Pan Wołodyjowski

mitręga — strata, marnowanie czasu, utrudnienie.

księżna Jeremiowa Wiśniowiecka — postać hist., Gryzelda Konstancja, zd. Zamoyska, w 1639 r. poślubiła Jeremiego Wiśniowieckiego.

siła (przestarz.) — dużo.

sława jego imieniowi — dziś popr.: sława jego imienia.

gumno (przestarz.) — stodoła; klepisko, czyli plac w stodole z twardo ubitej ziemi; a. podwórze w gospodarstwie wraz z budynkami gospodarskimi.

letnik — tu: altana.

krotofilny a. krotochwilny (starop.) — żartobliwy, dowcipny.

umknąć — tu: odebrać.

zostawuję — dziś popr.: zostawiam.

śluzy a. ślozy (daw.) — łzy.

dolor (łac.) — smutek, nieszczęście.

gąsiorek (daw.) — dzban.

szwank (z niem.) — szkoda.

wyrostek (daw.) — kilkunastoletni chłopiec.

wiechy (daw.) — włosy.

erygować (z łac.) — ufundować.

Bellona (mit. rzym.) — bogini wojny.

wziąść — dziś popr.: wziąć.

konfuzja (z łac.) — zmieszanie, zakłopotanie.

zgliszczów — dziś popr.: zgliszczy.

zakarbować — tu: zapisać.

moję (forma B. lp) — dziś popr.: moją.

tentować — starać się, próbować.

pofortunić — poszczęścić; por. fortuna: los, szczęście.

udelektować (starop.) — ucieszyć.

łuby — kosze; tu: bagaż podróżny.

patientia (łac.) — cierpliwość.

non sufficit (łac.) — nie wystarczy.

perswadować — tłumaczyć, przekonywać.

do nozdrzech (forma D. lm)— dziś popr. do nozdrzy.

fatyga — trud, niewygoda.

siedmdziesiąty (przestarz. forma liczebnika) — dziś popr.: siedemdziesiąty.

ośmdziesiąty (przestarz. forma liczebnika) — dziś popr.: osiemdziesiąty.

machnąć kozła — fiknąć koziołka, zrobić przewrót do przodu.

eksperiencja — doświadczenie.

eo modo (łac.) — na swój sposób.

odbieżać (przestarz.) — odejść, opuścić.

duszny (przestarz.) — duchowy, dotyczący duszy.

periculum (łac.) — niebezpieczeństwo.

sub onere (łac.) — pod ciężarem.

desperacja (z łac.) — rozpacz.

pogasiwszy pożary — za panowania Jana Kazimierza II (1648–1668) na terenie Rzeczypospolitej wybuchło powstanie Chmielnickiego (1648–1649, 1651–1654), wojna polsko-rosyjska (1654–1667, przerwana w latach 1656–1660) oraz wojna polsko-szwedzka (1655–1660).

elekcja — sejm elekcyjny odbył się 19 czerwca 1669 r.

jechali (…) koleśno — jechali kolasami, czyli karetami.

personat (daw.) — osobistość.

sum (łac.) — jestem.

gloria et decus (łac.) — chwała i ozdoba; gloria: sława, chwała; decus: zaszczyt, ozdoba.

poły — połowy dolnej części ubrania rozpinającego się z przodu.

żupan — noszony przez szlachtę staropolski ozdobny strój męski, zapinany z tyłu na haftki lub guziki, ze stojącym kołnierzykiem i wąskimi rękawami.

gaudium (łac.) — radość, przyjemność; tu: ucztowanie.

baczyć — uważać.

wasąg — czterokołowy odkryty powóz z bokami z plecionki wiklinowej.

sepet (starop.) — kufer a. skrzynia z szufladami; ozdobny mebel do przechowywania kosztowności.

przezpieczeństwo — bezpieczeństwo. W tekście zastosowano liczne archaizmy, używając jednak niekonsekwentnie różnych form, np. obok formy „przezpieczeństwo”, pojawia się „bezpieczność”, a także współcześnie obowiązująca forma.

rugi (daw.; z niem. Rüge: nagana, staroniem. rouge: oskarżenie) — procedura służąca kontrolowaniu ważności mandatów poselskich w sejmie.

skop (daw.) — kastrowany baran.

lubo (starop.) — chociaż.

indygenat (daw.) — przyznanie obcokrajowcowi obywatelstwa kraju, w którym przebywa.

ku Mokotowu — w stronę Mokotowa.

chwila separationis — chwila rozdzielenia, rozstania.

tumult (daw.; z łac. tumultus: zgiełk, rozruch) — zamieszki (często na tle wyznaniowym); zamieszanie, zamęt; tu forma zdr.: tumulcik.

