Падарожжа ў XIX стагоддзе

Паколькі гутарка зайшла пра А. Міцкевіча, нельга не адзначыць яшчэ адзін своеасаблівы альманах, прысвечаны яго памяці. Гэта — двухтомная «Юбілейная кніга на ўшанаванне сотай гадавіны нараджэння Адама Міцкевіча», выдадзеная ў 1898 годзе ў Варшаве. Адзін экземпляр гэтай кнігі, якая даўно стала бібліяграфічнай рэдкасцю, захоўваецца ў бібліятэцы Вільнюскага універсітэта.

Большасць матэрыялаў «Юбілейнай кнігі» мае прамое або ўскоснае дачыненне да Беларусі, да гісторыі яе народа і культуры. Двухтомнік адкрываецца прадмовай Адама Плуга, які быў ініцыятарам выдання. У якасці сваіх бліжэйшых памочнікаў Плуг называе імёны А. Ельскага і Я. Карловіча.

Укладальнікаў зборніка цікавіла не толькі асоба А. Міцкевіча, але і яго беларускае акружэнне, у прыватнасці Я. Чачот. Раней мы ведалі Чачота пераважна як фалькларыста і аўтара беларускіх і польскіх вершаў. У альманаху ж змешчаны ўрывак з празаічнага твора гэтага пісьменніка — сатырычнага рамана «Жмудзь і Літва (г. зн. Беларусь.— А. М.) у карыкатуры». У рамане, які, на жаль, захаваўся толькі часткова, высмейваецца паразітызм польскай шляхты.

І ўсё ж увагу беларускага чытача «Юбілейнай кнігі» ў першую чаргу прывабіць пісьмо А. Рыпінскага да А. Плуга, датаванае 1883 годам. Выказаўшы свае адносіны да даследаванняў Падбярэскага, Барташэвіча і Мэхэжынскага, якія ў той або іншай ступені цікавіліся беларускай літаратурай, Рыпінскі паведамляе, што ён таксама прыступіў да напісання гісторыі беларускага пісьменства і ўжо закончыў біяграфіі Я. Баршчэўскага, Г. Марцінкевіча, Т. Лады-Заблоцкага і інш. Аўтар «Беларусі» тут жа называе імёны 55 беларускіх і польскіх пісьменнікаў, якія, на яго думку, павінны ўвайсці ў гэтую гісторыю. Некаторыя з названых імён (Г. Шапялевіч, А. Магучы, Г. Корсак) сёння зусім забыты.

Тры артыкулы для юбілейнага выдання даслаў з Замосця А. Ельскі. Ён апісаў некаторыя асабістыя рэчы А. Міцкевіча, якія знаходзіліся ў яго калекцыях, расказаў аб сваім падарожжы ў Навагрудак і Нясвіж. У сваю чаргу аб літаратурнай і збіральніцкай дзейнасці А. Ельскага расказала Аляксандра Глогер. Сваімі ўражаннямі аб вандроўцы па Слонімшчыне і сустрэчах з беларускімі сялянамі, аб пошуках старажытных рукапісаў падзяліўся вядомы фалькларыст М. Федароўскі.

Цяжка нават пералічыць усе цікавыя матэрыялы «Юбілейнай кнігі». Тут і вершы В. Каратынскага, і адпраўленае з Мінска пісьмо пляменніцы А. Міцкевіча Марыі Свянціцкай, і «Думка пад берагамі Прыпяці, якую спявае палескі бард 23 кастрычніка 1824 года» Фелікса Кулакоўскага, і ўспаміны аб прабыванні ў Крошыне А. Адынца і І. Дамейкі. Мастацтвазнаўцу прывабяць «Нарысы па гісторыі музыкі ў Літве» А. Мілера, гісторыка — даследаванні Э. Паўловіча і Э. Кулакоўская аб мінулым Навагрудскага і Лідскага паветаў, аматараў прыроды — пісьмо С. Кавалеўскага ў абарону беларускіх лясоў. «Юбілейная кніга» — прыкметны факт у гісторыі беларускай культуры.

Аднойчы ў вільнюскіх букіністаў мне ўдалося трапіць на даволі рэдкую кнігу. Гэта — «Успаміны пра тышкевічаўскую Свіслач, Дзярэчын і Ружаны» Лявона Патоцкага, выдадзеныя ў 1910 годзе вядомым беларускім фалькларыстам Міхалам Федароўскім. Аўтар «Успамінаў» напышліва называе сябе графам, але гэтаму графу часта не было за што паснедаць. Усё жыццё ён правёў у вандроўках па беларускіх маёнтках і з незатоенай сімпатыяй адносіўся да прыгонных сялян: у адным месцы ён іранізуе над ружанскім графам Сапегам, які любіў паўтараць: «Хочаш мець грошы ў кішэні — бязлітасна абдзірай селяніна»; у другім — з абурэннем піша пра магната Масальскага з Ляхавіч, які загадаў зацкаваць сабакамі жабрака.

Л. Патоцкі быў сведкам многіх грамадскіх падзей пачатку XIX стагоддзя. У кнізе расказваецца, як арганізоўвалася ў Свіслачы гімназія, якія ставіліся там у кірмашовыя дні спектаклі. Самадзейныя артысты інсцэніравалі асобныя песні Асіяна, урыўкі з сервантэсаўскага «Донкіхота». Аналагічныя спектаклі ішлі на сцэнах прыдворных тэатраў у Ружанах і Дзярэчыне Слонімскага павета. Ва ўспамінах Патоцкага дадзена шматгранная карціна побыту беларускай шляхты.

І яшчэ адна акалічнасць прыцягвае ўвагу ў мемуарах Л. Патоцкага. Аўтар сцвярджае, што вядомы французскі пісьменнік Э. Сю нарадзіўся ў Беларусі, на Міншчыне, дзе доўга жылі яго бацькі, а многія героі яго «Парыжскіх таямніц» спісаны з беларусаў.

Першая палова XIX стагоддзя... Па высаджаных бярозамі беларускіх гасцінцах імчацца карэты і фурманкі. Адны запрэжаны паштовай тройкай, а то і шасцёркай, другія — уласнымі стаеннікамі. На беларускую зямлю пазіраюць вочы — часам халодныя і абыякавыя, часам сяброўскія і ўважлівыя. Яны прыкмячаюць, як жыве і працуе беларускі селянін. А потым, вечарам, пры цьмянай карчомнай свечцы, падарожнікі заносяць у дзённікі свае ўражанні. Дзённікі гэтыя часцей за ўсё вандруюць у сямейны куфар. Але часам, набраўшыся смеласці, аўтар пасылае іх у рэдакцыю часопіса ці нясе знаёмаму кнігавыдаўцу...

Больш паўтара стагоддзя назад праязджаў з Пецярбурга ў Бесарабію нямецкі барон фон Кампенгаузен. Яго «Заўвагі аб Малдавіі, Бесарабіі, Крыме, Беларусі і Украіне» былі затым перакладзены на рускую мову і ў 1810 годзе надрукаваны ў «Журнале новейших путешествий». Нямецкі арыстакрат не мог не адзначыць, што «Беларусь бедная і малалюдная», а беларускія сяляне працуюць на пана не менш чатырох дзён у тыдзень. Адзінае, што спадабалася аўтару,— гэта «лепшыя ў Еўропе» беларускія дарогі і вонкавы выгляд Магілёва. Часам, аднак, барон імкнуўся прыдаць сваім нататкам умоўную займальнасць, вышукваў «экзотыку», і тады З'яўляліся радкі: «Беларускія сяляне... носяць шэрыя валявыя шапкі, лапці з бяросты; шляхціцы, г. зн. дваране, вызначаюцца чорнымі паясамі і шпагамі. Яны служаць у знатных паноў пастухамі і карыстаюцца той перавагай, што іх сякуць не інакш, як на рагожы. Амаль ва ўсіх сялян доўгія шыі, з дапамогай якіх яны бесперапынна ківаюць галовамі».

