Пан Тадэвуш

Кніга сёмая. Нарада

Змест : Выратавальныя парады Бартака, празванага Прусаком. Салдацкае слова Мацька Хрысціцеля. Палітычнае слова пана Бухмана. Янкель заклікае да згоды, якую рассякае Сцізорык. Прамова Гервазага, у якой выяўляецца сеімавае красамоўства. Пратэст старога Мацея. Раптоўнае з'яўленне падмацавання абрывае нараду. Гайда на Сапліцу!.

Спярша стаў Бартак Прус выкладваць справу.

За тое, што ў Крулевец ён хадзіў для сплаву,

Яго празвалі Прусаком аднасяльчане

У жарт, бо прусаў не любіў з пераканання,

Хоць часта ўспамінаў. Быў веку пажылога,

Нямала вандраваў па свеце, бачыў многа,

Палітыкай цікавіўся, чытаў газеты

І растлумачыць шмат што мог на зборы гэтым.

Дык вось ён так канчаў:

"Наш дарагі Мацею,

Мой браце, а для ўсіх, шаноўны дабрадзею,

Тут не малая дапамога. У французе

Я ўпэўнены, як быццам у казырным тузе:

Народ ваенны, а ад часаў Тадавуша

Касцюшкі (кожны з тым цяпер змірыцца змушан)

Няма ваякі большага за Банапарта.

Я помню, як французы перайшлі праз Варту.

Я за граніцай быў тады, у годзе панскім,

У тысяча васьмісот шостым, і пад Гданскам

Вёў гандаль. Сваякоў жа маю я ў Пазнанскім,

Дык ездзіў іх наведаць у той час з Юзэфам

Грабоўскім, што сягоння рэгіменту шэфам,

А ў той час жыў у вёсцы блізка Аб'язера,

І мы на дробнага там палявалі звера.

Бьшо спакойна ў Велькапольшчы ў гэтым часе,

Ды ўміг аб страшнай бітве вестка разышлася;

Да нас прыймчаўся мігам пасланец Тадвэна,

Грабоўскі ліст счытаў і крыкнуў: "Ена! Ена!

Прусакі збітыя дазвання - перамога!"

Я на калені ўпаў з падзякаю да Бога.

У горад зараз жа мы коней павярнулі,

Як быццам так сабе, нібы навіны і не чулі,

Аж бачьш, што ўжо ўсе ландраты і гофраты

Ды камісары - зброд нямецкі франтаваты

Нам кланяецца нізка, ажно глянуць гадка,

І ўецца, як прусак, апараны вараткам.

Мы рукі паціраем, просім з прыніжэннем

Сказаць, што новага чутно, як справы ў Ене?

Іх страх узяў, што мы аб перамозе новай

Пачулі, дык крычаць: "А хары гот! О-о вэй!"

Насы павесіўшы, ідуць дамоў, а там на ногі

Стаўляюць спешна ўсіх. ўраз усе дарогі

Кішаць народам. Немцы ўюцца, як мурашкі,

Паўзуць, вязуць вазы, нагружаныя цяжка,

А ля вазоў ідуць мужчыны і жанчыны

І валакуць куфэркі, чайнікі, пярыны,

Бягуць, як могуць. Мы збіраем зараз раду:

Па конях! Перабіць нямчыскам райтараду!

Давай ландратам і гофратам гладзіць скабы,

А гэрам афіцэрам абрываць гарцабы.

I генерал Дамброўскі ўраз быў ля Пазнані

З загадам кесара: ўзнімацца на паўстанне!

За тыдзень наш народ так высцебаў прусакаў,

Што й на лякарства не знайшоў бы небаракаў!

А каб і нам сягоння справу так паставіць

І маскалям у нас такую ж лазню справіць?

Што думаеш, Мацей? Калі ўжо з Банапартам

Масква ў нязгодзе, то не скончыцца тут жартам:

Герой у свеце першы, войска многа мае,

Скажы нам, Каралёк, тут мысль твая якая?"

Замоўк, і ўсе з Мацея ўжо не зводзяць вока,

А ён маўчаў, відаць, задумаўся глыбока

І толькі зрэдку штосьці мацаў каля боку,

Як бы хапаў за шаблю (з дня няволі краю

Ўжо шаблі не насіў, але свайго звычаю

Не кінуў: на ўспамін Масквы за бок хапаўся,

Нібы намацаць Розгу там ён спадзяваўся,

І дзеля гэтага празваны быў Забокам).

