Пасля паводкі

1

Вецер дзьмуў з нізоўя.

Парывісты, моцны, ён упіраўся ў шырокія грудзі Дзвіны, каламуціў ваду і сціскаў яе ў пругкія хвалі, быццам хацеў скарыць упартасць імклівай плыні. Рака крыўдавала, са злосцю кідала на берагі пеністыя хвалі, дыбілася і няспынна імкнулася наперад, насустрач ветру. Ён вар’яцеў яшчэ больш, а потым, бачачы, што не адолець яму ўпартай дзвінскай плыні, на момант сцішаўся і клаўся адпачыць на белыя пеністыя грабяні; у шархоткіх прырэчных вербалозах абуджалася ягоная спрадвечная жальба.

Гэты няясны спеў ветру чамусьці здаўся Сцепанідзе дужа падобны на нечы голас. Яна якраз думала пра сына, таропка выпрасталася, кінула макрую кашулю ў кошык, дзе ляжала выпаласканая бялізна, і азірнулася. На беразе нікога не было. «Памылілася. Здаецца ўсё».

3-за прырэчных вербалозаў вылецела чайка, убачыла на вадзе рыбіну, апусцілася ніжэй. Стрэчны вецер ударыў птушцы ў грудзі, прыціснуў да хваль: яна быццам застыла ў паветры, а потым цяжка, з натугай махаючы крыллямі, зноў набрала вышыню.

Правёўшы позіркам чайку, Сцепаніда яшчэ доўга стаяла нерухома, быццам па'крыўджаяая, забыўшыся на сваю працу, дзеля якой прышла на раку. На грабяні хвалі з’явілася невялікая картка, падобная на паштоўку. Сцепаніда памкнулася наперад, ледзь не ступіўшы ў ваду, і расчаравана спынілася. «Кляновы лісток гэта».

А лісток гойдала хваля. Часам ён знікаў у цёмнай вадзе і зноў з’яўляўся на карункавай белі грэбеня, адплываючы ўсё далей і далей. Скрозь хмары прабілася сонца, лісток засвяціўся яркай барвовасцю, і гэты водсвет уразіў Сцепаніду, балюча адгукнуўся ў яе сэрцы.

— Сцепаніда Рыгораўна-а-а!

Цяпер Сцепаніда не памылілася: яе сапраўды клікалі. Яна азірнулася. На высокім беразе стаяла дзяўчына з чорнай скураной сумкай цераз плячо. «Марылька! Паштарка наша».

Сцепанідзе вельмі падабалася гэтая зграбная, спакойная і не па гадах сур’ёзная дзяўчына. Амаль аднолькавы клопат у іх. Марылін бацька ваяваў у Германіі. Калі Марыля жыла ў вёсцы, лісты ад яго прыходзілі часта. Але за ўвесь час, што яна жыве ў Прыдзвінску,— Марыля прыехала сюды разам з маткай улетку, — ніякіх звестак ад бацькі не было. Яна пісала туды, дзе жылі раней, ніхто не адказваў, пісала да бацькі, паведамляючы новы адрас,— усё дарэмна, адказу не было. Гора, заўсёды не падобнае адно на адно, шмат у каго ў той час было аднолькавым.

3 вясны Сцепаніда таксама не атрымлівала ніякіх вестак ад свайго сына Петруся. Летась скончылася вайна. Пятрусь пісаў, што вораг разб'іты і што ён хутка прыедзе дадому. Але прайшла восень, зіма, а ён усё не ехаў і толькі слаў лісты, што абяцалі хуткую сустрэчу. Потым і гэтых лістоў не стала. Сцепаніду апанавала трывога. Муж яе загінуў пад Выбаргам. Цяпер невядома, што здарылася з Петрусём...

Марыля бегла, прытрымліваючы рукой паштарскую сумку, і яшчэ здалёк гукнула:

— Пісьмо, Сцепаніда Рыгораўна! Пісьмо прышло!..

Сцепаніда не магла сысці з месца: ногі быццам хто прыкаваў да зямлі. Не ступіўшы ніводнага кроку, яна толькі працягнула наперад рукі, каб хутчэй прыняць невядомую яшчэ вестку. Марыля падбегла, аддала ёй у рукі канверт.