sejm konwokacyjny — zwoływany w okresie bezkrólewia sejm poprzedzający wolną elekcję; ustalano na nim termin i miejsce elekcji, a także kandydatów, spośród których miano wybierać nowego władcę i pacta conventa mające obowiązywać króla. Pierwszy sejm konwokacyjny odbył się w 1573 r. po śmierci Zygmunta Augusta.

powołać do laski — w domyśle: marszałkowskiej; wybrać na urząd marszałka sejmu, przewodniczącego obradom.

jeniusz (przestarz.) — geniusz; wybitny umysł.

niewód — sieć służąca do połowu ryb, złożona z dwóch skrzydeł oraz stożkowatego worka po środku, zw. matnią; ryby napędza się do matni, przeciągając niewód za skrzydła wzdłuż akwenu.

stawać na wstręcie — stawać na drodze, przeszkadzać.

contra me (łac.) — przeciwko mnie.

vanitas (łac.) — marność; tu forma B lm: vanitates.

oponować się — przeciwstawiać się.

permisja (z łac.) — zgoda.

carissime frater (łac.) — najdroższy bracie.

furtian — odźwierny w klasztorze; zakonnik, którego zadaniem jest obsługiwanie furty klasztornej: pilnowanie kluczy do drzwi prowadzących do klasztoru, otwieranie i zamykanie ich, przyjmowanie gości itp.

podwikarz — kobieciarz; od starop. podwika: noszona przez kobiety biała płócienna chusta osłaniająca głowę i szyję a. młoda dziewczyna.

laudetur (łac.) — niech będzie pochwalony; formuła powitalna przyjęta w katolicyzmie.

memento mori (łac.) — pamiętaj o śmierci.

rezolucja (daw.) — postanowienie.

wokacja (z łac. vox, vocis: głos) — powołanie.

impedimenta (lm; łac. impedire: hamować) — przeszkody.

gallus (łac.) — kogut.

per amicitiam nostram (łac.) — ze względu na naszą przyjaźń.

repeto (łac.) — powtarzam.

vitare (łac.) — omijać, unikać.

prowiantować — karmić.

parol — słowo, słowo honoru.

vicit (łac.; 3 os. lp) — zwyciężył.

vivat (łac.) — niech żyje.

raróg — ptak drapieżny z rodziny sokołowatych o charakterystycznym upierzeniu, białym z czarnymi plamkami.

kobuz — ptak drapieżny z rodziny sokołowatych; tzw. sokół leśny a. sokolik drzewiec.

vivat Joannes dux (łac.) — niech żyje wódz Jan.

bułany — określenie maści konia: płowy, jasnobrązowy z czarną grzywą i ogonem.

dzianet (daw.; z wł. giannetto: koń wyścigowy)— piękny rasowy koń paradny.

ptastwo — dziś popr.: ptactwo.

bandolet — rodzaj krótkiej strzelby używanej przez jazdę; pierwotnie: pas noszony przez prawe ramię, na którym jeźdźcy zawieszali strzelbę, ładunki do niej lub broń białą.

krócica — krótka broń palna, nabijana ładunkami od przodu, z zamkiem skałkowym lub kapiszonowym. Krócica mogła mieć dwie, trzy lub cztery lufy. Stosowana głównie do samoobrony, krócica zwana była niekiedy pistoletem podróżnym, jednak od pistoletu różniła się budową zamka.

karabon a. karaban — wieloosobowy pojazd konny stosowany do dalekich podróży.

podjezdek — młody, dopiero ujeżdżany koń.

prawić (daw.) — mówić.

samoczwart (starop.) — we cztery osoby (wraz z osobą mówiącą).

prosił jej (daw. składnia) — dziś popr.: prosił ją.

wraży (daw.) — obcy.

hajduczek — zdr. od hajduk: członek piechoty polsko-węgierskiej, formacji wojsk Rzeczypospolitej, zorganizowanej jeszcze w w XVI w. przez Stefana Batorego; hajducy stanowili gwardię przyboczną władców Polski i hetmanów Rzeczypospolitej, później potocznie nazywano tak piechurów również w nadwornych wojskach polskich magnatów.

Joannes Casimirus (łac.) — Jan Kazimierz.

comparationes (łac.) — porównania.

pawęż a. pawęża — tarcza drewniana, czworokątna, wysoka, sięgająca niekiedy od ziemi do ramion żołnierza; używana przez jazdę, a następnie również piechotę.

parantela (z łac. parens, parentis: rodzic płci męskiej lub żeńskiej, przodek) — pokrewieństwo, powinowactwo, zwł. ze znanym rodem; wyraz najczęściej używany w lm: parantele.

szturmak — tu: broń palna z rozszerzoną u wylotu lufą używana w XVII i XVIII w. w Europie.

hajdamak a. hajdamaka (daw.; z tur. hajdamak: napadać, grabić) — zawadiaka, hultaj, łobuz; Kozak; powstaniec kozacki, czyli uczestnik hajdamaczyzny, ruchu chłopskiego przeciw uciskowi szlachty polskiej na Ukrainie w XVIII w.

