Носьбіты нянавісці

Яны размясціліся непадалёк ад спарахнелай, паросшай мохам, магільнікавай агарожы. За агарожай густа драўляныя і жалезныя крыжы, каменныя пліты і мрамарныя і каменныя помнікі, а над усім высокія бярозы, ліпы, елкі. Па верхавінах дрэў ходзіць лёгкі вясновы всцер, як вартавы. Ён прыносіць першыя весткі з гораду, гукі далёкай і знаёмай песні іхных таварышоў. Перад гэтым да могілак пад'ехалі коннікі легіянеры, каб адагнаць людзей, што прышлі да могілак ранкам з гарадской блізкай ускраіны і бліжэйшых вёсак. Легіянеры раз’язджалі па шасе, пакрыквалі на людзей, лаяліся, потым ад’ехалі ў канец могілак. Да могілак набліжаўся афіцэр, за якім канвой вёў прыгавораных да растрэлу.

— Вядуць ужо,— кажа Шаўрук.— Давайце пададзімся яшчэ крышку бліжэй да могілак, на ўсякі выпадак.

Яны паўзуць, падмінаючы маладую мураву, трымаючы ў руках маўзеры, пакуль Шаўрук рукой дае знак спыніцца.

— Цяпер, каб ніводнага гуку,— кажа ён ціхім голасам. Некалькі мінут маўчыць, назіраючы як ідуць да могілак таварышы, абкружаныя канвоем. Канвой з бакоў у два рады і за канвоем не відаць таварьшюў. Над могілкамі, па верхавінах дрэў ходзіць вецер, разносячы песню і гоман натоўпу.

— Бывайце, таварышы! —нясуцца галасы смертнікаў да натоўпу.

— Не даруйце нашай смерці!

— Хай жыве комунізм!

Над галасамі смертнікаў віецца пісклявы крык афіцэра:

— Маўчаць! Перастраляю!.. На месцы!..

Шаўрук бачыць, як ён размахвае ў паветры шашкай, б'е ёю. Калі пазней з'яўляюцца яшчэ легіянеры і вінтоўкамі загараджваюць дарогу натоўпу, ён як бы да самога сябе паціху кажа:

— Іх дужа багата, вельмі багата...

* * *

Горад, галасы людзей, што плылі гоманам следам за імі, крыкі і галашэнне і таварышы, якіх яны змецілі сярод людзей, усё засталася ззаду. Яны крыкнулі таварышам і ўсім, хто пашоў за імі, свае апошнія словы развітання і цяпер ідуць моўчкі да шырокай, нахіленай на бок, брамы могілак. Круміньскі часта хадзіў сюды раней. Могілкі сустракаюць яго як добрага знаёмага. Вось злева, непадалёк ад брамы, старая векавая ліпа. Яна засохла. Верх яе зламаны пяруном. Камель абадраны. Пад ліпай, над таўстымі, з добрае дрэва, яе галінамі, белая цагляная будка з крыжам наверсе. У сярэдзіне будкі, за кратамі над дзвярыма, крыж з распятым чыгунным хрыстом, у якога адламана адна рука. Угары на будцы надпіс: «ад памору, вады, агня і вайны пазбаві нас». І дата: «год 1848».

Гэта было дужа даўно,—думае Круміньскі, і ўвага рассейваецца. 3-за брамы талакой выступаюць магільныя насыпы і крыжы, шэрыя каменныя пліты і чорныя мрамарныя помнікі. На плітах і на помніках надпісы. Некаторыя зараслі мохам, а некаторыя ўсё яшчэ блішчаць пазалотай. Крыжы, помнікі і пліты тоўпяцца паміж бяроз і ліп. Паўз дарогу больш за ўсё помнікаў і пліт і жалезных крыжоў, а драўляныя адсунуты ў бок, да агарожы, за якой зараснік. Багацейшым і на могілках больш пашаны.

