Ogniem i mieczem, tom drugi - читать бесплатно онлайн полную версию книги автора Henryk Sienkiewicz (ч. notes)

1

Waładynka – rzeczka, dziś na terenie Mołdawii. [przypis redakcyjny]

2

Don – rzeka w płd.-zach. części Rosji, wpada do Morza Azowskiego. [przypis redakcyjny]

3

Jampol (w obwodzie winnickim) – miasto w płd.-zach. części Ukrainy, położone w jarze na lewym brzegu Dniestru (dziś przy granicy z Mołdawią), w XVII w. lokalny ośrodek handlowy. [przypis redakcyjny]

4

mistrz – kat. [przypis redakcyjny]

5

Taj hodi (ukr.) – i dosyć. [przypis redakcyjny]

6

watażka – dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników. [przypis redakcyjny]

7

Bar – miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy. [przypis redakcyjny]

8

sobaczy (z ukr.) – psi. [przypis redakcyjny]

9

Jahorlik – rzeka w płd.-zach. części Ukrainy, lewy dopływ Dniestru; miasteczko i stanica wojskowa u ujścia rzeki Jahorlik do Dniestru, ok. 150 km na płd. od Bracławia, wówczas przy granicy z Mołdawią i Turcją, dziś na terenie Mołdawii. [przypis redakcyjny]

10

przyhołubić (z ukr.) – przytulić, przygarnąć. [przypis redakcyjny]

11

Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) – jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie. [przypis redakcyjny]

12

koły serdcie bołyt (z ukr.) – kiedy serce boli. [przypis redakcyjny]

13

Spyt (z ukr.) – śpi. [przypis redakcyjny]

14

sładko jak detyna (z ukr.) – słodko jak dziecko. [przypis redakcyjny]

15

szczoby wy jej nie rozbudyły. Misiac jej prosto w łyczko zahladaje, serdeńku mojemu (z ukr.) – żebyście jej nie obudzili. Księżyc jej prosto w twarzyczkę zagląda, kochanej mojej. [przypis redakcyjny]

16

Tycho śwityt, ne rozbudyt (z ukr.) – cicho świeci, nie obudzi. [przypis redakcyjny]

17

mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: Kozak. [przypis redakcyjny]

18

Raszków – miasteczko nad Dniestrem, dziś na terenie płn. Mołdawii. [przypis redakcyjny]

19

siromacha (daw. ukr.) – wilk. [przypis redakcyjny]

20

esauł – oficer kozacki. [przypis redakcyjny]

21

Hospody pomyłuj (ukr.) – Boże, bądź miłościw. [przypis redakcyjny]

22

wid'ma (ukr.) – wiedźma. [przypis redakcyjny]

23

i did'ka ne boitsia (z ukr.) – nawet diabła się nie boi. [przypis redakcyjny]

24

mołodycia (daw. ukr.) – dziewczyna. [przypis redakcyjny]

25

Hulajpole – dziś miasto w obwodzie zaporoskim w płd.-wsch. części Ukrainy. [przypis redakcyjny]

26

baczu (ukr.) – widzę. [przypis redakcyjny]

27

kulbaka – wysokie siodło. [przypis redakcyjny]

28

jasyr – niewola tatarska. [przypis redakcyjny]

29

Wołosz a. Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]

30

gindżał a. kindżał – długi nóż, często zakrzywiony. [przypis redakcyjny]

31

zazula (ukr.) – kukułeczka. [przypis redakcyjny]

32

bat'ko (ukr.) – ojciec. [przypis redakcyjny]

33

Bar – miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy. [przypis redakcyjny]

34

Zołotaja Laszka (z daw. ukr.) – złota (tj. piękna) Polka. [przypis redakcyjny]

35

Ubij, każe, ne huby, każe, neszczastływoj (ukr.) – zabij, mówi, nie gub, mówi, nieszczęśliwej. [przypis redakcyjny]

36

chutor a. futor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek. [przypis redakcyjny]

37

krynica – źródełko, strumyczek. [przypis redakcyjny]

38

worożycha (ukr.) – wróżka. [przypis redakcyjny]

39

Myłeńka moja, zazula moja (ukr.) – mileńka moja, kukułeczka moja. [przypis redakcyjny]

40

Bar – miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy. [przypis redakcyjny]

41

opona (daw.) – tkanina, zasłona. [przypis redakcyjny]

42

tok – podłoga, klepisko. [przypis redakcyjny]

43

Bar – miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy. [przypis redakcyjny]

44

teorban – lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury. [przypis redakcyjny]

45

Oj, cei lubosti… Po wik ne zabudu (z ukr.) – Oj, ta miłość Gorsza od słabości! Słabość przetrzymam, Wyzdrowieję, A wiernej miłości Na wieki nie zapomnę. [przypis redakcyjny]

46

watażka – dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników. [przypis redakcyjny]

47

mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna; zuch. [przypis redakcyjny]

48

rab (daw.) – niewolnik, sługa. [przypis redakcyjny]

49

Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]

50

ordyniec – członek ordy tatarskiej. [przypis redakcyjny]

51

zali (starop.) – czy. [przypis redakcyjny]

52

Konaszewicz-Sahajdaczny, Petro herbu Pobóg (1570–1622) – hetman i wybitny wódz kozacki, walczył po stronie Rzeczypospolitej w wojnie polsko-rosyjskiej 1609–1618, organizował kozackie wyprawy łupieżcze do Stambułu, dowodził Kozakami w bitwie pod Chocimiem. [przypis redakcyjny]

53

wola (z ukr.) – wolność, swoboda. [przypis redakcyjny]

