1
Dzikie Pola – stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim. [przypis redakcyjny]
2
popętać – powiązać; tu: skuć. [przypis redakcyjny]
3
województwo bracławskie – w XVII w. województwo należące do Małopolski, sąsiadujące z woj. kijowskim i podolskim; Bracław – miasto na środkowej Ukrainie. [przypis redakcyjny]
4
ruń – tu: roślinność, trawy. [przypis redakcyjny]
5
rozłóg – dolina nieckowata o łagodnych zboczach. [przypis redakcyjny]
6
rój – rodzina pszczół. [przypis redakcyjny]
7
Ruś – wschodnia Słowiańszczyzna; tu: Ukraina. [przypis redakcyjny]
8
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
9
Humań – miasto na środkowej Ukrainie, w XVII w. rezydencja magnatów Kalinowskich, twierdza polska. [przypis redakcyjny]
10
liman – zatoka u ujścia doliny rzecznej do morza. [przypis redakcyjny]
11
Niż a. Zaporoże – kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich. [przypis redakcyjny]
12
poroh (ukr.: próg) – naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę; kraina poniżej porohów Dniepru nazywała się Niżem albo Zaporożem i była zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich. [przypis redakcyjny]
13
polanka – obóz kozacki. [przypis redakcyjny]
14
de nomine (łac.) – z nazwy. [przypis edytorski]
15
suhak – ssak krętorogi, spokrewniony z gazelami, dziś żyje tylko w Azji Środkowej, w XVII w. można go było spotkać na terenie całej dzisiejszej Ukrainy. [przypis redakcyjny]
16
wataha – tu: zbieranina uzbrojonych, groźnych ludzi. [przypis redakcyjny]
17
czambuł (z tur. czapuł: zagon) – oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych. [przypis edytorski]
18
wołoski – z Wołoszczyzny; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
19
Buczacki Jazłowiecki, Teodoryk (zm. 1456) – kasztelan halicki i kamieniecki, starosta podolski, obrońca Podola przed Tatarami. [przypis edytorski]
20
klangor – krzyk żurawia. [przypis redakcyjny]
21
bodiak (ukr.) – oset. [przypis redakcyjny]
22
bodiak (ukr.) – oset. [przypis redakcyjny]
23
samopał – prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w. [przypis redakcyjny]
24
jeźdźce – dziś popr. forma M. lm: jeźdźcy. [przypis redakcyjny]
25
rozegrywała – dziś popr.: rozgrywała. [przypis redakcyjny]
26
oczeret (ukr.) – trzcina. [przypis redakcyjny]
27
Dzikie Pola – stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim. [przypis redakcyjny]
28
barwa – umundurowanie lub element stroju, świadczący o przynależności noszącego. [przypis redakcyjny]
29
kapuza (z łac. caput: głowa) – futrzana czapka-uszanka. [przypis redakcyjny]
30
arkan – bicz, sznur, używany przez Tatarów do walki; lasso. [przypis redakcyjny]
31
chan – władca tatarski. [przypis redakcyjny]
32
rozkulbaczyć – rozsiodłać, przygotować do odpoczynku; kulbaka – rodzaj siodła. [przypis redakcyjny]
33
oczeret (ukr.) – trzcina; tu: suche liście na podpałkę. [przypis redakcyjny]
34
zadzierżystość – skłonność do zaczepki, do szukania zwady, zadziorność. [przypis redakcyjny]
35
drop – najcięższy latający ptak na świecie, gatunek ginący, w Polsce objęty ścisłą ochroną. [przypis redakcyjny]
36
pardwa – ptak z rodziny kurowatych, podobny do kuropatwy lub bażanta, obecnie w Polsce właściwie nie występuje. [przypis redakcyjny]
37
suhak – ssak krętorogi, spokrewniony z gazelami, dziś żyje tylko w Azji Środkowej, w XVII w. można go było spotkać na terenie całej dzisiejszej Ukrainy. [przypis redakcyjny]
38
W czyich… ręku – dziś popr.: w czyich rękach; w ręku (starop.) – w dwojgu rąk (forma liczby podwójnej). [przypis redakcyjny]
39
salwować (z łac.) – uratować, wybawić. [przypis redakcyjny]
40
arkan – bicz, sznur, używany przez Tatarów do walki; lasso. [przypis redakcyjny]
41
mosan a. mospan (daw.) – skrót od: miłościwy pan. [przypis redakcyjny]
42
żołnierzów – dziś popr. forma B. lm: żołnierzy. [przypis redakcyjny]
43
wojłok (z tur.) – filc z sierści zwierzęcej. [przypis redakcyjny]
44
kulbaka – rodzaj siodła. [przypis redakcyjny]
45
kulbaka – rodzaj siodła. [przypis redakcyjny]
46
wasze – tu: pan; skrót od: wasza miłość. [przypis redakcyjny]
47
auxilium (łac.) – pomoc. [przypis redakcyjny]
48
podzięków – dziś: podziękowań. [przypis redakcyjny]
49
Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) – książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony. [przypis redakcyjny]
50
Skrzetuski, Jan – postać literacka, stworzona na wzór Mikołaja Skrzetuskiego herbu Jastrzębiec (1610–1673), szlachcica z Wielkopolski, który wsławił się w czasie obrony Zbaraża w 1649 r. [przypis redakcyjny]
51
J. O. księcia – jaśnie oświeconego księcia. [przypis redakcyjny]
52
Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651) – książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673). [przypis redakcyjny]
53
towarzysz pancerny – rycerz ciężkozbrojny, husarz. [przypis redakcyjny]
54
buzdygan (z tur.) – rodzaj broni, ozdobna pałka; w XVII w. symbol władzy oficera. [przypis redakcyjny]
55
buława (z tur.) – rodzaj broni, mała maczuga, często ozdobna; w XVII w. symbol władzy wojskowej. [przypis redakcyjny]
56
zażywać – tu: używać. [przypis redakcyjny]
57
chan – władca tatarski. [przypis redakcyjny]
58
Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651) – książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673). [przypis redakcyjny]
59
laty – dziś popr. forma N. lm: latami. [przypis redakcyjny]
60
eksperiencja (z łac.) – doświadczenie. [przypis redakcyjny]
61
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska. [przypis redakcyjny]
62
prezydium (z łac. praesidium) – straż, zbrojna załoga. [przypis redakcyjny]
63
hetman wielki – Mikołaj Potocki, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651), kasztelan krakowski, hetman wielki koronny w latach 1646–1651). [przypis redakcyjny]
64
bajdak (ukr.) – duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa. [przypis redakcyjny]
65
ordynans (z łac., daw.) – rozkaz. [przypis redakcyjny]
66
ciężkie terminy – poważne kłopoty. [przypis redakcyjny]
67
invidia (łac.) – zazdrość, zawiść. [przypis redakcyjny]
68
substancja (z łac.) – rzecz, przedmiot, obiekt materialny; tu: majątek. [przypis redakcyjny]
69
rekurs (z łac.) – odwołanie, ucieczka; tu: sposób rozwiązania problemu. [przypis redakcyjny]
70
Taśmina, ukr. Tiasmyn – rzeka na środkowej Ukrainie, prawy dopływ Dniepru. [przypis redakcyjny]
71
rab – niewolnik, sługa; raby boże – ludzie bogobojni, cywilizowani. [przypis redakcyjny]
72
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak. [przypis redakcyjny]
73
bat’ko (ukr.) – ojciec; tu: szef, dowódca. [przypis redakcyjny]
74
Szczo z toboju (ukr.) – co z tobą. [przypis redakcyjny]
75
spasi Bih (ukr.) – uchowaj Boże. [przypis redakcyjny]
76
Laszek – z ukr. Lach: Polak; tu w pogardliwym zdrobnieniu. [przypis redakcyjny]
77
towarzyszów – dziś popr. forma B. lm: towarzyszy. [przypis redakcyjny]
78
całym i żyw —jestem cały i żywy. [przypis redakcyjny]
79
Kozacy regestrowi – Kozacy pozostający na żołdzie Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
80
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska. [przypis redakcyjny]
81
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
82
Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651) – książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673). [przypis redakcyjny]
83
deliberować (z łac.) – rozmyślać, rozważać coś, zastanawiać się. [przypis redakcyjny]
84
banita (z łac.) – człowiek skazany na wygnanie. [przypis redakcyjny]
85
Dzikie Pola – stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim. [przypis redakcyjny]
86
watażka – przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników. [przypis redakcyjny]
87
wataha – tu: zbieranina uzbrojonych, groźnych ludzi. [przypis redakcyjny]
88
modestia (łac.) – skromność. [przypis redakcyjny]
89
bisurmański (przest. pogard.) – muzułmański, tu: tatarski lub turecki. [przypis redakcyjny]
90
adolescencja (z łac.) – młodość, wiek młodzieńczy. [przypis redakcyjny]
91
Dzikie Pola – stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim. [przypis redakcyjny]
92
oczeret (ukr.) – trzcina; szuwary. [przypis redakcyjny]
93
zadywytsia wsij swit bożyj (ukr.) – zadziwi się cały boży świat; zadywytysia – zapatrzeć się, patrzeć z fascynacją. [przypis redakcyjny]
94
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny. [przypis redakcyjny]
95
klejnot – herb szlachecki. [przypis redakcyjny]
96
Chmielnicki, Bohdan Zenobi (1595–1657) – ukraiński bohater narodowy, hetman Kozaków zaporoskich, organizator powstania przeciwko polskiej władzy w latach 1648–1654. [przypis redakcyjny]
97
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny. [przypis redakcyjny]
98
Oj wyzwoły, Boże (…) bidnych newilnykiw (ukr.) – Oj wyzwól, Boże, nas wszystkich, biednych niewolników, Z ciężkiej niewoli, Z wiary bisurmańskiej, Na jasne gwiazdy, Na ciche wody, Do radosnej krainy, Do świata chrześcijańskiego, Wysłuchaj, Boże, w prośbach naszych, W nieszczęśliwych modlitwach, Nas, biednych niewolników; bisurmanin – muzułmanin. [przypis redakcyjny]
99
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
100
Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651) – książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673). [przypis redakcyjny]
101
bajdak (ukr.) – duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa. [przypis redakcyjny]
102
płynąć pod wodę – płynąc pod prąd, w górę rzeki. [przypis redakcyjny]
103
Zaćwilichowski, Mikołaj – komisarz Kozaków zaporoskich pozostających na służbie Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
104
Rzplitej – Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie. [przypis redakcyjny]
105
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
106
chan – władca tatarski. [przypis redakcyjny]
107
murza [wym. mur-za] a. mirza [wym. mir-za] – książę tatarski. [przypis redakcyjny]
108
zagon – szybki wypad oddziału konnego daleko na tereny wroga, zorganizowany w celu zdobycia łupów, wzięcia ludzi w jasyr (tj. w niewolę) i osłabienia obrony przeciwnika; także: oddział konny, przeznaczony do takich walk. [przypis redakcyjny]
109
szłyk – czapka futrzana, zwężana ku górze. [przypis redakcyjny]
110
soboli – z futra sobolowego; soból – nieduży ssak drapieżny z rodziny łasicowatych o cennym futrze. [przypis redakcyjny]
111
Wołoch – człowiek z Wołoszczyzny; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
112
Koniecpolscy herbu Pobóg – ród magnacki, wywodzący się spod Częstochowy i posiadający ogromne dobra na Ukrainie. [przypis redakcyjny]
113
ekonomia – dobra ziemskie, z których dochód przeznaczony był na osobiste potrzeby króla i dworu. [przypis redakcyjny]
114
futor a. chutor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek. [przypis redakcyjny]
115
feniks (mit.) – ptak ognisty, odradzający się z popiołów; tu: nagłe a spektakularne zjawisko. [przypis redakcyjny]
116
wać – skrót od: wasza miłość. [przypis redakcyjny]
117
bitwa pod Cecorą (1620) – zakończona zwycięstwem wojsk turecko-tatarskich nad Polakami podczas odwrotu, spowodowanego przez niezgodę i niesubordynację polskich magnatów; do niewoli dostał się wówczas m.in. Bohdan Chmielnicki; Cecora – miejscowość w pn.-wsch. Rumunii. [przypis redakcyjny]
118
eksperiencja (z łac.) – doświadczenie. [przypis redakcyjny]
119
Czapliński, Daniel – podstarości czehryński, rotmistrz wojska polskiego. [przypis redakcyjny]
120
zalewać komuś sadła za skórę – związek frazeologiczny, znaczy: robić komuś na złość. [przypis redakcyjny]
121
Czerkasy – miasto nad Dnieprem, położone ok. 60 km na północ od Czehrynia. [przypis redakcyjny]
122
futor a. chutor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek. [przypis redakcyjny]
123
repeto (łac.) – powtarzam. [przypis redakcyjny]
124
arkan – bicz, sznur, używany przez Tatarów do walki; lasso. [przypis redakcyjny]
125
wać – skrót od: wasza miłość. [przypis redakcyjny]
126
Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) – książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony. [przypis redakcyjny]
127
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska. [przypis redakcyjny]
128
Ulisses – Odyseusz, bohater Iliady i Odysei Homera, znany ze sprytu. [przypis redakcyjny]
129
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
130
intelligo (łac.) – rozumiem. [przypis redakcyjny]
131
siła (starop.) – dużo, wiele. [przypis redakcyjny]
132
afirmować (z łac.) – potwierdzić. [przypis redakcyjny]
133
in fundo – w lochu. [przypis redakcyjny]
134
Koniecpolski, Aleksander herbu Pobóg (1620–1659) – książę, chorąży wielki koronny, magnat i starosta kresowy, uczestnik wojen kozackich, syn hetmana Stanisława Koniecpolskiego. [przypis redakcyjny]
135
mieć wielkie plecy – związek frazeologiczny, znaczy: mieć poparcie. [przypis redakcyjny]
136
Zaćwilichowski, Mikołaj – komisarz Kozaków zaporoskich pozostających na służbie Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
137
siła (starop.) – dużo, wiele. [przypis redakcyjny]
138
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny. [przypis redakcyjny]
139
didków syn – diabli syn, czarci pomiot; didko (ukr.) – diabeł. [przypis redakcyjny]
140
awersja (z łac.) – niechęć. [przypis redakcyjny]
141
barwa – umundurowanie lub element stroju, świadczący o przynależności noszącego. [przypis redakcyjny]
142
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
143
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
144
barwa – umundurowanie lub element stroju, świadczący o przynależności noszącego. [przypis redakcyjny]
145
waci – skrót od: waszej miłości. [przypis redakcyjny]
146
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
147
pan krakowski – Mikołaj Potocki, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651), kasztelan krakowski, hetman wielki koronny w latach 1646–1651. [przypis redakcyjny]
148
waścin a. waściny – należący do waszej miłości; dziś: pana, pański. [przypis redakcyjny]
149
oprymować (z łac.) – napaść. [przypis redakcyjny]
150
Zaporożcy – Kozacy z Zaporoża. [przypis redakcyjny]
151
ekonomia – dobra ziemskie, z których dochód przeznaczony był na osobiste potrzeby króla i dworu; tu: dzierżawiony przez Czaplińskiego majątek. [przypis redakcyjny]
152
raróg – ptak drapieżny z rodziny sokołowatych, ceniony w sokolnictwie, zwany dawniej sokołem polskim a. sokołem podolskim. [przypis redakcyjny]
153
barwa – umundurowanie lub element stroju, świadczący o przynależności noszącego. [przypis redakcyjny]
154
wasze – tu: pan; skrót od: wasza miłość. [przypis redakcyjny]
155
hajdawery – szerokie, bufiaste spodnie, typowy element stroju polskiej szlachty w XVII w.; szarawary. [przypis redakcyjny]
156
cyga a. fryga – wirująca zabawka dziecięca, podobna do bąka. [przypis redakcyjny]
157
rogal (pogard.) – rogacz, zdradzony małżonek. [przypis redakcyjny]
158
Vivant – niech żyją. [przypis redakcyjny]
159
wiśniowiecczyk – żołnierz księcia Wiśniowieckiego. [przypis redakcyjny]
160
oblan – dziś: oblany. [przypis redakcyjny]
161
gonić w piętkę – coraz gorzej sobie radzić, tracić zdolność logicznego myślenia i działania. [przypis redakcyjny]
162
ogar – pies gończy, tu pogard. o krewkim Czaplińskim. [przypis redakcyjny]
163
kundys – kundel. [przypis redakcyjny]
164
Galata – dziś dzielnica Stambułu, położona po europejskiej stronie cieśniny Bosfor, dawniej osobne miasto tureckie. [przypis redakcyjny]
165
A taki breszesz i breszesz (ukr.) – No właśnie kłamiesz i kłamiesz a. No właśnie szczekasz i szczekasz; ukr. brechaty – kłamać (o człowieku); szczekać (o psie). [przypis redakcyjny]
166
Szelmą jestem bez uszu – aluzja do zwyczaju obcinania uszu skazańcom. [przypis redakcyjny]
167
słoboda – nowa osada, której mieszkańcy są początkowo zwolnieni od opłat na rzecz właściciela. [przypis redakcyjny]
168
ekonomia – dobra ziemskie, z których dochód przeznaczony był na osobiste potrzeby króla i dworu. [przypis redakcyjny]
169
znosić się z kimś (daw.) – spotykać się z kimś. [przypis redakcyjny]
170
duchowieństwa obydwóch obrządków – tj. księży katolickich i prawosławnych. [przypis redakcyjny]
171
wiśniowiecczyk – żołnierz księcia Wiśniowieckiego. [przypis redakcyjny]
172
Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651) – książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673). [przypis redakcyjny]
173
nad hetmany – dziś popr. forma N. lm: nad hetmanami. [przypis redakcyjny]
174
Władysław IV Waza (1595–1648) – król Polski w latach 1632–1648. [przypis redakcyjny]
175
Quatuor articuli judicii castrensis: stuprum, incendium, latrocinium et vis armata alienis aedibus illata (łac.) – Cztery artykuły sądu polowego: gwałt, podpalenie, rozbój i napaść zbrojną siłą na czyjś dom. [przypis redakcyjny]
176
vis armata (łac.) – siła zbrojna. [przypis redakcyjny]
177
głuszec – duży ptak z rodziny kurowatych, przysłowiowy ze względu na swoje obyczaje godowe, kiedy to puszy się i śpiewa pieśń godową, nie zwracając uwagi na żadne niebezpieczeństwo, nawet na zbliżanie się myśliwego. [przypis redakcyjny]
178
wasze – tu: pan; skrót od: wasza miłość. [przypis redakcyjny]
179
kondemnata (z łac.) – wyrok skazujący. [przypis redakcyjny]
180
infamis (z łac.) – człowiek pozbawiony honoru. [przypis redakcyjny]
181