За могілкамі, акурат куды іх вядуць, сонца. Яно ідзе да небасхілу і па зямлі сцелюцца доўгія цені помнікаў і дрэў. Цені плямамі на зямлі. Густыя цені ёлак і тканінай цені ад безлістага яшчэ галля бяроз. Круміньскі пазірае на сонца, яно не так цяпер слепіць, як на турэмным двары і думае пра сябе. На гэтых могілках кавалак яго дзяцінства, там дзе сястра. Пра сваё дзяцінства ён часта расказваў Лене, яна любіла распытваць. Лену ён сёння бачыў і Дубраўца і другіх. Яны прышлі развітацца з ім. Нават не выказанае ўголас гэтае слова гучыць недарэчна. Каб толькі гэта не пашкодзіла ёй,— думае ён і міжвольна ўсміхаецца. Лена заўжды гаварыла, што ў іх будзе сын. Круміньскі прыпамінае дзяцей, якіх бачыў. Малыя, яны дужа смешныя, ходзяць як качкі, а то неяк бокам, адным плячом наперад. І гэтыя абавязкова спяшаюцца ідучы, бегаюць.

Сонцава святло праз галле дрэў, як праз сіта прасейваецца і рабіць у вачах. Круміньскі адрывае погляд ад сонца, кідае погляд на таварышоў і спыняе яго на надмагільных надпісах. Чорная, з сінім адценнем, пліта: «Адам Даманскі. Нарадзіўся 24 кастрычніка 1821 году, памёр 21 красавіка 1901 году». За ёй высокі помнік з надпісам: «каханаму мужу і бацьку ад жонкі і дачок. Амельяну Гаронка. Нарадзіўся 17 жніўня 1829 году, памёр 9 ліпеня 1908 году».

— І гэты жыў восемдзесят год,— кажа паціху Круміньскі і ўсе павяртаюць да яго галовы.

— Пра што ты? — пытае Шаўрук.

Круміньскі ківае ў бок помніка галавою:

— Пабагату жылі людзі, па восемдзесят год усё.

Шаўрук нічога не адказаў, зірнуў толькі неяк здзіўлена на Круміньскага і адвярнуўся. У яго вачах Круміньскі разглядзеў за здзіўленнем і палахлівасць.

— Не трэба было пра гэта,—думае Круміньскі,— асабліва цяпер, і слухае як стукаціць капытамі конь афіцэра па аголеных каранёх дрэў на дарозе. 3 бакоў пад нагамі канваіраў шамаціць сухое леташняе лісця дрэў.— Вядома не трэба было,— і Круміньскі, кідае ўкрадлівы погляд на Шаўрука. Твар у Шаўрука, як і ў іншых, збіты. На твары закарэўшыя палоскі крыві. Шаўрук угадвае ягоны погляд, павяртаецца і ківае галавой на помнік злева. У помнік устаўлены невялічкі здымак не старога яшчэ, чыста паголенага вусатага мужчыны. Вусы канцамі закручаны ўгору... «Чалавск. Памаліся за мяне. Прыдзе час, памоляцца і за нябе»,— чытае ўголас Шаўрук надпіс, зроблены на помніку пад здымкам і кажа:— Вясёлым, відаць, быў нябошчык,— і яшчэ раз пераказвае ўголас надпіс.

Усе ўсміхаюцца, усміхаюцца і асобныя з канваіраў, але палахліва адварачваюцца ад іх. Канваіраў палохаюць ускудлычаныя, укрытыя пылам іхныя валасы. Валасы пазліпаліся над ілбамі ад крыві. Кроў, плямы крыві і на тварах, парасяканых бізуном. Канваіраў палохае іхны выгляд і тое, што яны жартуюць, ідучы на пэўную смерць.

І адзін з канваіраў, вылаяўшыся, гаворыць:

— Яшчэ весяла ім. Маўчаць трэба...

— Дурань,— кажа да яго Шаўрук.— Не я-ж цябе растрэльваць буду, а ты мяне, чаго-ж ты баішся.