54

mołodycia (daw. ukr.) – dziewczyna. [przypis redakcyjny]

55

braty (ukr.) – bracia. [przypis redakcyjny]

56

cheruwym bożyj (ukr.: cherubin boży) – anioł. [przypis redakcyjny]

57

hołubka (ukr.) – gołąbeczka. [przypis redakcyjny]

58

59

buńczuczny – dumny, sławny; od słowa buńczuk – symbol władzy wojskowej, drzewce, ozdobione końskim włosiem. [przypis redakcyjny]

60

Raszków – miasteczko nad Dniestrem, dziś na terenie płn. Mołdawii. [przypis redakcyjny]

61

bojary (ros., ukr.) – rycerz, szlachcic ruski. [przypis redakcyjny]

62

hołubka (z ukr.) – gołąbka, ukochanego. [przypis redakcyjny]

63

wraży (z ukr.) – wrogi, nienawistny. [przypis redakcyjny]

64

kinę (z ukr.) – rzucę. [przypis redakcyjny]

65

Wże po nej (z ukr.) – już po niej. [przypis redakcyjny]

66

Szczo z toboju (ukr.) – co z tobą. [przypis redakcyjny]

67

duszu moju, świtło moje (z ukr.) – duszę moją, światło moje. [przypis redakcyjny]

68

Szczo ty, zduriw (z ukr.) – co ty, zgłupiałeś. [przypis redakcyjny]

69

doniu (ukr.) – córeczko. [przypis redakcyjny]

70

chutor a. futor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek. [przypis redakcyjny]

71

terem (z ros. tierem: poddasze) – część dworu lub pałacu, w której mieszkały kobiety; tu: elegancki pokoik, buduar damy. [przypis redakcyjny]

72

worożycha (ukr.) – wróżka. [przypis redakcyjny]

73

Bar – miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy. [przypis redakcyjny]

74

75

Ne znaju (ukr.) – nie wiem. [przypis redakcyjny]

76

zazula (ukr.) – kukułeczka. [przypis redakcyjny]

77

raz maty rodyła (ukr.) – raz matka rodziła; pierwsza część powiedzenia ”Raz matka rodziła i raz się umiera”. [przypis redakcyjny]

78

watażka – dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników. [przypis redakcyjny]

79

prostyła (ukr.) – przebaczyła. [przypis redakcyjny]

80

newdiaczna (z ukr.) – niewdzięczna. [przypis redakcyjny]

81

tużyła (ukr.) – tęskniła. [przypis redakcyjny]

82

Ne choczu, ne mohu, ne smiju (z ukr.) – nie chcę, nie mogę, nie śmiem. [przypis redakcyjny]

83

bodiak (ukr.) – oset. [przypis redakcyjny]

84

buńczuk – symbol władzy wojskowej, drzewce, ozdobione końskim włosiem. [przypis redakcyjny]

85

kołyby buw Lach, to by buw oreł (z ukr.) – gdyby był Polak, to by był orzeł. [przypis redakcyjny]

86

żinku (ukr.) – żonę. [przypis redakcyjny]

87

Jaże ne hirszy (z ukr.) – przecież nie jestem gorszy. [przypis redakcyjny]

88

teorban – lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury. [przypis redakcyjny]

89

siczowi – Kozacy z Siczy, z Zaporoża. [przypis redakcyjny]

90

lacki (daw. ukr.) – polski. [przypis redakcyjny]

91

mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak. [przypis redakcyjny]

92

kulbaka – wysokie siodło. [przypis redakcyjny]

93

ne znaju (ukr.) – nie wiem. [przypis redakcyjny]

94

czambuł (z tur. czapuł: zagon) – oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych. [przypis redakcyjny]

95

ne mohu (z daw. ukr.) – nie mogę. [przypis redakcyjny]

96

detyna (ukr.) – dziecko. [przypis redakcyjny]

97

Bude sława… Do kińca wika (z ukr.) – Będzie sława sławna Między Kozakami, Między przyjaciółmi, Na długie lata, Do końca wieków. [przypis redakcyjny]

98

sobaczy (z ukr.) – psi. [przypis redakcyjny]

99

język – jeniec, zmuszony do zeznań. [przypis redakcyjny]

100

101

sprawić (daw.) – zarżnąć i oprawić; torturować. [przypis redakcyjny]

102

Bar – miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy. [przypis redakcyjny]

103

salwować (z łac.) – uratować. [przypis redakcyjny]

104

desperacja (z łac.) – rozpacz. [przypis redakcyjny]

105

maciora (starop.) – matka, kobieta rodząca dzieci. [przypis redakcyjny]

106

zjałowieć – stać się bezpłodnym. [przypis redakcyjny]

107

hadko (z białorus.) – przykro, obrzydliwie. [przypis redakcyjny]

108

zali (starop.) – czy. [przypis redakcyjny]

109

teorban – lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury. [przypis redakcyjny]

110

abominacja (z łac.) – wstręt, odraza. [przypis redakcyjny]

111

siła (starop.) – dużo, wiele. [przypis redakcyjny]

112

Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) – książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony. [przypis redakcyjny]

113

mens (z łac.) – umysł, myśli. [przypis redakcyjny]

114

robić jak wino – fermentować, psuć się. [przypis redakcyjny]

115

eksperiencja (z łac.) – doświadczenie. [przypis redakcyjny]

116

popsować (daw.) – popsuć. [przypis redakcyjny]

117

nemine excepto (łac.) – bez wyjątku, niekogo nie wyłączając. [przypis redakcyjny]