guldynka — rodzaj broni myśliwskiej, strzelba kulowa, gwintowana używana w XVII i XVIII w.

imainować a. imaginować (z łac. imaginare) — wyobrażać sobie.

kułak — pięść; tu: cios pięścią.

ile że — jako że, ponieważ.

szermierzów — dziś popr.: szermierzy.

władnie — dziś popr.: włada.

eksperiencja (z łac.) — doświadczenie.

chycić (gw.) — chwycić.

jubka a. jupka — ubiór charakterystyczny zwł. dla XVII–XVIII w.; kobiece okrycie wierzchnie; kaftanik na ciepłej podszewce, często podszyty futrem, rozkloszowany na plecach, z rękawami do łokcia.

nie zlazę (reg.) — dziś popr.: nie zlezę.

prospekt — tu: widok.

złożyć ręce w małdrzyk — złożyć dłonie na krzyż, wnętrzem do siebie.

ul na wyroju — ul podczas rozdzielenia roju na dwie części, z których jedna ma opuścić ul wraz z młodą królową i założyć ul nowy; rozdzielaniu się roju pszczół towarzyszy wzmożone brzęczenie pszczół i szum.

konfidować — zwierzać się.

mars — surowy wyraz twarzy; od imienia boga wojny w mit. rzym., Marsa.

infima (daw.) — najniższa klasa w szkołach polskich.

kania — duży ptak drapieżny z rodziny jastrzębiowatych.

pardwa — średni ptak łowny z rodziny kurowatych.

ordyńcy — członkowie Ordy tatarskiej.

roście (starop. forma 3 os. lp) — rośnie.

barbarus (łac.) — barbarzyńca; przen.: człowiek nieokrzesany, niecywilizowany.

panis bene merentium (łac.) — dosł. chleb dobrze zasłużonych, przen. nagroda za dotychczasowe zasługi, owoce pracy.

kulbaka — rodzaj siodła o wysokich łękach (elementach z przodu i tyłu siodła), co ułatwiało jeźdźcowi walkę szablą, chroniąc go przed utratą równowagi i upadkiem.

poszóstna kareta — kareta zaprzężona w sześć koni.

zdużać (starop.) — dać radę, potrafić.

konsyderacja (z łac.) — rozważanie, rozmyślanie, refleksja.

żem o wiktorii w polu zdesperował — że zwątpiłem o zwycięstwie w bitwie.

próżen — próżny, pozbawiony.

żołnierzów — dziś popr.: żołnierzy.

Mane, tekel, fares! — słowa, które według opowieści biblijnej z Ks. Daniela (5,25) wypisała tajemnicza ręka na ścianie pałacu w Babilonie podczas uczty króla Baltazara. Znaczenie napisu: „policzono, zważono, rozproszono” (w jęz. hebr., aramejskim a. chaldejskim) zostało odczytane jako przepowiednia upadku państwa, który miał stanowić karę za grzechy Babilonu.

bachmat — koń należący do rasy koni tatarskich, niewielkich, ale silnych i wytrzymałych, odpornych na trudne warunki klimatyczne, a przy tym szybkich i zwinnych.

oznajmując — dziś popr.: oznajmiając.

bławatnik — kupiec handlujący materiałami.

absolutum dominium (łac.) — władza absolutna; absolutyzm.

pacta właśc. pacta conventa (łac.: uzgodnione warunki) — umowa podpisywana podczas sejmu koronacyjnego przez każdego króla wybranego poprzez wolną elekcję, począwszy od 1573 r. Pacta conventa wraz z tzw. artykułami henrykowskimi uzależniały ściśle władzę królewską od woli szlachty, zapewniając jej wszystkie dotychczasowe przywileje; zobowiązując monarchę do regularnego zwoływania sejmów, ustanawiając u boku króla radę szesnastu senatorów-rezydentów, z którymi król miał uzgadniać wszelkie decyzje polityczne; uniemożliwiając przekształcenie monarchii elekcyjnej w dziedziczną, a wreszcie zezwalając na wypowiedzenie królowi posłuszeństwa poprzez wywołanie rokoszu, gdyby król naruszał przywileje szlacheckie. Przy okazji dokument zapewniał również wolność wyznania.

unanimitate — jednogłośnie.

krwie (starop. forma D. i Msc. lp) — krwi.

basałyk (daw.) — żart. małe, niesforne dziecko; urwis.

kopa — sześćdziesiąt; pięć tuzinów.

amicycja (z łac.) — przyjaźń.

signum (łac.; tu forma M. lm: signa) — znak.

dowcip — tu: inteligencja.

zalterować się — zmieszać się, zmartwić, zdenerwować.

directe (łac.) — wprost.

postponować — okazywać brak szacunku, lekceważyć.

vulnerum (łac.; tu forma B. lm: vulnera) — rana.