Больш добрасумленным было апісанне другога падарожніка — вядомага польскага пісьменніка Юльяна-Урсына Нямцэвіча. Ён пабываў у Беларусі, на сваёй радзіме, двойчы — у 1816 і 1819 гадах. Адно з выданняў дарожных нататак Нямцэвіча ўбачыла свет у Пецярбурзе ў 1859 годзе.

Асобнае месца ў «Гістарычных падарожжах» Ю. Нямцэвіча адведзена Брэсту. Прыгадваецца мінулае горада, у якім была закладзена адна з першых у Беларусі друкарняў. Сучасны стан Брэста і яго ваколіц не задавальняе аўтара, ён марыць аб часах, калі цывілізацыя ажывіць мясцовую глуш, горад ператворыцца ў вялікі гандлёвы порт, а «пладамі Еўропы і Азіі запоўняцца рэчышчы Буга і Мухаўца». Апрача Брэста, польскі пісьменнік наведаў Гродна, Навагрудак, Бярозу, Пінск. Апісанні гэтых гарадоў перамяжоўваюцца з цікавымі дакументамі аб іх мінулым.

У першай палове XIX стагоддзя ў Беларусі пабывалі яшчэ два польскія падарожнікі. У 1843 годзе варшаўскі часопіс «Пржэглёнд науковы» надрукаваў нарыс Мазура з Плоччыны (псеўданім Яна Маяркевіча) «Успаміны аб падарожжы па Літве, Русі Чорнай і Русі Белай». Аўтар выказвае спачуванне беларусам, якія «заўсёды запяты і цяжка працуюць», дае апісанне адзення, жылля і прылад працы беларускіх сялян. Шлях Маяркевіча з Варшавы ў Маскву пралягаў праз Брэст, Слонім, Нясвіж, Мінск, Барысаў і Оршу. Пішучы пра апошні з гэтых гарадоў, аўтар не без падстаў усклікаў: «Ніколі ў жыцці я не бачыў больш сумнага горада, чым Орша!» У 1829 годзе па Палессі падарожнічаў Казімеж Контрым. Як служачага Польскага банка, яго менш цікавіў побыт беларускага селяніна, яго фальклор. Асаблівую ўвагу Контрым звяртаў на эканоміку Палесся, перспектывы развіцця мясцовай прамысловасці і гандлю. У сваёй кнізе, выдадзенай у 1839 годзе ў Познані, падарожнік апісаў таксама раслінны і жывёльны свет у басейне Прыпяці.

Да апошняга часу Павел Шпілеўскі (1827-1861) быў вядомы пераважна як аўтар прац, прысвечаных беларускай этнаграфіі і фальклору, дарожных нарысаў і двухактовай п'есы «Дажынкі». Аднак дзякуючы бібліяграфічным пошукам выявілася, што ён пісаў таксама творы для дзяцей. Яго аповесць «Цыганё» была выдадзена ў 1855 годзе ў Пецярбурзе на рускай мове.

Абапіраючыся на ўспаміны дзяцінства, якое прайшло на беларускай зямлі, Шпілеўскі расказаў сентыментальную гісторыю кемлівага цыганскага падлетка Марціна, якому надакучыла вандраваць з табарам і паказваць розныя цыркавыя фокусы. Марцін пасябраваў з чуллівым панічом і застаўся жыць у яго доме. Новы сябар навучыў цыганё чытаць, расказаў пра асноўныя маральна-этычныя нормы. Дружба хлопчыкаў была настолькі моцная, што, калі паніч паехаў у горад вучыцца, Марцін уцёк у лес, захварэў там ад прастуды і памёр.

Аповесць Шпілеўскага не магла не прывабіць тагачасных юных чытачоў. Яна напісана займальна, з веданнем дзіцячай псіхалогіі. Аўтар сцвярджае, што ўсе людзі роўныя, што ў кожным чалавеку закладзены добрыя пачаткі і задача адукаванага чалавека — дапамагчы ў развіцці гэтых пачаткаў. Але нельга адначасова не прызнаць, што ў аповесці адчуваецца празмерны меладраматызм, лабавы дыдактызм. Пачуцці герояў, іх слязлівасць вельмі гіпербалізаваны.

Побач з некалькімі кнігамі І. Гарбачэўскага, выдадзенымі на рускай мове ў Віцебску ў 80-90-я гады XIX стагоддзя, «Цыганё» Шпілеўскага стаіць ля вытокаў беларускай дзіцячай літаратуры.

У польскім горадзе Гнезна, што ля Познані, нехта Б. І. К. выдаў у 1905 годзе ананімныя «Успаміны аб Слуцку». Ва ўступным слове сказана, што ўспаміны напісаны ўраджэнцам Слуцка, высокім царскім чыноўнікам, імя якога было нямецкім, душа ж — «літоўскай» (г. зн. беларускай). Апошнія гады свайго жыцця гэты чыноўнік правёў у горадзе, звязаным з імем Міцкевіча (г. зн. у Навагрудку або ў Вільні), дзе ў 1886 годзе і ўзнавіў па памяці падзеі паўвекавой даўнасці.

«Нямецкае імя» аўтара «Успамінаў аб Слуцку» расшыфравана ў часопісе «Пшэводнік бібліёграфічны». Гэта быў барон Сталь, або Стаэль. Нягледзячы на сваё арыстакратычнае паходжанне і пасаду слуцкага гараднічага, ён прытрымліваўся даволі перадавых поглядаў, спачуваў беларускім сялянам і выступаў за тое, каб вызваліць іх ад прыгону.

Барон Сталь расказвае аб гістарычным мінулым Слуцка і яго стане ў пачатку XIX стагоддзя. «Першымі жыхарамі Слуцка і ўсяго гэтага краю былі русіны беларускага племені, набожныя, сумленныя і працавітыя». У 1116 годзе горад цалкам спалілі наезнікі. Потым, у XV стагоддзі, сюды прыйшлі першыя палякі і літоўцы. Каля 1750 года Ян Маджарскі заснаваў тут майстэрню, у якой ткаліся славутыя слуцкія паясы.

У пачатку мінулага стагоддзя горад меў каля 7000 жыхароў і належаў буйному магнату князю Вітгенштэйну. У Слуцку тады было ўсяго 15 мураваных будынкаў. Сярод іх вылучаліся праваслаўная семінарыя, кальвінская гімназія і царква святой Тройцы на Трайчанах, пры якой у свой час перапісваліся кнігі, накіраваныя супраць акаталічвання. Цікава, што абліччы святых на царкоўных абразах былі падобны да твараў мясцовых сялян. Успаміны Сталя пацвярджаюць меркаванне некаторых даследчыкаў, што ў пачатку XIX стагоддзя беларускай мовай шырока карысталася духавенства, асабліва уніяцкае. Велікодная цырымонія ў Слуцку, гаворыцца ва ўспамінах, завяршалася «казаннем кс. Шантыра па народнай беларускай мове; сяляне слухалі тое казанне з вялікай увагай».