118

towarzysz – rycerz, szlachcic, służący w wojsku. [przypis redakcyjny]

119

permisja (z łac.) – pozwolenie. [przypis redakcyjny]

120

podczaszy koronny – Ostroróg, Mikołaj herbu Nałęcz (1593–1651), poseł sejmowy, marszałek sejmu koronacyjnego 1633, podczaszy wielki koronny od 1638, jeden z trzech regimentarzy wojsk koronnych 1648–1649. [przypis redakcyjny]

121

wykować (daw.) – wykuć. [przypis redakcyjny]

122

sekundować (z łac.) – pomagać, towarzyszyć. [przypis redakcyjny]

123

Jarmolińce – miasteczko w zach. części Ukrainy, ok. 100 km na płd. wschód od Zbaraża. [przypis redakcyjny]

124

Bar – miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy. [przypis redakcyjny]

125

nemine excepto (łac.) – bez wyjątku, nikogo nie wyłączając. [przypis redakcyjny]

126

ordynans (z łac.) – rozkaz. [przypis redakcyjny]

127

wojewoda kijowski – Tyszkiewicz Łohojski, Janusz herbu Leliwa (1590–1649), magnat, polityk, wojewoda kijowski. [przypis redakcyjny]

128

Łaszcz Tuczapski, Samuel herbu Prawdzic (1588–1649) – strażnik wielki koronny, awanturnik, 236 razy skazany na banicję za najazdy na sąsiadów, ułaskawiony za zasługi wojenne. [przypis redakcyjny]

129

Konstantynów (dziś ukr.: Starokonstantyniw) – miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim. [przypis redakcyjny]

130

modlitew – dziś popr. forma D. lm: modlitw. [przypis redakcyjny]

131

krotofila a. krotochwila (starop.) – żart. [przypis redakcyjny]

132

kondemnata (z łac.) – wyrok skazujący. [przypis redakcyjny]

133

Zbaraż – miasto w zach. części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola. [przypis redakcyjny]

134

Bar – miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy. [przypis redakcyjny]

135

gamratka (daw.) – panienka lekkich obyczajów. [przypis redakcyjny]

136

moderacja (z łac.) – opanowanie, umiarkowanie. [przypis redakcyjny]

137

de facto (łac.) – faktycznie. [przypis redakcyjny]

138

sprawować – zarządzać. [przypis redakcyjny]

139

140

siła (starop.) – dużo, wiele. [przypis redakcyjny]

141

chorągiew wołoska – oddział lekkiej jazdy, sprawdzającej się dobrze w pościgach i zwiadach; w chorągwiach tych służyli często żołnierze z Wołoszczyzny, ale także Polacy i Ukraińcy; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]

142

periculosa (łac.) – niebezpieczna. [przypis redakcyjny]

143

cechować – wypalać gorącym żelazem znak rozpoznawczy właściciela na skórze zwierzęcia. [przypis redakcyjny]

144

nadziak – broń o kształcie zaostrzonego młotka, służąca w bitwie do rozbijania zbroi przeciwnika. [przypis redakcyjny]

145

Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) – książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony. [przypis redakcyjny]

146

sub tutela (łac.) – pod opieką. [przypis redakcyjny]

147

exemplum (łac.) – na przykład. [przypis redakcyjny]

148

afekt (z łac.) – uczucie; tu: miłość. [przypis redakcyjny]

149

pocztowy – członek pocztu, sługa. [przypis redakcyjny]

150

dysymiluje (z łac.) – ukrywa, przemilcza. [przypis redakcyjny]

151

negligenter (łac.) – niedbale, obojętnie. [przypis redakcyjny]

152

mens, mentis (łac.) – umysł, rozsądek; zdrowie psychiczne, tu B. lp mentem. [przypis redakcyjny]

153

wasze – skrót od: wasza miłość pan. [przypis redakcyjny]

154

siła (daw.) – wiele, dużo. [przypis redakcyjny]

155

g'rzeczy (starop.) – do rzeczy, rozsądnie, na temat. [przypis redakcyjny]

156

o ryżą kosę – o rudy warkocz; tj. o ładną kobietę. [przypis redakcyjny]

157

Zachciało się Chmielowi Czaplińskiej czy też Czaplińskiemu Chmielnickiej – powstanie Chmielnickiego poprzedził konflikt pomiędzy nim a Czaplińskim o nieznaną z imienia kobietę, zwaną „Heleną kresową” (w nawiązaniu do Heleny Trojańskiej), która najpierw była kochanką Chmielnickiego, a potem żoną Czaplińskiego. [przypis redakcyjny]

158

chan – władca Tatarów, Islam III Girej (1606–1654). [przypis redakcyjny]

159

zali (starop.) – czy. [przypis redakcyjny]

160

niech ona znajdzie taki przytułek, jakiego i ja będę szukał – tj. klasztor. [przypis redakcyjny]

161

162

Kamieniec Podolski – miasto i zamek w płd.-zach. części Ukrainy, ok. 140 km na południe od Tarnopola i Zbaraża; naturalna twierdza w zakolu rzeki Smotrycz opierała się oblężeniom tureckim i kozackim aż do 1672 r.; po panowaniu tureckim (1672–1699) pozostał w Kamieńcu muzułmański minaret przy katedrze św. Piotra i Pawła. [przypis redakcyjny]

163

dobrudzcy Tatarzy – orda tatarska z zachodu, terenów dzisiejszej Mołdawii i płd. Ukrainy. [przypis redakcyjny]