barbarus (łac.) — barbarzyńca, człowiek nieokrzesany, niecywilizowany.

dokonywa — dziś popr.: dokonuje.

stancja (daw.) — sypialnia, pokój gościa.

jeśli mój siostrzyński afekt nicpotem — jeśli moje siostrzane uczucia na nic się nie przydadzą.

jagody (przestarz.) — policzki, twarz.

po razu — dziś: po razie.

konfidencja — tu: zwierzenie.

kontentacja (z łac.) — zadowolenie.

deklaracja — tu: oświadczyny

czambuł (z tur.) — oddział wojsk tatarskich.

ursus (łac.) — niedźwiedź.

ekstraordynaryjny (z łac.) — nadzwyczajny.

oracja — przemowa.

konfidencja — tu: poufałość.

abominacja (z łac.) — wstręt.

nowember (z łac.) — listopad.

december (z łac.)— grudzień.

rezolut — człowiek rezolutny, tj. pewny siebie, bystry, zaradny, mający łatwość wypowiedzi, błyskotliwy intelektualnie; por. łac. resolutio rozwiązanie.

gładysz — człowiek układny i urodziwy (gładki).

rozamorowany — rozkochany; por.: amor.

desiderat (łac. forma 3. os. lp. cz. ter.) — pożąda, pragnie, oczekuje.

ziarnko owe — dzis popr.: ziarnko owo.

cekhauz (przestarz., z niem. das Zeughaus: zbrojownia) — arsenał.

instancja (daw.) — wstawienie się za kimś.

odliga — odwilż.

substancja (z łac.) — rzecz, przedmiot, obiekt materialny; tu: spadek.

periculosus (łac.) — niebezpieczny.

vacat (łac.; 3 os. lp. cz. ter.) — wolny.

praeparationes (łac.) — przygotowania.

suponować (z łac.) — przypuszczać, podsuwać komuś jakąś myśl, sugerować.

arcana — tajniki, sekretne sposoby, zasady.

Ja w tym, że te dwa wesela (…) będą — Ja tego dopilnuję, żeby te dwa wesela się odbyły.

pludry (przestarz.) — krótkie, szerokie spodnie.

veni, vidi, vici (łac.) — przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem.

auxilium (łac.) — pomoc.

atencja (z łac. attentio: uwaga; przestarz.) — poważanie, szacunek, względy.

stadło — małżeństwo.

snadnie (przestarz.) — łatwo.

niesnaski — sprzeczki, kłótnie.

trzos — woreczek na pieniądze.

pedogra — właść. podagra, choroba, zwana też dną moczanową.

samotrzeć (przestarz.) — w trzy osoby.

teatrum (łac.) — teatr.

królestwo — para królewska;

konfident (z łac.) — powiernik.

kompania — towarzystwo.

stalla (z łac.) — ozdobna ława w kościele.

mamli — forma z partykułą li; czyż mam.

podskryptum — właść. postscriptum (łac.), dopisek do listu.

dyferencja (z łac.) — różnica.

dworzec — tu: dwór, posiadłość.

personaliter (łac.) — osobiście.

solitudo (łac.) — samotność.

orda (hist., z tur.) — państwo, obóz lub wojsko tatarskie.

fortunnie — szczęśliwie; por. fortuna: los, szczęście.

czambuł (z ukr.) — tatarski oddział zbrojny.

signum (łac.) — znak.

permisja (z łac.) — pozwolenie.

szczwać (przestarz.) — szczuć.

nicpotem — tu: do niczego.

drop — ptak z rzędu żurawi.

fortissime (wł.) — coraz głośniej.

rekuza (przestarz., z łac.) — odmowa ręki starającemu się.

zapamiętywa (daw.) — dziś: zapamiętuje.

błam — zszyte skóry do podszycia płaszcza.

któren (daw.) — dziś: który.

siostrzeński — dziś popr. siostrzany.

afekt (z łac.) — emocja, przest. sympatia, miłość.

wstawać do dnia (daw.) — wstawać przed świtem.

pasować się (przestarz.) — walczyć.

spuścić — tu: zwierzyć.

kontent (przestarz., z łac.) — zadowolony.

eksperiencja (z łac.) — doświedczenie.

sedes (z łac. sedeo, sedere: siedzieć) — tu w znaczeniu ogólnym, bliskim łacińskiemu źródłu słowa: miejsce, na którym się siedzi.

gdzie (…) obrały — gdzie mają miejsce.

modestia (przestarz., z łac.) — skromność.

censura candidatorum (łac.) — kontrola, ocena kandydatów.

absolutum dominium (łac.) — władza absolutna.

opinio publica (łac.) — opinia publiczna.

sentencja (z łac.) — maksyma, sąd.

quod attinet (łac.) — co dotyczy.

in principio (łac.) — w zasadzie.

nozdrzech — dziś popr. nozdrzach.

nawa — tu: okręt.