У Марылі вялікія сінія вочы і валасы, нібы спелае жыта. Старэнькая, шмат дзе зацыраваная сукенка старанна адпрасавана.

— Ад бацькі мы таксама атрымалі, — прызналася Марыля. — Маці плача... А чаго? Бацька едзе дахаты, а яна ўплач... Радавацца трэба, праўда, цётачка?..

Марыля зірнула на Сцепаніду і змоўкла. Сцепаніда чытала пісьмо, і твар яе бялеў. Яна неяк сагнулася, быццам паніжэла, прысела на корч, што выкінула на прыбераг вясновая паводка. Ліст, наскора прачытаны, яна трымала ў руцэ, прыціскаючы да грудзей.

Марыля спалохана сачыла за тым, як дрыготка торгаюцца бровы Сцепаніды, як дрыжаць пальцы, маршчакаватыя і дужа белыя ад вады, нават сіняватыя трохі. «Мабыць з Петрусём што... А я рагачу...» Марыля села побач і асцярожна прытулілася да Сцепаніды. 3 рудога канверта, што Сцепаніда трымала ў руцэ, нядобрым, злым вокам глядзела на Марылю чорная пячатка.

— Гэта ж гора такое, дачушка. Без рукі ён... На міне падарваўся... А мне не пісаў. Матцы праўду баяўся сказаць... Сыночак мой, сыночак!..

Голас у Сцепаніды быў глухі, нейкі незнаёмы; цёплая яе слязіна апякла шчаку Марылі.

Над таполямі, што чародкай стаялі за ракой, выглянула няяркае ў тумане сонца.

Сцепаніда паднялася, схавала канверт у кішэню жакеціка.

— Трэба ж цягнуцца...

— Я дапамагу, Сцепаніда Рыгораўна.

Яны панеслі кошык з выпаласканай бялізнай удваіх. Дужка, зробленая з вузлаватай вяроўкі, балюча муляла далонь. Марыля трымала з усяе моцы, і ўсё ж на вуліцы, куды яны ўзняліся ад ракі пакручастай сцежкай, не ўтрымалася і, трохі саромячыся сваёй слабасці, папрасіла:

— Адпачнем трошкі...

Вуліца, што цягнулася па-над самым прыберагам, мала чым была падобна на гарадскую. Рудая ад пылу трава схавала неглыбокія каляіны, і вуліца нагадвала стаптаную восеньскую пожню. Худая, з бруднай жаўтаватай поўсцю каза пасвілася на ланцужку. Калі жывёліна матляла галавою, ланцужок звінеў, і маладыя кураняты, што грабліся на пясчанай выспачцы, спалохана квохкалі.

3-за цаглянай сцяны выйшла маленькая дзяўчынка. Яна спынілася, трохі пастаяла і зноў пайшла, але неяк няроўна, хістаючыся, закрыўшы твар рукамі. Ёй было можа гадоў дзесяць. Вялікія хлапчукоўскія чаравікі, насунутыя на босыя ногі, не пасавалі да новага шэрага плацейка.

— Ты чаго плачаш, дачушка? — запыталася Сцепаніда.— Пакрыўдзіў хто?..

Дзяўчынка апусціла рукі. Брудныя пісягі на шчоках скрывіліся, змоклыя павекі задрыжалі, і дзяўчынка зноў зайшлася ў плачы.

— Хто цябе пакрыўдзіў? — спагадліва запыталася і Марыля.

— Ка-арткі згубі-іла-ааа...

— Якія карткі?

— Хле-еебныя... на хлеб... Што ж цяпер будзе?!

— Не плач ты. Не плач! Неяк будзе, — Сцепаніда пагладзіла дзяўчыніку па галоўцы, пакорпалася ў кішэні свайго жакеціка і выцягнула карткі.— Можа гэтыя? Паглядзі...

Дзяўчынка перастала церці вочы, паглядзела на карткі і засмяялася скрозь слёзы.

— Ага, гэтыя... Ой, дзе вы іх знайшлі?..

Яна схапіла карткі і кінулася бегчы, потым азірнулася, памахала рукой і нешта казала, але што — не чуваць было.