164

białogrodzka orda – Tatarzy, mieszkający w Białogrodzie; Białogród a. Akerman (dziś ukr.: Biłhorod-Dnistrowskij) – miasto położone nad limanem Dniestru, ok. 20 km od Morza Czarnego, na terenie dzisiejszej płd. Ukrainy, ok. 50 km na płd. zach. od Odessy, założone w VI w. p.n.e. jako kolonia grecka, w XVII i XVIII w. w rękach tatarskich. [przypis redakcyjny]

165

Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) – książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony. [przypis redakcyjny]

166

167

towarzyszów – dziś popr. forma D. lm: towarzyszy. [przypis redakcyjny]

168

chutor a. futor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek. [przypis redakcyjny]

169

Zbrucz, Smotrycz, Studzienica, Uszka, Kałusik – rzeki w zach. części Ukrainy, w dorzeczu Dniestru. [przypis redakcyjny]

170

171

basza a. pasza (z tur.) – wysoki urzędnik turecki; pan. [przypis redakcyjny]

172

Chocim (ukr. Chotyn) – miasto i twierdza nad Dniestrem, ok. 20 km na południe od Kamieńca Podolskiego, wówczas na granicy z podporządkowaną Turkom Mołdawią, dziś w płd.-zach. części Ukrainy. [przypis redakcyjny]

173

Raszków – miasteczko nad Dniestrem, dziś na terenie płn. Mołdawii. [przypis redakcyjny]

174

czerń – chłopstwo. [przypis redakcyjny]

175

mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: Kozak. [przypis redakcyjny]

176

Bracław – miasto i stolica województwa, należącego do Rzeczypospolitej, dziś miasteczko w centralnej części Ukrainy, ok. 60 km na płd. wschód od Winnicy. [przypis redakcyjny]

177

watażka – dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników. [przypis redakcyjny]

178

bat'ku (ukr.) – ojcze. [przypis redakcyjny]

179

Ne zderżymo (ukr.) – nie damy rady, nie wytrzymamy. [przypis redakcyjny]

180

kiścień – rodzaj broni, złożonej z trzonka i kolczastej kuli na łańcuchu. [przypis redakcyjny]

181

wraży (z ukr.) – wrogi, nienawistny. [przypis redakcyjny]

182

hołowu spasajete (ukr.) – (własną) głowę ratujecie. [przypis redakcyjny]

183

siła (starop.) – dużo, wiele. [przypis redakcyjny]

184

komunik (daw.) – jeździec, kawalerzysta. [przypis redakcyjny]

185

pocztowy – członek pocztu, sługa. [przypis redakcyjny]

186

towarzyszów – dziś popr. forma B. lm: towarzyszy; towarzysz – rycerz, szlachcic. [przypis redakcyjny]

187

na spasenie Lacham (z ukr.) – na ratunek Polakom. [przypis redakcyjny]

188

na pohybel (ukr.) – na zgubę, na śmierć. [przypis redakcyjny]

189

dziegieć – lepka, gorzka substancja pochodzenia roślinnego, używana jako smar, klej, impregnat, lek przeciw chorobom skóry i in. [przypis redakcyjny]

190

altembas – kosztowna tkanina z wypukłymi wzorami, przetykana złotymi nićmi, rodzaj brokatu aksamitnego. [przypis redakcyjny]

191

sajeta (daw.) – cienkie, kosztowne sukno. [przypis redakcyjny]

192

lacki (z daw. ukr.) – polski. [przypis redakcyjny]

193

Na sławu! Na szczastie (ukr.) – na sławę, na szczęście. [przypis redakcyjny]

194

Jarmolińce – miasteczko w zach. części Ukrainy, ok. 100 km na płd. wschód od Zbaraża. [przypis redakcyjny]

195

towarzyszów – dziś popr. forma B. lm: towarzyszy. [przypis redakcyjny]

196

197

quo modo (łac.) – w jaki sposób. [przypis redakcyjny]

198

Zinków – miasto (dziś wieś) w centralnej części Ukrainy, ok. 20 km na płd. wschód od Jarmoliniec. [przypis redakcyjny]

199

Kupin – wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 20 km na płd. zachód od Jarmolińców. [przypis redakcyjny]

200

Zbrucz – rzeka w zach. części Ukrainy, dopływ Dniepru; w latach 1921–1939 rzeka stanowiła granicę państwową między Polską a Związkiem Radzieckim. [przypis redakcyjny]

201

Satanowa – miasteczko w centralnej części Ukrainy, ok. 40 km na zachód od Jarmoliniec. [przypis redakcyjny]

202

eksperiencja (z łac.) – doświadczenie. [przypis redakcyjny]

203

bezoar – substancja powstała w żołądku zwierzęcym z niestrawionych włókien roślinnych i sierści, uważana w średniowieczu za odtrutkę na dolegliwości żołądkowe. [przypis redakcyjny]

204

Galata – dziś dzielnica Stambułu, położona po europejskiej stronie cieśniny Bosfor, dawniej osobne miasto tureckie. [przypis redakcyjny]

205

peregrynacja (z łac.) – podróż, pielgrzymka. [przypis redakcyjny]

206

Płoskirów (dziś: Chmielnicki) – miasto w zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Boh, w połowie drogi między Tarnopolem a Winnicą, ok. 25 km na północ od Jarmoliniec. [przypis redakcyjny]

207

bąk – duża mucha, żywiąca się krwią końską i bydlęcą; giez. [przypis redakcyjny]

208

peritus (łac.) – doświadczony. [przypis redakcyjny]

209

210

211

ze stem ludzi (daw.) – ze stoma ludźmi. [przypis redakcyjny]

212

dufać (daw.) – ufać, wierzyć, pokładać nadzieję. [przypis redakcyjny]