żywie (daw.) — dziś: żyje.

impedimenta (z łac.) — przeszkody.

familiant (z łac.) — tu: przyjaciel.

mir — tu: szacunek, posłuch.

desiderata (łac.) — żądania.

invenit (łac.) — stworzył, wykonał.

kiep (przestarz.) — głupiec, dureń.

colloquium (łac.) — rozmowa.

na wyprzodki (daw.) — na wyścigi, jeden przez drugiego.

rezolut (daw.) — człowiek bystry, śmiały.

pasierzb — właść. pasierb, tu: obcy, nietutejszy.

przygodzić się komuś (przestarz.) — spotkać kogoś.

flukta (z łac.) — tu: wody.

luna — tu: księżyc.

ciemięga (przestarz.) — człowiek niezdarny, niedołęga.

mówny (daw.) — wygadany.

respons (łac.) — odpowiedź.

discordia (z łac.) — niezgoda.

abominacja (z łac.) — obrzydzenie, wstręt.

beknąć — tu: zapłakać; por: beczeć.

skaptować (z łac.) — pozyskać, zjednać.

od trafunku (przestarz.) — na wszelki wypadek, gdyby coś się przytrafiło.

werdo (z niem.) — kto tam.

paliwoda (przestarz.) — człowiek lekkomyślny, nieodpowiedzialny.

oświeconym — tu: oświetlonym.

grasant (z łac., przestarz.) — rabuś, łupieżca.

melankolia (daw.) — dziś popr.: melancholia, głęboki smutek.

driakiew — roślina lecznicza, tu przen lekarstwo.

imainować (z łac.) — popr. imaginować, wyobrażać.

proverbium (łac.) — przysłowie.

samoczwart (przestarz.) — w towarzystwie złożonym z czterech osób.

substancja (z łac., daw.) — mienie, majątek.

raić (przestarz.) — polecać, swatać.

de publicis (łac.) — o sprawach publicznych.

dufać (daw.) — ufać.

zrękowiny (daw.) — zaręczyny.

trocha (daw.) — trochę.

słabować (daw.) — chorować.

ile że (przetarz.) — jako że, ponieważ.

konfident — tu: człowiek zaufany, osoba, której można się zwierzyć.

ordyniec — Tatar należący do ordy.

burzan (z ukr.) — chwast stepowy tworzący gęste zarośla.

argumentum (łac.) — argument, dowód.

barbarus (łac.) — człowiek prymitywny, niecywilizowany.

bezprzestannie (daw.) — nieustannie.

konfuzja (z łac.) — zmieszanie, zakłopotanie.

banit (z łac.) — dziś popr. banita, wygnaniec.

mitręga — zwłoka.

spostponować (z łac.) — zlekceważyć.

konkordia (z łac.) — zgoda.

komiliton (z łac., przestarz.) — towarzysz broni.

krzepciej (st. najwyższy od przysłówka: krzepko) — silniej.

kluba — dawne narzędzie tortur; brać kogo w kluby: dyscyplinować.

murza (z pers.) — wódz, książę tatarski.

trzy prządki (…) żywota — nawiązanie do mit. gr., według której trzy Parki przędły nić ludzkiego życia.

wywiuczyć (z tur., przestarz.) — rozładować, zdjąć bagaż z grzbietu zwierzęcia.

semen (z ukr.) — nadworny kozak z Rusi.

dragan (z fr.) — żołnierz lekkiej jazdy.

ciura (daw.) — pachołek.

potencja (z łac.) — siła, potęga.

praemium (łac.) — nagroda, zapłata.

deliberacja (z łac.) — rozmyślanie, rozważanie.

pauper (z łac.) — biedak, ubogi chłopiec utrzymujący się z jałmużny, ulicznik.

silentium (łac.) — cisza.

dufać (daw.) — dziś: ufać.

monstrum (łac.) — potwór.

praesidium (łac.) — obrona.

kosztur (daw.) — narzędzie do sadzenia drzewek, por. kostur.

assentior (łac.) — zgadzam się.

fortalicja (z łac.) — budowla obronna lub umocniony dwór szlachecki.

grzeczny (daw.) — do rzeczy (od: k” rzeczy), porządny.

bene natus (łac.) — dobrze urodzony, szlachcic.

posesjonat (z łac.) — posiadacz ziemski.

imparitatem (łac.) — nierówność; tu: o zarzucie niższości stanu.

mechera (gw., przestarz.) — pęcherz wieprzowy.

kopa (daw.) — sześćdziesiąt sztuk.

personat (z łac.) — osobistość.

ex quo (łac.) — z których, od których.

mir (daw.) — posłuch, szacunek.

marcypan — dziś popr. marcepan.

czwanić — popisywać się.

zagończyk (hist.) — żołnierz doświadczony w walce na tyłach wroga, zwł. oddziałów tatarskich.