Узняўшы голаў, слухаў ён з прытухшьм зрокам

І доўгі час, супроць агульнага чакання,

Сядзеў схмурнелы, ўрэшце ўжо пасля маўчання

Усё ж загаварыў павольна і сурова,

З прыціскам вымаўляючы за словам слова:

"Ну ціха! Скуль жа вы навіну гэту бралі?

І дзе цяпер французы? Ці вайну пачалі?

Хто іх вядзе? Куды ідуць? Якой дарогай?

Пяхоты колькі? Конніцы? Гармат ці многа?

Кажыце зараз, што адкуль вядомым стала?"

А грамада глядзела вокал і маўчала.

"Я раджу пачакаць прыезду бернардына,-

Сказаў Прусак,- бо гэта ад яго навіна.

Тым часам трэба слаць шпіёнаў на граніцу

І ўзбройваць тых цішком, якія могуць біцца,

А покуль што з намерамі не адкрывацца

І да паўстання ўсёй акругай рыхтавацца".

"Чакаць? брахаць? цягнуць?- другі Мацей падняўся

Які Крапіцелем праз доўбню зваўся,

Празваную Крапілам - меў яе з сабою,

I, рукі скрыжаваўшы па-над булавою

І, ўспёршы бараду, крычаў:-Чакаць! Спрачацца!

I доўга думаць! Гэм, трэм, брэм, пасля змывацца!

Я ў Прусіі не быў, і розум крулявецкі -

Для прусакоў, а ў мяне ёсць свой, шляхецкі.

Хто хоча ў бой, павінен за крапіла брацца,

А хто ўмірае, тому трэба спавядацца!

Я жыць хачу і біць! Нашто нам бернардыны

Ці Робакі? якой патрэбны нам прычыны?

Мы самі - рабакі і маскалёў падточым!

Чакаць! Цягнуць! Дзяды вы, я скажу у вочы!

І недарэкі! Хай сабака ходзіць нюхаць,

Ксёндз пабірацца, а мне трэ' крапілам рухаць!

Крапіць! крапіць! і ўсё тут". даўбню пагладзіў.

За ім: "Крапіць! крапіць!"- пранеслася ў нарадзе.

Тут Бартак, што ад тонкай шаблі Брытвай званы,

Мацей з мянушкай Конаўка, бо пастаянна

Насіў з шырокай руляй стрэльбу і з якое

Мог тузін куль, як з конаўкі, лінуць ракою,

Крычалі гучна разам: "Хай жыве Крапіла!"

Прусак зноў слова браць хацеў, ды заглушыла

Яго шмат крыкаў: "Вон з ім трусам-прусачынам

Хто трус, таму не быць байцом, а бернардынам!"

Тут галаву падняў стары Мацей з задумы,

І зараз жа заціхлі крыкі ўсе і шумы.

"Насмешкі з Робака,- сказаў ён,- без карысці,

Бо ён чарвяк, які арэхі можа грызці.

Я бачьгў раз яго, ледзь толькі кінуў вокам,

Пазнаў, што ён за птушка; ён крутнуўся бокам

І рушыў, не хацеў, відаць, мне спавядацца.

А што мне? Што мне ў справы не свае мяшацца?

Сюды не прыйдзе, не чакайце бернардына.

Калі ж вось гэта ад яго прыйшла навіна,

Дык што ў яго за мэта? Бес ён, не ксянжына!

Як апроч гэтага не знаеце нічога,

Тады чаго вам трэба? Скуль уся трывога?"

"Вайна! " крычалі. "З кім?"- спытаў. "З Масквой! Масквою!

Крычалі ўсе.- Гайда на маскалёў! Гэй, к бою!"

Прусак перакрычаць усіх яшчэ стараўся

І голас узвышаў, які пісклівым стаўся,

Прасіў паклонам слова і махаў рукамі.

"I я,- крычаў, б'ючыся ў грудзі кулакамі,-

Хачу змагацца! Раз дык жэрдкай ад віціны

Аж чатыром прусакам справіў я хрысціны

За тое, што ўтапіць мяне хацелі ў Прэглі!"

"Ты, Бартак, зух! Крапіць, крапіць, каб зразу леглі!" -

Крычаў Хрысціцель. "Бог мой! Трэба ж, хіба, ведаць,

З кім мы ваюем,- рваўся Бартак,- трэ' ж разведаць,

Адкуль і як пачаць. Падумайце ж вы самі,

Адразу так народ не вырушыць за намі!