213

214

Jarmolińce – miasteczko w zach. części Ukrainy, ok. 100 km na płd. wschód od Zbaraża. [przypis redakcyjny]

215

siła (starop.) – dużo, wiele. [przypis redakcyjny]

216

teorbanista – muzyk grający na teorbanie; teorban – lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury. [przypis redakcyjny]

217

dowbysz (daw. ukr.) – dobosz, bębnista. [przypis redakcyjny]

218

spisa – rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach. [przypis redakcyjny]

219

mołodycia (daw. ukr.) – dziewczyna. [przypis redakcyjny]

220

chwost (starop., ukr.) – ogon. [przypis redakcyjny]

221

wieńczyć (z ukr.) – żenić. [przypis redakcyjny]

222

korowaj (z daw. ukr.) – poczęstunek weselny. [przypis redakcyjny]

223

Kołyb jeho trastia mordowała (z ukr.) – żeby go cholera wzięła. [przypis redakcyjny]

224

łycar (ukr.) – rycerz. [przypis redakcyjny]

225

mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna; zuch. [przypis redakcyjny]

226

Skoro, chłopci, skoro! Diakujem, pane (z ukr.) – Szybko, chłopcy, szybko! Dziękujemy, panie. [przypis redakcyjny]

227

Pomyłujte, pane (ukr.) – zmiłujcie się, panie. [przypis redakcyjny]

228

Naści (daw.) – masz, trzymaj. [przypis redakcyjny]

229

zołotyj Lach! Czerwinci daje, zła ne robyt, dobry pan! Na sławu, na szczastie (z ukr.) – złoty Polak! Czerwońce daje, zła nie robi, dobry pan! Na sławę, na szczęście. [przypis redakcyjny]

230

bondar (ukr.) – bednarz. [przypis redakcyjny]

231

chutor a. futor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek. [przypis redakcyjny]

232

A szczo? ne kazały (ukr.) – a co, nie mówiłyśmy. [przypis redakcyjny]

233

dystyngwować (z łac.) – odróżniać, podkreślać różnicę. [przypis redakcyjny]

234

hałłakować – wydawać dzikie okrzyki bojowe, wzywać Allaha. [przypis redakcyjny]

235

bandolet (z fr: pasek, na którym jeździec wiesza broń) – tu: lekka strzelba, używana w XVII w. przez żołnierzy jazdy, strzelająca dość celnie kulami pistoletowymi; arkebuz lub muszkiet. [przypis redakcyjny]

236

Stary bondar ściskał z radości kowalichę (… ) – Wesele chłopskie z owych czasów opisuje naoczny świadek Beauplan. [przypis redakcyjny]

237

prysiud (ukr.) – przysiad, figura taneczna. [przypis redakcyjny]

238

bodiak (ukr.) – oset. [przypis redakcyjny]

239

240

zali (starop.) – czy. [przypis redakcyjny]

241

in universo (łac.) – na całym świecie, w ogóle. [przypis redakcyjny]

242

watażka – dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników. [przypis redakcyjny]

243

karbunkuł (daw.) – czerwony kamień szlachetny, rubin lub granat. [przypis redakcyjny]

244

mołodycia (daw. ukr.) – dziewczyna. [przypis redakcyjny]

245

Bar – miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy. [przypis redakcyjny]

246

rankor (daw.) – gniew, uraza. [przypis redakcyjny]

247

Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]

248

afekt (z łac.) – uczucie. [przypis redakcyjny]

249

przecz (starop.) – dlaczego, z jakiej przyczyny. [przypis redakcyjny]

250

zali (starop.) – czy. [przypis redakcyjny]

251

mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: Kozak. [przypis redakcyjny]

252

lacki (daw. ukr.) – polski. [przypis redakcyjny]

253

zakonserwować (z łac.) – zachować, zatrzymać. [przypis redakcyjny]

254

pludry (daw., z niem.) – krótkie spodnie, często bufiaste, z rozcięciami, ukazującymi podszewkę. [przypis redakcyjny]

255

dowcip (daw.) – umysł, mózg. [przypis redakcyjny]

256

teorban – lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury. [przypis redakcyjny]

257

Ne znaju (ukr.) – nie wiem. [przypis redakcyjny]

258

259

Hospody pomyłuj (ukr.) – Boże, zlituj się. [przypis redakcyjny]

260

braty ridnyje (ukr.) – bracia kochani. [przypis redakcyjny]

261

spisa – rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach. [przypis redakcyjny]

262

prospectus (łac.) – widok. [przypis redakcyjny]

263

przetak – sito. [przypis redakcyjny]

264

guldynka (starop.) – myśliwska strzelba gwintowana. [przypis redakcyjny]

265

266

bat'ku (ukr.) – ojcze. [przypis redakcyjny]

267

kapuza (z łac. caput: głowa) – futrzana czapka-uszanka. [przypis redakcyjny]

268

spisa – rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach. [przypis redakcyjny]

269

sobaka (ukr.) – pies. [przypis redakcyjny]

270

znaje (ukr.) – wie. [przypis redakcyjny]

271

Koli! Koli! (ukr. koły!) – bij, zabij! [przypis redakcyjny]

272

towarzyszów – dziś popr. forma D. lm: towarzyszy. [przypis redakcyjny]

273

gamratka (daw.) – panienka lekkich obyczajów. [przypis redakcyjny]

274

krasne barwy – czerwone mundury. [przypis redakcyjny]

275

kulbaka – wysokie siodło. [przypis redakcyjny]