rarytet — rzadkość, osobliwość; dziś popr. rarytas.

inkursja (daw.) — napad.

agricola (łac.) — rolnik; tu w M lm.

krynica — źródło.

mdły (daw.) — słaby.

mizerykordia (z łac.) — tu: litość.

tuzłuczek wyporkami podbity — okrycie podszyte futrem karakułowym.

vivat (łac.) — niech żyje.

majdan (ukr.) — plac, rynek.

częstokół — ogrodzenie z bali.

krzywuła — drewniany instrument dęty o zakrzywionej rurze.

litaur — rodzaj bębna.

crescite (…) multiplicamini (łac.) — rośnijcie (i) rozmnażajcie się; cytat z łac. tłumaczenia Biblii.

palanka — gatunek wódki.

ranny — tu: wczesny.

minaret (z tur.) — wieża przy meczecie.

paragon (przestarz.) — współzawodnictwo, rywalizacja.

casus cognoscere meos (łac.) — poznać mój przypadek, moją historię.

abominacja (z łac. abominatio) — wstręt, odraza, obrzydzenie.

odium (łac.) — nienawiść.

clamor (łac.) — krzyk.

Nec Hercules contra plures (łac.) — dosł. I Herkules nie poradzi przeciw wielu.

potencja — tu: siła.

orbis terrarum (łac. tu w D. lp) — krąg ziemski.

in pugna navali (łac.) — w bitwie morskiej.

in tenebris (łac.) — w strachu.

insula (łac.) — wyspa.

dywersja — niszczące działanie na tyłach wroga.

semina (łac.) — ziarna.

frukta (z łac.) — owoce.

tenor — tu: głos.

inkwizycja (z łac.) — badanie, dochodzenie.

canis fidelis (łac.) — wierny pies.

krymka — tatarska czapeczka bez daszka.

praemium (łac.) — nagroda.

dywulgować (z łac.) — ujawniać.

finis coronat opus (łac.) — koniec wieńczy dzieło.

Mulier insidiosa est! (łac.) — kobieta jest przebiegła!

effendi (z tur.) — pan, władca; tu w formie W. lp

perkułab — urzędnik.

eiusdem matris (łac.) — tej samej matki.

rebelizant (przestarz.) — buntownik.

przecz (przestarz.) — dlaczego.

indygenat (z łac.) — nadanie cudzoziemcowi polskiego szlachectwa.

dyzgust (przestarz.) — niechęć, niezadowolenie.

inkursja (z łac.) — najazd.

czajka — szybka i zwrotna łódź kozacka.

komputowe wojsko — stałe wojsko zaciężne w XVIIw.

handżar (z arab.) — rodzaj sztyletu.

jatagan (z tur.) — broń sieczna o wygiętej głowni.

kiścień — broń w postaci drewnianego trzonka z przyczepionym na rzemieniu ołowiem.

rohatyna (z ukr.) — włócznia zakończona hakiem.

samopał — ręczna broń palna, rodzaj rusznicy.

rapeć — rzemień lub taśma podtrzymująca szablę.

olstro (z niem.) — skórzany futerał na pistolety przy siodle.

cisawy — czerwonobrunatna maść konia.

chmyz (przestarz., pot.) — smarkacz.

sagacitas narium (łac.) — wyczuwanie węchem.

wraży — dziś: wrogi.

flegmatyk (z gr.) — człowiek powolny, spokojny.

dać (…) folgę — pozwolić sobie.

kulbaka (z wł.) — siodło, dawniej drewniane, używane przez Tatarów.

hurma (przestarz.) — tłum, gromada.

komysz (przestarz.) — podmokłe zarośla.

personaliter (łac.) — osobiście.

nie móc przenieść czego na sobie (przestarz.) — nie móc czego znieść.

obiecnij — obiecaj.

ponoś — ponoć, podobno.

etc. (łac.) — i tak dalej (skrót od et cetera).

szczegółowie — szczegółowo

komitywa (z łac.) — zażyłość, poufałość.

amicyja (z łac.) — przyjaźń.

chmyz (z ukr.) — mały, niepozorny okaz zwierzęcia, zwł.: mały, niepozorny koń; przen. lekceważąco o małym, niepozornym człowieku; malec, smarkacz.

justycja (z łac.) — sprawiedliwość.

juramenty (z łac.) — prawa, zasady.

glejt — zezwolenie na przejazd.

dwudziestu piąciu — dwudziestu pięciu.

muc — lichy koń.

klemencja (z łac.) — lament.

pro memoria (łac.) — dosł. ku pamięci; tu przen. kara.

audiatur et altera pars! (łac.) — wysłuchaj też drugiej strony; zasada z prawa rzymskiego.

puha — rodzaj bicza.

kontempt (z łac.) — pogarda.

junak — zuch, śmiałek.

jagody (daw.) — policzki.

lamus (z niem.) — budynek, potem pomieszczenie, do przechowywania cennych przedmiotów.

obuch — rodzaj broni, tu zdrob.: obuszek.

kusztyk — rodzaj kielicha; tu zdrob.: kusztyczek.

półkwaterek (daw.) — naczynie o pojemności 1/8l.

jagły — kasza jaglana.