z czupryny a. z głowy się mu kurzy – żartobliwie o pijanym. [przypis redakcyjny]
182
pludry – krótkie, bufiaste spodnie dworskie lub żołnierskie. [przypis redakcyjny]
183
nescio (łac.) – nie wiem. [przypis redakcyjny]
184
to pewna, że – dziś: to pewne, że. [przypis redakcyjny]
185
osiedzieć się – zadomowić się. [przypis redakcyjny]
186
hadko (z białorus.) – przykro, obrzydliwie. [przypis redakcyjny]
187
Świebodzin – miasto w dzisiejszym województwie lubuskim, w XVII w. pod władzą Habsburgów, jeszcze od średniowiecza słynne z wyrobu i eksportu sukna. [przypis redakcyjny]
188
moderunek (daw.) – ekwipunek, wyposażenie. [przypis redakcyjny]
189
A czy by nie można do niego pod znak? – tj. czy można wstąpić do jego wojska, służyć pod jego chorągwią. [przypis redakcyjny]
190
mistrz – tu: kat. [przypis redakcyjny]
191
barwa – umundurowanie lub element stroju, świadczący o przynależności noszącego; tu mowa o suknie na mundury. [przypis redakcyjny]
192
serpens (łac.) – wąż. [przypis redakcyjny]
193
hadko (z białorus.) – przykro, obrzydliwie. [przypis redakcyjny]
194
godność – tu: nazwisko. [przypis redakcyjny]
195
waszeci – skrót od: waszej miłości. [przypis redakcyjny]
196
podrywał – tu: przerywał. [przypis redakcyjny]
197
bitwa pod Chojnicami (1454) – bitwa wojsk polsko-litewskich pod wodzą Kazimierza Jagiellończyka z Krzyżakami w czasie wojny trzynastoletniej; tę samą nazwę nosi bitwa z czasów potopu szwedzkiego (1657). [przypis redakcyjny]
198
wasze – tu: pan; skrót od: wasza miłość. [przypis redakcyjny]
199
waćpan (daw.) – skrót od: wasza miłość pan. [przypis redakcyjny]
200
sekundować (z łac. secundare: wspierać, popierać) – pomagać. [przypis redakcyjny]
201
ze łbów się kurzy – żartobliwie o pijanych. [przypis redakcyjny]
202
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
203
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska. [przypis redakcyjny]
204
spasi Chryste (ukr.) – ratuj, Chryste. [przypis redakcyjny]
205
dokumenta – dziś popr. forma B. lm: dokumenty. [przypis redakcyjny]
206
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
207
bisurmanin (przest. pogard.) – muzułmanin; tu: sułtan turecki i chan tatarski. [przypis redakcyjny]
208
Nalewajko, Semen (zm. w 1597) – ataman kozacki (znany również pod imieniem Seweryn), przywódca powstania przeciwko Rzeczypospolitej 1595–1596, pokonany przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego i ścięty. [przypis redakcyjny]
209
Łoboda, Hryhorij (zm. w 1596) – ataman kozacki, drugi przywódca powstania Nalewajki 1595–1596. [przypis redakcyjny]
210
Zaporoże – tu: kozacy z Zaporoża, nie pozostający stale na niczyim żołdzie. [przypis redakcyjny]
211
regestrowi – Kozacy pozostający na żołdzie Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
212
czerń – tu: tłum, biedota. [przypis redakcyjny]
213
futornicy – mieszkańcy futorów, drobna szlachta. [przypis redakcyjny]
214
Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) – miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie. [przypis redakcyjny]
215
religionis nullius (łac.) – żadnej religii. [przypis redakcyjny]
216
Kisiel, Adam herbu Kisiel (1600–1653) – wojewoda bracławski i kijowski, pan na Brusiłowie i Huszczy, ostatni prawosławny senator Rzeczypospolitej, negocjował z Kozakami podczas powstań Pawluka i Chmielnickiego. [przypis redakcyjny]
217
każden (daw., dial.) – dziś popr.: każdy. [przypis redakcyjny]
218
samopał – prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w. [przypis redakcyjny]
219
piszczel a. kij – prymitywna ręczna broń palna, używana od XIV w. [przypis redakcyjny]
220
Niżowcy – wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża. [przypis redakcyjny]
221
czumak (daw., ukr.) – chłop ukraiński, żyjący z handlu, przewożący swój towar, często na bardzo duże odległości, wozami zaprzężonymi w woły. [przypis redakcyjny]
222
pasiecznik – hodowca pszczół, wytwórca miodu. [przypis redakcyjny]
223
woskoboj a. woskobojnik (daw.) – człowiek zajmujący się obróbką wosku pszczelego, używanego do produkcji świec. [przypis redakcyjny]
224
dziegieć – lepka, gorzka substancja pochodzenia roślinnego, używana jako smar, klej, impregnat, lek przeciw chorobom skóry i in. [przypis redakcyjny]
225
podwoda – wóz konny do przewożenia towarów i ludzi. [przypis redakcyjny]
226
Kozacy regestrowi – Kozacy pozostający na żołdzie Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
227
siromacha (daw. ukr.) – włóczęga; wilk-samotnik. [przypis redakcyjny]
228
Sokołe jasnyj… Ty dałeko widajesz. (ukr.) – Sokole jasny,/ Bracie mój rodzony,/ Ty wysoko latasz,/ Daleko sięga twoja wiedza (a. władza). [przypis redakcyjny]
229
dziegieć – lepka, gorzka substancja pochodzenia roślinnego, używana jako smar, klej, impregnat, lek przeciw chorobom skóry i in. [przypis redakcyjny]
230
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
231
Zaporoże – kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich; poroh (ukr.: próg) – naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę. [przypis redakcyjny]
232
bitwa pod Masłowym Stawem (1638) – klęska Kozaków, zakończyła powstanie i pociągnęła za sobą znaczne ograniczenia przywilejów kozackich. [przypis redakcyjny]
233
gryzące… munsztuk – nie całkiem opanowane, zdolne do samowolnych, groźnych działań przy pierwszej okazji; munsztuk – kiełzno, element uprzęży, zakładany na pysk koński i służący do kierowania szczególnie nieposłusznym wierzchowcem. [przypis redakcyjny]
234
Rzplitej – Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie. [przypis redakcyjny]
235
Czertomelik – rzeka na pd. Ukrainie, prawy dopływ dolnego Dniepru, na którym w tym miejscu istniała duża ilość wysp, zapewniających Kozakom kryjówki; tę nazwę nosiła też jedna z tych wysp. [przypis redakcyjny]
236
wola – tu: wolność Kozaków, niepodlegających pańszczyźnie ani prawu; samowola, brak kontroli społecznej i prawnej. [przypis redakcyjny]
237
Rusin – dziś: Ukrainiec. [przypis redakcyjny]
238
wschodni obrządek – prawosławie. [przypis redakcyjny]
239
Nalewajko, Semen (zm. w 1597) – ataman kozacki (znany również pod imieniem Seweryn), przywódca powstania przeciwko Rzeczypospolitej 1595–1596, pokonany przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego i ścięty. [przypis redakcyjny]
240
Łoboda, Hryhorij (zm. w 1596) – ataman kozacki, drugi przywódca powstania Nalewajki 1595–1596. [przypis redakcyjny]
241
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
242
pacyfikować – tu: uspokajać, łagodzić nastroje. [przypis redakcyjny]
243
czerkaski – z Czerkas; Czerkasy – miasto nad Dnieprem, położone ok. 60 km na północ od Czehrynia. [przypis redakcyjny]
244
buława (z tur.) – symbol władzy wojskowej; rodzaj broni, mała maczuga, często ozdobna. [przypis redakcyjny]
245
bisurmanin (przest. pogard.) – muzułmanin, tu: sułtan turecki i chan tatarski. [przypis redakcyjny]
246
praeparatur (łac.) – szykuje się, jest przygotowywana. [przypis redakcyjny]
247
pan krakowski – Mikołaj Potocki, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651), kasztelan krakowski, hetman wielki koronny w latach 1646–1651. [przypis redakcyjny]
248
waszeć – pan; skrót od: wasza miłość. [przypis redakcyjny]
249
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
250
Sicz Zaporoska – Zaporoże, kraina zamieszkana przez Kozaków zaporoskich; także: ich wędrowna stolica, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
251
repeto (łac.) – powtarzam. [przypis redakcyjny]
252
Czertomelik – rzeka na pd. Ukrainie, prawy dopływ dolnego Dniepru, na którym w tym miejscu istniała duża ilość wysp, zapewniających Kozakom kryjówki; tę nazwę nosiła też jedna z tych wysp. [przypis redakcyjny]
253
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
254
do pana chorążego koronnego – Aleksander Koniecpolski herbu Pobóg (1620–1659), książę, chorąży wielki koronny, magnat i starosta kresowy, uczestnik wojen kozackich, syn hetmana Stanisława Koniecpolskiego. [przypis redakcyjny]
255
Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) – książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony. [przypis redakcyjny]
256
spasi Chryste (ukr.) – ratuj, Chryste. [przypis redakcyjny]
257
któren (daw. dial.) – dziś popr.: który. [przypis redakcyjny]
258
konfuzji (z łac. confusio: zmieszanie) – wstyd, obraza. [przypis redakcyjny]
259
barwa – umundurowanie albo element stroju, świadczący o przynależności noszącego. [przypis redakcyjny]
260
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
261
czaban – pasterz stepowy. [przypis redakcyjny]
262
palić z piszczeli – strzelać; piszczel a. kij – prymitywna ręczna broń palna, używana od XIV w. [przypis redakcyjny]
263
spasi Chryste (ukr.) – ratuj, Chryste. [przypis redakcyjny]
264
chorowody – ukr. i ros. pieśni i tańce ludowe, związane z wiosennymi i letnimi obrzędami. [przypis redakcyjny]
265
palić z samopałów – strzelać; samopał – prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w. [przypis redakcyjny]
266
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
267
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
268
Semi-Mogiły (ukr. Semy Mohyły a. Semymohyły) – osada na połtawszczyźnie, w środkowo-wsch. części Ukrainy. [przypis redakcyjny]
269
Chorol – miasto na Połtawszczyźnie, na lewym brzegu środkowego Dniepru. [przypis redakcyjny]
270
Żółkiewski, Stanisław herbu Lubicz (1547–1620) – polski magnat, hetman, kanclerz wielki koronny, wojewoda kijowski, kasztelan lwowski, sekretarz królewski, wódz wojsk polskich w wielu kampaniach przeciwko Rosji, Szwecji, Turkom i Tatarom, zginął w czasie bitwy pod Cecorą. [przypis redakcyjny]
271
bitwa pod Sołonicą (1596) – bitwa, w której hetman Żółkiewski pokonał kozackich powstańców Semena Nalewajki, a jego samego wziął do niewoli; zwana też bitwą pod Łubniami a. bitwą pod Ostrym Kamieniem. [przypis redakcyjny]
272
Połowcy a. Kumanowie – lud pochodzenia ałtajskiego, w średniowieczu wschodni sąsiedzi Słowian, w XIII w. pokonani i wchłonięci przez Mongołów Złotej Ordy. [przypis redakcyjny]
273
wataha – tu: oddział kozacki, zbieranina uzbrojonych, groźnych ludzi. [przypis redakcyjny]
274
Suła – rzeka w Rosji i na Ukrainie, lewy dopływ Dniepru; nad Sułą były położone Łubnie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
275
kierz (daw., D. lm: krzów) – krzew. [przypis redakcyjny]
276
sarn – dziś popr. forma D. lm: saren. [przypis redakcyjny]
277
suhak – ssak krętorogi, spokrewniony z gazelami, dziś żyje tylko w Azji Środkowej, w XVII w. można go było spotkać na terenie całej dzisiejszej Ukrainy. [przypis redakcyjny]
278
popieliszcze – pogorzelisko, ruiny. [przypis redakcyjny]
279
Zaporożcy – Kozacy z Zaporoża. [przypis redakcyjny]
280
gony bobrowe – gniazdo bobrów, żeremie. [przypis redakcyjny]
281
Niżowcy – wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża. [przypis redakcyjny]
282
Sicz Zaporoska – Zaporoże, kraina zamieszkana przez Kozaków zaporoskich; także: ich wędrowna stolica, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
283
słoboda – nowo powstała osada, której mieszkańcy zostali zwolnieni na kilkadziesiąt lat od opłat i zobowiązań feudalnych. [przypis redakcyjny]
284
futor a. chutor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek. [przypis redakcyjny]
285
Wiśniowiecki, Michał (zm. 1616) – książę, magnat kresowy, starosta owrucki, żonaty z córką hospodara wołoskiego, Jeremiego Mohyły, ojciec księcia Jeremiego Wiśniowieckiego (1612–1651); podobno zabiła go trucizna, podana w komunii świętej. [przypis redakcyjny]
286
swobody – tu: zwolnienie od danin, udzielane przez pana nowo osiedlanym chłopom i dzierżawcom. [przypis redakcyjny]
287
monaster – klasztor. [przypis redakcyjny]
288
Niżowcy – wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża. [przypis redakcyjny]
289
Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651) – książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673). [przypis redakcyjny]
290
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
291
Konotop – miasto w pn.-wsch. części Ukrainy, znane z powodu bitwy połączonych wojsk kozackich, polskich i tatarskich z Rosjanami w 1659 r. [przypis redakcyjny]
292
Romny – miasto w pn.-wsch. części Ukrainy, leżące nad Sułą, dopływem Dniepru. [przypis redakcyjny]
293
Putywl – miasto w pn.-wsch. części Ukrainy, położone nad rzeką Sejm, dziś przy granicy z Rosją, oblegane przez wojska Jeremiego Wiśniowieckiego (1612–1651) w czasie wojny smoleńskiej. [przypis redakcyjny]
294
Orzeł (dziś ukr.: Oril) – rzeka na Ukrainie, lewy dopływ Dniepru. [przypis redakcyjny]
295
Worskla – rzeka w Rosji i na Ukrainie, lewy dopływ Dniepru, nad Worsklą leży miasto Połtawa. [przypis redakcyjny]
296
wataha – tu: zbrojny oddział wolnych Kozaków. [przypis redakcyjny]
297
polanka – obóz kozacki. [przypis redakcyjny]
298
Niżowcy – wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża. [przypis redakcyjny]
299
oczeret (ukr.) – trzcina; szuwary. [przypis redakcyjny]
300
kół – tj. kół młyńskich. [przypis redakcyjny]
301
Zadnieprze – Lewobrzeżna Ukraina, tereny na wschód od Dniepru, gdzie położone są np. Połtawa i Łubnie. [przypis redakcyjny]
302
rubież – pogranicze, peryferie. [przypis redakcyjny]
303
futor a. chutor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek. [przypis redakcyjny]
304
słoboda – nowo powstała osada, której mieszkańcy zostali zwolnieni na kilkadziesiąt lat od opłat i zobowiązań feudalnych. [przypis redakcyjny]
305
tabun – stado koni. [przypis redakcyjny]
306
wczasy – tu: wygody, miejsce do odpoczynku. [przypis redakcyjny]
307
ruń – tu: roślinność, trawy. [przypis redakcyjny]
308
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
309
wołoski – z Wołoszczyzny; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
310
hospodar – tytuł władcy Wołoszczyzny, państwa położonego na terenie dzisiejszej płd. Rumunii, zależnego od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
311
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
312
karałasz – żołnierz wołoski. [przypis redakcyjny]
313
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
314
panna respektowa – kobieta niezamężna, szlachcianka, pozostająca na utrzymaniu bogatych krewnych lub pracodawców. [przypis redakcyjny]
315
Wiśniowiecka, Gryzelda Konstancja z domu Zamoyska (1623–1672) – księżna, żona księcia Jeremiego Wiśniowieckiego (1612–1651), matka przyszłego króla Polski, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673). [przypis redakcyjny]
316
fraucymer (z niem. Frauenzimmer: komnata kobiet, pokój dla dam) – damy dworu, stałe towarzystwo księżnej. [przypis redakcyjny]
317
bałamutka – kokietka, kobieta zalotna. [przypis redakcyjny]
318
jasyr (z tur.) – niewola. [przypis redakcyjny]
319
cor, cordis (łac.) – serce; tu B. lm corda: serca. [przypis redakcyjny]
320
chorągiew wołoska – oddział lekkiej jazdy, sprawdzającej się dobrze w pościgach i zwiadach; w chorągwiach tych służyli często żołnierze z Wołoszczyzny, ale także Polacy i Ukraińcy; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
321
samopał – prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w. [przypis redakcyjny]
322
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
323
czwanić koniem – popisywać się jazdą konną, jechać brawurowo. [przypis redakcyjny]
324
inflancki – pochodzący z Inflant; Inflanty (hist.) – kraina położona na północ od Litwy, na terenie dzisiejszej Łotwy i Estonii, zamieszkana przez potomków plemion bałtyckich i ugrofińskich, o kulturze z silnymi wpływami niemieckimi i szwedzkimi. [przypis redakcyjny]
325
karałasz – żołnierz wołoski. [przypis redakcyjny]
326
Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
327
klima (blp) – klimat; klima przednie – wspaniały klimat. [przypis redakcyjny]
328
bakaliów – dziś popr. forma D. lm: bakalii; bakalie – tu: owoce. [przypis redakcyjny]
329
nasz książę rodzi się z Mohilanki – matką Jeremiego Wiśniowieckiego (1612–1651) była Raina Mohylanka, córka hospodara wołoskiego, Jeremiego Mohyły. [przypis redakcyjny]
330
hospodar – tytuł władcy Wołoszczyzny, państwa położonego na terenie dzisiejszej płd. Rumunii, zależnego od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
331
Wiśniowiecki, Michał (zm. 1616) – książę, magnat kresowy, starosta owrucki, żonaty z córką hospodara wołoskiego, Jeremiego Mohyły, ojciec księcia Jeremiego Wiśniowieckiego (1612–1651), zaangażowany w walki o tron wołoski; podobno zabiła go trucizna, podana w komunii świętej. [przypis redakcyjny]
332
Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
333
Siedmiogrodzianin – mieszkaniec Siedmiogrodu; Siedmiogród – księstwo położone na terenie dzisiejszej płn.-zach. Rumunii, zależne od Imperium Osmańskiego, zamieszkane przez Rumunów, Sasów (Niemców) i Wegrów; księciem siedmiogrodzkim był król Polski Stefan Batory (1533–1578). [przypis redakcyjny]
334
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
335
w cielę oprawioną – tj. w skórkę cielęcą. [przypis redakcyjny]
336
Wołoch – człowiek z Wołoszczyzny; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
337
jazda wołoska – żołnierze konni z Wołoszczyzny; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
338
instructiones militares (łac.) – pouczenia dotyczące spraw wojskowych. [przypis redakcyjny]
339