У пачатку мінулага стагоддзя Слуцк жыў даволі інтэнсіўным эканамічным і культурным жыццём. Праз чатыры брамы горада вёўся гандаль з Вільняй, Гародняй, Кіевам і Масквой. У партыкулярным доме быў тэатр, дзе выступала трупа Клакоцкага. Мясцовы цырульнік Зэлік арганізаваў музычную капэлу і нават напісаў для яе марш. А шавец Болбут хадзіў па святах з батлейкай.

Сапраўдным культурным цэнтрам Слуцка была гімназія, арганізаваная ў 1827 годзе на базе пачатковай школы. Яе закончылі фалькларыст З. Далэнга-Хадакоўскі, муж Марылі Верашчака, любімай сяброўкі Міцкевіча, В. Путкамер, мемуарыст і мастацтвазнаўца Э. Паўловіч, вядомы ўжо нам А. Плуг. Гімназісты збіраліся на маёўкі, дзе дэкламавалі вершы Міцкевіча і спявалі забароненыя песні. Норавы ў гімназіі былі жорсткія. За самую дробную віну каралі розгамі, асабліва на ўроках фізікі.

Сталь цытуе словы модных сярод слуцкай моладзі макаранічных песенак. Польскія словы ў іх пераплятаюцца з беларускімі:

А вось і чыста беларускі тэкст. Злодзей у карчме падае раду сваім кампаньёнам наступнай прыпеўкай:

У заключэнне мемуарыст расказвае аб падарожжах у Мазыр, Навагрудак і Слонім, падрабязна апісвае кожны з гэтых гарадоў. Аўтара абурае нізкі стан асветы сярод палешукоў, іх цяга да знахарства.

Да «Успамінаў аб Слуцку» прыкладзены біяграфічны нарыс пра Людвіка Развадоўскага. Магістр філасофіі, выпускнік Віленскага універсітэта, ён адкрыў у Балочыцах ля Слуцка сялянскую школу. Пасля смерці Развадоўскага (1869) застаўся рукапіс «Філасофія паводле сістэмы Канта», які пры жыцці Сталя захоўваўся ў Слуцкай гімназіі.

Побач з дачкой В. Дуніна-Марцінкевіча, рэвалюцыянеркай і палітычнай ссыльнай Камілай Марцінкевіч, найбольш яскравай і каларытнай фігурай сярод беларускіх жанчын XIX стагоддзя, безумоўна, з'яўляецца Ева Фялінская. Нарадзілася яна ў 1793 годзе ў сям'і збяднелага шляхціца (немца па паходжанню) Вяндорфа, які жыў ва Узнозе ля Клецка. Дзяўчынка рана засталася сіратой і выхоўвалася ў свайго дзядзькі ў Галынцы. Потым — настойлівая вучоба ў Слуцкай школе (падручнік геаграфіі быў вывучаны... за адну ноч). З іроніяй успамінае Фялінская схаластычныя метады выкладання. Напрыклад, вучням Слуцкай школы прапаноўвалі адказаць у час экзаменаў на такое «пытанне»: «Да якой катэгорыі трэба залічыць д'яблаў і дзе яны сядзяць?»

Пасля заканчэння школы дзяўчынка часта гасціла ў сваякоў і знаёмых на Барысаўшчыне, пазнаёмілася там з Г. Фялінскім, у 18 год выйшла за яго замуж і пераехала на Палессе. У 30-я гады Ева Фялінская ўстанавіла сувязь з рэвалюцыйнай групай Канарскага і Савіча, дапамагла ім арганізаваць нелегальную друкарню. Царскія ўлады разлучылі аўдавелую жанчыну з малымі дзецьмі і саслалі ў Сібір. Прабыванне ў Табольскай губерні, усе пакуты, якія прыйшлося там выцерпець, падрабязна апісаны ў мемуарах Фялінскай «Успаміны аб падарожжы па Сібіры і побыце ў Беразове» («Атэнэум», 1849) .

Вярнуўшыся на радзіму, Ева Фялінская занялася выхаваннем дзяцей і адначасова ўзялася за пяро, каб запісаць успаміны аб сваім дзяцінстве і маладосці. Назіранні над побытам навакольнай шляхты далі пісьменніцы матэрыял для двухтомнай аповесці «Герсылія» (Вільня, 1849).

Трохтомныя «Дзённікі Евы Фялінскай», якія ў 1856 годзе выйшлі з друку ў Вільні на польскай мове і пасля смерці аўтара (1859) былі забаронены цэнзурай, з'яўляюцца каштоўным дакументам эпохі. У мемуарах займальна расказваецца аб жыцці розных слаёў тагачаснага беларускага грамадства, пераважна дробнай і сярэдняй шляхты. Мы даведваемся, што елі і пілі, як апраналіся, што чыталі і, урэшце, што думалі нашы продкі ў пачатку мінулага стагоддзя.

Ева Фялінская са шчырым спачуваннем адносілася да прыгонных беларускіх сялян, у якіх паны «бачылі толькі свой капітал і нічога больш». Яе абураў эгаізм пануючых класаў, бо яны «балюча прыгнятаюць сялянскі клас нашай зямлі, асушаючы крыніцу, якая можа даць сілу айчыннай гаспадарцы». Фялінскую да слёз кранула трагічная гісторыя аднаго сялянскага хлопца з Ігуменшчыны. Ён збіраўся згуляць вяселле з вясковай прыгажуняй Кастусяй. А тут войт загадаў яму збірацца на 25 год у рэкруты. Юнак пачаў хавацца ў лазні, дзе церлі лён. Аднойчы Настуся патаемна прынесла каханаму крыху стравы. Не дачакаўшыся яго, яна заснула і памерла ад чаду. Даведзены да адчаю юнак на гэты раз сам папрасіўся, каб яго ўзялі ў рэкруты — цяпер жыццё для яго было пазбаўлена сэнсу.

Фялінская ўспамінае, што перадавая частка шляхты імкнулася неяк аблегчыць становішча сялян. Напрыклад, у час выбараў у Мінску пісьменнік Ян Ходзька паставіў тут п'есы «Сід» і «Фенелон» і ўвесь даход ад спектакляў прызначыў на дапамогу бедным. «Народныя песні на мясцовай мове» ахвотна спяваліся ў доме сваяка Фялінскай з Ігуменшчыны пана Гілярыя. Радыкальная моладзь зачытвалася творамі Вальтэра, Русо, Нямцэвіча і Карпінскага. Але хіба магла яна супрацьстаяць усім тым, хто вышэй за ўсё ставіў асабістую выгаду?! Фялінская вельмі дакладна прыкмеціла, як пагоня за грашамі, новыя, капіталістычныя адносіны разбураюча ўздзейнічалі на норавы людзей, іх маральную знітаванасць. «Кожны цяпер стаў ізаляванай адзінкай, самамэтай для сябе»,— скардзілася пісьменніца ў трэцім томе мемуараў.

Ева Фялінская асуджала гультаяватую шляхту, якая бавіла час за картамі, гарэлкай і плёткамі. Асабліва моднымі былі тады розныя містыфікацыі. Напрыклад, «нябожчык» кладзецца ў труну, за яго прыходзіць маліцца старая сваячка. Можна ўявіць сабе перапалох жанчыны, калі «нябожчык» раптам падказаў ёй сваё імя... Або такая сцэна. На балі разам са сваёй нявестай весяліцца дробны чыноўнік. Раптам з'яўляецца фельд'егер «з Пецярбурга», арыштоўвае чыноўніка, некалькі гадзін кружыць з ім па наваколлі, а потым знясіленага адвозіць назад. Выяўляецца, што «арышт» быў звычайным «жартам» з пераапрананнямі.