Kasandra (mit. gr.) — córka Priama, króla Troi, przepowiedziała klęskę Troi; przen. zwiastunka nieszczęścia.

comparatio (łac.) — porównanie.

congressus (łac.) — spotkanie.

kondycja (z łac.) — tu: warunek.

absolutum dominium (łac.) — władza absolutna.

bojarzyn putny — chłop zatrudniony przez możnego pana jako goniec lub poborca podatkowy.

Ja toho skazaty ne umiju (rus.) — ja tego powiedzieć nie umiem.

baskak — urzędnik podatkowy.

rugować (z niem.) — wysiedlać.

buńczuk — azjatycki znak wojskowy; ogon konia owinięty plecionką na drzewcu.

korab — rodzaj okrętu.

podwika — kobieta; od chusty, potem pasa pod brodą, noszonego przez kobiety.

przepomnieć (daw.) — zapomnieć.

padyszach — tytuł władców tureckich.

czaban (z tur.) — pasterz owiec.

pytki (daw.) — śledztwo, przesłuchanie.

obces (daw.) — natarczywość, gwałtowność.

osełedec (ukr.) — fryzura kozacka, warkoczyk na czubku ogolonej głowy.

kosz (hist.) — tatarski lub kozacki obóz; oddział wojska.

kawon — arbuz.

rab (przestarz.) — sługa, niewolnik.

kęsim (z tur.) — ucięcie głowy.

luty (daw.) — srogi.

okiść — ciężki śnieg na gałęziach drzew.

rubieże — granice, kresy.

paszalik — jednostka administracyjna w Turcji.

nawet-em nie wstępował (przestarz.) — nawet żem nie wstępował; nawet nie wstępowałem.

certum quantum (łac.) — pewna liczba.

Godfryd de Bouillon — jeden z przywódców I wyprawy krzyżowej, w 1099 r. zdobył Jerozolimę.

mea culpa, mea maxima culpa (łac.) — moja wina, moja bardzo wielka wina.

pretor (z łac.) — wyższy urzędnik.

permisja (z łac.) — pozwolenie.

kontent (z łac.) — zadowolony.

jucha — tu: drań, szelma.

incomparabilis (łac.) — niezrównany.

oskoma (przestarz.) — apetyt, chęć.

gładysz (przestarz.) — człowiek urodziwy, układny.

szczuka (daw.) — szczupak.

kleń — ryba z rodziny karpiowatych.

nequam (łac.) — nicpoń, ladaco.

leciech — dziś: latach.

gorzeć (daw.) — płonąć, tu: jaśnieć.

dyg — ukłon.

hurysa (z arab.) — wiecznie młoda dziewica, jedna z wielu, czekających wiernych w raju muzułmańskim.

Apud Polonos nunquam sine clamore et strepitu gaudia fiunt (łac.) — u Polaków radość nie może obyć się bez krzyku i wrzawy.

wywczas (daw.) — odpoczynek.

Exorciso te! (łac.) — zaklinam cię!; por. egzorcyzm.

mores (przestarz.) — posłuszeństwo, rygor.

sandał — tu: drewno sandałowe.

ekstraordynaryjny (z łac., daw.) — nadzwyczajny.

leo, qui querit quem devoret (łac.) — lew szukający kogo by pożarł; parafraza biblijnych słów o diable (1P 5:8).

konsens (z łac.) — zgoda.

przygarstka (daw.) — dziś: garstka.

mięsopust — ostatki, trzy ostatnie dni karnawału przed Wielkim Postem.

spero (łac. forma 1. os. lp) — mam nadzieję.

wolej (daw.) — lepiej, trzeba.

zapoznany — nieznany, zapomniany.

zdeb — ostronos; ssak z rodziny szopów.

ściah (rus.) — flaga, sztandar.

miesiąc czasu — błąd logiczny: na miesiące nie liczy się niczego innego poza czasem.

kańczug — bicz, bat.

tirannus (łac.) — tyran.

śluzy (przestarz.) — ślozy; łzy.

delja — suknia żołnierska wkładana na zbroję.

par — opar, para.

driakiew — maść.

sekwestr — konfiskata majątku.

komunik — szybki oddział jazdy.

spyża (przestarz.) — żywność, prowiant.

directe (fr.) — bezpośrednio.

Akerman — miasto na Ukrainie; dosł. z tur. biała twierdza.

Dobrudża — kraina między M. Czarnym a Dunajem.

raróg — ptak z rodziny sokołowatych.