Wiśniowiecki, Michał (zm. 1616) – książę, magnat kresowy, starosta owrucki, żonaty z córką hospodara wołoskiego, Jeremiego Mohyły, ojciec księcia Jeremiego Wiśniowieckiego (1612–1651), zaangażowany w walki o tron wołoski; podobno zabiła go trucizna, podana w komunii świętej. [przypis redakcyjny]
340
chorągiew wołoska – oddział lekkiej jazdy, sprawdzającej się dobrze w pościgach i zwiadach; w chorągwiach tych służyli często żołnierze z Wołoszczyzny, ale także Polacy i Ukraińcy; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
341
stricte (łac.) – ściśle. [przypis redakcyjny]
342
siła (starop.) – dużo, wiele. [przypis redakcyjny]
343
pałanka a. polanka – obóz kozacki. [przypis redakcyjny]
344
Zaćwilichowski, Mikołaj – komisarz Kozaków zaporoskich pozostających na służbie Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
345
Rzplitej – Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie. [przypis redakcyjny]
346
Krym – półwysep na Morzyu Czarnym, siedziba Chanatu Krymskiego, państwa tatarskiego, zależnego od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
347
honeste (łac.) – z uszanowaniem. [przypis redakcyjny]
348
z hetmany – dziś popr. forma N. lm: z hetmanami. [przypis redakcyjny]
349
in luctu (łac.) – w smutku. [przypis redakcyjny]
350
ślub – tu: ślubowanie, przysięga, zobowiązanie. [przypis redakcyjny]
351
siła (starop.) – dużo, wiele. [przypis redakcyjny]
352
incipiam (łac.) – zaczynam. [przypis redakcyjny]
353
rycerzy w mniszych kapturach – tj. Krzyżaków. [przypis redakcyjny]
354
Troki – miasto w płd. części Litwy, niedaleko Wilna, ze słynnym obrazem Matki Boskiej Trockiej, przechowywanym w kościele bernardynów. [przypis redakcyjny]
355
adolescentia (łac.) – młodość. [przypis redakcyjny]
356
inflancki – pochodzący z Inflant; Inflanty (hist.) – kraina położona na północ od Litwy, na terenie dzisiejszej Łotwy i Estonii, zamieszkana przez potomków plemion bałtyckich i ugrofińskich, o kulturze z silnymi wpływami niemieckimi i szwedzkimi. [przypis redakcyjny]
357
Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651) – książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673). [przypis redakcyjny]
358
Kahamlik – rzeka na środkowowschodniej Ukrainie, na lewym brzegu Dniepru. [przypis redakcyjny]
359
oczeret (ukr.) – trzcina, szuwary. [przypis redakcyjny]
360
raróg – ptak drapieżny z rodziny sokołowatych, ceniony w sokolnictwie, zwany dawniej sokołem polskim a. sokołem podolskim. [przypis redakcyjny]
361
karałasz – żołnierz wołoski. [przypis redakcyjny]
362
waszej cześci – tj. pana, pański. [przypis redakcyjny]
363
Wołoch – człowiek z Wołoszczyzny; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
364
tołub (daw.) – rodzaj futra. [przypis redakcyjny]
365
kolaska – powóz, bryczka. [przypis redakcyjny]
366
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
367
Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651) – książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673). [przypis redakcyjny]
368
asystencja (łac.) – towarzystwo. [przypis redakcyjny]
369
komunikiem iść (daw.) – jechać konno wierzchem, w siodle; komunik (daw.) – jeździec, kawalerzysta. [przypis redakcyjny]
370
tuszyć (daw.) – myśleć, sądzić. [przypis redakcyjny]
371
jejmościanka – tytuł grzecznościowy, skrót od: jej miłość panna. [przypis redakcyjny]
372
kołpak – wysoka czapka bez daszka, z futrzanym otokiem. [przypis redakcyjny]
373
bojar – rycerz, szlachcic ruski lub wołoski. [przypis redakcyjny]
374
Czerkasy – miasto na prawym brzegu Dniepru, położone ok. 100 km na południowy zachód od Łubniów. [przypis redakcyjny]
375
polityka – tu: grzeczność. [przypis redakcyjny]
376
karałasz – żołnierz wołoski. [przypis redakcyjny]
377
kniahini (z ukr.) – księżna na Rusi, żona kniazia. [przypis redakcyjny]
378
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
379
Wiśniowiecki, Michał (zm. 1616) – książę, magnat kresowy, starosta owrucki, żonaty z córką hospodara wołoskiego, Jeremiego Mohyły, ojciec księcia Jeremiego Wiśniowieckiego (1612–1651); podobno zabiła go trucizna, podana w komunii świętej. [przypis redakcyjny]
380
error (łac.) – błąd, pomyłka. [przypis redakcyjny]
381
salwować (z łac. salvo: ratuję, zbawiam) – ratować. [przypis redakcyjny]
382
promulgowano (z łac. promulgo: wyjawiam, obwieszczam) – ogłoszono. [przypis redakcyjny]
383
żołd – tu: zapłata. [przypis redakcyjny]
384
fawor (z łac., daw.) – przywilej, względy. [przypis redakcyjny]
385
karałasz – żołnierz wołoski. [przypis redakcyjny]
386
bojar – rycerz, szlachcic ruski lub wołoski. [przypis redakcyjny]
387
Kahamlik – rzeka na środkowowschodniej Ukrainie, na lewym brzegu Dniepru. [przypis redakcyjny]
388
karałasz – żołnierz wołoski. [przypis redakcyjny]
389
wołoski – z Wołoszczyzny; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
390
Bohun, Jurko – postać wzorowana na pułkowniku kozackim, Iwanie Fedorowiczu Bohunie (ok. 1608–1664), jednym z przywódców powstania Chmielnickiego. [przypis redakcyjny]
391
teorban – lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury. [przypis redakcyjny]
392
poczet – orszak, drużyna, słudzy, towarzyszący panu w podróżach. [przypis redakcyjny]
393
słoboda – nowo powstała osada, której mieszkańcy zostali zwolnieni na kilkadziesiąt lat od opłat i zobowiązań feudalnych. [przypis redakcyjny]
394
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
395
poganie – tu: muzułmanie, Tatarzy. [przypis redakcyjny]
396
Białogród a. Akerman (dziś ukr.: Biłhorod-Dnistrowskij) – miasto położone nad limanem Dniestru, ok. 20 km od Morza Czarnego, na terenie dzisiejszej płd. Ukrainy, ok. 50 km na płd. zach. od Odessy, założone w VI w. p.n.e. jako kolonia grecka, w XVII i XVIII w. w rękach tatarskich. [przypis redakcyjny]
397
synowica (daw.) – bratanica. [przypis redakcyjny]
398
A ty odlitaj, Laszku, od kolaski, koły step baczysz (ukr.) – Odlatuj, Polaczku, od kolaski, kiedy widzisz step. [przypis redakcyjny]
399
szczo z toboju (ukr.) – co z tobą. [przypis redakcyjny]
400
Perejasław – miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim. [przypis redakcyjny]
401
Hodi, siromacha (ukr.) – dosyć, wilku; siromacha (daw. ukr.) – włóczęga; wilk-samotnik. [przypis redakcyjny]
402
watażka – przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników. [przypis redakcyjny]
403
poroh (ukr.: próg) – naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę; kraina poniżej porohów Dniepru nazywała się Niżem albo Zaporożem i była zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich. [przypis redakcyjny]
404
Czertomelik – rzeka na pd. Ukrainie, prawy dopływ dolnego Dniepru, na którym w tym miejscu istniała duża ilość wysp, zapewniających Kozakom kryjówki; tę nazwę nosiła też jedna z tych wysp. [przypis redakcyjny]
405
kołbań (daw. ukr.) – jama, głębina, bystrze. [przypis redakcyjny]
406
oczeret – trzcina; szuwary. [przypis redakcyjny]
407
towarzyszów – dziś popr. forma D. lm: towarzyszy. [przypis redakcyjny]
408
Dzikie Pola – stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim. [przypis redakcyjny]
409
tabun – stado koni. [przypis redakcyjny]
410
ułus – tatarska jednostka administracyjna, ogół ludności podporządkowanej jednemu z chanów. [przypis redakcyjny]
411
Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
412
czajka – wiosłowo-żaglowa, pełnomorska łódź kozacka. [przypis redakcyjny]
413
Niż a. Zaporoże – kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich. [przypis redakcyjny]
414
Bakczysaraj – miasto na Krymie, stolica tatarskiego Chanatu Krymskiego. [przypis redakcyjny]
415
murza [wym. mur-za] a. mirza [wym. mir-za] – książę tatarski. [przypis redakcyjny]
416
Budziak – kraina hist. nad Morzem Czarnym, pomiędzy Dniestrem a Dunajem, w XVII w. w rękach Tatarów z Białogrodu. [przypis redakcyjny]
417
komysz (daw.) – zarośla; kryjówka. [przypis redakcyjny]
418
złotogłów – tkanina ze złotych nici. [przypis redakcyjny]
419
lama – tkanina jedwabna, przetykana złotymi nićmi. [przypis redakcyjny]
420
kobierzec – dywan. [przypis redakcyjny]
421
adamaszek – kosztowna tkanina, najczęściej jedwabna, z wzorami matowymi wytkanymi na lśniącym tle. [przypis redakcyjny]
422
dziegieć – lepka, gorzka substancja pochodzenia roślinnego, używana jako smar, klej, impregnat, lek przeciw chorobom skóry i in. [przypis redakcyjny]
423
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
424
Perejasław – miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim. [przypis redakcyjny]
425
watażka – przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników. [przypis redakcyjny]
426
Perejasław – miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim. [przypis redakcyjny]
427
buława (z tur.) – symbol władzy wojskowej; dosł. rodzaj broni, mała maczuga, często ozdobna. [przypis redakcyjny]
428
pieczętować się – używać herbu. [przypis redakcyjny]
429
Koriat a. Michał Giedyminowicz (ok. 1306 – ok. 1365) – książę nowogródzki, syn Giedymina, wielkiego księcia litewskiego; stryj króla polskiego, Władysława Jagiełły. [przypis redakcyjny]
430
Ruryk (zm. 879) – wódz Waregów (wikingów), założyciel państwa ruskiego (Rusi Kijowskiej i Nowogrodzkiej). [przypis redakcyjny]
431
Wiśniowiecki, Michał (zm. 1616) – książę, magnat kresowy, starosta owrucki, żonaty z córką hospodara wołoskiego, Jeremiego Mohyły, ojciec księcia Jeremiego Wiśniowieckiego (1612–1651); podobno zabiła go trucizna, podana w komunii świętej. [przypis redakcyjny]
432
Jarema – ukr. wersja imienia Jeremi. [przypis redakcyjny]
433
Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
434
Władysław IV Waza (1595–1648) – król Polski w latach 1632–1648. [przypis redakcyjny]
435
pod Smoleńsk – chodzi o zwycięską wyprawę wojsk polskich pod wodzą króla na Smoleńsk w czasie wojny z Rosją. [przypis redakcyjny]
436
przypieczętowany Kurczem – listy zaklejano dawniej woskiem lub lakiem, w którym nadawca odciskał pieczęć z sygnetu ze swoim herbem. [przypis redakcyjny]
437
pro crimine perduelionis (łac.) – za zdradę stanu. [przypis redakcyjny]
438
Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651) – książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673). [przypis redakcyjny]
439
Witebszczanin – mieszkaniec Witebska, miasta położonego nad rzeką Dźwiną, w płn.-wsch. części dzisiejszej Białorusi. [przypis redakcyjny]
440
Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651) – książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673). [przypis redakcyjny]
441
wataha – tu: oddział tatarski. [przypis redakcyjny]
442
Siedem Mogił (ukr. Semy Mohyły a. Semymohyły) – osada na połtawszczyźnie, w środkowo-wsch. części Ukrainy. [przypis redakcyjny]
443
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
444
Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651) – książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673). [przypis redakcyjny]
445
kiścień – rodzaj broni, złożonej z trzonka i kolczastej kuli na łańcuchu. [przypis redakcyjny]
446
watażka – dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników. [przypis redakcyjny]
447
Niż a. Zaporoże – kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich. [przypis redakcyjny]
448
towarzyszów – dziś popr. forma B. lm: towarzyszy. [przypis redakcyjny]
449
Sicz Zaporoska – Zaporoże, kraina zamieszkana przez Kozaków zaporoskich; także: ich wędrowna stolica, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
450
pałanka a. polanka – obóz kozacki. [przypis redakcyjny]
451
lubo (daw.) – chociaż. [przypis redakcyjny]
452
gruba – palenisko. [przypis redakcyjny]
453
karacena – zbroja z metalowych łusek, naszytych na skórzany kaftan. [przypis redakcyjny]
454
ryngraf – szkaplerz, duży blaszany medalion z wizerunkiem Matki Boskiej lub z herbem. [przypis redakcyjny]
455
misiurka – hełm z osłoną karku, wykonaną z plecionki kolczej (z kółek metalowych). [przypis redakcyjny]
456
dziryt – rodzaj włóczni. [przypis redakcyjny]
457
gindżał a. kindżał – długi nóż, często zakrzywiony. [przypis redakcyjny]
458
jatagan – broń sieczna średniej długości, bez jelca, o podwójnie zakrzywionym ostrzu. [przypis redakcyjny]
459
berkut (ukr.) – orzeł przedni. [przypis redakcyjny]
460
roztruchan – kielich. [przypis redakcyjny]
461
sepet – skrzynka na kosztowności. [przypis redakcyjny]
462
altembas – kosztowna tkanina z wypukłymi wzorami, przetykana złotymi nićmi, rodzaj brokatu aksamitnego. [przypis redakcyjny]
463
bławat – cenna tkanina jedwabna, najczęściej błękitna. [przypis redakcyjny]
464
kwap – puch ptasi, sprężysty i doskonale utrzymujący ciepło. [przypis redakcyjny]
465
Niżowcy – wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża. [przypis redakcyjny]
466
czajka – wiosłowo-żaglowa, pełnomorska łódź kozacka. [przypis redakcyjny]
467
bojar – rycerz, szlachcic ruski lub wołoski. [przypis redakcyjny]
468
wołoski – z Wołoszczyzny; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
469
maty (ukr.) – matko. [przypis redakcyjny]
470
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
471
czarnobrewa – dziewczyna o czarnych brwiach, ukraiński ideał urody. [przypis redakcyjny]
472
teorban – lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury. [przypis redakcyjny]
473
watażka – dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników. [przypis redakcyjny]
474
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna; zuch. [przypis redakcyjny]
475
lama – tkanina jedwabna, przetykana złotymi nićmi. [przypis redakcyjny]
476
barwa – umundurowanie lub element stroju, świadczący o przynależności noszącego. [przypis redakcyjny]
477
Perejasław – miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim. [przypis redakcyjny]
478
gindżał a. kindżał – długi nóż, często zakrzywiony. [przypis redakcyjny]
479
Bakczysaraj – miasto na Krymie, stolica tatarskiego Chanatu Krymskiego. [przypis redakcyjny]
480
Niż a. Zaporoże – kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich. [przypis redakcyjny]
481
watażka – dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników. [przypis redakcyjny]
482
Niżowcy – wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża. [przypis redakcyjny]
483
Konaszewicz-Sahajdaczny, Petro herbu Pobóg (1570–1622) – hetman i wybitny wódz kozacki, walczył po stronie Rzeczypospolitej w wojnie polsko-rosyjskiej 1609–1618, organizował kozackie wyprawy łupieżcze do Stambułu, dowodził Kozakami w bitwie pod Chocimiem. [przypis redakcyjny]
484
czajka – wiosłowo-żaglowa, pełnomorska łódź kozacka. [przypis redakcyjny]
485
Chocim (ukr. Chotyn) – miasto i twierdza nad Dniestrem, wówczas na granicy z podporządkowaną Turkom Mołdawią, dziś w płd.-zach. części Ukrainy; bitwa pod Chocimiem (1621) – taktyczne zwycięstwo wojsk polsko-litewsko-kozackich nad armią turecką. [przypis redakcyjny]
486
Spas (ukr.) – tu: Zbawiciel. [przypis redakcyjny]
487
gorze (ze starop. gorzeć: palić się) – biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo. [przypis redakcyjny]
488
watażka – dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników. [przypis redakcyjny]
489
bałabajka a. bałałajka – ukr. i ros. instrument ludowy, o trzech strunach i trójkątnym pudle rezonansowym. [przypis redakcyjny]
490
Sicz Zaporoska – Zaporoże, kraina zamieszkana przez Kozaków zaporoskich; także: ich wędrowna stolica, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
491
kusztyk a. kulawka – kieliszek bez nóżki, z którego trzeba wypić od razu całą zawartość. [przypis redakcyjny]
492
maty (ukr.) – matko. [przypis redakcyjny]
493
Terpy, synku, mohorycz bude (ukr.) – Wytrzymaj, synku, czeka cię nagroda. [przypis redakcyjny]
494
prysiud (ukr.) – przysiad, figura taneczna; pójść w prysiudy – zacząć skocznie tańczyć. [przypis redakcyjny]
495
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
496
dulcis recordatio (łac.) – słodkie wspomnienie. [przypis redakcyjny]
497
oribus (łac.) – ustami. [przypis redakcyjny]
498
afekt (z łac.) – uczucie. [przypis redakcyjny]
499
genus humanum (łac.) – rodzaj ludzki, ludzkość. [przypis redakcyjny]
500
Pandar – jeden z bohaterów Iliady Homera, łucznik trojański; w poemacie Troilus and Criseyde Geoffreya Chaucera (1343–1400); Pandar, wuj tytułowej Kryzeidy, staje się posłańcem między nią a jej kochankiem. [przypis redakcyjny]
501
naści (daw.) – masz, weź. [przypis redakcyjny]
502
musztuluk a. munsztułuk (daw.) – nagroda, podarunek. [przypis redakcyjny]
503
inkaust (daw.) – atrament. [przypis redakcyjny]
504
czerniec (ukr.) – mnich, zakonnik prawosławny. [przypis redakcyjny]
505
wasze – tu: pan; skrót od: wasza miłość. [przypis redakcyjny]
506
jasyr – (z tur.) niewola. [przypis redakcyjny]
507
Łacha ił Ałła – Allah jest jedynym bogiem; Tatar mówi tak dla podkreślenia wagi zobowiązania. [przypis redakcyjny]
508
pięście – dziś popr. forma B. lm: pięści. [przypis redakcyjny]
509
Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651) – książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673). [przypis redakcyjny]
510
tempus fugit (łac.) – czas ucieka. [przypis redakcyjny]
511
kunktatorstwo (z łac.) – zwlekanie. [przypis redakcyjny]
512
rohatyna (z ukr.) – włócznia z grotem zaopatrzonym w hak, aby po wbiciu trudniej ją było wyciągnąć. [przypis redakcyjny]
513
kiścień – rodzaj broni, złożonej z trzonka i kolczastej kuli na łańcuchu. [przypis redakcyjny]