Браты! Паны! Уважце! Як жа лезці ў схватку,

Калі няма ў нас ладу ні парадку!

Вы хочаце вайны? Перш сарганізавацца,

Намеціць планы трэба - сканфедэравацца.

У Польшчы так было: вось бачым райтараду

Нямецкую, склікаем тайную нараду,

Прыводзім шляхту і вясковы люд да ладу

І так чакаем ад Дамброўскага наказу.

Пасля - гайда на коней і ў бой скачам зразу".

"Прашу даць слова!" - камісар ускрыкнуў клецкі,

Прыстойны, малады, у вопратцы нямецкай.

Ён зваўся Бухман, але быў палякам зроду,

Хоць невядома, ці быў шляхціцам; нагоды

Ніхто не меў навесці спраўкі пра Бухмана.

Даволі, што ў вялікага служыў ён пана,

Быў добрым патрыётам, многа меў навукі

І з кніг чужых знаў гаспадарнічання штукі,

Адміністрацыю двароў вёў вельмі ўмела

І аб палітыцы судзіў заўсёды смела,

Пісаў прыгожа, вельмі гладка выслаўляўся;

Дык змоўклі ўсе, як толькі адазваўся.

"Прашу даць слова!- паўтарыў. Пасля з паклонам

Адкашляўся і так прамовіў зычным тонам: -

Мае прадмоўцы ў выступленнях красамоўных

Ужо да пунктаў дакрануліся галоўных,

Дыскусію на значную ступень узнялі,

Дык думкі трапныя, што вельмі ўсіх занялі,

Мне застаецца толькі ўзгодніць і адгладзіць,

Каб больш змястоўна нам дыскутаваць і радзіць

Дыскусія дзве часткі ў нас сягоння мела,

І я трымацца буду гэтага раздзела.

Найперш: чаму мы маем узнімаць паўстанне?

Ў якім напрамку?- гэта першае пытанне.

А вось другое ўжо адносіцца да ўлады.

Падзел тут трапны. Але перш за ўсё - загады:

Калі мы ўладу неабходнай нам знаходзім,

То ўжо з яе з'яўлення мэту, сэнс выводзім.

Дык што да ўлады. Вось вачыма прабягаю

Гісторыю народаў і спасцерагаю,

Што дзікі род людскі яшчэ ў глыбінях лесу

Злучаўся для супольных спраў і інтарэсу

І радзіўся. Так перш паўсталі рады.

Тады ўжо кожны для агульнае улады

Сваёй свабоды частку аддаваў памалу,

І так статут і права паўставала.

Дык бачым, што законы не прыйшлі ад Бога,

А ад саміх людзей залежыць вельмі многа.

Дык на кантракце абапёршыся народным,

Падзел улады стаў з'яўляцца неабходным..."

"Няхай кантракт народны! Кіеўскі ці Мінскі,-

Сказаў стары Мацей,- няхай урад бабінскі!

Пан Бухман, Бог нам царскую ўдружыў уладу

Ці чорт, не дойдзем зараз з вамі мы да ладу.

Вось лепей, як цара пазбыцца, дайце раду".

"Вось загваздка,- сказаў Крапіцель,- каб так скокнуць

Крапілам да прастола і цара раз "кокнуць",

То ўжо ні Кіеўскім ён не вярнуўся б трактам,

Ні Мінскім, і ніякім Бухманскім кантрактам,

І ўваскрасіць яго ўжо сілы б не хапіла

Ні ў чорта, ні ў папоў. Дык хай жыве Крапіла!

Гаворыш ты, пан Бухман, гладка, безумоўна,

Ды гэта ўсё шум-друм. Крапіць трэ', пан шаноўны!"

"Во, во!- ускрыкнуў задаволены Брытэўка,

К Хрысціцелю ад Мацька скачучы, як цэўка,

У кросны закіданая - той самай сцежкай,-

Адно ты, Мацек, з Розгай, ты, Мацей, з даўбешкай,

Адно згадзіцеся, дальбог наробім сечкі

З маскалёў. Брытва пад каманду йдзе Рузэчкі!"