— А ён наперад баіцца, каб хаця і яго калі не растралялі,— кідае адзін са смертнікаў.

— Яго абавязкова растраляюць,— жартуе Шаўрук.

Легіянер лаецца і замахваецца вінтоўкай, але апускае яе не ўдарыўшы.

* * *

Шчыльным радам стаяць легіянеры. Штыхі іхных вінтовак на ўзроўні грудзей чалавека. Штыхі злёгку пагойдваюцца. На штыхах паблісквае сонца. Людзі стаяць супроць штыхоў маўклівыя і насцярожаныя. Час ад часу пярэднія павяртаюць галовы і просяць задніх не націскаць. Маўклівасць парушаецца ціхім працяглым галошаннем, падобным на песню, якім жанчына расказвае пра дзяцінства свайго сына, паведзенага на расстрэл. Жанчына стаіць закрыўшы твар рукамі. Галосячы яна хістаецца ў бакі. Побач з ёй плачуць іншыя.

Слёзы і на вачах у Лены, хоць яна стаіць нерухомая і маўклівая. Час ад часу прарываюцца як стогны, поўныя роспачы ўзрыды. Страціўшы сілы ў галошанні, бацькі і мацеркі пачынаюць думаць, што вось-вось іхных дзяцей заб’юць. Тады прарываюцца ўзрыды. Ім усё яшчэ ніяк не верыцца, што дзеці іх будуць мёртвымі, забітымі. .

— А-а-ай! — нясецца над натоўпам.— Людзечкі мае!.. Ратуйце!..

Лена ўздрыгвае і абодвума рукамі хапаецца за Дубраўца. Дубравец гладзіць яе рукі, акідваючы поглядам рады легіянераў, што загарадзілі дарогу на могілкі, пазірае на рулі вінтовак, нацяглых у грудзі людзям і як бы ў чым праконвае сябе, гаворачы паціху: «дужа багата іх». Пасля яшчэ раз акідвае поглядам рады легіянераў, нахіляецца і нешта зусім ціха шэпча на вуха Сцёпку. Аж два разы так. Сцёпка ківае галавой, што ўсё зразумеў, кідае погляд на Лену і непрыметна адыходзіць ад іх, знікаючы ў натоўпе.

* * *

Іх спынілі ў самым канцы могілак і паставілі блізка шырокай і доўгай ямы, нядаўна выкапанай. Частка легіянераў стала на абодвы бакі ад ямы, а рэшта, двумя радамі, па камандзе афіцэра, стала супроць іх на адлегласці пятнаццаці крокаў. Яны стаялі на мяккім свежым пяску і кожны адчуваў за плячыма халоднае дыханне глыбока разрытай зямлі.

Угары над імі верхавіны дрэў. Там галасы птушак, крыкі гракоў. Гракі табунамі ўздымаюцца над верхавінамі бяроз і з крыкам кружацца над імі. Яны нагадваюць варон і Круміньскі прыпамінае старую рускую салдацкую песню, якую некалі спявалі ў вёсцы. «Понапрасну, воран, вьешься над моею головой. Ты добычм не дождешься, я солдат ещё живой».

Непадалёк ад магілак хата і двор, агароджаны частаколам. Каля хаты кусты чаромхі. Чаромха зялёная ўжо і хутка будзе цвісці. Лена вельмі любіць чаромху, пах яе кветак. Чаромха будзе цвісці і пад яе акном, а яна будзе цэлымі вечарамі прастойваць ля акна, на іхным улюбёным месцы.

За могілкамі луг і поле. 3 поля даходзяць спевы жаўранкаў і здаецца, яны ляцяць разам з промнямі заходзячага сонца, якое плыве блакітнай рэчкай, паміж награмаджаных гарамі, па баках яе, чорных хмар.