Марыля разгубілася. Яна бачыла, што Сцепаніда аддала дзяўчынцы свае карткі. Месяц толькі што пачаўся, як жа яна жыць будзе? Ды яшчэ Пятрусь прыедзе са шпіталю...

Яны зноў пайшлі па вуліцы. Марыля ўвесь час адчувала сябе ў нечым вінаватай перад Сцепанідай, быццам гэтая жанчына зрабіла нешта такое, што магла і абавязана была зрабіць яна, Марыля. У Марылі не было пры сабе картак, і аддаць іх той дзяўчынцы яна не магла, але яна лаяла і папракала сябе за тое, чаму яна была толькі маўклівым сведкам, калі ратавалі чалавека ў бядзе. Чаму толькі сведкам?..

Дапамагаючы Сцепанідзе развешваць бялізну ля зямлянкі, Марыля ўвесь час думала пра гэта.

Зямлянка стаяла крыху воддаль ад вуліцы. Сцепаніда пабудавала яе ў апошні год вайны. За два гады дах зямлянкі асеў, цагляны задымлены комін асыпаўся. 3-пад зямлі павытыркаліся дошкі. Марыля пакратала вугал дошкі, запыталася, каб не маўчаць:

— Аполкамі, здаецца, абшывалі?

— Аполкамі.

— I мы таксама аполкамі. Але цяпло не трымаецца... Дрэннае гэта жыллё — зямлянка...

— Якое гэта жыллё, — махнула рукою Сцепаніда.

— Можа пазыку вам узяць ды будаваць хату?

— Не ўжо, дачушка. Калі з Петрусём што здарыцца, то няхай мяне ў гэтым сутарэнні і пахаваюць...

— Нашто ж гэтак! — шчыра зйгаварыла Марыля. — Пятрусь прыедзе, дык вы ў адзін год адбудуецеся...

— Каб жа словы твае спраўдзіліся. Усе мае думкі пра тое.

Яны ўсталі з прызбы. Марыля ўскінула сумку на плячо. Сцепаніда паспрабавала дапамагчы ёй і войкнула:

— А божухна!.. Цяжар які!..

— Не, што вы! Зусім няцяжка, падпісчыкаў пакуль малавата,— I спахапілася: — Ай-яй! Чуць не забыла: вам жа выклік яшчэ!

— Які выклік?

— Каб у выканком заўтра прышлі. — Марыля поркалася ў сумцы.— Дзе ж ён? А-а, вось, знайшла.

— Навошта я там спатрэбілася? — Сцепаніда нерашуча разгортвала акуратна складзеную паперку. — Можа пра Петруся што благое... Я дык гэтай паперы цяпер баюся...

— Што вы, цётачка! Кажуць, дзяржава дапамогу пацярпеўшым ад вайны аказвае. Можа што-небудзь і вам прызначаць?

Сцепаніда пакруціла галавой,

— Наўрад. Дзяцей малых у мяне няма... Вунь з дзецьімі колькі пагарэльцаў засталося...

— Многа, ой, як многа, — згадзілася Марыля, а сама думала пра іншае: як дапамагчы Сцепанідзе? Яна ведала, што Сцепаніда працуе ў краме вартаўніком. Які там заробак? А цяпер карткі аддала чужому дзіцяці... Можа свае ёй аддаць? Ды не возьме яна. Можа самой схадзіць у гарадскі аддзел гандлю і расказаць, як было ўсё?

Няхай дадуць новыя карткі...

Сцепаніда, нібы адгадала Марыліны думкі, папрасіла:

— Ты не бяры толькі нічога да галавы, дачушка. Заўтра да сваякоў на вёску паеду, харчоў прывязу... Ну, ідзі здарова.

Яна выцягнула з-пад дошкі невялічкі замочак, павесіла яго на клямку, не замыкаючы на ключ.

Рабілася гэта дзеля таго, каб кожны, хто падыйдзе да зямлянкі па якой патрэбе, ведаў: гаспадыні ў хаце няма.