514
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
515
szarak – ubogi szlachcic. [przypis redakcyjny]
516
hołysz (z ukr.) – golec, biedak. [przypis redakcyjny]
517
wejść w paragon (daw.) – mierzyć się, równać się. [przypis redakcyjny]
518
aut pacem, aut bellum (łac.) – albo pokój, albo wojna. [przypis redakcyjny]
519
z sokoły – dziś popr. forma N. lm: z sokołami. [przypis redakcyjny]
520
maty (ukr.) – matko. [przypis redakcyjny]
521
łopnąć (z ukr.) – trzasnąć, pęknąć. [przypis redakcyjny]
522
Perejasław – miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim. [przypis redakcyjny]
523
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
524
prezydium (z łac. praesidium) – straż, zbrojna załoga. [przypis redakcyjny]
525
półtorasta (daw.) – sto pięćdziesiąt, tu: stu pięćdziesięciu. [przypis redakcyjny]
526
semen (daw.) – Kozak na czyjejś służbie, zbrojny służący. [przypis redakcyjny]
527
żołnierzów – dziś popr. forma D. lm: żołnierzy. [przypis redakcyjny]
528
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
529
zali (starp.) – czy. [przypis redakcyjny]
530
persona (łac.) – osoba. [przypis redakcyjny]
531
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
532
Tużu, tużu, serce bołyt’ (ukr.) – tęsknię, smucę się, serce boli. [przypis redakcyjny]
533
serpentyna (daw.) – szabla szlachecka. [przypis redakcyjny]
534
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
535
fraucymer (z niem. Frauenzimmer: komnata kobiet, pokój dla dam) – damy dworu, stałe towarzystwo księżnej. [przypis edytorski]
536
synowica (daw.) – bratanica. [przypis redakcyjny]
537
dziewosłęb – osoba starająca się o rękę dziewczyny w czyimś imieniu; swat. [przypis edytorski]
538
zżyły – dziś raczej: zżyty. [przypis redakcyjny]
539
ordynek (z niem. Ordnung) – porządek. [przypis redakcyjny]
540
chorągiew wołoska – oddział lekkiej jazdy, sprawdzającej się dobrze w pościgach i zwiadach; w chorągwiach tych służyli często żołnierze z Wołoszczyzny, ale także Polacy i Ukraińcy; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
541
Zadnieprze – Lewobrzeżna Ukraina, tereny na wschód od Dniepru, gdzie położone są np. Połtawa i Łubnie. [przypis redakcyjny]
542
Rzplitej – Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie. [przypis redakcyjny]
543
chorągiew tatarska – hist. jednostka polskiego wojska, oddział lekkiej jazdy, liczący ok. 100 żołnierzy; nazwa wiąże się z tatarskim stylem walki, w którym szybkość i zwrotność rekompensowała brak ciężkiej zbroi; wojsko tego typu sprawdzało się doskonale w czasie pościgów za uciekającym nieprzyjacielem. [przypis redakcyjny]
544
polanka – tu: obóz wojskowy. [przypis redakcyjny]
545
od Tatar – dziś popr. forma D. lm: od Tatarów. [przypis redakcyjny]
546
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska. [przypis redakcyjny]
547
prezydium (z łac. praesidium) – straż, zbrojna załoga. [przypis redakcyjny]
548
poroh (ukr.: próg) – naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę; kraina poniżej porohów Dniepru nazywała się Niżem albo Zaporożem i była zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich. [przypis redakcyjny]
549
Chortyca – największa wyspa na Dnieprze, na wysokości dzisiejszego miasta Zaporoża, w XVII w. na Chortycy znajdował się ośrodek Kozaków rejestrowych. [przypis redakcyjny]
550
Kuczkasy (ukr. Kiczkas a. Kuczuk-As) – miejsce o dużym znaczeniu strategicznym, położone na lewym brzegu Dniepru poniżej porohów, naprzeciw wyspy Chortycy, kiedyś osada kozacka, dziś w granicach miasta Zaporoża. [przypis redakcyjny]
551
mogiła – tu: kopiec. [przypis redakcyjny]
552
Czasem też, chociaż i spokojnie było od Tatar (…) – są to słowa Maszkiewicza, który mógł nie wiedzieć o bytności Samuela Zborowskiego na Siczy [Samuel Zborowski (zm. 1584), magnat polski, rotmistrz królewski, skazany za morderstwo banita, jako hetman kozacki przebywał na Siczy w latach 70-tych XVI w. Red. WL]. [przypis autorski]
553
Nienasytec – piąty z dziewięciu porohów Dniepru, blisko prawego brzegu znajdował się na nim 7-metrowy wodospad. [przypis redakcyjny]
554
Scylla i Charybda (mit. gr.) – potwory morskie, opisane przez Homera w Odysei, zagrażające żeglarzom w Cieśninie Mesyńskiej. [przypis redakcyjny]
555
od niedogarków (daw.) – z powodu niedopalonych resztek. [przypis redakcyjny]
556
połoz – nazwa licznych gatunków dużych, niejadowitych węży. [przypis redakcyjny]
557
1 łokieć – ok. 60 cm. [przypis redakcyjny]
558
pro aeterna rei memoria (łac.) – na wieczną rzeczy pamiątkę. [przypis redakcyjny]
559
Ulisses a. Odyseusz – bohater Iliadyi Odysei Homera, przeklęty przez Posejdona, boga mórz, podróżował przez 10 lat po świecie, nie mogąc trafić do domu. [przypis redakcyjny]
560
do Hadu – do Hadesu; Hades (mit. gr.) – podziemna kraina umarłych. [przypis redakcyjny]
561
fines (łac.) – granice, krańce. [przypis redakcyjny]
562
orbis terrarum (łac.) – krąg ziemi. [przypis redakcyjny]
563
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
564
wakans (z łac.) – wakat, wolne miejsce. [przypis redakcyjny]
565
Miserere mei (łac.) – zmiłuj się nade mną. [przypis redakcyjny]
566
lafa (starop.) – wikt, żołd. [przypis redakcyjny]
567
ochędóstwo (starop.) – porządek. [przypis redakcyjny]
568
Malchus – według Ewangelii św. Jana sługa arcykapłana jerozolimskiego, człowiek, któremu święty Piotr obciął ucho podczas aresztowania Jezusa w Wielki Czwartek. [przypis redakcyjny]
569
regimenta – dziś popr. forma M. lm: regimenty. [przypis redakcyjny]
570
rękodajny – dworzanin, którego zadaniem było podawać rękę pani czy panu przy wysiadaniu z powozu, wstawaniu itp. [przypis redakcyjny]
571
hajduk (z węg.) – lokaj. [przypis redakcyjny]
572
pajuk (daw.) – członek służby lub straży przybocznej; lokaj. [przypis redakcyjny]
573
żołnierzów – dziś popr. forma D. lm: żołnierzy. [przypis redakcyjny]
574
Chorol – miasto na Połtawszczyźnie, na lewym brzegu środkowego Dniepru. [przypis redakcyjny]
575
Zadnieprze – Lewobrzeżna Ukraina, tereny na wschód od Dniepru, gdzie położone są np. Połtawa i Łubnie. [przypis redakcyjny]
576
detyna (ukr.) – dziecko. [przypis redakcyjny]
577
hajdamaka (z tur.) – buntownik, rozbójnik, uczestnik któregoś z powstań chłopskich na Ukrainie w latach 1730–1770; tu: awanturnik, opryszek. [przypis redakcyjny]
578
Tytus Liwiusz (59 p.n.e.–17 n.e.) – historyk rzymski. [przypis redakcyjny]
579
pastorum convenarumque plebs transfuga ex suis populis (łac.) – tłum pasterzy i przybyszów, zbiegów ze swoich plemion. [przypis redakcyjny]
580
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
581
towarzysz – tu: rycerz, szlachcic, służący w wojsku. [przypis redakcyjny]
582
wojłok (z tur.) – filc, gruby materiał ze zbitej wełny. [przypis redakcyjny]
583
My po bożej myłosti kniaź i hospodyn (ukr.) – my, z bożej miłości książę i pan. [przypis redakcyjny]
584
etc (łac. et caetera) – i tak dalej. [przypis redakcyjny]
585
Koriat a. Michał Giedyminowicz (ok. 1306 – ok. 1365) – książę nowogródzki, syn Giedymina, wielkiego księcia litewskiego; stryj króla polskiego, Władysława Jagiełły. [przypis redakcyjny]
586
Rurykowicze – potomkowie Ryryka; Ruryk (zm. 879) – wódz Waregów (wikingów), założyciel państwa ruskiego (Rusi Kijowskiej i Nowogrodzkiej). [przypis redakcyjny]
587
żołnierzów – dziś popr. forma D. lm: żołnierzy. [przypis redakcyjny]
588
Wołoszka – kobieta pochodząca z Wołoszczyzny; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
589
trabant (daw.) – żołnierz straży przybocznej. [przypis redakcyjny]
590
hospodar – tytuł władcy Wołoszczyzny, państwa położonego na terenie dzisiejszej płd. Rumunii, zależnego od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
591
Tatarzy budziaccy – Tatarzy zamieszkujący w Budziaku; Budziak – kraina hist. nad Morzem Czarnym, pomiędzy Dniestrem a Dunajem. [przypis redakcyjny]
592
Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
593
czaus murza (z tur.) – wysoki urzędnik dworski, wysłannik. [przypis redakcyjny]
594
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
595
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska. [przypis redakcyjny]
596
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
597
excitare (łac.) – wzbudzić. [przypis redakcyjny]
598
non prohibeo (łac.) – nie zabraniam. [przypis redakcyjny]
599
impediment (z łac.) – przeszkoda. [przypis redakcyjny]
600
dworzany – dziś popr. forma N lm: dworzanami. [przypis redakcyjny]
601
cor, cordis (łac.) – serce; tu B. lm corda: serca. [przypis redakcyjny]
602
monstrum (łac.) – potwór. [przypis redakcyjny]
603
jasyr – niewola tatarska. [przypis redakcyjny]
604
fraucymer (z niem. Frauenzimmer: komnata kobiet, pokój dla dam) – damy dworu, stałe towarzystwo księżnej. [przypis redakcyjny]
605
Apage, satanas (łac.) – idź precz, szatanie. [przypis redakcyjny]
606
Musiał czekać z tym, aż ćwierć wyjdzie – mowa o okresie karencji a. żałoby, który musi minąć od śmierci poprzednika; ćwierć – kwartał, trzy miesiące. [przypis redakcyjny]
607
J. O. – skrót od: jaśnie oświecony. [przypis redakcyjny]
608
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
609
februarius, februarii (łac.) – luty; tu D. lp: lutego. [przypis redakcyjny]
610
eiusdem matris (łac.) – tej samej matki. [przypis redakcyjny]
611
bellum civile (łac.) – wojna domowa. [przypis redakcyjny]
612
guldynka (starop.) – myśliwska strzelba gwintowana. [przypis redakcyjny]
613
bitwa pod Sołonicą (1596) – bitwa, w której hetman Żółkiewski pokonał kozackich powstańców Semena Nalewajki, a jego samego wziął do niewoli; zwana też bitwą pod Łubniami a. bitwą pod Ostrym Kamieniem. [przypis redakcyjny]
614
Żółkiewski, Stanisław herbu Lubicz (1547–1620) – polski magnat, hetman, kanclerz wielki koronny, wojewoda kijowski, kasztelan lwowski, sekretarz królewski, wódz wojsk polskich w wielu kampaniach przeciwko Rosji, Szwecji, Turkom i Tatarom, zginął w czasie bitwy pod Cecorą. [przypis redakcyjny]
615
Nalewajko, Semen (zm. w 1597) – ataman kozacki (znany również pod imieniem Seweryn), przywódca powstania przeciwko Rzeczypospolitej 1595–1596, pokonany przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego i ścięty. [przypis redakcyjny]
616
Łoboda, Hryhorij (zm. w 1596) – ataman kozacki, drugi przywódca powstania Nalewajki 1595–1596. [przypis redakcyjny]
617
nad Sołonicę, gdzie ongi Żółkiewski tak strasznie Nalewajkę, Łobodę i Krępskiego pogromił – bitwa pod Sołonicą (1596), hetman Żółkiewski pokonał kozackich powstańców Semena Nalewajki, a jego samego wziął do niewoli; zwana też bitwą pod Łubniami a. bitwą pod Ostrym Kamieniem. [przypis redakcyjny]
618
oczeret (ukr.) – trzcina; szuwary. [przypis redakcyjny]
619
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
620
Suła – rzeka w Rosji i na Ukrainie, lewy dopływ Dniepru; nad Sułą leżą Łubnie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
621
watażka – przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników. [przypis redakcyjny]
622
szlachcic chodaczkowy – ubogi szlachcic. [przypis redakcyjny]
623
inkaust (daw.) – atrament. [przypis redakcyjny]
624
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
625
nahaj – bicz, szpicruta. [przypis redakcyjny]
626
palcat – kij bojowy, broń ćwiczebna do nauki szermierki. [przypis redakcyjny]
627
dziryt – rodzaj włóczni. [przypis redakcyjny]
628
masztalerz – stajenny. [przypis redakcyjny]
629
cekhauz (z niem. Zeughaus) – arsenał, zbrojownia. [przypis redakcyjny]
630
nadziak – broń o kształcie zaostrzonego młotka, służąca w bitwie do rozbijania zbroi przeciwnika. [przypis redakcyjny]
631
driakiew – roślina zielna. [przypis redakcyjny]
632
pacholik a. pachołek – służący, pomocnik. [przypis redakcyjny]
633
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
634
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
635
obiecnie – dziś popr. forma 3 os. lp cz.przysz.: obieca. [przypis redakcyjny]
636
wołoszynek – koń wołoski a. wałach, koń kastrowany. [przypis redakcyjny]
637
dyferencja (z łac. differo: odsuwam, odkładam) – tu: dług. [przypis redakcyjny]
638
terlica – stelaż siodła. [przypis redakcyjny]
639
Perejasław – miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim. [przypis redakcyjny]
640
barwa – mundur. [przypis redakcyjny]
641
ćwierć – kwartał, okres trzech miesięcy. [przypis redakcyjny]
642
Łoboda, Fedir (zm. 1666) – dowódca pułku perejasławskiego w latach 1648–1653, sędzia generalny starszyzny kozackiej, po bitwie pod Konotopem (1659) pojmany przez Rosjan, zmarł w Rosji na zesłaniu. [przypis redakcyjny]
643
semen (daw.) – Kozak na czyjejś służbie, zbrojny służący. [przypis redakcyjny]
644
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
645
ruski brzeg – prawy brzeg Dniepru nazywano ruskim, lewy tatarskim. [przypis autorski]
646
hołysz (z ukr.) – golec, biedak. [przypis redakcyjny]
647
Zadnieprze – Lewobrzeżna Ukraina, tereny na wschód od Dniepru, gdzie położone są np. Połtawa i Łubnie. [przypis redakcyjny]
648
futor a. chutor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek. [przypis redakcyjny]
649
żenie (z ukr.) – gna. [przypis redakcyjny]
650
lubo (starop.) – chociaż. [przypis redakcyjny]
651
Niżowcy – wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża. [przypis redakcyjny]
652
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
653
Niżowcy – wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża. [przypis redakcyjny]
654
poczet – orszak, drużyna, słudzy, towarzyszący panu w podróżach. [przypis redakcyjny]
655
Zaporożec – Kozak z Zaporoża. [przypis redakcyjny]
656
woskoboj a. woskobojnik (daw.) – człowiek zajmujący się obróbką wosku pszczelego, używanego do produkcji świec. [przypis redakcyjny]
657
rybitwa (starop.) – rybak. [przypis redakcyjny]
658
zbrojno – dziś popr.: zbrojnie. [przypis redakcyjny]
659
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: Kozak. [przypis redakcyjny]
660
krucy – dziś oppr. forma M. lm: kruki. [przypis redakcyjny]
661
na Lachiw (daw. ukr.) – na Polaków. [przypis redakcyjny]
662
Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
663
na borg (ukr.) – na kredyt. [przypis redakcyjny]
664
ne na to, szczo je, ałe na to, szczo bude (ukr.) – nie za to, co jest, ale za to, co będzie. [przypis redakcyjny]
665
Niżowcy – wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża. [przypis redakcyjny]
666
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
667
grodowi – tu: załoga zamku, zbrojni, Kozacy. [przypis redakcyjny]
668
Czerkasy – miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa. [przypis redakcyjny]
669
Bogusław – miasto na środkowej Ukrainie, położone ok. 100 km na południe od Kijowa, nad rzeką Roś. [przypis redakcyjny]
670
Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) – miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie. [przypis redakcyjny]
671
z pogany – dziś popr. forma N. lm: z poganami. [przypis redakcyjny]
672
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: Kozak. [przypis redakcyjny]
673
Lachy (z ukr.) – tak nazywali Polaków wschodni sąsiedzi. [przypis redakcyjny]
674
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
675
pan krakowski – Mikołaj Potocki, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651), kasztelan krakowski, hetman wielki koronny w latach 1646–1651. [przypis redakcyjny]
676
Kalinowski, Marcin herbu Kalinowa (1605–1652) – hetman polny koronny, wojewoda czernihowski, zginął w bitwie pod Batohem (1652). [przypis redakcyjny]
677
Łoboda, Fedir (zm. 1666) – dowódca pułku perejasławskiego w latach 1648–1653, sędzia generalny starszyzny kozackiej, po bitwie pod Konotopem (1659) pojmany przez Rosjan, zmarł w Rosji na zesłaniu. [przypis redakcyjny]
678
Perejasław – miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim. [przypis redakcyjny]
679
pałanka a. polanka – obóz kozacki. [przypis redakcyjny]
680
hetman wielki – Mikołaj Potocki, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651), kasztelan krakowski, hetman wielki koronny w latach 1646–1651). [przypis redakcyjny]
681
rój – rodzina pszczół; na wiosnę część rodziny z młodą królową opuszcza ul, by założyć nową kolonię gdzie indziej. [przypis redakcyjny]
682
Dzikie Pola – stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim. [przypis redakcyjny]
683
koszowy – ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny. [przypis redakcyjny]
684
chorągiew wołoska – oddział lekkiej jazdy, sprawdzającej się dobrze w pościgach i zwiadach; w chorągwiach tych służyli często żołnierze z Wołoszczyzny, ale także Polacy i Ukraińcy. [przypis redakcyjny]
685
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
686
koszowy – ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny. [przypis redakcyjny]
687
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
688
bajdak (ukr.) – duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa. [przypis redakcyjny]
689
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska. [przypis redakcyjny]
690
poroh (ukr.: próg) – naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę; kraina poniżej porohów Dniepru nazywała się Niżem albo Zaporożem i była zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich. [przypis redakcyjny]
691
bawić – przebywać, pozostawać. [przypis redakcyjny]