— Акурат як рэчка,— кажа Шаўрук, паказваючы кіўком галавы на неба. Круміньскі пазірае туды і бачыць выгінастую вузкую паску неба, падобную на рэчку. Пра рэчку думае Шаўрук, прыпамінаючы выпадак на фронце, да таго, як яго пакінулі працаваць у тыле ў белых.

Перад усходам сонца полк увайшоў у сасновы лес у раёне мястэчка Крыжамполь і чакаў задачы. Адпачывалі. Хацелася легчы на зямлю і заснуць. Сонца толькі што ўзнялося, вялікае і цёплае. Зелянела трава, густа пасярэбраная расой. Пахла смалой і краскамі. Пасля кукавала зязюля і ў думках ён загадваў, ці доўга будзе жыць яшчэ. Пасля каманда: на коней і эскадрон, з прыдачай аднаго кулямёта, рушыць у авангардзе палка па дарозе да мястэчка. Праехалі два кілометры, перабраліся цераз рэчку Чарніцу і хутка апынуліся ў чыстым, укрытым узгоркамі, полі. У баку відзен быў невялічкі лясок. І раптам з ляска па эскадрону залп вінтовачнага і кулямётнага агня. Камандзір эскадрона перастроіў эскадрон на хаду для атакі і яны панесліся на лясок. Ехалі шпарка і коні з усяго разгону ўдарыліся ў замаскаваную агарожу з калючага дроту і эскадрон адхлынуў назад, пакідаючы трупы таварышоў.

Афіцэр чытаў прыгавор, а Шаўрук не слухаў яго, думаючы пра сваё. Адным з першых на агарожу наехаў старшыня эскадрону. 3 разгону стаў конь, мятнуўся ўбок, гатовы скакаць. а ў гэты момант проста ў яго ўдарыла гармата і знарад знёс старшыну з сядла. Пятнаццаць чалавек не далічыліся ў эскадроне, калі вярнуліся да палка, гэта акрамя параненых. Камандзір не меў ніякага права рабіць выхаду ў поле, не паслаўшы разведку, думае Шаўрук, і пэўна гісторыя скажа, хто вінаваты ў смерці пятнаццаці камандзіраў і баявога старшыні эскадрона.

Афіцэр прачытаў прыгавор палявога суда, схаваў яго ў кішэнь шыняля і загадаў зняць са смертнікаў кайданы.

— Дазваляю развітацца,—сказаў ён, калі кайданы знялі.— Толькі хутчэй, не цягніце.

Гэта ўсім напомніла пра блізкую смерць. У Круміньскага ўздрыгануў твар. Ён падаўся да Шаўрука.

— Давай пацалуемся, таварыш падпаручык,— зноў словамі Дубраўца сказаў Шаўрук.— Нам васмідзесяці год не пражыць, нічога не зробіш.— Ён ўсміхнуўся і абняў Круміньскага.

— Мне Лены шкода,—сказаў Круміньскі.— Хутка дзіця.

— Яно будзе шчаслівей за нас.

— Дзякую.

Так яны ўсе развіталіся адзін з другім і шчыльным радам, каб адчуваць друг дружку лакцямі рук, сталі непадалёк ад ямы.

— Пець,— сказаў адзін з іх,— каб там ведалі, што мы не баімся смерці.

— Інтэрнацыянал пець,—запрапанаваў Круміньскі. Ён прыпамінаў як пелі чырвонаармейцы, калі іх кідалі ў Нёман.

Пець пачалі няроўнымі, няўзгодненымі галасамі і афіцэр іранічна скрывіў губы. Ён падаўся ўбок і закурыў. Але калі галасы ўзмацнелі і ўзнялі песню, у якой жыла апошняя мара людзей адыходзячых з жыцця, сагрэтая ўсёй глыбінёй іхных пачуццяў, песню, якая абудзіла на тварах легіянераў страх, афіцэр выхапіў з зубоў папяросу і закрычаў змоўкнуць.

— Завязаць вочы! — загадаў ён і легіянеры, якія стаялі з боку, кінуліся выконваць загад афіцэра.