Сцепаніда пайшла на вуліцу не адразу, яна пастаяла яшчэ трохі ля кляновай прысады. «Як жа гэта не пашанцавала Петрусю... На міне падарваўся. У партызанах быў — абмінула куля. Усю вайну прайшоў... І такое выпала... Неасцярожны! I ў маленстве быў такі...»

Думкі яе перакінуліся да напамінку, што прынесла паштарка. «Можа што важнае? Калі пра Петруся, дык павінен быў ваенкамат клікаць... Гэта праўду Марыля казала. Але ж...»

Дрэвы быццам прыслухоўваліся да яе думак — стаялі маўклівыя, панура працягвалі абабітыя, абламаныя галіны. Але было ў іх выглядзе нешта ўпартае і настойлівае. Сцепаніда пяшчотна пакратала шурпатую кару і сказала, нібы перад ёй быў жывы чалавек, якому можна даверыць сваё гора:

— Жывыя клёнікі. I гаспадыня жывая... А хаты мы свае не ўпільнавалі? Што ж мы Петрусю скажам, калі прыдзе?..

Быццам саромячыся папрокаў, што гучалі ў стомленым голасе Сцепаніды, паціху зашамацела шырокае ўзорыстае лісце. Яно дзе-ні-дзе набрыняла ўжо слабай барвовасцю.

Клёны ў Прыдзвінску рана ўбіраюцца ў чырвань.

2

Леапольд Фурс ішоў па вуліцы і прагна курыў. Гаркаваты дым папяросы не супакойваў, і думкі па-ранейшаму круціліся ў галаве, выклікаючы пачуццё незадаволенасці. Яго рыхтуюцца ашукаць! I хто? Марфа Мурзавецкая! Чалавек, якому ён гэтулькі зрабіў добрага, якому давяраў...

Праўда, пакуль што былі толькі здагадкі і падазронасць. Але для Фурса яны заўсёды мелі вялікую вагу. Намер Марфы ашукаць яго ён заўважыў даўно, нешта яшчэ зімой. Іх знаёмства пачалося, калі ён стаў працаваць у зеленгасе інжынерам. Да яго прышоў Сцяпан Мурзавецкі — муж Марфы — з просьбай дапамагчы прыдбаць лесу на хату. Сцяпан працаваў у зеленгасе шафёрам. Яны неяк хутка пасябравалі. У далейшым гэтае сяброўства замацавалася, і Фурс зрабіўся частым госцем у Мурзавецкіх.

У той час зеленгас атрымаў дазвол спілаваць трыста кубаметраў лесу на будаўніцтва гаспадарчых пабудоў. Замест аднаго будынка канторы пачалі будавацца два, і адзін з іх быў аформлены на Марфу. Рабілася гэта з тым разлікам, каб нікому не кідалася ў вочы, што інжынер будуе сабе ўласную хату. Фурс, згодна ўмовы, якую ён склаў з гаспадыняй употай, павінен быў атрымаць палавіну катэджа альбо кошт яе грашыма.

Але, абсталяваўшы палавіну хаты, Марфа спыніла ўсю далейшую працу. Даведаўшыся пра гэта, Фурс адчуў трывогу. Ён разлічваў, што к восені будаўніцтва будзе закончана, ён атрымае ад Марфы грошы і зможа паехаць з Прыдзвінска. Куды? На гэта ў яго меліся планы, якія ён нікому не выказваў.

Цяпер жа гэтыя планы парушаліся. Ен здагадваўся, што Марфа нечага хітруе. Сёння ранкам ён сустрэў чалавека, які працаваў на будаўніцтве хаты, і даведаўся, што яна правяла з рабочымі поўны разлік. «Нашто? Хоча адкласці разлік са мной? Але ж куды яна дзенецца, каб нават і захацела?..»

Збочыўшы ў завулачак, што вёў да Марфінай хаты, Фурс прыпыніўся. Адгалінаваўшыся ад вуліцы, сцежка ішла да маленькай нізіны, што хавалася сваім краем за пясчаным пагоркам. 3-за пагорка тырчэлі верхавіны старых вязаў. Некалі ў тым месцы было азярко, але з цягам часу яно зарасло і цяпер ад яго засталося маленькае вочка вады: улетку там цэлы дзень купаліся качкі і гусі.