Azjów (daw.) — forma archaiczna: Azjowy, należący do Azji.

obież — zasadzka.

terlica — drewniana podstawa siodła.

chutor — gospodarstwo, folwark.

rezun (z ukr.) — rzeźnik, przen. morderca.

równia — tu: równina.

rechtanie — odgłos wydawany przez świnie.

zdeb (przestarz.) — żbik.

desperować (z łac., przestarz.) — rozpaczać.

kościej (z ros.) — czarownik z folkloru ros., tu: kościotrup.

wolentariusz — wolontariusz.

confiteor (łac.) — wyznaję.

casus (łac.) — przypadek.

basałyk (z tur.) — gagatek.

podwika — tu: kobieta.

konsolacja (z łac.) — ulga, pociecha.

ptastwo (daw.) — dziś popr.: ptactwo.

przyrodzenie — natura.

sumpt (z łac.) — koszt.

quod attinet (łac.) — co dotyczy.

serajowy (z pers.) — pałacowy.

ulem (z arab.) — uczony, duchowny.

burnus (z arab.) — wełniane okrycie, najczęściej białe, noszone przez Arabów.

spyża (przestarz.) — żywność.

masztalerski (z czes.) — zajmujący się końmi.

kajmakan (z tur.) — podpułkownik w wojsku tureckim.

dziryt (z tur.) — odmiana włóczni.

kefija (z arab.) — husta arabska.

roki — tu: sądy.

tyftyk (z tur.) — cenna tkanina.

pedogra — właść. podagra, choroba stawów.

przezpiecznie (daw.) — dziś: bezpiecznie.

kolet — skórzany płaszcz wojskowy.

częścią — tu: częściowo.

dereń — gatunek krzewu.

świdwa — odmiana derenia.

kierz — krzak.

bagadyr (z tur.) — bohater, w odniesieniu do Słowian.

sturbowany (daw.) — zmęczony.

primo (łac.) — po pierwsze.

secundo (łac.) — po drugie.

Belial (z hebr.) — jedno z imion diabła.

konsolacja (z łac.) — pocieszenie.

sforny (przestarz.) — zgodny, posłuszny.

kolaska — rodzaj powozu.

ad oculos (łac.) — naocznie.

sukurs (z łac.) — wsparcie, odsiecz.

kuczyć się (przestarz.) — tęsknić.

vivat (łac.) — niech żyje.

persona (z łac.) — osoba.

animalia (łac.) — zwierzęta.

luter — pot. wyznawca luteranizmu, heretyk.

płomię (daw.) — płomień.

modestia (z łac.) — umiarkowanie.

ruchać (daw.) — ruszać.

pogrześć (daw.) — pogrzebać.

Sub Tuum praesidium (łac.) — Pod Twoją obronę; daw. pieśń kościelna.

kontentacja (z łac.) — zadościuczynienie.

erygować (z łac.) — wznosić.

parol (z fr.) — słowo honoru.

konak (z tur.) — gmach rządowy.

niesporo (przestarz.) — wolno, nieszybko.

ociętny (przestarz.) — uparty.

kondel (daw.) — kundel.

kośba (daw.) — koszenie.

mirabilia (łac.) — cuda, osobliwości.

pro memoria (łac.) — ku pamięci.

mehentys (z tur.) — inżynier.

pohybel (z ukr.) — szubienica, przen. zguba.

mameluk (z arab.) — niewolnik.

aprosz — rodzaj rowu obronnego.

respons (z łac.) — odpowiedź.

armistycjum (łac.) — rozejm.

consilium (łac.) — rada.

traktowanie — tu: pertraktowanie.

colloquium (łac.) — rozmowa.

faszyna — wiązki gałęzi.

kiszmet (arab.) — niech tak będzie.

fatigati (łac.) — zmęczeni.

dostatkiem (daw.) — wystarczająco.

faskula — rodzaj pocisku.

kowanie (daw.) — kucie.

przenosi (daw.) — tu: przewyższa.

mali (przestarz.) — jeśli ma; forma 3 os. lp cz. przysz. z partykułą -li.

I ty, Brutusie, przeciw mnie? — słowa przypisywane Juliuszowi Cezarowi, ugodzonemu sztyletem przez przyjaciela, Brutusa.

wyrychtować (daw.) — przygotować.

september (łac.) — wrzesień.

ipsissima verba (łac.) — te same słowa.

cekhauz (przestarz., z niem.) — zbrojownia.

exules (łac.) — wygnańcy.

Requiescat in pace! (łac.) — Spoczywaj w pokoju!

larum (łac.) — alarm.

Salvator! (łac.) — zbawca!

komysz — zwierzęce legowisko w zaroślach.

Te Deum laudamus (łac.) — Ciebie, Boga, wysławiamy, wczesnochrześcijański hymn modlitewny.

Vivat Joannes victor!!! (łac.) — niech żyje Jan zwycięzca!!!