276

Ludy, spasajtes (ukr.) – ludzie, ratujcie się. [przypis redakcyjny]

277

hajdawery – szerokie, bufiaste spodnie, typowy element stroju polskiej szlachty w XVII w.; szarawary. [przypis redakcyjny]

278

bondar (ukr.) – bednarz. [przypis redakcyjny]

279

chutor a. futor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek. [przypis redakcyjny]

280

nieruchomie – dziś popr.: nieruchomo. [przypis redakcyjny]

281

splantować – spłaszczyć, wyrównać; tu: przegadać, usadzić. [przypis redakcyjny]

282

fatigatus (łac.) – zmęczony. [przypis redakcyjny]

283

Jarmolińce – miasteczko w zach. części Ukrainy, ok. 100 km na płd. wschód od Zbaraża. [przypis redakcyjny]

284

285

mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: Kozak. [przypis redakcyjny]

286

oczeret (ukr.) – trzcina; szuwary, podmokłe zarośla. [przypis redakcyjny]

287

Sicz Zaporoska – Zaporoże, kraina zamieszkana przez Kozaków zaporoskich; także: ich wędrowna stolica, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]

288

chutor a. futor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek. [przypis redakcyjny]

289

290

hajdawery – szerokie, bufiaste spodnie, typowy element stroju polskiej szlachty w XVII w.; szarawary. [przypis redakcyjny]

291

watażka – dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników. [przypis redakcyjny]

292

Perekop – twierdza tatarska, strzegąca wejścia na Półwysep Krymski. [przypis redakcyjny]

293

ułus – osiedle tatarskie; tatarska jednostka administracyjna, ogół ludności podporządkowanej jednemu z chanów. [przypis redakcyjny]

294

Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]

295

drużka (z ukr.) – przyjaciółka. [przypis redakcyjny]

296

Ubij, bat'ku (ukr.) – zabij, ojcze. [przypis redakcyjny]

297

przyhołubić (ukr.) – przygarnąć. [przypis redakcyjny]

298

Jarmolińce – miasteczko w zach. części Ukrainy, ok. 100 km na płd. wschód od Zbaraża. [przypis redakcyjny]

299

liszka – lis. [przypis redakcyjny]

300

postradać (daw.) – stracić. [przypis redakcyjny]

301

de publicis (łac.) – o sprawach publicznych. [przypis redakcyjny]

302

zali (starop.) – czy. [przypis redakcyjny]

303

splantować – spłaszczyć, wyrównać; tu: przegadać, usadzić. [przypis redakcyjny]

304

Bar – miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy. [przypis redakcyjny]

305

czerniec (z ukr.) – mnich, zakonnik. [przypis redakcyjny]

306

boćwina – liście buraczane. [przypis redakcyjny]

307

snadnie (daw.) – łatwo, często. [przypis redakcyjny]

308

Jahorlik – miasteczko i stanica wojskowa u ujścia rzeki Jahorlik do Dniestru, ok. 150 km na płd. od Bracławia, wówczas przy granicy z Mołdawią i Turcją, dziś na terenie Mołdawii. [przypis redakcyjny]

309

sędzie – dziś popr. forma M. lm: sędziowie. [przypis redakcyjny]

310

chutor a. futor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek. [przypis redakcyjny]

311

teorban – lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury. [przypis redakcyjny]

312

eksperiencja (z łac.) – doświadczenie. [przypis redakcyjny]

313

przebrać się (daw.) – przeprawić się, przejść. [przypis redakcyjny]

314

frukta (łac. fructa) – owoce. [przypis redakcyjny]

315

przeto (przest.) – więc, zatem. [przypis redakcyjny]

316

contentus (łac.) – zadowolony. [przypis redakcyjny]

317

obrok – karma końska; tu: nakarmienie koni. [przypis redakcyjny]

318

ordynans (z łac.) – rozkaz. [przypis redakcyjny]

319

Zbaraż – miasto w zach. części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola. [przypis redakcyjny]

320

kupy swawolne – oddziały nieprzyjacielskie, które odłączyły się od swojej armii. [przypis redakcyjny]

321

Tarnopol – miasto w zach. części Ukrainy, ok. 110 km na wschód od Lwowa. [przypis redakcyjny]

322

bitwa pod Cecorą (1620) – zakończona zwycięstwem wojsk turecko-tatarskich nad Polakami podczas odwrotu, spowodowanego przez niezgodę i niesubordynację polskich magnatów; do niewoli dostał się wówczas m.in. Bohdan Chmielnicki; Cecora – miejscowość w pn.-wsch. Rumunii. [przypis redakcyjny]

323

Żółte Wody – uroczysko i futor kozacki nad rzeką Żółtą w płd. części Ukrainy; dziś miasto z kopalniami rud żelaza i uranu, położone ok. 100 km na zachód od Dniepropietrowska; bitwa pod Żółtymi Wodami (1648) zakończyła się klęską wojsk polskich. [przypis redakcyjny]

324

Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) – miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie. [przypis redakcyjny]

325

dać drała – dać drapaka, uciec. [przypis redakcyjny]

326

respons (z łac.) – odpowiedź. [przypis redakcyjny]

327

328

Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) – książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony. [przypis redakcyjny]

329

konkordia (z łac.) – zgoda, jednomyślność. [przypis redakcyjny]

330

331

Piławce – wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa. [przypis redakcyjny]

332

dragoni – wojsko walczące pieszo, a poruszające się konno. [przypis redakcyjny]

333

klient (daw., z łac.) – szlachcic, służący magnatowi i popierający go na sejmikach. [przypis redakcyjny]