— Мы не баімся смерці.

— Вы заб’еце нас, але застанууца жывымі нашы браты...

Афіцэр крыкнуў:

— Тое-ж будзе вашым братам і бацькам.

— Дурань,— сказаў яму Шаўрук.— У нас браты не толькі па крыві. Усіх іх не перастраляеце. Некалі яны растраляюць цябе. Яны ёсць і сярод тваіх салдат...

Афіцэр міжвольна азірнуўся на салдат, адышоў у бок яшчэ далей і, крыкнуўшы каманду, узмахнуў шашкай, рассякаючы паветра.

* * *

Ляжалі нерухома, чакаючы загаду партыйнага камітэту. Іхных таварышоў правялі па могілках, пэўна хутка пачнуць растрэльваць, а загаду ніякага і яны нервуюцца.

— Як тольхі нас паведамяць, пададзімся яшчэ лявей,— кажа Шаўрук малодшы.—Ніводзін наш стрэл не павінен будзе прапасці дарма.

Яны чуюць бразгат адкінутых ад ямы рыдлёвак, каманду афіцэра. Пасля невялікай паузы афіцэр чытае прыгавор. Пра гэта яны дагадваюцца па манатоннаму голасу афіцэра, хоць слоў не чуюць. Усе дапытліва пазіраюць на Шаўрука.

— Мы-ж можам спазніцца,—кажа адзін з іх і ў ва ўсіх па целу бягуць казытлівыя мурашкі страху, што не паспеюць выратаваць таварышоў. У іх дрыжалі рукі, сціскаліся ад нецярплівасці сківіцы, а Шаўруку перашкаджаў дыхаць каўнер кашулі. Ён ірвануў рукой і расхінуў каўнер, вырваўшы гузікі.

— Што за чорт!

— Мы не паспеем...

— Можа не трэба чакаць?

— Давайце паўзці, каб не спазніцца, не ляжаць-жа тут.

— Нельга. Нам паведамяць, што рабіць,— сказаў Шаўрук.

— Калі-ж яны паведамяць?

— Зараз павінны паведаміць. Так умоўлена. Калі толькі будзе надзея на выратаванне, нам скажуць.

— Як гэта калі будзе? Калі будзем ляжаць, то вядома не будзе.

— Тут багата войска. Можа здарыцца так, што мы і іх не выратуем і самі апынімся ў іхных руках.

— За сваю скуру баімся...

— Глупства. Без карысці смерць не геройства...

У гэты час збоку ад іх трэснула нешта. Усе ўпіліся поглядамі ў кусты. Адтуль выпаўз хлапчук.

— Я Сцёпа,— задыхаючыся сказаў ён.— Страляць не трэба, а паўзці назад і ісці дзе ўсе людзі.

— Так сказаў Дубравец?

— Ага, каб не стралялі, а паўзлі назад, дзе людзі,—паўтарыў ён,

Па раду прагучэлі галасы нездаволення і ніхто не скрануўся з месца.

— Трэба паўзці,— сказаў Шаўрук прыцішаным голасам і адвярнуў ад таварышоў твар трасянуўшы галавою. Вочы наплылі слязмі і ён рукавом сцёр іх.— Хутчэй,— махнуў рукою.— А ты паўзі наперад і калі што, папярэджвай.

Сцёпка знік за кустамі і за ім папаўзлі друг за дружкай, маўклівыя, патупіўшы ў зямлю вочы, дружыннікі.

* * *

Усе ведалі, што яшчэ момант, яшчэ некалькі мінут і песня сціхне, а за могілкамі прагрымяць стрэлы і ніхто не хацеў верыць, што яны будуць і таму так нечакана для ўсіх прагрымелі два залпы і прыкавалі ўсіх да месца. Нават легіянеры, што стаялі перад натоўпам, неяк палахліва варухнуліся і застылі прыслухоўваючыся. Стрэлы парадзілі мёртвую цішыню. Яна цягнулася доўга: некалькі секунд, мінуту. Потым пачулася некалькі стрэлаў па аднаму. Гэта вызваліла людзей ад ацапянення. Над натоўпам залуналі зноў галашэнні і ўскрыкі жанчын і каб стрымаць сябе, Лена сцяла вусны, заглушыўшы крык.