692
siła (starop.) – dużo, wiele. [przypis redakcyjny]
693
pocztowy – członek pocztu, sługa. [przypis redakcyjny]
694
fawor (daw., z łac.) – wyróżnienie. [przypis redakcyjny]
695
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
696
libenter (łac.) – chętnie. [przypis redakcyjny]
697
arcana (łac.) – tajemnice. [przypis redakcyjny]
698
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
699
spuścić się na kogoś (daw.) – polegać na kimś. [przypis redakcyjny]
700
co o kim trzymać (daw.) – co o kim sądzić. [przypis redakcyjny]
701
rekompensa (z łac.) – zadośćuczynienie, nagroda. [przypis redakcyjny]
702
semen (daw.) – Kozak na czyjejś służbie, zbrojny służący. [przypis redakcyjny]
703
nieruchomie – dziś popr.: nieruchomo. [przypis redakcyjny]
704
mogiła – tu: wzgórze, kopiec. [przypis redakcyjny]
705
pidsusidok (ukr.) – bezrolny chłop, płacący gospodarzowi za mieszkanie własną pracą, komornik. [przypis redakcyjny]
706
dworzyszczowi – chłopi zatrudnieni na folwarku przy dworze. [przypis redakcyjny]
707
pocztowy – członek pocztu, sługa. [przypis redakcyjny]
708
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
709
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
710
rugować – usuwać, wywłaszczać. [przypis redakcyjny]
711
cyc (z hol. sits) – tani materiał bawełniany, perkal. [przypis redakcyjny]
712
jałowicze buty – buty z krowiej skóry. [przypis redakcyjny]
713
chybaś ty mi co zadała – chyba mnie zaczarowałaś. [przypis redakcyjny]
714
raróg – ptak drapieżny z rodziny sokołowatych, ceniony w sokolnictwie, zwany dawniej sokołem polskim a. sokołem podolskim. [przypis redakcyjny]
715
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
716
stanąć na wstręcie – przeszkodzić. [przypis redakcyjny]
717
dostojeństwy – dziś popr. forma N. lm: dostojeństwami. [przypis redakcyjny]
718
słowy – dziś popr. forma N. lm: słowami. [przypis redakcyjny]
719
salam (z tur.) – uniżone powitanie, pokłon. [przypis redakcyjny]
720
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
721
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
722
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
723
cum boris, lasis, graniciebus et coloniis (żart. na wzór łac.) – z borami, lasami, granicami i koloniami. [przypis redakcyjny]
724
zazula (z ukr.) – kukułka. [przypis redakcyjny]
725
siła (starop.) – dużo, wiele. [przypis redakcyjny]
726
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
727
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
728
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
729
Niż a. Zaporoże – kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich. [przypis redakcyjny]
730
hetman wielki – Mikołaj Potocki, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651), kasztelan krakowski, hetman wielki koronny w latach 1646–1651). [przypis redakcyjny]
731
Czerkasy – miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa. [przypis redakcyjny]
732
Kozacy grodowi – Kozacy stanowiący załogę miast. [przypis redakcyjny]
733
czerń – biedota. [przypis redakcyjny]
734
kupić się (daw.) – skupiać się, zbierać się. [przypis redakcyjny]
735
wici – wezwanie do walki, mobilizacja. [przypis redakcyjny]
736
pan krakowski – Mikołaj Potocki, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651), kasztelan krakowski, hetman wielki koronny w latach 1646–1651). [przypis redakcyjny]
737
Rzplitej – Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie. [przypis redakcyjny]
738
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
739
prażnik a. praźnik (starop. lub z ukr.) – święto. [przypis redakcyjny]
740
ataman koszowy – ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny. [przypis redakcyjny]
741
ataman kurzeniowy – dowódca kurnia, oddziału kozackiego. [przypis redakcyjny]
742
z hetmany – dziś popr. forma N. lm: z hetmanami. [przypis redakcyjny]
743
Jonasz (VIII w. p.n.e.) – prorok Starego Testamentu, opisany w biblijnej Księdze Jonasza, w czasie burzy morskiej został połknięty przez wielką rybę, która po trzech dniach wypluła go na brzeg. [przypis edytorski]
744
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska. [przypis redakcyjny]
745
bajdak (ukr.) – duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa. [przypis redakcyjny]
746
Niż a. Zaporoże – kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich. [przypis redakcyjny]
747
poroh (ukr.: próg) – naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę; kraina poniżej porohów Dniepru nazywała się Niżem albo Zaporożem i była zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich. [przypis redakcyjny]
748
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
749
Zborowski, Samuel (zm. 1584) – magnat polski, rotmistrz królewski, skazany za morderstwo banita, jako hetman kozacki przebywał na Siczy w latach 70-tych XVI w., po powrocie do Krakowa ścięty. [przypis redakcyjny]
750
Nalewajko, Semen (zm. w 1597) – ataman kozacki (znany również pod imieniem Seweryn), przywódca powstania przeciwko Rzeczypospolitej 1595–1596, pokonany przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego i ścięty. [przypis redakcyjny]
751
Pawluk, Paweł własc. Michnowicz, Pawło (zm. 1638) – przywódca antypolskiego i antyszlacheckiego powstania kozackiego (1637), pokonany przez polskie wojska pod wodzą hetmana Mikołaja Potockiego i ścięty; akt kapitulacji podpisał Bohdan Chmielnicki jako pisarz wojska zaporoskiego. [przypis redakcyjny]
752
Niżowcy – wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża. [przypis redakcyjny]
753
niżowa rzeczpospolita – społeczność Kozaków Zaporoskich. [przypis redakcyjny]
754
Wołoch – człowiek z Wołoszczyzny; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
755
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
756
w czele – dziś popr. forma Ms. lp: w czole. [przypis redakcyjny]
757
innocencją (z łac.) – niewinność, czystość. [przypis redakcyjny]
758
kusztyk a. kulawka – kieliszek bez nóżki, z którego trzeba wypić od razu całą zawartość. [przypis redakcyjny]
759
dies irae et calamitatis (łac.) – dzień gniewu i nieszczęść. [przypis redakcyjny]
760
dziegieć – lepka, gorzka substancja pochodzenia roślinnego, używana jako smar, klej, impregnat, lek przeciw chorobom skóry i in.; tu symbol niskiego pochodzenia. [przypis redakcyjny]
761
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
762
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
763
justycja (z łac.) – sprawiedliwość. [przypis redakcyjny]
764
rekompensa (z łac.) – nagroda, zadośćuczynienie. [przypis redakcyjny]
765
pro publico bono (łac.) – dla wspólnego dobra. [przypis redakcyjny]
766
traktament (z łac.) – poczęstunek. [przypis redakcyjny]
767
fawor – wyróżnienie, przywilej. [przypis redakcyjny]
768
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
769
małpów – popr. forma D. lm: małp. [przypis redakcyjny]
770
Perejasław – miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim. [przypis redakcyjny]
771
Łoboda, Fedir (zm. 1666) – dowódca pułku perejasławskiego w latach 1648–1653, sędzia generalny starszyzny kozackiej, po bitwie pod Konotopem (1659) pojmany przez Rosjan, zmarł w Rosji na zesłaniu. [przypis redakcyjny]
772
Niżowcy – wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża. [przypis redakcyjny]
773
z chłopy – dziś popr. forma N. lm: z chłopami. [przypis redakcyjny]
774
pod wiechami – tu: w karczmach. [przypis redakcyjny]
775
Galata – dziś dzielnica Stambułu, położona po europejskiej stronie cieśniny Bosfor, dawniej osobne miasto tureckie. [przypis redakcyjny]
776
rzezaniec (daw.) – eunuch, nadzorca żon w haremie. [przypis redakcyjny]
777
seraj – pałac władcy muzułmańskiego, mieszczący harem, czyli mieszkanie żon i nałożnic władcy. [przypis redakcyjny]
778
bajdak (ukr.) – duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa. [przypis redakcyjny]
779
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska. [przypis redakcyjny]
780
semen (daw.) – Kozak na czyjejś służbie, zbrojny służący. [przypis redakcyjny]
781
in poculis (łac.) – przy kieliszku. [przypis redakcyjny]
782
skonwinkować (z łac.) – przekonać, zjednać. [przypis redakcyjny]
783
antałek (starop.) – naczynie na miód, butelka. [przypis redakcyjny]
784
poroh (ukr.: próg) – naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę; kraina poniżej porohów Dniepru nazywała się Niżem albo Zaporożem i była zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich. [przypis redakcyjny]
785
rozterków – dziś popr. forma D. lm: rozterek. [przypis redakcyjny]
786
Chocim (ukr. Chotyn) – miasto i twierdza nad Dniestrem, wówczas na granicy z podporządkowaną Turkom Mołdawią, dziś w płd.-zach. części Ukrainy; bitwa pod Chocimiem (1621) – taktyczne zwycięstwo wojsk polsko-litewsko-kozackich nad armią turecką. [przypis redakcyjny]
787
janczarzy a. janczarowie (z tur.) – piechota turecka. [przypis redakcyjny]
788
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: Kozak. [przypis redakcyjny]
789
Konaszewicz-Sahajdaczny, Petro herbu Pobóg (1570–1622) – hetman i wybitny wódz kozacki, walczył po stronie Rzeczypospolitej w wojnie polsko-rosyjskiej 1609–1618, organizował kozackie wyprawy łupieżcze do Stambułu, dowodził Kozakami w bitwie pod Chocimiem. [przypis redakcyjny]
790
Puskaj, bat’ku, z Lachami umiraty (ukr.) – Pozwól, ojcze, z Polakami umierać. [przypis redakcyjny]
791
Niż a. Zaporoże – kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich. [przypis redakcyjny]
792
z Tatary – dziś popr. forma N. lm: z Tatarami. [przypis redakcyjny]
793
poczet – orszak, słudzy, towarzyszący panu w podróżach. [przypis redakcyjny]
794
ślozy (starop.) – łzy. [przypis redakcyjny]
795
Taśmina, ukr. Tiasmyn – rzeka na środkowej Ukrainie, prawy dopływ Dniepru. [przypis redakcyjny]
796
bajdak (ukr.) – duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa. [przypis redakcyjny]
797
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
798
Vive valeque (łac.) – żyj i bądź zdrów. [przypis redakcyjny]
799
Ne tumany ustawali (ukr.) – nie mgły wstawały. [przypis redakcyjny]
800
bajdak (ukr.) – duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa. [przypis edytorski]
801
czajka – wiosłowo-żaglowa, pełnomorska łódź kozacka. [przypis redakcyjny]
802
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska. [przypis redakcyjny]
803
pokup – zbyt. [przypis redakcyjny]
804
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
805
poroh (ukr.: próg) – naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę; kraina poniżej porohów Dniepru nazywała się Niżem albo Zaporożem i była zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich. [przypis edytorski]
806
Nienasytec – piąty z dziewięciu porohów Dniepru, blisko prawego brzegu znajdował się na nim 7-metrowy wodospad. [przypis redakcyjny]
807
kulon – ptak wędrowny, żyje na stepach i suchych ugorach w pobliżu rzek, kiedyś licznie występujący w Polsce, dziś bardzo rzadki. [przypis edytorski]
808
oczeret (ukr.) – trzcina; szuwary. [przypis edytorski]
809
Krzemieńczug (ukr. Kremenczuk) – miasto i forteca nad brzegiem Dniepru na Połtawszczyźnie. [przypis redakcyjny]
810
wiszni (ukr.: wyszni) – wiśnie. [przypis redakcyjny]
811
trzmielów – dziś popr. forma D. lm: trzmieli. [przypis redakcyjny]
812
motylów – dziś popr. forma D. lm: motyli. [przypis redakcyjny]
813
guldynka (starop.) – myśliwska strzelba gwintowana. [przypis redakcyjny]
814
suhak – ssak krętorogi, spokrewniony z gazelami, dziś żyje tylko w Azji Środkowej, w XVII w. można go było spotkać na terenie całej dzisiejszej Ukrainy. [przypis redakcyjny]
815
Niżowi – Kozacy z Niżu; Niż a. Zaporoże – kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich. [przypis redakcyjny]
816
dziegieć – lepka, gorzka substancja pochodzenia roślinnego, używana jako smar, klej, impregnat, lek przeciw chorobom skóry i in. [przypis redakcyjny]
817
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
818
Czerkasy – miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa. [przypis redakcyjny]
819
Perejasław – miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim. [przypis redakcyjny]
820
Niżowcy – wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża. [przypis redakcyjny]
821
Niż a. Zaporoże – kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich. [przypis redakcyjny]
822
ataman koszowy – ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny. [przypis redakcyjny]
823
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
824
Lach (daw. ukr.) – Polak; tu D. lm: Lachiw: Polaków. [przypis redakcyjny]
825
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak. [przypis redakcyjny]
826
poroh (ukr.: próg) – naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę; kraina poniżej porohów Dniepru nazywała się Niżem albo Zaporożem i była zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich. [przypis redakcyjny]
827
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska. [przypis redakcyjny]
828
Wołosz a. Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
829
każden (daw.) – dziś popr.: każdy. [przypis redakcyjny]
830
palanka – wódka, gorzałka. [przypis redakcyjny]
831
cyklop (mit. gr.) – olbrzym z jednym okiem na środku czoła; najsłynniejszym cyklopem był pasterz Polifem, ludożerca, oślepiony przez Odyseusza. [przypis redakcyjny]
832
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
833
Lanckoroński, Przecław herbu Zadora (zm. 1631) – magnat kresowy, Kawaler Grobu Chrystusowego, starosta chmielnicki, przewodził Kozakom Zaporoskim w wyprawach przeciw Turkom i Tatarom, rzekomy pierwszy hetman kozacki. [przypis redakcyjny]
834
Zborowski, Samuel (zm. 1584) – magnat polski, rotmistrz królewski, skazany za morderstwo banita, jako hetman kozacki przebywał na Siczy w latach 70-tych XVI w., po powrocie do Krakowa ścięty. [przypis redakcyjny]
835
ataman koszowy – ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny. [przypis redakcyjny]
836
zbiegi – dziś popr. forma M. lm: zbiegowie. [przypis redakcyjny]
837
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska. [przypis redakcyjny]
838
raz maty rodyła (ukr.) – raz matka rodziła; pierwsza część powiedzenia „Raz matka rodziła i raz się umiera”. [przypis redakcyjny]
839
saletra – azotan, składnik materiałów wybuchowych. [przypis edytorski]
840
żołnierzów – dziś popr. forma D. lm: żołnierzy. [przypis redakcyjny]
841
szczeznąć – osłabnąć, opaść z sił, zginąć. [przypis edytorski]
842
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska. [przypis redakcyjny]
843
zubastaja szczuka (ukr.) – zębaty szczupak. [przypis redakcyjny]
844
dignitas, dignitatis (łac. ) – godność; tu B. lp: dignitatem. [przypis redakcyjny]
845
bajdak (ukr.) – duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa. [przypis redakcyjny]
846
poroh (ukr.: próg) – naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę; kraina poniżej porohów Dniepru nazywała się Niżem albo Zaporożem i była zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich. [przypis redakcyjny]
847
Nienasytec – piąty z dziewięciu porohów Dniepru, blisko prawego brzegu znajdował się na nim 7-metrowy wodospad. [przypis redakcyjny]
848
czajka – wiosłowo-żaglowa, pełnomorska łódź kozacka. [przypis redakcyjny]
849
rudel (daw.) – ster a. wiosło sterowe. [przypis redakcyjny]
850
samopał – prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w. [przypis redakcyjny]
851
czajka – wiosłowo-żaglowa, pełnomorska łódź kozacka. [przypis redakcyjny]
852
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
853
czerń – biedota kozacka. [przypis redakcyjny]
854
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
855
alteracja (z łac.) – rozterka, niepewność. [przypis redakcyjny]
856
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
857
frant – ktoś wesoły i sympatyczny, ale jednocześnie bystry i przebiegły. [przypis edytorski]
858
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
859
wyszle (daw. dial.) – dziś: wyśle. [przypis redakcyjny]
860
czajka – wiosłowo-żaglowa, pełnomorska łódź kozacka. [przypis redakcyjny]
861
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.. [przypis redakcyjny]
862
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
863
czajka – wiosłowo-żaglowa, pełnomorska łódź kozacka. [przypis redakcyjny]
864
poroh (ukr.: próg) – naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę; kraina poniżej porohów Dniepru nazywała się Niżem albo Zaporożem i była zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich. [przypis redakcyjny]
865
Nienasytec – piąty z dziewięciu porohów Dniepru, blisko prawego brzegu znajdował się na nim 7-metrowy wodospad. [przypis redakcyjny]
866
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
867
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska. [przypis redakcyjny]
868
kołbań (daw. ukr.) – jama, głębina, bystrze. [przypis redakcyjny]
869
Niż a. Zaporoże – kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich. [przypis redakcyjny]
870
Kuczkasy (ukr. Kiczkas a. Kuczuk-As) – miejsce o dużym znaczeniu strategicznym, położone na lewym brzegu Dniepru poniżej porohów, naprzeciw wyspy Chortycy, kiedyś osada kozacka, dziś w granicach miasta Zaporoża. [przypis redakcyjny]
871
mogiła – tu: kopiec, kurhan. [przypis redakcyjny]
872