"Каманда,- зноў сказаў Хрысціцель,- на парадзе

Патрэбная, а ў нашай Ковенскай брыгадзе

Была кароткая: палохай, сам не бойся,

Бі, не давайся, наступай, сячы прыстройся:

Шах-мах!" "Во, во!- зноў Брытва піснуў,- во, як міла!

Нашто тут акты нам складаць, псаваць чарніла?

Канфедэрацыі нам трэ'? За гэта спрэчка?

Дык вось - маршалак! Наш Мацей з жазлом Рузэчкай!"

"Няхай жыве Мацей!" - крычаў Хрысціцель,

А шляхта крыкнула: "Няхай жыве Крапіцель!"

Ды па кутах пачуўся шум нездавальнення,

Відаць, што ў радзе пачалося раздваенне.

Тут Бухман крыкнуў: "Згоды я не пахваляю

Ніяк!" А хтосьці закрычаў: "Не дазваляю!"

Другія ім падтакваюць. У той час груба

Басіць пачаў прыбыўшы толькі што Скалуба:

"Што ж вы, паны Дабрынскія? У чым тут справа?

Ці вы не ўздумалі нас вылучыць з-пад права?

Калі наказ нам далі сённяшняга ранку,

А прыязджаў у наш засценак сам Мапанку,

Рубайла Ключнік, то казалі, што ўсю гэту

Нараду склікалі для цэлага павету,

Што справа не адных Дабрынскіх закранае.

Прагаварыўся ж Робак, бо ён болей знае,

Чым кажа, але, зводзячы канцы з канцамі,

Мы - тут, суседзяў павядоміўшы ганцамі.

Вы не адны, паны Дабрынскія, нарэшце,

З другіх засценкаў многа - чалавек мо дзвесце,

Дык радзьма ўсе. Калі маршалка выбіраем,

Дык галасуйма. Ўсе аднакі голас маем!

І роўнасць хай жыве!"

I тут два Тараевічы,

Чатыры Стыпулкоўскіх і тры Міцкевічы

Ускрыкнулі: "Няхай жыве!" А за Скалубам

Крычаць пачаў зноў Бухман: "Згода будзе згубай!"

Крапіцель надрываўся: "Выберам і самі!

Няхай жыве маршалак - Мацек над Мацькамі!"

Дабрынскія крычалі: "Мацька запрашаем!"

А ўсе прыезджыя крычаць: "Не дазваляем!"

І гэтак раздзяліўся збор на дзве паловы,

Крычыць усхвалявана натаўп шматгаловы:

"Не дазваляем!" тут і "Просім!" там візгліва.

Адзін стары Мацей сядзеў яіпчэ маўкліва,

І ён адзін не рухаўся, не хваляваўся.

Хрысціцель перад ім на доўбні успіраўся

І галавой паверх яе круціў, нібыта

Вялікім гарбузом, на доўгі кій узбітым,

Папераменна ўперад, то назад ківаўся:

"Крапіць! Крапіць!"- крычаў і ажно надрываўся

Тым часам Брьггва штораз падбягаў рухавы

То да Хрысціцеля, то да Мацея лавы,

А Конаўка змірыць усіх шукаў нагоды:

Хадзіў між групамі і заклікаў да згоды.

У памяшканні ўсё "Крапіць!", "Галіць!" гудзела.

Мацей маўчаў, ды ўжо, відаць, яму дадзела.

І вось паверх галоў у зборышчы кіпучым

Пад бэльку шугануў слуп светлы і бліскучы.

Быў гэта меч, узняты моцнай даланёю,

Двухсечны, ў пядзь шырокі, ў сажань даўжынёю,

Відаць, яшчэ тэўтонскі з нюранбергскай сталі.

Заціхлі ўсе, на зброю моўчкі пазіралі.

Хто ўзняў яе, не ўбачыш, ды згадалі зразу:

"Сцізорык! - закрычалі, быццам бы з наказу.-

Няхай жыве Сцізорык!" "Хай жыве Мапанку!

Рубайла! Шчэрбец!" - нёсся крык без перастанку.

Гервазы (ён быў гэта) ўміг натоўп расціснуў,

К сярэдзіне пралез, Сцізорыкам зноў бліснуў

I, вастрыё схіліўшы ўніз, сказаў: "Мой пане,

Сцізорык Розачцы прыносіць прывітанне!

Браты Дабрынскія! Прыбыў я не спрачацца,

А расказаць, чаму прымусіў вас сабрацца,

А што і як рабіць, рашайце ўжо вы самі.