Пад іх нястройныя пераклікі Фурс дайшоў да высокага, шчыльнага паркану, што абгароджваў сялібу з усіх бакоў. За парканам узвышаўся катэдж — на два ганкі з роўных сасновых бярвенняў, пад жалезным дахам. Брама была зачынена. Фурс доўга тупаў ля паркану, спрабаваў зазірнуць на панадворак, але не знайшоў ніводнай шчыліны.

Гэта яго раззлавала. Ён падышоў да брамы і разы са тры ўлупіў кулаком у гладкія жаўтаватыя дошкі. За плотам спачатку завішчэў, а потым забрахаў сабака. Потым пачуліся таласы. Брама адчынілася.

— Во-ооо! — Фурс сагнаў з твару незадаволенасць, і толькі вочы засталіся злоснымі і пакрыўджанымі.— Галавой б’юся аб гэты паркан, а гаспадыня і не чуе!.-

Марфа прыкмеціла злосны бляск яго вачэй, шырэй адчыніла брамку, замітусілася:

— Адразу пачула: стукаюць, — і замахнулася на сабаку: — Пайшоў вон адсюль! Не пазнаеш? Свае прышлі. — I зноў з ліслівасцю і робленай цеплынёй у голасе: — Гэта ж даўно вас і не відаць. Думаю, можа здарылася што ці змены якія...

— Ніякіх. У вас вось тут навіны: дошкамі вокны пазашывалі...

Па злоснай усмешцы, з якой гэта было сказана, Марфа зразумела настрой Фурса і цяпер думала, як супакоіць яго. Калі будаўніцтва толькі пачыналася, яна ахвотна падпісала ўмову з Фурсам. Яна і тады магла выплаціць Фурсу яго долю: грошы ў яе былі, але пабаялася. А цяпер, калі справа набліжалася да заканчэння, ёй стала яшчэ і шкада аддаваць грошы і яна пачала выкручвацца, спрабуючы знайсці нейкі выхад, каб ашукаць свайго супольніка. Да гэтага далучыўся і страх: суседзі пачалі са здзіўленнем паглядаць на скораснае і такое буйнае будаўніцтва.

— Свет цяпер такі, — сказала Марфа і ўздыхнула. — Зайздросцяць людзі, абгаворваюць: адкуль, маўляў, сродкі такія ўзяліся. Некаторыя кажуць: з крамы цягне. Каб жа ім дух заняло, калі я што бяру. Да вясны трэба пачакаць. Грошай у мяне цяпер няма... Нават у Тэклі пазычыла... — I гукнула ў бок хаты: — Сцяпа-аан!

У хаце ніхто не азваўся.

— Сцяпа-ааан! Аглух там, ці што?

— Бягу, бягу! — прагучала ў сенцах, і на ганак, як салдат па трывозе, выляцеў Сцяпан.

Фурс, як і заўсёды, калі бачыў рабскую пакорлівасць і баязлівасць Сцяпана перад жонкай, крыва ўсміхнуўся. Сцяпан жа заўсміхаўся шчыра, усім сваім круглым тварам выказваючы радасць: прыход Фурса азначаў, што жонка паставіць на стол пляшку гарэлкі.

— Сцяпан! — трохі мякчэй сказала Марфа. — Трэсак ускінь на прыпечак. Бачыш, госць да нас завітаў. 3 работы чалавек, стаміўся...

Марфа частавала Фурса шчодра, але насцярожанасць у яго не знікала. Ён піў мала, спрабуючы знайсці ў салодкай Марфінай гаворцы адказ на пытанне, што свідравала яму галаву. «Што яна задумала?» Схітраваў:

— Гэта правільна, што абсталёўваеш пакой. Грошы ў наш час драбяза...

— Во! А як жа! Маёмасць — у любы час каштуе, пры любой уладзе. — I хутка паправілася: — Пры любым выпадку. А што грошы?... Кажуць, іх памяняюць...

— Могуць. Могуць,— ён падсунуў бліжэй талерку з тонка нарэзанай вяндлінай і ўзяўся закусваць. — Могуць!