Побыту беларускай шляхты 1815-1843 гадоў прысвечаны таксама мемуары Габрыэлі Пузыны (1815-1869). Яе жыццё прайшло ў Дабраўлянах ля Свіра і ў Гарадзілаве пад Маладзечна. Пузыне належыць нямала кніг на польскай мове («Далей у свет», Вільня, 1845; «Літоўскія дзеці», Лейпцыг, 1847; «Творы прозай і вершам», 2 т., Вільня, 1856; «Самадзейны тэатр», Пецярбург, 1861; «Ядвіга», Львоў, 1869, харвацкі пераклад 1881, і інш.). Пад назвай «У Вільні і ў літоўскіх дварах» успаміны нашай зямлячкі ўбачылі свет у 1928 годзе.

2 жніўня 1833 года тысячы жыхароў Гродна сабраліся ля парахавога склада за Скідэльскай заставай. Роўнымі шэрагамі выстраіліся атрады царскіх салдат. «Усе былі ўсхваляваны да такой ступені, што, нягледзячы на велізарнае зборышча людзей, панавала ўсеагульнае маўчанне»,— паведамляў пазней у сваім рапарце на імя міністра Чарнышова князь Далгарукаў. І вось на ўзвышэнне ўзышоў афіцэр і зычным голасам пачаў чытаць рашэнне суда. Яно заканчвалася словамі: «...дваранін Міхал Валовіч, ураджэнец маёнтка Парэчча Слонімскага павета, прыгавораны да пакарання праз павешанне». Тут жа прыгавор быў прыведзены ў выкананне. Цела павешанага Далгарукаў загадаў пахаваць патаемна і ў невядомым месцы, каб не дапусціць да маніфестацый.

Хто ж такі быў адважны патрыёт, справай якога цікавіўся ажно сам цар? Міхал Казіміравіч Валовіч нарадзіўся 18 чэрвеня 1806 года на Слонімшчыне. Вышэйшую адукацыю ён атрымаў у сценах славутага тады Віленскага універсітэта — прынамсі аб гэтым піша біёграф Валовіча М. Ходзька. У дні паўстання 1830-1831 гг. малады патрыёт прыняў удзел у баявых аперацыях на тэрыторыі Літвы і пасля паражэння вымушаны быў эмігрыраваць у Парыж, дзе зблізіўся з дэмакратычнымі арганізацыямі, з рухам карбанарыяў.

У 1832 годзе сярод польскай эміграцыі ў Францыі пачалася падрыхтоўка да партызанскай экспедыцыі, якая павінна была ўзняць паўстанне на тэрыторыі царскай Расіі. Асноўная стаўка рабілася не на вузкую змову шляхты, як гэта было ў 1831 годзе, а на шырокі сялянскі рух. Такім шляхам удзельнікі экспедыцыі намерваліся адцягнуць увагу ад рэвалюцыйных падзей, якія, на іх думку, выспявалі на Захадзе. Меркавалася, што карбанарыі Заходняй Еўропы, заваяваўшы перамогу ў сябе, акажуць дапамогу паўстанцам на тэрыторыі Расіі ў барацьбе супраць царскага самаўладства і прыгонніцтва. Па сведчанню рускага гісторыка Берга, кожны ўдзельнік экспедыцыі даваў прысягу, блізкую па тэксту да прысягі карбанарыяў.

Экспедыцыю 1833 года ўзначаліў палкоўнік Ю. Заліўскі. Па яго рашэнню ўся тэрыторыя мяркуемых дзеянняў была падзелена на акругі. На кожную з акруг вызначаўся начальнік і некалькі яго памочнікаў. Так, Міхал Валовіч узначаліў слонімска-навагрудскую акругу, Марцэль Шыманскі — гродзенска-лідскую. Меркавалася, што сам Заліўскі будзе дзейнічаць на Магілёўшчыне. Фактычным цэнтрам усяго руху станавілася Гродна.

І вось напаўгалодныя і дрэнна апранутыя паўстанцы пачалі з фальшывымі пашпартамі прабірацца ў бок царскай граніцы. Многія былі арыштаваны французскімі і нямецкімі ўладамі або самі вярнуліся з дарогі. Але 19 сакавіка 1833 года частка найбольш перакананых патрыётаў перайшла граніцу і пачала партызанскія дзеянні. Ахопленыя маладым запалам, паўстанцы верылі, што па іх закліку ўзнімуцца сяляне, увесь народ. Аднак, на жаль, рэальная расстаноўка сіл аказалася зусім іншай...

Перакананы дэмакрат Міхал Валовіч вярнуўся на беларускую зямлю з цвёрдым намерам змагацца за свабоду і роўнасць усіх людзей. «Я хацеў,— сведчыў ён у час допыту,— выкарыстаць мяркуемае паўстанне, каб здзейсніць мой намер і вызваліць сялян» (апошнія два словы царскі следчы падкрэсліў). Такімі ж планамі М. Валовіч дзяліўся ў сваіх пісьмах да Ю. Твардоўскага, у гутарках з вядомым гісторыкам І. Лелевелем, які лічыў яго сваім вучнем. Відаць, меў падставы Міхал Ходзька надзяліць Валовіча, героя сваёй паэмы «Дзесяць малюнкаў», наступнымі словамі: «Прыйдзе той вялікі і шчасны дзень, калі брат спазнае брата, багатая зямля стане ўсеагульнай уласнасцю і свабодна ўздыхнуць грудзі маці-Айчыны».

Разам са сваім памочнікам Яцкевічам ранняй вясной 1833 года Валовіч быў ужо на Слонімшчыне. Нягледзячы на цяжкую хваробу, ён пачаў фарміраваць паўстанцкі атрад. Першымі ў лясы прыйшлі сяляне з Парэчча — ляснік Лявон Панасюк, два браты-беларусы Іван і Базыль Панасюкі (апошні скрываўся ад рэкрутчыны два гады). Услед за імі ў атрад уліліся Базыль Алізар, Фёдар Сяйчук, Іван Мартынкевіч, сяляне з Вострава і Бардашоў. Паўстанцы збіраліся напасці на Слонім, вызваліць там з астрога вязняў і з іх дапамогай пачаць больш шырокія дзеянні. Патрэбны былі грошы на ўзбраенне, і, каб здабыць іх, партызаны арганізавалі напад на пошту.

Дзеянні Валовіча ўстрывожылі мясцовыя ўлады. Паляцелі данясенні ў Пецярбург. Гродзенскі губернатар Мураўёў загадаў акружыць паўстанцаў, якія хаваліся сярод лясоў над Шчарай. Убачыўшы небяспеку, Валовіч спрабаваў застрэліцца, але пісталет заела. Начальніка атрада і трох паўстанцаў-сялян звязалі вяроўкамі і даставілі ў слонімскую турму, а адтуль — у Гродна. Пачаліся масавыя арышты. Толькі на Гродзеншчыне ў сувязі з экспедыцыяй Заліўскага да судзебнай адказнасці было прыцягнута звыш 150 чалавек.