Вядома ўсім, што чуткі носяцца між намі,

Што справы важныя рашаюцца на свеце.

І Робак штось казаў, і самі мы не дзеці".

"Мы знаем!" - крыкнулі. "Дык мудрай жа галоўцы,-

Казаў,- даволі нават два-тры слоўцы.

Няпраўда?" "Праўда!" - мовілі. "Калі французскі

Адтуль надходзіць кесар, згэтуль жа цар рускі,

Тады вайна няўхільная паміж царамі.

Дык, калі так, тады падумайце ж вы самі,

Ці ж нам цішком сядзець? Вялікага вялікі

Хай б'е, малы малога - вось і ўсе тут крыкі.

Згары і знізу: гэты гэтага, той тога.

Як сеч пачнём, тады ачысціцца дарога

І шчасце ў Рэч Пасполітую завітае,

Няпраўда?" "Праўда!- крыкнулі.-Як з нот чытае!"

"Крапіць!- Хрысціцель крыкнуў.- Справа залатая!"

"А я галіць гатоў!"- тут Брытвачка азваўся.

"Змірыцца толькі трэба,- Конаўка ўмяшаўся,-

Адносна выбару маршалка-ваяводы".

Тут Бухман перабіў: "Дурны шукае згоды!

Дыскусіі для справаў не прыносяць шкоды.

Прашу маўчаць! На гэтым справа скарыстае!

Па-новаму яе пан Ключнік асвятляе!"

"А як жа,- мовіў Ключнік,- не патрэбны крыкі.

Аб важньгх справах думае няхай вялікі.

Ёсць цар, а будзе зноў кароль, сенат з пасламі,

Дык справы важныя, вы ведаеце самі,

Рашаюцца ў Варшаве, а не у Дабрыне,

І акты пішуцца па гэтай жа прычыне

На пергаменце, а не крэйдай на цагліне.

Не нам жа акты тут складаць. Пісцоў мы маем

Каронных і Літоўскіх, дык старым звычаем,

Мой доўг - Сцізорыкам змагацца!" "I Крапілам

Махаць",- дадаў Крапіцель. "I выколваць Шылам!"-

Шыдэлка Бартак крыкнуў, выхапіўшы шпагу.

"З вас кожны,- мовіў Ключнік,- можа даць прысягу,

Што Робак гаварыў: пакуль спакойна ў свеце,

Падмесці трэба дом і выкінуць вон смецце.

А ведаеце вы, тым смеццем хто ў павеце?

Ці добра зразумелі? Хто забіў у здрадзе

Найлепшага з палякаў? Хто ўвесь час у звадзе

Гарэшкамі? Астаткі вырваць хто маніцца?

Хто рабаўнік? Ці ж трэба вам казаць?" "Сапліца,-

Тут Конаўка сказаў.- Ён лотра!" "I душыцель!"-

Падтакнуў Брьггва. "Дык крапіць!"- гукнуў Хрысціцель.

"Павесіць!- крыкнуў Бухман.- А чаго вазіцца?"

"Гайда!- падняўся крык,- гайда граміць Сапліцу!"

А Прус прамовіць за Суддзю ўсё ж меў адвагу,

Пачаў крычаць у абурэнні за знявагу:

"Паны! Браты! ай! ай! пабойцеся ж вы Бога!

Пан Ключнік! Што вы? Не звіхнуўся пан нямнога?

Ці ж тут пра гэта мова? Калі хто меў брата

Нягодніка, дык што? Цяпер яму адплата?

Якраз па-хрысціянску! Графа тут каншахты.

Падумайце! Няўжо Суддзя благі для шляхты?

Няпраўда! Далібог! Вы гэта толькі самі

Супроць яго пайшлі; ён хоча зтоды з вамі,

І свайго адступіць ды яшчэ і страты плаціць.

Што з Графам судзіцца? Дык што? У іх грошай хваціць:

Ад спрэчкі між панамі што і хто з нас траціць?

Суддзя - душыцель? Ён жа адмяніў паклоны

Зямныя пану, аб'явіў сваім прыгонным,

Што гэта грэх. Не раз ён з мужыкамі разам

За стол сядае, служыць ім дабром і радай,

Падаткі плаціць за сялян. Не то што ў Клецку,

Дзе ты, пан Бухман, гаспадарыш па-нямецку.