334

Karol Ferdynand Waza (1613–1655) – książę, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632), biskup wrocławski i płocki, kandydat do tronu polskiego w 1648 r., po śmierci Jeremiego Wiśniowieckiego opiekun jego syna, Michała Korybuta Wiśniowieckiego, przyszłego króla Polski. [przypis redakcyjny]

335

Jan II Kazimierz Waza (1609–1672) – król Polski w latach 1648–1668, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632). [przypis redakcyjny]

336

fakcje (z łac.) – intrygi stronnictw, wichrzycielstwo. [przypis redakcyjny]

337

dyskursa (z łac.) – dyskusje, rozprawy. [przypis redakcyjny]

338

Pyrrus (319–272 p.n.e.) – król Epiru (płn.-zach. części Grecji), prowadził wojnę z Rzymianami. [przypis redakcyjny]

339

ćma (daw.) – ogromna ilość, tłum. [przypis redakcyjny]

340

złotogłów – tkanina ze złotych nici. [przypis redakcyjny]

341

kredens – naczynia, tj. kubki, kielichy, talerze, miski, często bardzo bogato zdobione. [przypis redakcyjny]

342

Kisiel, Adam herbu Kisiel (1600–1653) – wojewoda bracławski i kijowski, pan na Brusiłowie i Huszczy, ostatni prawosławny senator Rzeczypospolitej, negocjował z Kozakami podczas powstań Pawluka i Chmielnickiego. [przypis redakcyjny]

343

salutem Reipublicae (łac.) – bezpieczeństwo (a. ratunek) Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]

344

przefrymarczyć (daw.) – przehandlować, sprzedać. [przypis redakcyjny]

345

totaliter (łac.) – całkowicie; wszyscy. [przypis redakcyjny]

346

chan w dwieście tysięcy koni – pogłoski okazały się przesadzone; historycy podają liczbę 4 tys. jazdy. [przypis redakcyjny]

347

348

pospolite ruszenie – w rzeczywistości pospolite ruszenie nie brało udziału w bitwie pod Piławcami. [przypis redakcyjny]

349

Piławce – wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa; miejsce klęski wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami (1648). [przypis redakcyjny]

350

tumult – zamieszki, awantury. [przypis edytorski]

351

kupić się (daw.) – zbierać się, gromadzić się (por. skupić się). [przypis redakcyjny]

352

każden – dziś popr.: każdy. [przypis redakcyjny]

353

towarzyszów – dziś popr. forma D. lm: towarzyszy. [przypis redakcyjny]

354

bić larum – dzwonić na alarm, na trwogę. [przypis redakcyjny]

355

banderia – tu: chorągiew, znak gildii. [przypis redakcyjny]

356

ludzie nikczemnych kondycji – ludzie niskiego stanu społecznego, tj. mieszczanie i chłopi. [przypis redakcyjny]

357

serca – tu: odwagi, chęci do walki. [przypis redakcyjny]

358

Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) – książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony. [przypis redakcyjny]

359

sam (starop.) – tutaj. [przypis redakcyjny]

360

361

kaput (łac. caput: głowa) – klęska ostateczna, śmierć. [przypis redakcyjny]

362

363

autorament – sposób wcielania żołnierzy do wojska w czasach I RP, stanowiących najważniejszą część armii; ewentualne braki w autoramencie uzupełniano żołnierzami z pospolitego ruszenia. [przypis edytorski]

364

wojewoda kijowski – Tyszkiewicz Łohojski, Janusz herbu Leliwa (1590–1649), magnat, polityk, wojewoda kijowski. [przypis redakcyjny]

365

publicum (łac.) – ogół, zgromadzeni. [przypis redakcyjny]

366

wraży (z ukr.) – wrogi, nieprzyjacielski. [przypis redakcyjny]

367

Gajusz Mariusz (156–86 p.n.e.) – rzymski wódz i mąż stanu, zwany przez Plutarcha trzecim założycielem Rzymu, reformator armii rzymskiej, zwycięzca wielu wojen, wuj Juliusza Cezara (100–44 p.n.e.). [przypis redakcyjny]

368

pereat (łac.) – niech przepadnie. [przypis redakcyjny]

369

Rzplitą – Rzeczpospolitą; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie. [przypis redakcyjny]

370

stalle – zdobione ławki w prezbiterium, blisko ołtarza, przeznaczone głównie dla duchownych. [przypis redakcyjny]

371

szacunek – tu: szacowanie, obliczanie wydatków potrzebnych do działań wojennych; kosztorys. [przypis redakcyjny]

372

Tamerlan a. Timur Chromy (1336–1405) – wódz Mongołów, założyciel dynastii Timurydów, zdobywca ogromnych obszarów Iraku, Iranu, Gruzji, Armenii i Indii. [przypis redakcyjny]

373

czambuł (z tur. czapuł: zagon) – oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych. [przypis redakcyjny]

374

Rzplitej – Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie. [przypis redakcyjny]

375

376

Jan II Kazimierz Waza (1609–1672) – król Polski w latach 1648–1668, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632). [przypis redakcyjny]

377

lubo (daw.) – chociaż. [przypis redakcyjny]

378

fraucymer (z niem. Frauenzimmer: komnata kobiet, pokój dla dam) – damy dworu, stałe towarzystwo księżnej. [przypis edytorski]

379

Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]

380

vir (łac.) – mąż (por. mąż stanu), człowiek godny. [przypis redakcyjny]

381

incomparabilis (łac.) – niezrównany. [przypis redakcyjny]

382

383

modestia (z łac.) – skromność. [przypis redakcyjny]