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
873
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
874
czertomelicki labirynt – u ujścia rzeki Czertomelik na Dnieprze istniała duża ilość wysp, zapewniających Kozakom kryjówki; nazwę Czertomelik nosiła też jedna z tych wysp. [przypis redakcyjny]
875
Chortyca – największa wyspa na Dnieprze, na wysokości dzisiejszego miasta Zaporoża, w XVII w. na Chortycy znajdował się ośrodek Kozaków rejestrowych. [przypis redakcyjny]
876
inkursja (z łac.) – najazd. [przypis redakcyjny]
877
semen (daw.) – Kozak na czyjejś służbie, zbrojny służący. [przypis redakcyjny]
878
pośpili się – dziś popr.: pospali się, zasnęli. [przypis redakcyjny]
879
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska. [przypis redakcyjny]
880
Niżowi – Kozacy z Niżu; Niż a. Zaporoże – kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich. [przypis redakcyjny]
881
czajka – wiosłowo-żaglowa, pełnomorska łódź kozacka. [przypis redakcyjny]
882
wraży – niesprzyjający, wrogi. [przypis edytorski]
883
samopał – prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w.; zapytać z samopału (żart.) – strzelać. [przypis redakcyjny]
884
J. O. – skrót od: jaśnie oświeconego. [przypis redakcyjny]
885
ataman koszowy – ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny. [przypis redakcyjny]
886
posły – dziś popr. forma M. lm: posłowie. [przypis redakcyjny]
887
Na pohybel że wam, czortowy syny! Szczob was Sierpiahowa smert! Jasno wielmożny syny! (ukr.) – Na zgubę wam, czortowe syny! Żeby was Sierpiagowa śmierć! Jaśnie wielmożne syny!; Sierpiaga a. Pidkowa, Iwan (zm. 1578) – watażka kozacki, ogłosił się hospodarem wołoskim, za co Stefan Batory skazał go na ścięcie. [przypis redakcyjny]
888
Lach (daw. ukr.) – Polak; tu D. lm: Lachiw: Polaków. [przypis redakcyjny]
889
budu (ukr.) – będę. [przypis redakcyjny]
890
Zawedem posła, ałe za borodu (ukr.) – zaprowadzimy posła, ale za brodę. [przypis redakcyjny]
891
samopał – prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w. [przypis redakcyjny]
892
Koli! Koli! (ukr. koły!) – bij, zabij! [przypis redakcyjny]
893
pocztowy – członek pocztu, sługa. [przypis redakcyjny]
894
czajka – wiosłowo-żaglowa, pełnomorska łódź kozacka. [przypis redakcyjny]
895
ałłachować – wydawać dzikie okrzyki bojowe, wzywać Allaha. [przypis redakcyjny]
896
piszczel a. kij – prymitywna ręczna broń palna, używana od XIV w. [przypis redakcyjny]
897
bat’ku (ukr.) – ojcze. [przypis redakcyjny]
898
czajka – wiosłowo-żaglowa, pełnomorska łódź kozacka. [przypis redakcyjny]
899
spisa – rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach. [przypis redakcyjny]
900
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak. [przypis redakcyjny]
901
handżar a. kindżał – nóż, sztylet, używany często do dobijania rannego przeciwnika. [przypis edytorski]
902
ordyniec – członek ordy tatarskiej. [przypis redakcyjny]
903
Proszczaj, bat’ku (ukr.) – żegnaj, ojcze. [przypis redakcyjny]
904
kantarzej – urzędnik wojskowy na Zaporożu, czuwający nad miarami i wagami w kramach na Kramnym Bazarze w Siczy. [przypis autorski]
905
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
906
palanka – wódka, gorzałka. [przypis redakcyjny]
907
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
908
kurzeń a. kureń – oddział kozacki. [przypis redakcyjny]
909
ataman koszowy – ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny. [przypis redakcyjny]
910
Bazawłuk – wyspa na Dnieprze u ujścia rzek Bazawłuk i Czortomłyk (Czertomelik), siedziba Kozaków, w XX w. zatopiona podczas tworzenia Zalewu Kachowskiego. [przypis redakcyjny]
911
Sochroni Bih (ukr.) – uchowaj Boże. [przypis redakcyjny]
912
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
913
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: młody żołnierz w wojsku kozackim. [przypis edytorski]
914
serdyty (ukr.) – twardy, gniewny, zacięty. [przypis redakcyjny]
915
dziegieć – lepka, gorzka substancja pochodzenia roślinnego, używana jako smar, klej, impregnat, lek przeciw chorobom skóry i in. [przypis redakcyjny]
916
kosz – obóz warowny. [przypis redakcyjny]
917
Chortyca – największa wyspa na Dnieprze, na wysokości dzisiejszego miasta Zaporoża, w XVII w. na Chortycy znajdował się ośrodek Kozaków rejestrowych. [przypis redakcyjny]
918
oczeret (ukr.) – trzcina. [przypis redakcyjny]
919
Wołoch – człowiek pochodzący z Wołoszczyzny; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
920
ośm (starop.) – osiem. [przypis redakcyjny]
921
Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
922
lama – tkanina jedwabna, przetykana złotymi nićmi. [przypis redakcyjny]
923
altembas – kosztowna tkanina z wypukłymi wzorami, przetykana złotymi nićmi, rodzaj brokatu aksamitnego. [przypis redakcyjny]
924
złotogłów – tkanina ze złotych nici. [przypis redakcyjny]
925
cyc (z hol. sits) – tani materiał bawełniany, perkal. [przypis redakcyjny]
926
krzyże zdarte z cerkwi – Zaporożcy w czasie swych napadów nie oszczędzali nikogo i niczego. Do czasów Chmielnickiego nie było wcale cerkwi w Siczy. Pierwszą właśnie Chmielnicki wystawił; nie pytano tam również nikogo o wyznanie, i to, co opowiadają o religijnym nastroju Niżowców, jest bajką. [przypis autorski]
927
spisa – rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach. [przypis redakcyjny]
928
miriady – liczba używana w Grecji. Jej wartość to 10 000; pot. uzywa się tej nazwy w znaczeniu:wiele, nieskończenie dużo. [przypis edytorski]
929
Czertomelik – wyspa na Dnieprze u ujścia rzeki o tej samej nazwie, jedna z lokalizacji Siczy. [przypis redakcyjny]
930
ataman koszowy – ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny; kosz – obóz kozacki. [przypis redakcyjny]
931
deputacja – przedstawicielstwo, poselstwo. [przypis redakcyjny]
932
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
933
kurzeń a. kureń – oddział kozacki. [przypis redakcyjny]
934
esauł – oficer kozacki. [przypis redakcyjny]
935
kantarzej – urzędnik wojskowy na Zaporożu, czuwający nad miarami i wagami w kramach na Kramnym Bazarze w Siczy. [przypis redakcyjny]
936
Trastia joho maty mordowała (ukr.) – przekleństwo: żeby cholera jego mać wzięła. [przypis redakcyjny]
937
Kołyb ja kotoroho w łob – gdybym tak którego w łeb [uderzył]. [przypis redakcyjny]
938
murza [wym. mur-za] a. mirza [wym. mir-za] – książę tatarski. [przypis redakcyjny]
939
Niżowcy – wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża. [przypis redakcyjny]
940
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
941
buława – broń charakterystyczna dla wojsk Wschodu o kulistej głowicy; W Polsce broń ta była jedynie symbolem władzy, nie używano jej w celach militarnych. [przypis edytorski]
942
Dzikie Pola – stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim. [przypis redakcyjny]
943
pohaniec (starop. z ukr.) – pogard.: innowierca, poganin a. muzułmanin. [przypis redakcyjny]
944
Chmielnicki począł mówić – sposób obradowania na Siczy opisany jest w diariuszu Eryka Lassoty, posła cesarskiego na Zaporoże w r. 1594. [przypis autorski]
945
dyszkrecji – popr.: dyskrecji. [przypis redakcyjny]
946
carza krymskiego – tj. chana, tatarskiego władcy Krymu. [przypis redakcyjny]
947
Władysław IV Waza (1595–1648) – król Polski w latach 1632–1648. [przypis redakcyjny]
948
wyleli – dziś popr. forma 3 os. lm cz.przesz.: wylali. [przypis redakcyjny]
949
niedrug (z ukr. nedruh) – wróg, nieprzyjaciel. [przypis redakcyjny]
950
ataman koszowy – ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny; kosz – obóz kozacki. [przypis redakcyjny]
951
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
952
Chorol – miasto na Połtawszczyźnie, na lewym brzegu środkowego Dniepru. [przypis redakcyjny]
953
Przyłuka (dziś ukr.: Pryłuki) – miasto w płn.-wsch. części Ukrainy, ok. 80 km na płn. od Łubniów. [przypis redakcyjny]
954
Hadziacz – miasto w płn.-wsch. części Ukrainy, ok. 80 km na płn. wschód od Łubniów. [przypis redakcyjny]
955
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
956
Czerkasy – miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa. [przypis redakcyjny]
957
deputacja – przedstawiciele społeczności kozackiej. [przypis redakcyjny]
958
samopał – prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w. [przypis redakcyjny]
959
piszczel a. kij – prymitywna ręczna broń palna, używana od XIV w. [przypis redakcyjny]
960
Na pohybel (ukr.) – na zgubę, na śmierć. [przypis redakcyjny]
961
Ne bude sobaka miasa isty (ukr.) – nie dla psa kiełbasa. [przypis redakcyjny]
962
pysara (ukr.) – pisarza. [przypis redakcyjny]
963
ni pisaty, ni czytaty ne umiju (ukr.) – ani pisać, ani czytać nie umiem. [przypis redakcyjny]
964
Wołosz a. Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
965
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: Kozak. [przypis redakcyjny]
966
synowiec (starop.) – bratanek. [przypis redakcyjny]
967
kantarzej – urzędnik wojskowy na Zaporożu, czuwający nad miarami i wagami w kramach na Kramnym Bazarze w Siczy. [przypis redakcyjny]
968
mirgorodzkiego – miasto Myrhorod leży na Połtawszczyźnie, we wsch. części Ukrainy, ok. 50 km na wschód od Łubniów. [przypis redakcyjny]
969
kurzeń a. kureń – oddział kozacki. [przypis redakcyjny]
970
osełedec (ukr. śledź) – warkocz, który w walce chronił kark Kozaka. [przypis redakcyjny]
971
Ja toho Lacha znaju – on buw u Krymu (ukr.) – znam tego Polaka, on był na Krymie. [przypis redakcyjny]
972
Chortyca – największa wyspa na Dnieprze, na wysokości dzisiejszego miasta Zaporoża, w XVII w. na Chortycy znajdował się ośrodek Kozaków rejestrowych. [przypis redakcyjny]
973
obserwowany (z łac.) – tu: zachowywany, szanowany. [przypis redakcyjny]
974
J. O. – skrót od: jaśnie oświecony. [przypis redakcyjny]
975
paroksyzm – nasilenie się negatywnych uczuć w stosunku do kogoś lub czegoś. [przypis edytorski]
976
z pogany – dziś popr. forma N. lm: z poganami. [przypis redakcyjny]
977
Pawluk, Paweł własc. Michnowicz, Pawło (zm. 1638) – przywódca antypolskiego i antyszlacheckiego powstania kozackiego (1637), pokonany przez polskie wojska pod wodzą hetmana Mikołaja Potockiego i ścięty; akt kapitulacji podpisał Bohdan Chmielnicki jako pisarz wojska zaporoskiego. [przypis redakcyjny]
978
Nalewajko, Semen (zm. w 1597) – ataman kozacki (znany również pod imieniem Seweryn), przywódca powstania przeciwko Rzeczypospolitej 1595–1596, pokonany przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego i ścięty. [przypis redakcyjny]
979
patientia (łac.) – cierpliwość. [przypis redakcyjny]
980
lacki (daw. z ukr.) – polski. [przypis redakcyjny]
981
szczob z nym poihraty (ukr.) – żeby się z nim zabawić. [przypis redakcyjny]
982
ataman koszowy – ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny; kosz – obóz kozacki. [przypis redakcyjny]
983
Jarema (ukr.) – Jeremi. [przypis redakcyjny]
984
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: Kozak. [przypis redakcyjny]
985
Swynojady (z ukr.) – świniożercy; Tuhaj-Bej jako dobry muzułmanin nie jadł mięsa świń, które uważał za nieczyste, i gardził tymi, którzy je jedzą. [przypis redakcyjny]
986
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
987
Bazawłuk – wyspa na Dnieprze u ujścia rzek Bazawłyk i Czertomłyk (Czortomelik), siedziba Kozaków, w XX w. zatopiona podczas tworzenia Zalewu Kachowskiego. [przypis redakcyjny]
988
Tomakówka – wyspa na Dnieprze, ok. 60 km na południe od Chortycy, w XVII w. ośrodek kozacki, dziś w granicach miasta Marhanec. [przypis redakcyjny]
989
murza – tytuł przysługujący książetom tatarskim i perskim. [przypis edytorski]
990
każe, rozserdywsia (ukr.) – mówi, że się rozgniewał. [przypis redakcyjny]
991
Rozserdywsia duże (ukr.) – rozgniewał się bardzo. [przypis redakcyjny]
992
Ne serdysia, druże (ukr.) – nie gniewaj się, przyjacielu. [przypis redakcyjny]
993
lira – instrument strunowy; na Ukrainie szczególnie popularna była lira korbowa. [przypis redakcyjny]
994
teorban – lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury. [przypis redakcyjny]
995
pyśmo (ukr.) – list. [przypis redakcyjny]
996
czehryńcy – z Czehryna; Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
997
hetman wielki – Mikołaj Potocki, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651), kasztelan krakowski, hetman wielki koronny w latach 1646–1651). [przypis redakcyjny]
998
Potocki, Stefan (ok. 1624-1648) – starosta niżyński, zmarł w niewoli po bitwie pod Żółtymi Wodami. [przypis redakcyjny]
999
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
1000
ataman koszowy – ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny; kosz – obóz kozacki. [przypis redakcyjny]
1001
ataman koszowy – ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny; kosz – obóz kozacki. [przypis redakcyjny]
1002
Bazawłuk – wyspa na Dnieprze u ujścia rzek Bazawłuk i Czortomłyk (Czertomelik), siedziba Kozaków, w XX w. zatopiona podczas tworzenia Zalewu Kachowskiego. [przypis redakcyjny]
1003
Bismillach własc. bismillah (ar.) – w imię Boga. [przypis redakcyjny]
1004
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
1005
fructum (łac.) – owoc. [przypis redakcyjny]
1006
hetman wielki – Mikołaj Potocki, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651), kasztelan krakowski, hetman wielki koronny w latach 1646–1651). [przypis redakcyjny]
1007
obaj hetmani – hetman wielki koronny, Mikołaj Potocki, i hetman polny koronny, Marcin Kalinowski. [przypis redakcyjny]
1008
Zasławscy, Koniecpolscy – rody magnackie, utrzymujące własne armie. [przypis redakcyjny]
1009
któren – dziś popr.: który. [przypis redakcyjny]
1010
z pogany – dziś popr. forma N. lm: z poganami. [przypis redakcyjny]
1011
krew własną poganom w jasyr oddasz – członków własnego narodu oddasz w niewolę turecką. [przypis redakcyjny]
1012
futor a. chutor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek. [przypis redakcyjny]
1013
sekundować – tu: towarzyszyć, pomagać. [przypis redakcyjny]
1014
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
1015
stawszczyzny, pojemszczyzny, suchomielszczyzny, oczkowe i rogowe – nazwy poszczególnych danin, podatków. [przypis redakcyjny]
1016
Nalewajko, Semen (zm. w 1597) – ataman kozacki (znany również pod imieniem Seweryn), przywódca powstania przeciwko Rzeczypospolitej 1595–1596, pokonany przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego i ścięty. [przypis redakcyjny]
1017
Pawluk, Paweł własc. Michnowicz, Pawło (zm. 1638) – przywódca antypolskiego i antyszlacheckiego powstania kozackiego (1637), pokonany przez polskie wojska pod wodzą hetmana Mikołaja Potockiego i ścięty; akt kapitulacji podpisał Bohdan Chmielnicki jako pisarz wojska zaporoskiego. [przypis redakcyjny]
1018
Żółkiewski, Stanisław herbu Lubicz (1547–1620) – polski magnat, hetman, kanclerz wielki koronny, wojewoda kijowski, kasztelan lwowski, sekretarz królewski, wódz wojsk polskich w wielu kampaniach przeciwko Rosji, Szwecji, Turkom i Tatarom, zginął w czasie bitwy pod Cecorą. [przypis redakcyjny]
1019
Koniecpolski, Stanisław (1591–1646) – hetman wielki koronny w latach 1632–1646, kasztelan krakowski, uznawany za jednego z najwybitniejszych polskich wodzów. [przypis redakcyjny]
1020
ataman koszowy – ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny; kosz – obóz kozacki. [przypis redakcyjny]
1021
ściągasz (daw.) – wyciągasz, podnosisz. [przypis redakcyjny]
1022
od Turek – dziś popr.: od Turków. [przypis redakcyjny]
1023
parrycyda (łac. parricida) – ojcobójca; wróg ojczyzny, zdrajca. [przypis redakcyjny]
1024
zali (starop.) – czy. [przypis redakcyjny]
1025
Łoboda, Hryhorij (zm. w 1596) – ataman kozacki, drugi przywódca powstania Nalewajki 1595–1596. [przypis redakcyjny]
1026
jasyr (z tur.) – niewola turecka lub tatarska. [przypis redakcyjny]
1027
membra putrida (łac.) – chore, ropiejące kończyny. [przypis redakcyjny]
1028
Chciano membra putrida leczyć, nie wycinać (… ) – słowa historyczne Żółkiewskiego. [przypis autorski]
1029
klemencja (z łac.) – łagodność, pobłażanie. [przypis redakcyjny]
1030
murza [wym. mur-za] a. mirza [wym. mir-za] – książę tatarski. [przypis redakcyjny]
1031
samopał – prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w. [przypis redakcyjny]
1032
aza (starop.) – czy. [przypis redakcyjny]
1033
ataman koszowy – ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny; kosz – obóz kozacki. [przypis redakcyjny]
1034
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
1035
lubo (starop.) – chociaż. [przypis redakcyjny]
1036
oczeret (ukr.) – trzcina; szuwary. [przypis redakcyjny]
1037
Czertomelik – rzeka na pd. Ukrainie, prawy dopływ dolnego Dniepru, na którym w tym miejscu istniała duża ilość wysp, zapewniających Kozakom kryjówki; tę nazwę nosiła też jedna z tych wysp, główna kwatera Kozaków. [przypis redakcyjny]
1038
Bazawłuk – rzeka w płd. części Ukrainy, prawy dopływ Dniepru. [przypis redakcyjny]
1039
ordyniec – członek ordy tatarskiej. [przypis redakcyjny]
1040
czambuł – oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych. [przypis redakcyjny]
1041
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: Kozak. [przypis redakcyjny]
1042
samopał – długa broń palna, używana w XVI-XVII w. przez Kozaków na Ukrainie, w Rosji i na Białorusi. [przypis edytorski]
1043