Ён - здраднік? Што вы? Я ж калісьці з ім вучыўся,

Ён дзіцем добрым быў і сёння не змяніўся,

Радзіму любіць і звычай стары хавае,

Маскоўскіх новых мод і блізка не пускае.

Вяртаючьгся з Прус, каб нямчыны пазбыцца,

Заходжу ў Сапліцова польскасцю абмыцца,

Бо там сапраўды нашых звычаяў сталіца!

Дальбог, Дабрынскія, я брат ваш, але знайце,

Суддзі не дам пакрыўдзіць, лепш не пачынайце.

Не так у Велькапольшчы шляхта немцаў біла:

Які быў дух і згода, проста ўспомніць міла!

І глупствамі ніхто не запыняў нарадаў".

"Не глупства тут,- ускрыкнуў Ключнік,- вешаць гадаў!"

Шум нарастаў, ды Янкель па-над грамадою,

На лаву стаўшы, белай бліснуў барадою,

Што венікам ажно да пояса звісала.

Каўпак лісіны ссунуў з галавы памалу,

А леваю рукой ярмолку ўміг паправіў.

Пасля, калі за пояс зноў руку уставіў,

Паклон даў каўпаком і распачаў прамову:

"Паны Дабрынскія, ну кіньце гэту змову.

Суддзя ні брат мне і ні сват, ну я Сапліцаў

Шаную; з імі можна жыць, ну і мірыцца.

Шаную і Дабрынскіх Барткаў і Мацеяў,

Ну як маіх суседзяў і як дабрадзеяў,

Дык так кажу: яшчэ вам можна запыніцца,

Не нападаць, бо вы ж там можаце пабіцца,

Забіць. А спраўнік? а турма? а асасоры?

А ў вёсках жа Сапліцы час ужо каторы

Стаіць гурма салдатаў. Хай асэсар свісне,

Дык батальён пяхоты мігам вас расцісне.

А што тады? Француз нам зараз не падмога,

Ну бо яму да нас далёкая дарога.

Габрэй я, мала знаю, ну але ў Бяліцы

Габрэйчыкаў я бачыў ажно з-пад граніцы.

Чуваць, француз стаіць над рэчкай Ласасною,

Вайна ж, калі і будзе, хіба аж вясною.

Ну я скажу: чакайце! Двор Суддзі Сапліцы -

Не будка крамніка, што можа ў воз змясціцца

І з'ехаць. Двор стаяў, стаяць і далей будзе.

Суддзя не арандатар, і ўсе знаюць людзі,

Што не ўцячэ, яго вы знойдзеце й налета,

Дьж кіньце лепш, і хай заціхне справа гэта,

І аб гавораным тут раджу ўсім забыцца.

I, калі ласка, ўсіх прашу паклапаціцца

Зайсці ў карчму. Сынка мне Сора нарадзіла,

Я ўсіх частую, будзе музыка на дзіва,-

Заграем на басэтлі, скрыпках і на дудзе.

І мёд стары, які пан Мацек любіць, будзе,

Ну і мазуркі; маю новыя мазуркі

І файн спяваць свае я вывучыў бахуркі".

Прамова Янкеля, якога ўсе любілі,

У сэрцы трапіла сабраным той жа хвілі,

І шум вясёлы на двары на'т разгарнуўся.

Ды тут Гервазы к Янкелю з мячом рвануўся,

Той скокнуў з лавы. Ключнік крыкнуў: "Вон, жыдзішча!

Не сунь у дзверы пальцаў! Тут табе не йгрышча!

Пан Прусак! Калі пан Суддзёваю гандлюеш

Віцінаў паркай, дык яго вось як малюеш!

Ты помніш добра і павінен нам прызнацца,

Што бацька твой сплаўляў Гарэшкавых аж дваццаць

І што нажыўся ён з усімі сваякамі.

Стуль нажываліся Дабрынскія вякамі.

Старыя могуць голасам пацвердзіць згодным,

Што Стольнік быў для шляхты проста бацькам родным.

Хто камісарыў у яго маёнтках пінскіх?

Дабрынскі! Пісарамі браў каго? Дабрынскіх!

Буфета ў замку не даверыў ён нікому

Апроч Дабрынскіх. Меў Дабрынскіх поўна ўдому!

Ён падтрымоўваў вашы ў трыбуналах справы,

У караля выпрошваў хлеб для вас ласкавы

І копам вашай дзетвары даваў асвету

Ва ўсіх піярскіх школах нашага павету.