— Трэба было галасіць як пускалі іх куды не след,—сказаў афіцэр, які стаяў з легіянерамі. На яго паглядзелі з дакорам і з нянавісцю. Нехта сказаў:

— Не галасіце на радасць ім.

Лена таропка азірнулася на голас і з воч пырснулі слёзы. О, як удзячна яна была таму, хто сказаў гэтыя словы.

— Так, так, не трэба плакаць на радасць ім,— паўтарыла яна пачутыя словы, звяртаючыся да акаляючых, упрашваючы іх маўчаць.

3 брамы выехаў афіцэр, махнуў рукой, у якой трымаў бізун:

— Дазваляецца радні забіраць іх.— Рукой паказаў у бок, адкуль яшчэ нядаўна данесліся стрэлы і паехаў на людзей. Натоўп раздаўся на бакі, прапусціў афіцэра і легіянераў, якія ішлі за ім, а пасля рынуліся ў браму на могілкі, абыходзячы магільныя насыпы, топчучы іх.

Трупы растраляных ляжалі на траве побач з ямай, якую былі прыгатавалі для іх. Усе ляжалі тварамі ўгару, відаць было, што іх так паклалі пасля ўжо, падняўшы з месц, дзе яны падалі. Бацькі і радня растраляных кінуліся да трупаў. Жанчыны ўпалі каля іх на зямлю. І маўкліва стала на калені каля Круміньскага Лена, паклаўшы на плячо яму дрыглівыя рукі. Яна доўга стаяла так, аж пакуль пад’ехалі фурманкі з дамавінамі, пасля ўзнялася і, як прысягаючы сказала, узняўшы ўгару руку:

— Будзем памятаць іх, таварышоў нашых, братоў... За нас яны, за тых, хто век жыў без радасці, робячы на другіх, хто гора нёс на сабе і здзекі... Іхная кроў на нашых штандарах будзе, як сонца...

Яна закрыла твар рукамі, пахіснулася і апала зноў на калені.

— Ззаду легіянеры, глядзіце,— сказаў нехта з натоўпу.

Растраляных паклалі ў дамавіны. Шасцёра мужчын узялі труну Круміньскага, а за імі другія шасцёра дамавіну Шаўрука. 3 натоўпу выходзілі мужчыны і бралі адну за другой дамавіны, адыходзячы, каб даць месца наступным.

— Панясем на руках,— сказаў Дубравец. Ён быў сярод шасцярых, якія трымалі дамавіну Круміньскага.— Давайце падымем на плечы, лягчэй будзе несці,—запрапанаваў ён і падаў знак ісці. На шасе сталі і панеслі двума радамі. За дамавінамі пашла радня, а за ёю ўсе, хто быў на могілках. Ішлі спакойна, не размаўляючы, зняўшы шапкі. Свежыя дамавіны, узнятыя над галовамі людзей, пагойдваліся ў такт іхнай хадзе. На дамавінах адлюстроўваліся водблескі чырвані, якой густа ўкрылася на захадзе неба. Людзі ішлі ў горад. Разам з дамавінамі растраляных, яны неслі ў горад трывогу. Яе адчулі там і насустрач камендант горада вывеў паўроты легіянераў, якіх паставіў па абодвы бакі дамавіны, а сам паехаў наперадзе. Перад тым як паехаць, камендант крыкнуў:

— Каб ніводнага гуку мне.