У Гродне допытамі Валовіча кіраваў той самы Мураўёў, які 30 год пазней атрымаў мянушку вешальніка. Але яго намаганні не далі ніякіх вынікаў. Валовіч так і не назваў прозвішчы сваіх паплечнікаў. 11 чэрвеня 1833 года пачаўся судзебны працэс. На лаве падсудных побач з Валовічам сядзелі дзесяць сялян. Па рашэнню палявога суда «здраднік, валацуга, бунтаўшчык і начальнік разбойніцкай банды» М. Валовіч, а таксама М. Песакоўскі, які дапамагаў яму, прыгаворваліся да пакарання смерцю праз чацвертаванне, Л. і І. Панасюкі, Васіліцкі, Мартынкевіч і Сяйчук — праз павешанне, Б. Панасюк і Фератка — праз ламанне колам. Аднак князь Далгарукаў значна змякчыў першапачатковы прыгавор. Смяротная кара сустрэла аднаго Валовіча. Астатнія паўстанцы былі высечаны бізуном і сасланы ў Сібір — хто на катаржныя работы, хто ў арыштанцкія роты, хто на пасяленне.

Такі цяжкі лёс выпаў на долю не толькі М. Валовіча і паўстанцаў з яго атрада. У Воранаве быў арыштаваны М. Шыманскі. У ссылку пайшлі Навумовіч, Яцкевіч, Шабанскі і іншыя патрыёты, звязаныя з экспедыцыяй Заліўскага. Самому Заліўскаму ўдалося ўцячы за граніцу. Рух, накіраваны супраць царскага самаўладства і прыгонніцтва, пацярпеў паражэнне. Але, як піша польскі гісторык Сідаровіч-Чарнеўская, кроў, пралітая паўстанцамі, не прапала дарэмна. Прыклад Валовіча і яго сяброў натхняў на барацьбу наступныя пакаленні.

У заключэнне хочацца расказаць аб вельмі цікавай бібліяграфічнай знаходцы, звязанай з імем Янкі Лучыны.

У аддзеле рукапісаў Нацыянальнай бібліятэкі ў Варшаве захоўваюцца пісьмы Янкі Лучыны да польскага паэта і рэдактара часопіса «Жыце» Зянона Пшэсмыцкага (Мірыяма), датаваныя самым канцом 80-х гадоў XIX стагоддзя. У адным з пісем беларускі паэт паведамляе, што напісаў твор аб паўстанні 1863 года ў Беларусі і хацеў бы яго ананімна выдаць за межамі Расійскай імперыі — у Кракаве. «Я стварыў,— гаворыцца ў пісьме,— абразок аб выпадках 1863 года і задаў столькі перцу і імбіру, што напэўна адбыў бы падарожжа за кошт урада, калі б маё пісанне трапіла ў адпаведныя рукі... Аднак я нічога не меў бы супраць, каб гэтыя некалькі прыязных слоў нашым дабрадзеям (г. зн. царскім уладам.— А. М.) пусціць у свет за кардонам. Апавяданне заснавана на сапраўдных падзеях.

Як шавецкая смала, ліпну да вас, дарагі пане Зяноне... Калі вы лічыце, што рукапіс можна бяспечна пераслаць на Вавель (г. зн. у Кракаў.— А. М.), я прасіў бы вас зрабіць гэта. У такім выпадку ўручыце яго, калі ласка, Ал. Валіцкаму ў друкарні Анчыца. Можа слушна, можа і няслушна, мы баімся пасылаць адсюль поштай. Вы атрымалі б рэкамендацыйнае пісьмо, у якім утрымлівалася б названае апавяданне, перапісанае праз кагосьці іншага, не з Мінска. Чакаю панскага адказу». І подпіс: І. Неслухоўскі.

Паколькі асабісты архіў Лучыны не захаваўся, мы не ведаем, што адказаў Пшэсмыцкі. Пойдзем лепш следам названых у пісьме імён. У. Анчыц — гэта кракаўскі друкар, які ў пачатку 90-х гадоў выдаў «Дудку беларускую» і «Тралялёначку» Ф. Багушэвіча. Аляксандр Валіцкі, былы мінчанін, аўтар манаграфіі пра Манюшку, прытрымліваўся радыкальных поглядаў і таксама перапісваўся з Лучынам. Дарэчы, дачка Валіцкага, Зоф'я Савіцкая, трымала ў 80-х гадах адзіную ў Мінску польскую кнігарню, куды наведваўся за сваёй карэспандэнцыяй беларускі паэт. Значыць, Валіцкі, чалавек спрактыкаваны, сапраўды мог аказаць паслугу свайму сябру, добраму знаёмаму сваёй дачкі, і выдаць «за кардонам» крамольны «абразок». Толькі ці выдаў? Ці атрымаў ён рукапіс ад Пшэсмыцкага? А што, калі пагартаць летапіс тагачаснага польскага друку — «Пшэводнік бібліёграфічны»? Канцом 80-х гадоў у ім памечана толькі адно выданне аналагічнага тыпу — «Літва напярэдадні 1863 года», напісанае Літвінам. А можа, Літвін — адзін з псеўданімаў Неслухоўскага? Не, са слоўніка псеўданімаў А. Бара высвятляецца, што пад Літвінам хаваўся Якуб Гейштар. Значыць, трэба шукаць з іншага канца, ад шматтомнай бібліяграфіі К. Эстрайхера. Пад крыптанімам «S» у ёй знаходжу такое выданне: «З крывавых дзён. Эпізод паўстання 1863 года на Міншчыне» (Кракаў, 1889). Пад тым жа крыптанімам у Эстрайхера ўказаны яшчэ дзве кніжачкі — «Руская кніжка пра Літву і Беларусь» (Кракаў, 1883) і «Каралева балю» (Кракаў, 1894). Слоўнікі псеўданімаў і крыптанімаў не расшыфроўвалі, хто ж хаваўся за літарай «S». Можа, той жа Янка Лучына? Даць пэўны адказ на гэта пытанне можна было толькі пасля знаёмства з загадкавымі кніжкамі.

Аднак пошукі ў бібліятэках Вільнюса і Львова не далі ніякіх вынікаў. На нейкі момант з'явілася нават сумненне: ці не памыліўся тут звычайна дакладны Эстрэйхер? Заставалася толькі пашукаць там, дзе гэтыя кніжкі ўбачылі свет,— у Кракаве.

У бібліятэцы Ягелонскага універсітэта сапраўды знайшліся ўсе тры рэдкія выданні. Вывучэнне іх прывяло да вываду, што навела «Каралева балю» не можа належаць Лучыне. Па-першае, напісана яна ў саладжавай, не ўласцівай беларускаму паэту манеры; па-другое, аўтарам яе быў, відаць, сталы жыхар Кракава, які добра арыентаваўся ў мясцовых рэаліях; па-трэцяе, услед за лацінскай літарай «S» ён паставіў чатыры кропкі, крыптанімы ж у іншых выданнях не маюць гэтага шматкроп'я. Адкрытым застаецца пытанне і аб аўтарстве выдання «Руская кніга аб Літве і Беларусі» (уласна кажучы, гэта асобны адбітак артыкула з кракаўскай газеты «Час»), Праўда, рэцэнзуючы працу, выкананую А. Кіркорам для ПІ тома «Живописной России», невядомы нам аўтар высока адклікаецца пра «багатую скарбніцу» беларускага фальклору, пра скарынінскае выданне бібліі, удакладняе многія факты. Але Лучына наўрад ці папракаў бы Кіркора за насаджэнне «спецыфічнага літвінізму» (г. зн. беларусізму), наўрад ці сцвярджаў бы, што ўсе жыхары Беларусі — палякі.