Дарослым памагаў у людзі, ў свет прабіцца.

Пра гэткага суседа грэх, браты, забыцца!

А сёння ваш сусед Сапліца робіць многа

Для вашага дабра? Скажыце мне!"

"Нічога!-

Падтакнуў Конаўка.- Я помню тую пору,

Як ён быў гол, а зараз нос дзярэ ўжо ўгору

І дзьмецца: пху, пху, пху! Паклікаў на вяселле,

Паю, а ён не п'е. "Я не магу,- мне меле,-

Так многа піць, як вы, без меры і граніцы".

Вось далікацік з марымонцкае мучыцы!

Не піў, мы ў горла ліць, ён зазлаваўся дужа.

Чакай, я з Конаўкі налью табе, мой дружа!"

"О ёсць,- сказаў Хрысціцель,- і ў мяне прычына

Яго крапіць. Мой сын разумны быў хлапчына,

А зараз, па віне Суддзі, мой небарака

Так адурэў, што ўсе яго зваць сталі Сакам.

Казаў яму: "Чаго ты прэшся ў Сапліцова?

Калі заловяць, лазня будзе там гатова!"

А ён ізноў - да Зосі цераз луг, каноплі.

Злавіў яго, давай драць вушы, сыпаць кроплі;

Ён плача і крычыць: "Як, тата, ты б не біўся,

Туды ісці я мушу". Тут я разгубіўся:

"Ды што з табой?" "Я,- кажа,- ў Зосю улюбіўся!"

Ён хоча глянуць на яе! Вось небарака!

Кажу Суддзі: "Аддай, пан, Зосю нам за Сака!"

Ён кажа: "Замалая, пачакай тры годы,

І як сама захоча!" Лотра! Жджэ нагоды

Аддаць другому. Вось як скокну на вяселле

Ды крапяну сваім Крапілам па пасцелі!.."

"I гэты лотра,- ўскрыкнуў Ключнік,- тут пануе

І вось паноў даўнейшых грабіць і руйнуе!

Ці ж так Гарэшкаў памяць і імя ўжо згіне?

А дзе ж удзячнасць? Мо няма яе ў Дабрыне!

Браты! Вы ж з царскай сілай думалі змагацца,

А тут Сапліцы раптам пачалі баяцца!

Страх вам турмы? Браты! Ды я ж стаю пры праве!

Я вас не клічу на разбой! У гэтай справе

Ужо выйграў Граф, дэкрэтаў мае ён нямала,

Адно іх выканаць! Заўсёды так бывала -

Дэкрэты трыбуналаў шляхта спаганяла,

А перш за ўсіх Дабрынскія, дык вось і стала

Расці ў вас слава. Бо, Дабрынскія, вы ж самі

Ў наездзе Мыскім ваявалі з маскалямі.

Прывёў іх генерал расейскі Вайніловіч

І лотра, друг яго, Воўк з вёскі Лугамовіч,

Вы ж помніце, як Воўка мы ў палон узялі

І як на бэльцы ў пуні вешаць ужо сталі

За тое, што сялян душыў, Маскве прадаўся.

Жывым тады праз літасць мужыкоў застаўся

(З маім Сцізорыкам аднак не размінецца).

Наездаў гэтулькі ўжо мне не давядзецца

Адбыць, з якіх выходзілі мы са здабычай

І славай, як шляхоцкі патрабуе звычай!

Ды што пра тое ўспамінаць! Пан Граф дэкрэты

Ўсё вырабляе, судзіцца за замак гэты,

А з вас ніхто не спачувае адзіноце

Яго і, з ласкі ворага, яго згрызоце.

Няма ў яго сяброў, апроч мяне, нікога

І вернага майго Сцізорыка старога!"

"Ну і Крапіла,- тут Хрысціцель адазваўся,-

Дзе ты, там я - плясь, плясь! Адзін ты не застаўся,

Што два, то два. Дальбог, ты маеш меч, Гервазы,

А я Крапіла. Будзем чысціць ад заразы

Вакол: шах-шах, плясь-плясь! Яны няхай гамоняць".

"Браты ж мо Бартка,- ўткнуўся Брытва,- не прагоняць;

Што вы намыліце, то Брытва зголіць чыста".

Я з вамі,- Конаўка прамовіў урачыста.-

Калі яны ніяк не выберуць маршалка,

Нашто мне галасы ці галкі? Во дзе галка

(Тут выняў з кішані са звонам куляў жменю).