Яму ніхто нічога не сказаў. Ён чуў толькі тупат тысяч ног і ўсхліпы і прымаўленні жанчын. Яго расцвельвала галошанне маткі Шаўрука, падобнае на жалобны спеў, перапоўненас скаргай:

У сырой зямлі я насядзелася,

Жывучы, гора я нацярпелася

Камендант завярнуў каня і закрычаў на жанчыну і маці спыніла, збаяўшыся крыку, свае скаргі.

У горадзе на тратуарах стаялі кучкамі людзі. Каля тратуараў як і ўдзень, сталі патрулі. Яны зганялі людзей з тратуараў, заганялі іх у двары і ў кватэры. Горадам ішла трывога і нарастала. Запёршыся ў кватэрах, людзі на момант адчынялі вокны, высоўвалі з акон галовы, каб зірнуць у вуліцу, і таропка хаваліся, зачыняючы іх. Гандляры спяшаліся зачыніць крамы і хаваліся ў крамах самі, каб перачакаць пакуль пройдзе вуліцай гэтая нябачная яшчэ ў горадзе дзіўная хаўтурная працэсія, абкружаная ўзброенымі легіянерамі.

Працэсія гэтак прайшла цераз увесь горад. За горадам камендант спыніў легіянераў, а сам ад'ехаў на край шасе і стаяў так, аж пакуль працэсія знікла за агарожай рускіх, як іх тут звалі, могілак. Ён стаяў так доўгі час, пра нешта мяркуючы. Наўкола гусцелі змрокі, збіраючыся ля могілак. 3 могілак ішло прыглушанае адлегласцю водгулле галасоў. Яны пасілялі трывогу. Палкоўнік Шэмет прасіў каменданта наглядаць за хаўтурамі. Ён правёў іх па гораду, але што ў іх там на могілках? Памеркаваўшы, ён загадаў легіянерам акружыць могілкі і сам павёў іх.

У гэты час на могілках мужчыны капалі яму для магілы. Непадалёк на магільным насыпе, уросшым дзёрнам, стаяў Дубравец. Ён гаварыў, а далей, каля самай капліцы, што сярод могілак, чалавек трыццаць пяць мужчын з гарадскіх і з чыгуначнага пасёлка ладзіліся стаць у два рады. Шаўрук малодшы і яшчэ двое з ім, аднекуль з-за капліцы прынеслі вінтоўкі і раздавалі іх тым, хто станавіўся ў рады. Натоўп слухаў Дубраўца і палахліва азіраўся на мужчын, што збіраліся ля капліцы. Адзін за другім ішлі да капліцы з натоўпу мужчыны.

— Нас не мала, таварышы, мы збярэм свае сілы ў народзе. 3 намі пойдзе, хто не хоча цярпець панскага гвалту, здзекаў і катаванняў, хто не збаіцца аддаць жыццё сваё за комунізм...

— Легіянеры! Ідуць легіянеры! — крыкнулі з натоўпу.

Дубравец на момант прыціх, каб зірнуць у бок горада, убачыў легіянераў, якія сышлі з шасе і ланцужком рушылі да могілак і сказаў:

— Яны пабаяліся крануць нас у горадзе і цяпер ідуць каб адпомсціць за страх, які перажылі. Яны ведаюць, што кроў нашых таварышоў з'яднае нас, стане нашым штандарам. Хто застаецца тут, бывайце, таварышы, і ведайце, мы хутка вернемся. А хто ідзе з намі, хай становіцца ў нашы рады, пад штандар партызанскага атрада імя чатырнаццаці.

Дубравец паказаў рукой у бок капліцы. Над радамі людзей з вінтоўкамі, якія стаялі там, развівалася чырвонае палатно штандара.

Дубравец развітаўся з Ленай, узяўшы яе руку, а тады яшчэ раз сказаў:

— Бывайце, таварышы! Мы вернемся разам з Чырвонай арміяй.