Такім чынам, толькі пра «абразок» «З крывавых дзён» можна з упэўненасцю сказаць, што ён належыць пяру Янкі Лучыны. Аб гэтым у першую чаргу сведчыць тое, што па часу выданне супадае з цытаваным вышэй пісьмом да Пшэсмыцкага, дзе даволі трапна ўказана ідэйная накіраванасць «абразка». І сапраўды, калі б кніга трапіла ў рукі царскіх улад, калі б аўтар не схаваўся за крыптанімам і не дадаў яшчэ для надзейнасці, што пісаў ён кнігу ў Кракаве,— не пазбегнуць Лучыне «падарожжа за кошт урада» ў сібірскую ссылку. «З крывавых дзён» — гэта ўсхваляваны расказ аб падзеях 1863 года ў Мінскай губерні. Аўтар хоча, каб землякі не забылі ніводнага подзвігу мясцовых патрыётаў, якія са зброяй у руках паўсталі супраць самаўладства.

У пачатку «абразка» Лучына коратка расказвае аб прабыванні ў Мінску цара Аляксандра ІІ, аб тых водгуках, якія выклікала ў Беларусі італьянскае вызваленчае паўстанне. Са шчырай сімпатыяй сустракалі і праводзілі ў Мінску палітычных ссыльных. Урэшце, 1 мая 1863 года каля 50 найбольш адважных мінчан сабраліся ў лесе ля Камароўкі і, абыходзячы ваенныя пікеты, рушылі праз Сляпянку да Смалявіч. Тры гадзіны працягвалася першая баявая сутычка паўстанцаў пад Пятровічамі. Трапіў у палон і памёр у шпіталі ад ран камандзір атрада Вярбіцкі. Многіх паўстанцаў выдалі ўладам сяляне вёскі Каралішчавічы. Затым аўтар пераказвае ўспаміны сведкаў аб трагічным лёсе іншых паўстанцкіх важакоў — Свентажэцкага, Анцыпы, Сніткі, Ляскоўскага. Усе гэтыя імёны варты таго, каб узнавіць іх у народнай памяці.

У заключэнне Лучына падрабязна расказвае пра тыя меры, якія былі прыняты рэакцыяй у Беларусі пасля паражэння паўстання. Асаблівую ролю царызм адводзіў духавенству, праваслаўнаму і каталіцкаму. З абурэннем піша аўтар пра жорсткасць юрэвіцкага папа — замест вады ён даваў цяжка параненаму паўстанцу гарачы пясок. Бабруйскі ксёндз Сянчыкоўскі адкрыта ашукваў веруючых, абвясціўшы святымі «мошчамі» выкапаныя ля ракі косці маманта. Часам антыклерыкалізм аўтара мяжуе з атэізмам.

«З крывавых дзён» — яскравае сведчанне таго, з якімі цяжкасцямі прыходзілася сустракацца беларускім пісьменнікам XIX стагоддзя. Каб выдаць свае творы, данесці да чытача свабодалюбівыя думкі, ім прыходзілася нелегальна перапраўляць рукапісы за граніцу, хаваць сапраўднае імя. Але ўсе забароны маглі толькі часова замарудзіць развіццё беларускай літаратуры. У цяжкіх умовах яна гартавалася, набіралася моцы, каб пасля рэвалюцыі 1905 года, з прыходам Купалы, Коласа, Багдановіча, узняцца да сапраўдных мастацкіх вышынь і «несці свой дар» усяму чалавецтву.

Александровіч, Сцяпан. Старонкі братняй дружбы. Мінск, 1960.

Бандарчык, В. К. Гісторыя беларускай этнаграфіі XIX ст. Мінск, 1964.

Барысенка, В. В. Францішак Багушэвіч і праблема рэалізму ў беларускай літаратуры XIX ст. Мінск, 1957.

Беларускія пісьменнікі другой паловы XIX стагоддзя. Зборнік тэкстаў. Мінск, 1956.

Бэндэ, Л. Аб літаратуры XIX века. «Полымя рэвалюцыі», 1935, № 4.

Восстание в Литве и Белоруссии 1863-1864 гг. М., 1965. Гарэцкі, Максім. Гісторыя беларускай літаратуры. Вільня, 1920.

Каверин, В. Барон Брамбеус. М., 1966. Карский, Е. Ф. Белорусы, т. III, ч. З. Пгд, 1922. Кісялёў, Генадзь. З думай пра Беларусь. Мінск, 1966; Сейбіты вечнага. Мінск, 1963.

Ларчанка, М. Г. На шляхах да рэалізму. Мінск, 1958. Ларчанка, Міхась. Па шляху рэалізму. Мінск, 1959; Славянская супольнасць. Мінск, 1963.

Лойка, А. А., Перкін, Н. С. Беларуска-польскія літаратурныя ўзаемасувязі ў XIX ст. Мінск, 1963.

Майхрові ч, Сцяпан. Нарысы беларускай літаратуры XIX стагоддзя. Выд. 2-е, Мінск, 1959.

Навуменка, І. Я. Пісьменнікі-дэмакраты. Мінск, 1967. Революционный подъем в Литве и Белоруссии 1861-1862 гг. М., 1964.

Философские и общественно-политические произведения петрашевцев. М., 1953.

Цікоцкі, М. З гісторыі беларускай журналістыкі XIX стагоддзя. Мінск, 1960.

Głąbek, Józеf. Wincenty Dunin-Marcinkiewicz. Wiln, 1932.

Іnglоt, Mieczysław. Plskie czaspisma literackie ziem litewsk-ruskiich w latach 1832—1851. W-wa, 1966.

Krdwicz, Wiktr. Knstanty Kalinwski. W-wa, 1955.

Piosnki wieśniacze z nad Niemna. Wilno, 1837.

Piosnki wieśniacze znad Niemna i Dźwiny. Wilno, 18-39.

Piosnki wieśniacze znad Dźwiny. Wilno, 1840.

Piosnki wieśniacze znad Niemna i Dźwiny z dłączeniem pierwtwrnych w mwie Slwian-krewickiej. Wilno, 1844.

Piosnki wieśniacze z nad Niemna, Dniepra i Dniestra. Wilno, 1845.

Piosnki wieśniacze z nad Niemna i Dźwiny, niektóre przysłwia i idiotyzmy w mowie Slowiano-krewickiej, z opatrzerzeniami nad nią uczyninemi. Wilno, 1846.

Pieśni Ziemianina. Wilno, 1846.

Poezya Filomatów, tt. 1-2. Kraków, 1922.

Бравер, Я. Звесткі з біяграфіі Яна Чачота. «Літаратура і мастацтва», 1966, 28 студзеня.

Лойка, А. Адам Міцкевіч і беларуская літаратура. Мінск, 1959.

Мірачыцкі, Л. На радзіме Яна Чачота. «Маладосць», 1958, № 6.

Перкін, Н. Адам Міцкевіч і Ян Чачот. «Беларусь», 1947, № 8.

Танк, Максім. Лісткі календара. «Полымя», 1967, № 1-4.

Jankowski, Czesław. Czeczot і Zan w Leplu. W kś. «Z ziemi pagórków leśnych, z ziemi łąk zielonych». W-wa, 1891.

Mickiewicz, Adam. Dzieła, wydanie Narodowe.

Pawłowicz, Edward. Wspomnienia, wyd. III. Lwów, 1895.

Swirko, Stanisław. Ballady Jana Czeczta, ich związki z folklorem i ludowością Mickiewicza. «Literatura Ludowa», 1958, 1; Filomaci a folklor. W kś. «Ludowość u Mickiewicza». W-wa, 1958.

Witkowska, Alina. Rówieśnicy Mickiewicza. W-wa, 1962.