hałłachować – wydawać dzikie okrzyki bojowe, wzywać Allaha. [przypis redakcyjny]
1044
buńczuk – symbol władzy wojskowej, drzewce, ozdobione końskim włosiem. [przypis redakcyjny]
1045
piechota zaporoska – wbrew ogólnemu mniemaniu dzisiejszemu Beauplan twierdzi, iż piechota zaporoska niezmiernie przewyższała jazdę. Wedle Beauplana 200 Polaków rozbijało z łatwością 2000 jazdy zaporoskiej, ale natomiast 100 pieszych Kozaków mogło długo bronić się z zakopu tysiącowi Polaków [Beauplan, Guillaume le Vasseur de (1600–1675) – francuski inżynier wojskowy i kartograf, twórca szczegółowych map ziem polskich, autor Opisu Ukrainy]. [przypis autorski]
1046
puszkar (daw. ukr.) – puszkarz, rzemieślnik wyrabiający armaty lub artylerzysta, żołnierz obsługujący armatę. [przypis redakcyjny]
1047
czaban – pasterz stepowy. [przypis redakcyjny]
1048
spisa – rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach. [przypis redakcyjny]
1049
Dzikie Pola – stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim. [przypis redakcyjny]
1050
dowbysz (daw. ukr.) – dobosz. [przypis redakcyjny]
1051
teorbanista – muzyk, grający na teorbanie; teorban – lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury. [przypis redakcyjny]
1052
litaury (ukr. litawry) – kotły, wielkie bębny. [przypis redakcyjny]
1053
Hej wy stepy… more szyrokije (ukr.) – Hej wy, stepy ukochane, Pięknym kwiatem malowane, Szerokie jak morze. [przypis redakcyjny]
1054
kulbaka – wysokie siodło. [przypis redakcyjny]
1055
mogiła – tu: kopiec, wzgórze. [przypis redakcyjny]
1056
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
1057
Potocki, Stefan (ok. 1624-1648) – syn hetmana wielkiego Mikołaja Potockiego, starosta niżyński, zmarł w niewoli po bitwie pod Żółtymi Wodami. [przypis redakcyjny]
1058
Źródła rusińskie, np. Samoił Weliczko [Samoił Wełyczko (1670–ok.1728) – ukr. kronikarz, autor Kroniki zdarzeń w Południowo-wschodniej Rosji w XVII w., napisanej m.in. na podstawie pamiętników polskich, przedstawiających walki z Kozakami w 1638 r.; Red. W.L.], podają liczbę wojsk koronnych na 22 000. Cyfra to oczywiście fałszywa. [przypis autorski]
1059
bajdak (ukr.) – duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa. [przypis redakcyjny]
1060
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
1061
semen (daw.) – Kozak na czyjejś służbie, żołnierz. [przypis redakcyjny]
1062
regestrowi perejasławscy – oddział kozacki na służbie Rzeczypospolitej, stacjonujący w Perejasławiu; Perejasław – miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim. [przypis redakcyjny]
1063
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska. [przypis redakcyjny]
1064
wilcy – dziś popr. forma M. lm: wilki. [przypis redakcyjny]
1065
Chortyca – największa wyspa na Dnieprze, na wysokości dzisiejszego miasta Zaporoża, w XVII w. na Chortycy znajdował się ośrodek Kozaków rejestrowych. [przypis redakcyjny]
1066
kantarzej – urzędnik wojskowy na Zaporożu, czuwający nad miarami i wagami w kramach na Kramnym Bazarze w Siczy. [przypis redakcyjny]
1067
telega – duży wóz. [przypis redakcyjny]
1068
z woza – dziś popr. forma D. lp: z wozu. [przypis redakcyjny]
1069
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
1070
glewia – średniowieczna broń drzewcowa, szeroki nóż osadzony na długim drzewcu. [przypis redakcyjny]
1071
detyna (ukr.) – dziecko. [przypis redakcyjny]
1072
esauł – oficer kozacki. [przypis redakcyjny]
1073
szczo z toboju (ukr.) – co z tobą, co ci jest. [przypis redakcyjny]
1074
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska. [przypis redakcyjny]
1075
Ne znaju. Bytwa, każe, bude, ałe ne znaju (ukr.) – Nie wiem. Bitwa, zdaje się, będzie, ale nie wiem. [przypis redakcyjny]
1076
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska. [przypis redakcyjny]
1077
bajdak (ukr.) – duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa. [przypis redakcyjny]
1078
Potocki, Mikołaj, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651) – hetman wielki koronny w latach 1646–1651), kasztelan krakowski. [przypis redakcyjny]
1079
semen (daw.) – Kozak na czyjejś służbie, żołnierz. [przypis redakcyjny]
1080
klient (daw., z łac.) – szlachcic, służący magnatowi i popierający go na sejmikach. [przypis redakcyjny]
1081
Bił nam czołom i prosył, szczob jeho podaryty, a my pomniawszy jeho usługi, dajem (z ukr.) – bił nam czołem i prosił, żeby go obradować, a my, wspomniawszy jego usługi, dajemy. [przypis redakcyjny]
1082
Rzplitej – Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie. [przypis redakcyjny]
1083
chudopachołek (daw.) – ubogi szlachcic bez ziemi, służący innym. [przypis redakcyjny]
1084
senatory – dziś popr. forma N. lm: senatorami. [przypis redakcyjny]
1085
zasiędą – dziś popr. forma 3 os. lm cz.przysz.: zasiądą. [przypis redakcyjny]
1086
Potocki, Stefan (ok. 1624-1648) – syn hetmana wielkiego Mikołaja Potockiego, starosta niżyński, zmarł w niewoli po bitwie pod Żółtymi Wodami. [przypis redakcyjny]
1087
dragonia – wojsko, walczące pieszo, a poruszające się konno. [przypis redakcyjny]
1088
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska. [przypis redakcyjny]
1089
oczeret (ukr.) – trzcina; szuwary. [przypis redakcyjny]
1090
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska. [przypis redakcyjny]
1091
watażka – przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników. [przypis redakcyjny]
1092
poroh (ukr.: próg) – naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę; kraina poniżej porohów Dniepru nazywała się Niżem albo Zaporożem i była zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich. [przypis redakcyjny]
1093
Nalewajko, Semen (zm. w 1597) – ataman kozacki (znany również pod imieniem Seweryn), przywódca powstania przeciwko Rzeczypospolitej 1595–1596, pokonany przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego i ścięty. [przypis redakcyjny]
1094
bitwa pod Sołonicą (1596) – bitwa, w której hetman Żółkiewski pokonał kozackich powstańców Semena Nalewajki, a jego samego wziął do niewoli; zwana też bitwą pod Łubniami a. bitwą pod Ostrym Kamieniem. [przypis redakcyjny]
1095
ergo (łac.) – więc. [przypis redakcyjny]
1096
buława (z tur.) – symbol władzy wojskowej; dosł. rodzaj broni, mała maczuga, często ozdobna. [przypis redakcyjny]
1097
oczeret (ukr.) – trzcina; szuwary. [przypis redakcyjny]
1098
buńczuk – symbol władzy wojskowej, drzewce, ozdobione końskim włosiem. [przypis redakcyjny]
1099
pięście – dziś popr. forma B. lm: pięści. [przypis redakcyjny]
1100
homo novus (łac.) – człowiek nowy. [przypis redakcyjny]
1101
bajdak (ukr.) – duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa. [przypis redakcyjny]
1102
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska. [przypis redakcyjny]
1103
wysiędziemy – dziś popr. forma 2 os. lm cz.przysz.: wysiądziemy. [przypis redakcyjny]
1104
Gut, sehr gut (niem.) – dobrze, bardzo dobrze. [przypis redakcyjny]
1105
ogniów – dziś popr. forma D. lm: ogni. [przypis redakcyjny]
1106
oczeret (ukr.) – trzcina; szuwary. [przypis redakcyjny]
1107
buńczuk – symbol władzy wojskowej, drzewce, ozdobione końskim włosiem. [przypis redakcyjny]
1108
bajdak (ukr.) – duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa. [przypis redakcyjny]
1109
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska. [przypis redakcyjny]
1110
bajdak (ukr.) – duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa. [przypis redakcyjny]
1111
Na pohybel Lachom (daw. ukr.) – śmierć Polakom. [przypis redakcyjny]
1112
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak. [przypis redakcyjny]
1113
oczeret (ukr.) – trzcina; szuwary. [przypis redakcyjny]
1114
bajdak (ukr.) – duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa. [przypis redakcyjny]
1115
knecht – niemiecki żołnierz piechoty. [przypis redakcyjny]
1116
kolet (z fr. collet: kołnierz) – strój wojskowy ze skóry łosia lub wołu. [przypis redakcyjny]
1117
Herr Hauptmann (niem.) – panie hetmanie. [przypis redakcyjny]
1118
bajdak (ukr.) – duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa. [przypis redakcyjny]
1119
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak. [przypis redakcyjny]
1120
spisa – rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach. [przypis redakcyjny]
1121
piszczel a. kij – prymitywna ręczna broń palna, używana od XIV w. [przypis redakcyjny]
1122
Feuer (niem.) – ognia. [przypis redakcyjny]
1123
samopał – prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w. [przypis redakcyjny]
1124
rekognoskować (z łac. recognosco) – rozpoznać, zbadać, przeglądać. [przypis redakcyjny]
1125
murza [wym. mur-za] a. mirza [wym. mir-za] – książę tatarski. [przypis redakcyjny]
1126
Galata – dziś dzielnica Stambułu, położona po europejskiej stronie cieśniny Bosfor, dawniej osobne miasto tureckie. [przypis redakcyjny]
1127
Żółte Wody – uroczysko i futor kozacki nad rzeką Żółtą w płd. części Ukrainy; dziś miasto z kopalniami rud żelaza i uranu, położone ok. 100 km na zachód od Dniepropietrowska. [przypis redakcyjny]
1128
semen (daw.) – Kozak na czyjejś służbie, żołnierz. [przypis redakcyjny]
1129
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska. [przypis redakcyjny]
1130
Potocki, Stefan (ok. 1624-1648) – syn hetmana wielkiego Mikołaja Potockiego, starosta niżyński, zmarł w niewoli po bitwie pod Żółtymi Wodami. [przypis redakcyjny]
1131
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
1132
z hetmany – dziś popr. forma N. lm: z hetmanami. [przypis redakcyjny]
1133
zbawić (starop.) – pozbawić. [przypis redakcyjny]
1134
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
1135
czambuł – oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych lub zagarnięcia łupów i jasyru. [przypis redakcyjny]
1136
Chodkiewicz, Jan Karo herbu Gryf z Mieczeml (1560–1621) – hetman wielki litewski, starosta generalny żmudzki, wybitny dowódca, brał udział w tłumieniu powstania Nalewajki, w wojnie inflanckiej, wojnie polsko-rosyjskiej, zmarł w obozie po bitwie pod Chocimiem. [przypis redakcyjny]
1137
bitwa pod Kircholmem (1605) – zwycięstwo wojsk polskich nad szwedzkimi w czasie wojny polsko-szwedzkiej (1600–1611); Kircholm – dziś miejscowość Salaspils na Łotwie, 25 km na płd. wschód od Rygi. [przypis redakcyjny]
1138
ośmnaście (starop.) – osiemnaście. [przypis redakcyjny]
1139
bitwa pod Kłuszynem (1610) – zwycięstwo wojsk polskich nad rosyjsko-szwedzkimi w wojnie polsko-rosyjskiej 1609–1618. [przypis redakcyjny]
1140
mnogimi umu swojego oczyma (z ukr.) – licznymi oczami swego rozumu. [przypis redakcyjny]
1141
mnogimi umu swojego oczyma, jako łowiec chytry, na wszystkie strony poglądając i straże na milę i dalej od obozu mając – Samoił Weliczko, 62 [Samoił Wełyczko (1670–ok.1728) – ukr. kronikarz, autor Kroniki zdarzeń w Południowo-wschodniej Rosji w XVII w., napisanej m.in. na podstawie pamiętników polskich, przedstawiających walki z Kozakami w 1638 r.; Red. W.L.]. [przypis autorski]
1142
Żółta Woda – dziś: Żołta, rzeka na płd. Ukrainie. [przypis redakcyjny]
1143
dostać – tu: dorównać. [przypis redakcyjny]
1144
Zaporożu – tu: Kozakom zaporoskim. [przypis redakcyjny]
1145
ordyniec – członek ordy tatarskiej. [przypis redakcyjny]
1146
buńczuk – symbol władzy wojskowej, drzewce, ozdobione końskim włosiem. [przypis redakcyjny]
1147
Czerkasy – miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa. [przypis redakcyjny]
1148
chorągiew wołoska – oddział lekkiej jazdy w wojsku polskim, sprawdzającej się dobrze w pościgach i zwiadach; w chorągwiach tych służyli często żołnierze z Wołoszczyzny, ale także Polacy i Ukraińcy; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
1149
kitajka (starop.) – chustka, wstążka jedwabna. [przypis redakcyjny]
1150
detyna (ukr.) – dziecko, dziecina. [przypis redakcyjny]
1151
hałłakowanie – dzikie okrzyki bojowe, wzywanie Allaha. [przypis redakcyjny]
1152
siczowy – kozacki; Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
1153
Czorty, ne Lachy (ukr.) – diabły, nie Polacy. [przypis redakcyjny]
1154
semen (daw.) – Kozak na czyjejś służbie, żołnierz. [przypis redakcyjny]
1155
Niżowcy – wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża. [przypis redakcyjny]
1156
ordynek (z niem. Ordnung) – porządek, szyk. [przypis redakcyjny]
1157
chorągiew wołoska – oddział lekkiej jazdy w wojsku polskim, sprawdzającej się dobrze w pościgach i zwiadach; w chorągwiach tych służyli często żołnierze z Wołoszczyzny, ale także Polacy i Ukraińcy; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
1158
samopał – prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w. [przypis redakcyjny]
1159
odyniec – dzik samotnik. [przypis redakcyjny]
1160
dragonia – wojsko, walczące pieszo, a poruszające się konno. [przypis redakcyjny]
1161
telega – duży wóz. [przypis redakcyjny]
1162
wojłokowy (z tur.) – filcowy, wykonany ze zbitej wełny. [przypis redakcyjny]
1163
Wiśniowiecki, Jeremi Micha herbu Korybutł (1612–1651) – książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673). [przypis redakcyjny]
1164
primus inter pares (łac.) – pierwszy między równymi. [przypis redakcyjny]
1165
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
1166
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
1167
mnogimi oczyma swego umu (z ukr.) – licznymi oczami swego rozumu. [przypis redakcyjny]
1168
przeciągnienie – dziś: przeciągnięcie. [przypis redakcyjny]
1169
litaury (ukr. litawry) – kotły, wielkie bębny. [przypis redakcyjny]
1170
samopał – prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w. [przypis redakcyjny]
1171
któren – dziś popr.: który. [przypis redakcyjny]
1172
watażka – przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników. [przypis redakcyjny]
1173
murza [wym. mur-za] a. mirza [wym. mir-za] – książę tatarski. [przypis redakcyjny]
1174
telega – duży wóz. [przypis redakcyjny]
1175
z hetmany – dziś popr. forma N. lm: z hetmanami. [przypis redakcyjny]
1176
nie sumuj (z ukr.) – nie smuć się. [przypis redakcyjny]
1177
tużył (z ukr.) – tęsknił. [przypis redakcyjny]
1178
hetman wielki – Mikołaj Potocki, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651), kasztelan krakowski, hetman wielki koronny w latach 1646–1651). [przypis redakcyjny]
1179
pan krakowski – hetman Mikołaj Potocki (ok. 1593–1651) piastował także godność kasztelana krakowskiego. [przypis redakcyjny]
1180
Dzikie Pola – stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim. [przypis redakcyjny]
1181
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
1182
Czerkasy – miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa. [przypis redakcyjny]
1183
Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) – jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie. [przypis redakcyjny]
1184
Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) – miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie. [przypis redakcyjny]
1185
Bohusław a. Bogusław – miasto na środkowej Ukrainie, położone ok. 100 km na południe od Kijowa, nad rzeką Roś. [przypis redakcyjny]
1186
komunik (daw.) – jeździec, kawalerzysta. [przypis redakcyjny]
1187
mirhorodzkiego – stacjonującego zwykle w Myrhorodzie, na Połtawszczyźnie, we wsch. części Ukrainy, ok. 50 km na wschód od Łubniów. [przypis redakcyjny]
1188
kurzeń a. kureń – oddział kozacki. [przypis redakcyjny]
1189
Niżowi – Kozacy z Niżu; Niż a. Zaporoże – kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich. [przypis redakcyjny]
1190
Ludy! kto w Boha wiryt, spasajtes! Lachy bijut naszych (ukr.) – Ludzie! kto w Boga wierzy, niech się ratuje! Polacy biją naszych. [przypis redakcyjny]
1191
z hetmany – dziś popr. forma N. lm: z hetmanami. [przypis redakcyjny]
1192
Czerkasy – miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa. [przypis redakcyjny]
1193
mirhorodcy – Kozacy, służący w mirhorodzkim kurzeniu. [przypis redakcyjny]
1194
Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) – miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie. [przypis redakcyjny]
1195
Lachiw (daw. ukr.) – Polaków. [przypis redakcyjny]
1196
pobyty (ukr.) – pobici. [przypis redakcyjny]
1197
łycari (ukr.) – rycerze. [przypis redakcyjny]
1198
gońce – dziś popr. forma M. lm: gońcy. [przypis redakcyjny]
1199
telega – duży wóz. [przypis redakcyjny]
1200
Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) – miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie. [przypis redakcyjny]
1201
Żółte Wody – uroczysko i futor kozacki nad rzeką Żółtą w płd. części Ukrainy; dziś miasto z kopalniami rud żelaza i uranu, położone ok. 100 km na zachód od Dniepropietrowska; bitwa pod Żółtymi Wodami (1648) zakończyła się klęską wojsk polskich. [przypis redakcyjny]
1202
Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) – miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie. [przypis redakcyjny]
1203
zwycięstwy – dziś popr. forma N. lm: zwycięstwami. [przypis redakcyjny]
1204
Prypeć – rzeka płynąca przez płd. Białoruś i płn. Ukrainę, prawy dopływ Dniepru; nad Prypecią leży miasto Czarnobyl. [przypis redakcyjny]
1205
Rzplitej – Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie. [przypis redakcyjny]
1206
Nalewajko, Semen (zm. w 1597) – ataman kozacki (znany również pod imieniem Seweryn), przywódca powstania przeciwko Rzeczypospolitej 1595–1596, pokonany przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego i ścięty. [przypis redakcyjny]
