, толькі-толькі з апалонікаў, жабяняты. Пэўна, за жабяня палічыў і бусел гэтыя чорныя шарыкі, што скакалі па ўсім полі, палічыў за нешта жывое і пачаў лавіць торф, чорную высахлую памяць зямлі, лавіць, і глытаць, і давіцца, і задаўлена ляскатаць.

— Вой-ё-ёй, зачаравана запрыгаворвала Барздычыха.— Бусел зямлю есць. Бусел, што чалавек, звар'яцеў.

— - Што ж гэта такое, што ж гэта будзе, людцы! — закрычала Махахеіха.

— Чорны смерч, віхура па нас насоўваецца,— сказаў Барздыка.

I імгненна ён, Мацвей, і Барздыка, і машына, каля якой яны стаялі, :і бусел патанулі ў чорнай віхуры. Мацвей з Барздьгкам кінуліся да людзей і адразу ж згубіліся. Пераадольваючы вецер, плачучы ад чорнага пылу, Мацвей вобмацкам ішоў па плі. I як ён, нічога не бачачы перад сабою, брылі і іншыя. Мацвей спатыкнуўся аб нешта, здаецца, жывое, схіліўся пад гэтым жывым. Па зямлі паўзла Махахеіха, вецер загаліў ёй спадніцу, і яна ёрзала ў гэтай сваёй спадніцы на адным месцы. Мацвей кінуўся дапамагчы ёй, яна адпіхнула яго:

— Згінь, бессаромнік, згінь, злыдзень.

Вецер раскідаў людзей па полі. Мужыкі згубілі жонак, жонкі — мужыкоў. На Мацвея наскочыў Цімох Махахей:

— Ганна?..

Абмацаў яго, зразумеў, што памыліўся:

— Ты... прападзі ты пропадам.

Раўла бура, кругамі круцілі смерчы, і па крузе ў гэтых смерчах, бы вялі нейкі карагод, хадзілі людзі, хадзіў бусел. Хадзілі, патыкаліся на Мацвея, крычалі нешта нячутнае яму :і злое, яраснае. I вецер выў і крычаў у вушы галасамі княжборцаў:

— Быў лес...

— Была вада...

— I стала пекла. Пекла, пекла, пекла... Прэч, прэч, прэч...

I Мацвей кінуўся прэч ад гэтых галасоў, ад людзей, і здавалася, збег, пазбавіўся іх. Наскочыў на бусла, спатыкнуўся, упаў побач з ім. Бусел ляжаў у разоры, схаваўшы пад крыло чырвоную дзюбу, жыў адным толькі вокам, але вока гэта было жудасна абыякавым. I нішто не адбілася ў ім, не зварухнулася, калі Мацвей падняўся, узяў бусла на рукі.

— Я ж! гаварыў, што прыйду да цябе. Чаму ж ты не рады? Я ж прыйшоў, прыйшоў...

Раптоўна, як і пачаўся, суняўся вецер. Мацвей быў недалёка ад княжборцаў. Яны стаялі шчыльнаю кучкаю там, дзе толькі што палуднавалі. Мацвей не рызыкнуў падысці і зліцца з імі. Махахеіха схілілася і пачала прыбіраць раскіданыя ветрам, чорныя ад торфу скібы хлеба, пачала падымаць і ставіць на зямлю перакуленыя бутэлькі з чорным, і толькі на дне, малаком.

— Вось табе, радзімы, хлеб, вось табе, апостал наш, малако.— Махахеіха падышла да Мацвея, пакланілася да зямлі яму і падала чорную, што вугаль, скібку хлеба, бутэльку з чорным малаком.

Нарабіла бяды бура і ў самім Княжборы, падняла і панесла і немаведама куды занесла сянажную вежу, мо на месяц нават закінула, ні ў самім Княжборы, пі па-за Княжборам яе так і не знайшлі, паздзірала стрэхі з кароўнікаў, а адзін з іх разбурыла да фундамента, здзьмула, як пыл з далоні. Але старога Кпяжбора не кранула, толькі паспрабавала, ці моцна стаіць на зямлі хата Мацвея і дзеда Дзям'яна. Дзед Дзям'ян якраз быў у хаце і расказваў ужо вечарам Мацвею:

— Мінюту ўсё было, счарнела ўсё ў мінюту, і як друкам нехта забарабаніў па аканіцы, так толькі смерць грукае ў акно. Я і думаў, што гэта смерць мая прыйшла на мяне, разам з хатаю і мяне забірае, выхапіўся за парог зірнуць на яе; ліпы на зямлю кладуцца, тры ліпы і тры яблыні палегла. I глядзі, як акуратненька. Ніводнага вулля не кранула. Недарэмна людзі кажуць: пчолы — святыя, Святыя яны і ёсць...

Адразу ж пасля чорнай буры стала зацішна, нібыта зямля спахапілася, не верыла самой сабе, не верыла, што можа так раззлавацца, прыслухоўвалася да сябе. I на гэту цішыню і задумлівасць раптоўна, як абваліўся, пайшоў снег. Мацвей паставіў бусла на зямлю, той імгненна пачаў распростваць крылы, махаць імі, спрабуючы паветра, і, распасцёршы крылы, пабег, пабег прэч ад Мацвея. Мацвей стаяў і глядзеў, як уцякае ад яго бусел. Але той нечакана азваўся, заклекатаў, як сварыўся на яго. Ён зусім не збіраўся нікуды ляцець, уцякаць ад Мацвея, ён, пэўна, толькі хацеў пагуляць з ім. А Мацвей не схацеў гуляць, бусел пакрыўдзіўся, стаяў, падціснуўшы нагу, і глядзеў убок.

— Пайшлі, антон, пайшлі, лелько,— паклікаў Мацвей пакрыўджанага бусла. I бусел пайшоў побач з ім, пакідаючы на снезе выразны адбітак свайго следу. Гэта былі першыя сляды на снезе ў той вечар: птушкі і яго.

Першы снег прымаў на сябе Княжбор, навіну. Зямля, стаіўшыся, не дазваляла, каб нехта парушаў цішыню, слухала сябе і тое, як надае першы снег. Яна ўжо рыхтавалася да сну, яна стамілася, ёй патрэбна была цішыня, каб у гэтай апавітай снегам цішыні ўпарадкаваць усё, што мела яна, назапасіць сілы, залізаць свае раны і, калі прыйдзе зноў вясна, прачнуцца адноўленай, разрадзіцца коласам і лістом, крынічкай, грыбам і ягадай, каб усяго хапіла, і не толькі людзям, але і птушкам, тым самым буслам, каб яна, зямля, магла не толькі прыняць іх вясною, але і восенню кінуць у неба і крыкнуць ім на развітанне:

— Калясом дарога.