Barszczewski, Jan. Dalsze opwiadanie o drewnianym Dziadku i kobiecie Insekcie. «Rubon», t. VIII; Proza i wiersze, cz. 1, Kijów, 1849; Szkic północnej Białrusi. «Rocznik Literacki», 1843; Szlachcic Zawalnia czyli Białoruś w fantastycznych opowiadaniach, tt. 1-4. Pbg, 1844-1846.

Бас, І. Каму належаць вершы? «Беларусь», 1963, № 11.

Васілеўскі, Д. Новыя матэрыялы творчасці Яна Баршчэўскага. «Полымя», 1925, № 5; Пад аховай роднай песні. «Маладняк», 1928, № І; Паэта Ян Баршчэўскі аб Беларусі. «Аршанскі Маладняк», 1925, № 2.

Зямкевіч, Р. Тарас Шаўчэнка і беларусы. «Наша ніва», ІЭН, № 8; Ян Баршчэўскі, першы беларускі пісьменнік XIX сталення. Вільня, 1911.

Хлябцэвіч, Аўт. Ян Баршчэўскі — першы беларускі пісьменнік XIX веку і ягонае апісанне партызанскага руху беларускіх сялян. «Узвышша», 1928, № 4.

Grabowski, Michał. Karrespondencja. «Pielgrzym», 1843, ІІ.

Grabowski, Tadeusz Stanislaw. Z pogranicza polsko-białoruskiego. Księga pamiątkowa ku czci Stanisława Pigonia. Kraków, 1961.

Jędrzejewicz, Jerzy. Noce ukraińskie alb rodowód geniusza. W-wa, 1966.

Сыракомля, Уладзіслаў. Выбраныя творы. Мінск, 1966.

Poezye Ludwika Kondratowicza. Wydanie zupełne, tt. І—Х. W-wa, 1872.

Syrokomla, Władysław. Mińsk, «Teka Wileńska», 1857, І—ІІ; Niemen od źródeł do ujścia. Wilno, 1861; Podróż swojaka po Swojszczyźnie. W-wa, 1914; Wędrówki po moich niegdyś okolicach. Wilno, 1853; Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna, t. 1. Wilno, 1857.

Аксініч, Л. Сыракомля аб Мінску. «Беларусь», 1955, № 6.

Арцимович, Валериан. Людвик Кондратович. В кн. Людвик Кондратович. Избранные произведения. М., 1953.

Басе, И. Яркий пример дружбы двух литератур. «Советская Белоруссия», 1958, 30 сентября.

Брыль, Янка. Пра несмяротнасць. «Полымя», 1967, № 5.

Людвік Кандратовіч (даведка). «Беларусь», 1945, № 9.

Майхровіч, С. Людвік Кандратовіч. «Літаратура і мастацтва», 1952, 26 ліпеня.

Cywiński, Stanisław. Syrokomla. Człowiek i twórczość. Wilno, 1923.

Drogoszewski, A. Władysław Syrokomla. W-wa, 1905.

Кorotуński, Wl. Syrokomla o sobie. W-wa, 1896.

Кośсіаnkowska, W. Z. Władysław Syrokomla. Wilno, 1881.

Kraszewski, J. I. Władysław Syrokomla. «Przegląd Europejski», 1862, listopad — grudzień.

Kubacki, Wacław. Gawęda o Syrokomli. W kś. Władysław Syrokomla. Wybór poezji. W-wa, 1957.

Pamięci Syrokomli. «Litwa i Ruś», t. III, z. ІІ. Wilno, 1912.

Spasowicz, Włodzimierz. Władysław Syrokomla. Lwów, b. d.

Тrуpućko, Józef. Język Władysława Syrokomli, tt. І—ІІ. Upopsala, 1955—1957.

Wіlкońsка; Раulina. Moje wsopmnienia o życiu towarzyskim w Warszawie. W-wa, 1959.

Witkowski, Michał. Syrokomli wycieczka p Swojszczyźnie. W kś. «Literackie przystanki nad Wartą». Poznań, 1962.

Zdziarski, Stanisław. Pierwiastek ludwy w poezji polskiej XIX wieku. W-wa, 1901.

Zdziechowski, М. Władysław Syrokomla. Wilno, 1924.

Каратынскі, Вінцэсь. Найяснейшаму яго міласці гаспадару імператару Аляксандру Мікалаевічу — песня з паклонам ад літоўска-русінскае мужыцкае грамады. Вільня, 1858.

Krotyński, Wincenty. Ciołek. W-wa, 1867; Czem chata bogata, tem rada. Wilno, 1857; Duhownicy. W-wa, 1866; Kilka szczegółów o rodzinie, miejscu urdzenia i młodości Adama Mickiewicza. Wilno, 1861; Salomon Rysiński. Wilno, 1863; Tomiki Wilno, 1858; Wypił Kuba do Jakuba. Wilno, 1859.

Вінцэнты Каратынскі. «Беларусь», 1946, № 7.

Канапацкі, Мацей. Над мемуарамі Бруна Каратынскага. «Ніва», 1961, 8 кастрычніка.

J. О. Wycieczka d Brejkowszezyzny. «Litwa i Ruś», t. III, z. ІІ. Wilno, 1912.

Gołs z Litwy przez autra «Kłosy z rodzinnej niwy». Mińsk, 1859.

Рług, Adam. Duch i krew. W-wa, 1897; Spowiedź. «Athenaeum», 1849, t. III; Zagon rodzinny. Wilno, 1854; Zupełny zbiór pism. Serya І-sza, t. I, Żytomierz, 1862; t. ІІ, Wilno, 1863.

Gomułicki, Wiktor. Adam Plug (Anotni Pietkiewicz). W kś. «Kłosy z polskiej niwy». W-wa, b. d.

Maciejewska, Irena. Sylwetka literacka Adama Pługa. «Pamiętnik Literacki», 1958, 1,

Gawęda o Swojaku przez Białruską Dudę. Mohylów, 1858.

Васілеўскі, Д. Арцём Ігнатавіч Вярыга і яго літаратурна-грамадская чыннасць. «Полымя», 1929, № 6.

Зямкевіч, Рамуальд. Адам Ганоры Кіркор. Вільня, 1911.

Канапацкі, Мацей. Арцём Дарэўскі-Вярыга. «Ніва», 1962, 5 жніўня.

Кісялёў, Генадзь. Арцём Вярыга-Дарэўскі. «Полымя», 1966, № 4-5; Каля вытокаў. У кн. «Дзень паэзіі». Мінск, 1965.

Семяновіч, А. Пра Арцёма Вярыгу-Дарэўскага. «Беларусь», 1959, № 8.

Кirkor, А. Н. О literaturze pobratymczych nardów słowiańskich. Kraków, 1874.

Rys dziejów literatury polskiej. opracwał L. S (wiński), t. III. Wilno, 1876.

Смірноў, А. Франц Савіч. Мінск, 1961.

Тальвирская, З. Я. Некоторые вопросы общественного движения в Литве и Белоруссии в конце 50-х — начале 60-х годов и подпольная литература. В кн. «Революционная Россия и революционная Польша». М., 1967.

Fajnohauz, Dawid. Ruch konspiracyjny na Litwie i Białorusi, 1846-1848. W-wa, 1965.

Kowalewski, Eugeniusz. Wspomnienia z przeszłości. Wilno, 1907.

Бэлза, И. Мечислав Карлович. М., 1951.

Дамінікоўскі, Ф. Кампазітар і скрыпач М. Ельскі. «Беларусь», 1946, № 8.

Дубоўка, Уладзімір. Збіральнікі жэмчугу. «Полымя», 1959, № 7.