Вось галкі! Ўсе аддам Сапліцаў пакаленню!"

"I мы,- Скалуба крыкнуў,- пойдзем разам з вамі!"

"I мы ўсе!- шляхта крыкнула.- мы з братамі!

Рубайла хай жыве! Гайда граміць Сапліцу!"

І ўсіх пераканаў Гервазы ў мове гладкі,

Бо кожны меў з Суддзём якіясь непаладкі,

Як часта у суседстве: то за шкоду ў полі,

То за парубку, то за межы, а найболей

Іх зайздрасць, што Суддзя багаты, падбівала.

Так пачуццё нянавісці ўсіх аб'яднала.

Вакол Гервазага падняўся гоман бурны,

Ўзняліся шаблі, палкі...

Мацек моўчкі хмурны

Падняўся з лавы і, зрабіўшы два-тры крокі

К сярэдзіне святліцы, рукі ўзяў у бокі.

Тут, глянуўшы вакол з дакорам і сурова,

Паволі вымаўляць пачаў за словам слова,

З прыпынкамі, з прыціскам: "Дурні вы, дурніцы!

Дык дурні ж вы! Мука камусьці, вам - кастрыца!

Пакуль вялася аб радзіме тут нарада

І аб агульных справах, дык вам, дурні,- звада,

Што нельга ні падумаць, ні дагаварыцца.

Замест парадку, ладу, дурні, вы - сварыцца!..

А хай за дробязь помсты здарыцца нагода

Вам, дурні, дык адразу лад у вас і згода!

Вон з хаты! Бо я, Мацек, вас... да міліёнаў

І тысяч тысячаў фур, бочак і фургонаў

Чарцей!!!.."

Заціхлі ўсе, як ляснутыя громам.

Ды раптам гоман, крык падняўся дзесь за домам:

"Ура! пан Граф!" Ён ўз'язджаў на двор Мацееў

Узброены і збройных дзесяць з ім жакеяў.

Пад Графам добры конь, і выгляд Графа панскі:

На ім плашч колеру гарэха, італьянскі,

Шырокі, без рукаў, як быццам пакрывала,

Што цераз плечы стройна долу ападала.

Пяро на капялюшыку тырчэла ззаду.

Крутнуўся Граф і шпагай прывітаў нараду.

"Ура! пан Граф!- ускрыкнулі,- з ім жыць, змагацца!"

Тут з хаты сталі ўсе праз вокны прыглядацца

І ўслед за Ключнікам на выхад прабірацца.

Гервазы выйшаў, сход за ім услед таўпіўся.

А Мацек, выгнаўшы апошніх, зашчапіўся

I, глянуўшы ў акно, сказаў: "Дурніцы!"

Тым часам шляхта каля Графа мітусіцца,

І ўсе ў карчму ідуць. Гервазага наказу

Тры вяжуць паясы ад кунтушаў і зразу

На іх са склепа цягнуць бочкі для народу:

Гарэлкі бочку, бочку піва, бочку мёда.

Вымаюць шпунты, з шумам рвуцца тры крыніцы:

Адна гарыць агнём, другая серабрыцца,

Жаўцее трэцяя - вясёлкаю іграюць

І звонка ў розных сто начынняў ападаюць.

І шляхта з Графам п'е, балюе, весяліцца,

Ўзнімае тосты і крычыць: "Граміць Сапліцаў!"

А Янкель вышмыгнуў цішком. Таксама

Хацеў зрабіць і Прус, ён быў ужо за брамай,

Ды шляхта згледзела і - ў крык, што здрадзіў.

Міцкевіч аддзяліўся, не крычаў, не радзіў,

Але відаць па міне, што задумаў штосьці,

Дык з шаблямі - к яму! Ён ад усіх у злосці

Бароніцца, ўжо ранены, прыпёрты к плоту,

Ды за яго ўступіўся Зан і тры Чачоты.

Разнялі хутка ўсіх, ды ў часе той разрухі

Двух ранілі ў руку, адзін дастаў па вуху.

Сядаць на коней пачалі.

Граф і Гервазы

Наводзяць лад, узбройваюць, даюць наказы.

Нарэшце хваляй, што не ў сілах запыніцца,

Ўсе скачуць з крыкамі: "Гайда граміць Сапліцаў!"