384

siła (starop.) – dużo, wiele. [przypis redakcyjny]

385

zali (starop.) – czy. [przypis redakcyjny]

386

skaptować – przekonać kogoś do swoich racji, namówić do przejścia na swoją stronę. [przypis edytorski]

387

petyhorcy – średniozbrojna jazda w wojsku litewskim. [przypis redakcyjny]

388

cor, cordis (łac.) – serce, tu: lm, serca. [przypis redakcyjny]

389

panna respektowa – kobieta niezamężna, szlachcianka, pozostająca na utrzymaniu bogatych krewnych lub pracodawców. [przypis redakcyjny]

390

exemplum (łac.) – przykład. [przypis redakcyjny]

391

delirium (łac.) – szaleństwo, atak choroby. [przypis redakcyjny]

392

dla ostentacji – na pokaz. [przypis redakcyjny]

393

hajduk (z węg.) – lokaj. [przypis redakcyjny]

394

pajuk (daw.) – członek służby lub straży przybocznej; lokaj. [przypis redakcyjny]

395

janczarzy a. janczarowie (z tur.) – piechota turecka. [przypis redakcyjny]

396

kawalkata (z wł. cavalcata, z fr. cavalcade) – dziś: kawalkada; orszak konny. [przypis redakcyjny]

397

karabon – bryka, powóz. [przypis redakcyjny]

398

towarzyszów – dziś popr. forma D. lm: towarzyszy. [przypis redakcyjny]

399

towarzysz chorągwiany – szlachcic służący w wojsku, rycerz. [przypis redakcyjny]

400

psy legawe a. legawce – psy myśliwskie, które wystawiają zwierzynę, ale, w przeciwieństwie do chartów, nie gonią jej i nie aportują; dawniej legawce po zwietrzeniu ofiary przylegały do ziemi w oczekiwaniu na myśliwego, stąd wzięła się ich nazwa, dziś częściej wystawiają na stojąco; do legawców należą m.in. wyżły, pointery i setery. [przypis redakcyjny]

401

luzak – sługa obozowy. [przypis redakcyjny]

402

deka (daw.) – pokrowiec, osłona. [przypis redakcyjny]

403

kupić się (daw.) – zbierać się, gromadzić się (por. skupić się). [przypis redakcyjny]

404

405

barwa – umundurowanie lub element stroju, świadczący o przynależności noszącego. [przypis redakcyjny]

406

płeć (daw.) – cera, skóra, karnacja. [przypis redakcyjny]

407

siła (starop.) – dużo, wiele. [przypis redakcyjny]

408

naści (daw.) – masz, trzymaj. [przypis redakcyjny]

409

hetka (daw.) – podłużny guzik, do pary z pętelką używany do zapinania odzieży; także: marny koń, szkapa. [przypis redakcyjny]

410

towarzysz – rycerz, szlachcic. [przypis redakcyjny]

411

wczas – wygoda, odpoczynek. [przypis redakcyjny]

412

ordynek (z niem. Ordnung) – porządek, szyk. [przypis redakcyjny]

413

dragan a. dragon – żołnierz dragonii, walczący pieszo, a poruszający się konno. [przypis redakcyjny]

414

pocztowy – członek pocztu, sługa. [przypis redakcyjny]

415

towarzysz – tu: rycerz, szlachcic. [przypis redakcyjny]

416

obuszek – broń o kształcie zaostrzonego młotka, o dziobie bardziej zagiętym, niż ostrze nadziaka, służąca w bitwie do rozbijania zbroi przeciwnika. [przypis redakcyjny]

417

przeciem jest towarzysz i to nie lekkiego, ale poważnego znaku pana wojewody – towarzysz spod poważnego znaku nie mógł iść pod komendę nawet generała wojsk cudzoziemskiego autoramentu; przeciwnie nawet: często generał bywał oddawany pod komendę towarzysza; aby tego uniknąć, generałowie i oficerowie regimentów cudzoziemskich starali się być jednocześnie towarzyszami w polskich. Takim towarzyszem był i pan Wołodyjowski. [przypis autorski]

418

ordynans (z łac.) – rozkaz. [przypis redakcyjny]

419

interrex (łac.) – regent, sprawujący władzę w okresie bezkrólewia, w XVI i XVII w. funkcję tę pełnił najczęściej prymas. [przypis redakcyjny]

420

kaptur a. sąd kapturowy – nadzwyczajny sąd do spraw karnych (ale nie cywilnych), powoływany w czasie bezkrólewia. [przypis redakcyjny]

421

infima minorum (łac.) – najniższa klasa w dawnej szkole polskiej, nauczano tam głównie podstaw gramatyki łacińskiej. [przypis redakcyjny]

422

adjectivum cum substantivo (łac.) – przymiotnik z rzeczownikiem. [przypis redakcyjny]

423

stultus (łac.) – głupi. [przypis redakcyjny]

424

stulta (łac.) – głupia. [przypis redakcyjny]

425

stultum (łac.) – głupie. [przypis redakcyjny]

426

boćwina a. botwina – liście buraczane. [przypis redakcyjny]

427

imbier – dziś: imbir. [przypis redakcyjny]

428

egzakcja (z łac. exactio: pobór, nadzór) – ściąganie podatku na wojsko. [przypis redakcyjny]

429

Jan II Kazimierz Waza (1609–1672) – król Polski w latach 1648–1668, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632). [przypis redakcyjny]

430

431

każden – dziś popr.: każdy. [przypis redakcyjny]

432

Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) – książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony. [przypis redakcyjny]

433

Piławce – wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa; miejsce klęski wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami (1648). [przypis redakcyjny]