Нісневіч, С. Крыніца хараства і натхнення. «Полымя», 1959, № 8.

Смольскнй, Б. Белорусский музыкальный театр. Минск, 1963.

Zienkiewicz, Romuald. Próbki rymowe. Wilno, 1856.

Lach, Stan. Bogumiła Józefowicz. «Niezabudka», III, 1842.

Limanowski, Bolesław. Dzieje Litwy. W-wa, 1917.

Słownik muzyków polskich, dawnych i nowoczesnych. Р., 1874.

Memires de Michel Ogiński sur la Pologne et les Polonais, 1-4. Р.-G., 1826—1827.

Ogiński, Michał. Listy o muzyce. W-wa, b. d.

Бэлза, Игорь. Забытые польские музыканты. М., 1963; Из истории русско-польских музыкальных связей. М., 1955; История польской музыкальной культуры, т. І. М., 1954; Михал Клеофас Огинский. М., 1965.

Сурмач, В. На родине «Элегического полонеза». «Советская музыка», 1962, № 3.

Ciechanowiecki, Andrej. Michał Kazimierz Ogiński und sein Musenhof zu Slonim. Köln — Gratz, 1961.

Jankowski, Czesław. Powiat Oszmiański, cz. 2. Pbg, 1897.

Tyszkiewicz, Eustachy. Wilia i jej brzegi. Drezno, 1871.

Бас, І. Манюшка і беларускія пісьменнікі. «Літаратура і мастацтва», 1957, З чэрвеня.

Браве р, Лізавета. Продкі і сваякі Манюшкі. «Маладосць», 1967, № 9.

Вяршынін, С. Матэрыялы аб Станіславе Манюшку. «Беларусь», 1955, № 9.

Канапацкі, Мацей. Станіслаў Манюшка аб беларускім часопісе. «Ніва», 1963, № 10.

Рудзиyский, Витольд. Монюшко. М., 1960.

Садоўскі, Яфім. Станіслаў Манюшка ў Беларусі. «Полымя», 1956, № 8.

Станислав Монюшко. Сб. ст. М.— Л., 1952.

Фукс, Мар'ян. Манюшка на Беларусі. «Полымя», 1967, № 6.

Almanach Moniuszkowski. W-wa, 1952.

Druckа, Nadzieja. Stanisław Moniuszko. W-wa, 1966.

Fabry, Władysław. Moniuszko. W-wa, 1938.

Jachimecki, Zdzisław. Stanislaw Moniuszko. W-w.a, 1923.

Miller, A. Teatr polski i muzyka na Litwie. Wilno, 1936.

Pług, Adam. Moniuszko w Mińsku. «Tygdnik Ilustrwany», 1896, 19.

Prosnak, Jan. Stanisław Moniuszko. «Muzyka», 1962, 3.

Rudziński, Witold. Stanisław Moniuszko, cz. I, Kraków, 1955; cz. ІІ, Kraków, 1961.

Rulikowski, Mieczysław. Teatr polski na Litwie. Wilno, 1907.

Stanisław Moniuszko. Opr. Jan Prosnak. Kraków, 1964.

Walicki, Aleksander. Stanisław Moniuszko. W-wa, 1873.

Wilczyński, Bolesław. Stanisław Moniuszko i sztuka muzyczna narodowa. W-wa, 1874.

Album musicale. Pbg, 1852.

R. Р (odbereski). Antoni Abramowicz, muzyk. «Rocznik Literacki», III, Pbg, 1846.

Słownik muzyków polskich, t. І, A —Ł. W-wa, 1964.

Грицкевич, В. П. Путешествия наших земляков. Минск, 1963.

Domeyko, Ignacy. Araukania i jej mieszkańcy. Wilno, 1860; Moje podróże, tt. 1—3. Wrocław, 1963.

Клейн, Б. «Гранде Эдукатор». «Неман», 1965, № 6.

Brzoza, Jan. Ignacy Domeyko. Katowice, 1959.

Янушкевич, А. Дневники и письма из путешествия по казахским степям. Предисловие и перевод Ф. Стекловой. Алма-Ата, 1966.

Januszkiewicz, Adolf. Żywot i listy ze stepów kirgizkich. Wydał F. Wrotnowski. Р., 1861; wyd. 2, Berlin, 1875.

Dybowski, Benedykt. O Syberii i Kamczatce. Lwów, 1900; Pamiętnik. Lwów, 1930; Wspomnienia z przeszłości półwiekwej. Lwów, 1913.

Винкевич, Г. Выдающийся географ и путешественник. Минск, 1965.

Сudzіkowsка, J., Jаstеr, J. Tajemnica świętego morza czyli Benedykta Dybowskieg żywot nieurojny. W-wa, 1957.

Domaniewski, J. Benedykt Dybowski. W-wa, 1954.

Тalko-Нrуnсеwісz, J. Benedykt Dybowski. Poznań, 1933.

Jelski, Konstanty. Popułarno-przyrodnicze powiadanie z pobytu w Gujanie francuzskiej i po części w Peru. Kraków, 1898.

Александровіч, Сцяпан. Новае пра Францішка Багушэвіча. «Полымя», 1960, № 6.

Помнікі старой крывічанскай пісьменнасці. «Крывіч», № 12 (1926—1927 гг.).

Шэмет-Палачанскі. «Гоман», 1916, № 12.

Александровіч, С. Гісторыя з «Дзядзькам Антонам». «Літаратура і мастацтва», 1961, 4 жніўня.

Кампенгаузен, фон. Замечания о Молдавии, Бессарабии, Крыме, Белоруссии и Украине. «Журнал новейших путешествий», 1810, ч. 2.

Ластоўскі, В. Беларускія (крыўскія) друкі ў Тыльзіце. «Крывіч», № 11 (1926 г.).

Шпилевский, П. М. Цыганенок. СПб, 1855.

Felińska, Ewa. Pamiętniki, tt. 1-3. Wilno, 1856; Wspomnienia z podróży po Syberji i pobytu w Berezowie. «Athenaeum», 1849, tt. IV—VI.

Jezierska, Wirginia. Z życia dworów i zamków na Kresach. 1824—1844. Tłum. z franc. Poznań, 1924.

Кontrуm, Кazimіerz. Podróż odbyta w roku 1829 po Polesiu. Poznań, 1839.

Korzon, Tadeusz. Mój pamiętnik przedhistryczny. Kraków, 1912.

Kowalewska, Zofia. Obrazki mińskie. 1850—1863. Wilno, 1912.

Księga pamiątkowa na uczczenie setnej rocznicy urodzin Adama Mickiewicza, tt. 1—2. W-wa, (1898).

Mazur z Płockiego (Jan Majorkiewicz). Wspomnienie z podróży po Litwie, Rusi Czarnej i Rusi Białej. «Przegląd Naukwy», 1843, III, IV.

Niemcewicz, Julian Ursyn. Podróże historyczne po ziemiach polskich od 1811 do 1828 roku, wyd. 2. Pbg, 1859.

Pamięci Adama Mickiewicza. Pbg, 1890.

Potocki, Leon hr. Wspmnienia o Swisłoczy Tyszkiewiczwskiej, Dereczynie i Różanie. «Kwartalnik Litewski», tt. IV-V, 1910-1911, s. odbitka.

Puzynina, Gabriela. W Wilnie i w dworach litewskich. Wilno, (1928).

S. Z krwawych dni. Epizod z powstania 1863 r. w Mińskiem. Kraków, 1889.

Wspomnienia o Słucku. Wydał В. J. К. Gniezno, 1905.