Фурс паспакайнеў. Няхітрыя Марфіны захады раптам адкрыліся яму, і ён адчуў, што Марфа проста баіцца яго. «Гэта добра, калі баіцца. Ашукаць не зможа»... Яму зрабілася смешна.

Падпіўшы, Сцяпан таксама пасмялеў, адабраў у Фурса пляшку і ўзяўся наліваць гарэлку. Марфа строга паглядзела на яго, але змаўчала.

3

Суботняй раніцай Сцепаніду апанаваў гаспадарчы клопат. Яна прыбрала ў зямлянцы, замачыла ў начоўках бялізну, ускінула на плечы каромысла і пайшла да ракі.

Ноччу быў першы прымаразак. Белая намаразь густа ляжала на прырэчнай лугавіне, быццам выпаў сухі і цвёрды снег. Пад нагамі рыпела, як у добры зімовы дзень. Вядро неяк гучней, чым звычайна, цмокнула, калі Сцепаніда выцягвала яго з вады, і здалося дужа цяжкім у гэтае ранне.

За сялібай Сцепаніды бульдозеры раўнавалі пустыр. Бразгат і гул асабліва выразна чуліся тут, ля ракі, і Сцепанідзе здалося, што сінявая паверхня вады, па якой разыходзіліся кругі, паціху дрыжыць і рэзкі сталёвы гул ідзе аднекуль з глыбіні, з цёмных рачных нетраў.

Ля зямлянкі яе чакаў Тарас Красантовіч, з якім сябраваў да вайны яе муж. Высокі, шырокі ў плячах, з буйнымі рысамі дабрадушнага і лагоднага твару, ён кінуўся ёй насустрач, узяў вёдры і панёс іх без каромысла. Ішоў ён наперадзе Сцепаніды шырокім, грузным крокам: вада плёскалася ў вёдрах, патроху вылівалася і, падаючы на зямлю, пакідала на белай намаразі няроўныя цёмныя плямкі.

— Зазірнуў у хаціну — няма гаспадыні.— Тарас прастуджана закашляўся і неяк вінаівата растлумачыў: — Табака благая, дзярэ глотку. На новае жыллё перабяруся — кіну, каб і дыму нават не было чуваць.

— Гаворыш толькі, — са смехам сказала Сцепаніда. — Летась тое ж самае казаў...

— Бач ты, запомніла... Ды я ж не спрачацца прышоў. Машына хутка падыдзе. Ці сабрана ў цябе?..

— Ай-яй! А я бялізну мыю. Як жа цяпер?

— Бяда вялікая... Начоўкі на машыну і — няхай едуць.

Упэўненасць, з якой гаварыў Тарас, крыху падбадзёрыла Сцепаніду.

На мінулым тыдні ў выканкоме, куды яна пайшла па выкліку, што прынесла Марыля, ёй далі ордэр на кватэру. Па плану рэканструкцыі горада на беразе ракі ў гэтую восень павінны былі закласці парк. Зямлянка Сцепаніды была якраз у яго межах. Ёй далі кватэру ў новым двухпавярховым будынку. Пакой добры. Ён быў размешчаны ў левым крыле будынка, і вокны яго выходзілі не на цэнтральную плошчу, а ў бок даваеннага парку, што цягнуўся па ўзвышшы да самай ракі. У той жа дзень, калі Сцепаніда аглядала пакой, яе сустрэў Тарас і паабяцаў дапамагчы перавезці рэчы.

Складаючы рэчы ў скрыню, якую Тарас прынёс сёння, Сцепаніда з удзячнасцю думала аб ім: «Добры чалавек Тарас! Ніколі благога слова ад яго не пачуеш». Прыгадала выпадак, аб якім гаварыла Марыля. Красантовіч дапамагаў па вечарах будаваць іх зямлянку летась. Марыліна маці памкнулася заплаціць за работу, але Тарас пакрыўдзіўся:

— Я ж па-суседску. Спатрэбіцца — мне дапаможаце.

I не ўзяў грошай.

Сцепаніда зняла з вузкага акенца фіранкі, паклала іх у скрыню. Неяк пасвятлела ад гэтага ў зямлянцы, але затое адразу стала бачна няўтульнаець маленькага сутарэння: адусюль неяк быццам больш пацягнула вільгаццю, пахам цвілі. Сцепаніда падышла да акенца, узяла ў рукі вазончык, асцярожна пакратала пукатыя з іголкамі лісцікі альвасу.