Ён сышоў з магільнага насыпу, падаўся да таварыша, які трымаў сцяг і пашоў у глыб могілак. Калі за ім крануўся атрад, з натоўпу выступіла яшчэ некалькі чалавек і подбежкам пашлі даганяць іх. Натоўп стаяў нерухома, запамятаўшы на легіянераў, маўкліва пазіраючы ўслед атраду. Усе ведалі: за могілкамі чыгунка, а за ёю непадалёк лес. Калі атрад паспее перайсці высокі чыгуначны насып, легіянеры нічым не здолеюць пашкодзіць яму. I ўсе чакалі стаіўшы страх, не адрываючы вачэй, ад ледзь прыметнага, у змроках вечара, чыгуначнага насыпу. Ён высока ўзнімаўся над могільнікавай агарожай, прасвечваючыся паміж дрэў.

Легіянеры ішлі да могілак крадучыся, разыходзячыся шырока, каб падыйсці да могілак з трох бакоў. Яны хутка падыйшлі да самай агарожы могілак і палезлі цераз яе, ломячы яе, валячы на зямлю. на блізкія магільныя насыпы. У вароты ўехаў камендант, побач з ім увайшло ў вароты некалькі легіянераў. Легіянеры трымалі на руках вінтоўкі, гатовыя страляць і калоць. Камендант спыніўся перад натоўпам, абкружаным легіянерамі, і моўчкі аглядзеў яго.

— Н-ну? — сказаў ён,— чаму-ж яшчэ не пахавалі? Мігынгуеце?..

На яго пазіралі і палахліва і здзіўлена і нехта сказаў голасам, у якім была зусім не схаваная радасць, якая і штурханула чалавека гаварыць:

— Не зловіце, яны пашлі!..

— Хто пашоў?

— А вунь! партызаны!..

Камендант і легіянеры і ўсе, хто стаяў тут убачылі, як мільганула над чыгуначным насыпам яшчэ некалькі постацей партызан і зніклі за імі. Камендант крыкнуў, выхапіў шашку і пагнаў па могілках каня, а за ім пабеглі легіянеры, ужо скучыўшыся адзін за адным.

— Прапала, не зловяць,— азваўся зноў той-жа абрадаваны голас.

— І пабаяцца,— сказаў яшчэ другі нехта,— яны смелыя толькі з мёртвымі.

— Не, комуністаў яны і мёртвых баяцца.

Апошнія словы сказала жанчына і гэта і ўсё, што пачула яна, ўзрадавала Лену. Усе апошнія дні Лена хадзіла носячы ў сэрцы страх за жыццё самага блізкага ёй чалавека і яго таварышоў. Іхная смерць была цяжарам, які, здавалася, яна ніколі не здолее панесці. Калі іх растрэльвалі, з яе вуснаў вырваўся крык роспачы, жудасны крык збалелай пакутамі за іхнае жыццё душы. Гэты крык яна прыглушыла сцяўшы вусны. Гэта было пачаткам жадання схаваць гора ў самой сабе. Ведаючы, што Дубравец і таварышы ўвечары пойдуць з гораду, пачала баяцца адзіноты. Пачуццё адзіноты дало сябе ведаць з асаблівай сілай, калі выпусціла руку Дубраўца. Яно холадам праняло цела і скавала яго. Што-ж яна будзе рабіць? Да каго пойдзе? Здавалася не здолее знайсці адказу на гэтыя пытанні. Але пачула галасы загаварыўшых і ўся істота яе напоўнілася радасцю. У галасах зусім не было страху перад крыклівым афіцэрам.

Лена адыйшла ад дрэва, ля якога стаяла да гэтага.

— Давайце пахаваем іх,— сказала яна,— а то вернецца і пачне зноў вязацца.

Падыйшлі мужчыны. Яны бралі дамавіны на вяроўкі, асцярожна неслі іх да выкапанай ямы і ставілі адну ля другой на яе дно. Калі ўзялі апошнюю, з лесу данесліся стрэлы партызан. Гэта было першым салютам над магілай чатырнаццаці растраляных комуністаў.

Красавік 1935 — красавік 1936 гг.