1207
Rzplitej – Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie. [przypis redakcyjny]
1208
Władysław IV Waza (1595–1648) – król Polski w latach 1632–1648, zmarł niespodziewanie w maju 1648 r., w czasie opisywanych wydarzeń. [przypis redakcyjny]
1209
z największym w świecie mocarzem – tj. z sułtanem tureckim. [przypis redakcyjny]
1210
gwoli temu przekonaniu (starop.) – z powodu tego przekonania; dlatego. [przypis redakcyjny]
1211
Chocim (ukr. Chotyn) – miasto i twierdza nad Dniestrem, wówczas na granicy z podporządkowaną Turkom Mołdawią, dziś w płd.-zach. części Ukrainy; bitwa pod Chocimiem (1621) – taktyczne zwycięstwo wojsk polsko-litewsko-kozackich nad armią turecką. [przypis redakcyjny]
1212
Tak było pod Chocimiem, na co własnymi niemal oczyma patrzył – w bitwie pod Chocimiem (1621), zakończonej taktycznym zwycięstwem wojsk polskich, Chmielnicki nie mógł brać udziału, bo lata 1620–1622 spędził w Stambule w niewoli tureckiej, do której dostał się po bitwie pod Cecorą (1620). [przypis redakcyjny]
1213
Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) – miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie. [przypis redakcyjny]
1214
słoboda – nowo powstała osada, której mieszkańcy zostali zwolnieni na kilkadziesiąt lat od opłat i zobowiązań feudalnych. [przypis redakcyjny]
1215
chutor a. futor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek. [przypis redakcyjny]
1216
piernacz – buława pułkownikowska kozacka, która zastępowała między Kozakami list żelazny [czyli dawała okazicielowi prawo swobodnego przejazdu i nietykalność Red. W.L.]. [przypis autorski]
1217
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
1218
z panięty – dziś popr. forma N. lm: z paniętami. [przypis redakcyjny]
1219
Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) – jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie. [przypis redakcyjny]
1220
inwektywa (z łac.) – zniewaga, zarzut. [przypis redakcyjny]
1221
sorok (z ukr.) – czterdzieści, czterdziestka. [przypis redakcyjny]
1222
salwować się (z łac.) – ratować się, uciekać. [przypis redakcyjny]
1223
wiktoria (z łac.) – zwycięstwo. [przypis redakcyjny]
1224
J. W. – skrót od: jaśnie wielmożnego. [przypis redakcyjny]
1225
hetman koronny – Mikołaj Potocki, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651), kasztelan krakowski, hetman wielki koronny w latach 1646–1651). [przypis redakcyjny]
1226
zasiędę – dziś popr.: zasiądę. [przypis redakcyjny]
1227
Tatary – dziś popr. forma M. lm: Tatarzy. [przypis redakcyjny]
1228
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
1229
ordyniec – członek ordy tatarskiej. [przypis redakcyjny]
1230
Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) – miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie. [przypis redakcyjny]
1231
kwap – puch ptasi z pierzyn i poduszek. [przypis redakcyjny]
1232
kosz – obóz kozacki lub tatarski. [przypis redakcyjny]
1233
jasyr – tu: jeńcy, niewolnicy. [przypis redakcyjny]
1234
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
1235
Czerkasy – miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa. [przypis redakcyjny]
1236
Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) – miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie. [przypis redakcyjny]
1237
w łyka – tj. do niewoli; łyka – sznury. [przypis redakcyjny]
1238
chutornicy – mieszkańcy chutorów, tj. pojedynczych gospodarstw, oddalonych od wsi. [przypis redakcyjny]
1239
mołodycia (daw. ukr.) – młoda dziewczyna. [przypis redakcyjny]
1240
riasa (ukr.) – strój duchownego prawosławnego. [przypis redakcyjny]
1241
czaban – pasterz stepowy, koczownik. [przypis redakcyjny]
1242
futor a. chutor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek. [przypis redakcyjny]
1243
Horodyszcze – miasto w środkowej części Ukrainy, ok. 20 km na płd. wschód od Korsunia. [przypis redakcyjny]
1244
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
1245
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak. [przypis redakcyjny]
1246
Suła – rzeka w Rosji i na Ukrainie, lewy dopływ Dniepru; nad Sułą leżą Łubnie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
1247
bajdak (ukr.) – duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa. [przypis redakcyjny]
1248
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
1249
chutor a. futor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek. [przypis redakcyjny]
1250
Kahamlik – rzeka na środkowowschodniej Ukrainie, na lewym brzegu Dniepru. [przypis redakcyjny]
1251
Ne znaju (ukr.) – nie wiem. [przypis redakcyjny]
1252
did (ukr.) – dziad, żebrak. [przypis redakcyjny]
1253
Ja niczoho ne znaju, pane. Kołyb ja szczo, abo szczo, abo bude szczo, to nechaj mini, oto szczo (z ukr.) – ja nic nie wiem, panie. Gdybym ja coś, albo co, albo cokolwiek, to niech mnie, ot co. [przypis redakcyjny]
1254
Buw, pane (ukr.) – byłem, panie. [przypis redakcyjny]
1255
łycari prijszły (z ukr.) – rycerze przyszli. [przypis redakcyjny]
1256
Odin każe (z ukr.) – jeden mówi. [przypis redakcyjny]
1257
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
1258
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska. [przypis redakcyjny]
1259
poroh (ukr.: próg) – naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę; kraina poniżej porohów Dniepru nazywała się Niżem albo Zaporożem i była zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich. [przypis redakcyjny]
1260
Chortyca – największa wyspa na Dnieprze, na wysokości dzisiejszego miasta Zaporoża, w XVII w. na Chortycy znajdował się ośrodek Kozaków rejestrowych. [przypis redakcyjny]
1261
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
1262
mens, mentis (łac.) – rozum, tu B. lp mentem. [przypis redakcyjny]
1263
Pater noster, qui es in coelis! sanctificetur nomen Tuum, adveniat regnum Tuum, fiat voluntas Tua – Ojcze nasz, któryś jest w niebie, święć się imię Twoje, przyjdź królestwo Twoje, bądź wola Twoja. [przypis redakcyjny]
1264
Sicut in coelo, et in terra (łac.) – jak w niebie, tak i na ziemi. [przypis redakcyjny]
1265
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska. [przypis redakcyjny]
1266
kniahini (z ukr.) – żona kniazia. [przypis edytorski]
1267
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
1268
czajka – wiosłowo-żaglowa, pełnomorska łódź kozacka. [przypis redakcyjny]
1269
Krzemieńczug (ukr. Kremenczuk) – miasto i forteca nad brzegiem Dniepru na Połtawszczyźnie. [przypis redakcyjny]
1270
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
1271
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
1272
semen (daw.) – Kozak na czyjejś służbie, żołnierz. [przypis redakcyjny]
1273
Łoboda, Fedir (zm. 1666) – dowódca pułku perejasławskiego w latach 1648–1653, sędzia generalny starszyzny kozackiej, po bitwie pod Konotopem (1659) pojmany przez Rosjan, zmarł w Rosji na zesłaniu. [przypis redakcyjny]
1274
esauł – oficer kozacki. [przypis redakcyjny]
1275
Czerkasy – miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa. [przypis redakcyjny]
1276
autem (łac.) – następnie. [przypis redakcyjny]
1277
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska. [przypis redakcyjny]
1278
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
1279
podwika (starop.) – kobieta. [przypis redakcyjny]
1280
J. O. – skrót od: jaśnie oświeconej. [przypis redakcyjny]
1281
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
1282
sigillum (łac.) – pieczęć. [przypis redakcyjny]
1283
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
1284
eo instante (łac.) – w tej chwili. [przypis redakcyjny]
1285
kunktować (z łac.) – zwlekać, wahać się. [przypis redakcyjny]
1286
sub tutelam (łac.) – pod opieką. [przypis redakcyjny]
1287
praesidium (łac.) – ochrona, straż; tu. B. lp. [przypis redakcyjny]
1288
facecja (z łac.) – żart. [przypis redakcyjny]
1289
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
1290
któren – dziś popr.: który. [przypis redakcyjny]
1291
spisa – rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach. [przypis redakcyjny]
1292
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak. [przypis redakcyjny]
1293
watażka – przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników. [przypis redakcyjny]
1294
pogrześć (daw.) – pogrzebać. [przypis redakcyjny]
1295
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
1296
kondemnatka (z łac. condemnatio) – wyrok skazujący. [przypis redakcyjny]
1297
mankamencik (z łac.) – mały błąd. [przypis redakcyjny]
1298
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
1299
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
1300
Kahamlik – rzeka na środkowowschodniej Ukrainie, na lewym brzegu Dniepru. [przypis redakcyjny]
1301
rankor (starop.) – gniew, uraza. [przypis redakcyjny]
1302
zazula (z ukr.) – kukułeczka. [przypis redakcyjny]
1303
wolentarz – żołnierz, który pełni służbę, ale nie otrzymuje za nią zapłaty. [przypis edytorski]
1304
któren – dziś popr.: który. [przypis redakcyjny]
1305
donia (ukr.) – córeczka. [przypis redakcyjny]
1306
terpy (ukr.) – cierp. [przypis redakcyjny]
1307
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
1308
chan – władca tatarski. [przypis redakcyjny]
1309
vis armata, raptus puellae (łac.) – przemoc, porwanie panny. [przypis redakcyjny]
1310
ja duszu by zhubyw (ukr.) – duszę bym zgubił. [przypis redakcyjny]
1311
mać (starop.) – matka. [przypis redakcyjny]
1312
rab (daw.) – niewolnik. [przypis redakcyjny]
1313
prodały mene jak raba, na złuju dołu i na neszczastje (ukr.) – sprzedali mnie jak niewolnika, na złą dolę i na nieszczęście. [przypis redakcyjny]
1314
znaju (ukr.) – znam. [przypis redakcyjny]
1315
lacki (z ukr.) – polski. [przypis redakcyjny]
1316
zaklataja (ukr.) – zaklęta, zaprzysiężona. [przypis redakcyjny]
1317
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
1318
veto (z łac. veto: nie pozwalam) – sprzeciw. [przypis redakcyjny]
1319
bat’ku (ukr.) – ojcze. [przypis redakcyjny]
1320
skonwinkować (z łac.) – przekonać. [przypis redakcyjny]
1321
watażka – przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników. [przypis redakcyjny]
1322
Goliat – siłacz, olbrzym; wojownik o tym imieniu, żyjący w XI w. p.n.e., występuje w Biblii i w Koranie. [przypis redakcyjny]
1323
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
1324
kołpaczek – wysoka czapka bez daszka, z futrzanym otokiem. [przypis redakcyjny]
1325
esauł – oficer kozacki. [przypis redakcyjny]
1326
teorban – lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury. [przypis redakcyjny]
1327
Na wiki wikiw (ukr.) – na wieki wieków. [przypis redakcyjny]
1328
zbroja (starop.) – broń. [przypis redakcyjny]
1329
nieukontentowanie (starop. z łac.) – niezadowolenie. [przypis redakcyjny]
1330
maty (ukr.) – matko. [przypis redakcyjny]
1331
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
1332
watażka – przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników. [przypis redakcyjny]
1333
donia (ukr.) – córeczka. [przypis redakcyjny]
1334
Judasz – zdrajca; postać biblijna, zdrajca Jezusa. [przypis redakcyjny]
1335
raróg – ptak drapieżny z rodziny sokołowatych, ceniony w sokolnictwie, zwany dawniej sokołem polskim a. sokołem podolskim. [przypis redakcyjny]
1336
berkut (ukr.) – orzeł przedni. [przypis redakcyjny]
1337
semen (daw.) – Kozak na czyjejś służbie, żołnierz. [przypis redakcyjny]
1338
handżar a. kindżał – nóż, sztylet, używany często do dobijania rannego przeciwnika. [przypis redakcyjny]
1339
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak. [przypis redakcyjny]
1340
usty – dziś popr. forma N.: ustami. [przypis redakcyjny]
1341
Spas (ukr.) – Zbawiciel. [przypis redakcyjny]
1342
zali (starop.) – czy. [przypis redakcyjny]
1343
gorze (starop.) – biada, nieszczęście. [przypis redakcyjny]
1344
Hospody pomyłuj (ukr.) – Boże, bądź miłościw. [przypis redakcyjny]
1345
psi – dziś popr. forma M. lm: psy. [przypis redakcyjny]
1346
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak. [przypis redakcyjny]
1347
mołodycia (daw. ukr.) – młoda dziewczyna. [przypis redakcyjny]
1348
prysiudy – element ludowych tańców na Ukrainie i w Rosji; przysiady. [przypis edytorski]
1349
pidsusidok (ukr.) – bezrolny chłop, płacący gospodarzowi za mieszkanie własną pracą, komornik. [przypis redakcyjny]
1350
Diakujem, pane (ukr.) – dziękujemy, panie. [przypis redakcyjny]
1351
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
1352
Baczyw ty (ukr.) – widziałeś. [przypis redakcyjny]
1353
Trastia joho mordowała (ukr.) – niech go cholera weźmie. [przypis redakcyjny]
1354
braha – zacier, męty, pozostałości po pędzeniu wódki. [przypis redakcyjny]
1355
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
1356
mistrza – tj. kata. [przypis redakcyjny]
1357
per amicitiam (łac.) – przez przyjaźń. [przypis redakcyjny]
1358
delirium (łac.) – szaleństwo. [przypis redakcyjny]
1359
Vale et me amantem redama (łac.) – bądź zdrów i kochaj mnie wzajemnie. [przypis redakcyjny]
1360
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
1361
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
1362
ergo (łac.) – więc. [przypis redakcyjny]
1363
Czerkasy – miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa. [przypis redakcyjny]
1364
Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) – miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie. [przypis redakcyjny]
1365
Galata – dziś dzielnica Stambułu, położona po europejskiej stronie cieśniny Bosfor, dawniej osobne miasto. [przypis redakcyjny]
1366
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
1367
Czerkasy – miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa. [przypis redakcyjny]
1368
larum (łac.) – alarm. [przypis redakcyjny]
1369
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
1370
Krzemieńczug (ukr. Kremenczuk) – miasto i forteca nad brzegiem Dniepru na Połtawszczyźnie. [przypis redakcyjny]
1371
czajka – wiosłowo-żaglowa, pełnomorska łódź kozacka. [przypis redakcyjny]
1372
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska. [przypis redakcyjny]
1373
nahaj – rodzaj bata, z krótką rączką, zrobionego ze skóry. [przypis edytorski]
1374
olester – pudełko na pistolet, wykonane ze skóry, przymocywawane do siodła. [przypis edytorski]
1375
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
1376
Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) – jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie. [przypis redakcyjny]
1377
do dnia – nad ranem. [przypis redakcyjny]
1378
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
1379
kaduk – dawne okreslenie szatana, złego ducha. [przypis edytorski]
1380
Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) – miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie. [przypis redakcyjny]
1381
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
1382
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
1383
Czerkasy – miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa. [przypis redakcyjny]
1384
przebierać się (daw.) – podróżować, dostawać się. [przypis redakcyjny]
1385
Kahamlik – rzeka na środkowowschodniej Ukrainie, na lewym brzegu Dniepru. [przypis redakcyjny]
1386
oczeret (ukr.) – trzcina; szuwary. [przypis redakcyjny]
1387
terlica – stelaż siodła. [przypis redakcyjny]
1388
prezydium (z łac. praesidium) – straż, zbrojna załoga. [przypis redakcyjny]
1389
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
1390
stalle – zdobione ławki w prezbiterium, blisko ołtarza, przeznaczone głównie dla duchownych. [przypis edytorski]
1391
podwika (starop.) – kobieta. [przypis redakcyjny]
1392
trzasł – dziś popr.: trzasnął. [przypis redakcyjny]
1393
hajdawery – szerokie, bufiaste spodnie, typowy element stroju polskiej szlachty w XVII w.; szarawary. [przypis redakcyjny]
1394
pokulbaczyć – osiodłać. [przypis redakcyjny]
1395
oczeret (ukr.) – trzcina; szuwary. [przypis redakcyjny]
1396
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
1397
żydy wozić – przechylać się. [przypis redakcyjny]
1398
kulbaka – wysokie siodło. [przypis redakcyjny]
1399
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
1400
przyhołubić (z ukr.) – zaopiekować się, przygarnąć. [przypis edytorski]
1401
bodiak (ukr.) – oset. [przypis redakcyjny]
1402
krasnodiwa (Z daw. ukr.) – piękna dziewczyna. [przypis redakcyjny]
1403
zimownik – osada, w której Kozacy przeczekują zimę. [przypis redakcyjny]
1404
czaban – pasterz stepowy, koczownik. [przypis redakcyjny]
1405
piszczel a. kij – prymitywna ręczna broń palna, używana od XIV w. [przypis redakcyjny]
ТЕЛЕГРАМКанал с обзорами, анонсами новинок и книжными подборками
Книжный Вестник
Бот для удобного поиска книг (если не нашлось на сайте)
Поиск книг
Свежие любовные романы в удобных форматах
Любовные романы
О психологии, саморазвитии и личностном росте
Саморазвитие
Детективы и триллеры, все новинки
Детективы
Фантастика и фэнтези, все новинки
Фантастика
Отборные классические книги
Классика
ВКОНТАКТЕБиблиотека с любовными романами, которая наверняка придётся по вкусу женской части аудитории
Любовные романы
Библиотека с фантастикой и фэнтези, а также смежных жанров
Фантастика
Самые популярные книги в формате фб2
Топ фб2
книги