— Хутка ачуняеце ў цяпле ды на сонейку...

— Нашто гэты дзядоўнік табе? Выкінь,— сказаў Тарас і, убачыўшы, што Сцепанідзе не спадабаліся яго словы, паспешліва перавёў гаворку: — А кватэра твая выгодная будзе. Праца пад бокам, калі замерзнеш — дамоў бяжы, грэйся.

— А няўжо ж. Тут і без таго на тваіх вачах усё цягнуць...

— А хто гэта такі лоўкі?

Сцепаніда паглядзела на Тараса, быццам узважваючы, ці можна яму казаць.

— Ты ведаеш, дзіўна трохі... Я вартую краму, бо на дзвярах замок. А з другога боку, праз дзверы, што выходзяць на двор,— гандаль поўны. Нейкія людзі прыходзяць. Учора ажно з цёмным машына прыехала. Тры скрыні пагрузілі і павезлі.

— А што загадчыца? Скажы ёй...

— Дык яна ж гэта і робіць. Гаяворыць, удзень не ўпраўляецца. Можа і праўда. Народу поўна ўдзень бывае...

— А загадчыца хто?

— Мурзавецкая. Марфа Адамаўна. Кажуць, раней на базе была. Зволілі ці скарацілі. Не ведаю. Мая справа што? Вартуй!

— Во, во! Можаш так давартавацца, што самой адказваць прыдзецца...

— Ты нагаворыш... — Сцепаніда махнула рукой.

Потым зняла са сцяны вітрынку, у якой за шклом вісела шмат фотакартак, пажаўцелых ад часу. Была сярод іх адна, на якую глядзела яна кожны дзень. Сцепаніда пацерла шкло, змахваючы насеўшы пыл.

— Які ты цяпер, сынок? Схуднеў, ці ўсё такі ж? Га, Петрусёк?..

3 карткі глядзелі на Сцепаніду ўдумлівыя, крыху здзіўленыя вочы. Светлыя валасы, што крыху кучаравіліся, былі зачасаны назад, робячы твар хлопца незвычайна вясёлым. Бадзёры выгляд сына не супакоіў Сцепаніду: яна спахмурнела, і ад гэтага глыбейшымі сталі маршчыны на яе твары.

— Чаго бедаваць, Рыгораўна... — пачаў супакойваць яе Тарас.— Пятрусь жывы, хутка дадому прыедзе. Тут радавацца трэба, а ты...

На панадворку засігналіла машына. Тарас спахапіўся:

— Прыехалі! Клічуць, а мы тут раздабарваем!

Апроч шафёра, грузіць рэчы на машыну дапамагаў Віталь Какора — малады хлопец з хуткімі зеленаватымі вачыма: яны з Тарасам працавалі на адной будоўлі.

— А гэта што? — запытаўся ён у Сцепаніды, беручы з яе рук белы гаршчочак. — Вазоны нейкія?..

— Альвасік, сынок, альвасік. На лекі добра ідзе.

— Запаслівая гаспадыня, — пахваліў шафёр. — А тое, трынькі-брынькі, — ён пастукаў сагнутым у крук пальцам па горле. — Прыдбалі да наваселля?...

— Во, гэта лекі,— уставіў сваё слова Віталь. — Кветкі што? Паглядзеў, панюхаў і забыў. А возьмеш колькі разоў па «сто», ды зверху півам — і душа зацвіце, бы тая хрызантэма!

— Папружкай табе зверху, папружкай, — без злосці сказала Сцепаніда. — Хрызантэму гэткую...

Тарас стрымана зарагатаў.

3-за клёнаў прыпоўз да зямлянкі бульдозер. 3 кабіны выскачыў чарнавусы бульдазерыст. Запытаўся:

— Што тут у вас? Мне казалі яшчэ ўчора раўнаваць гэты куток.

— Можаш, можаш,— весела адказаў Тарас. Ён дастаў папяросу, прыкурыў, прастуджана закашляўся.— Ад такога жылля толькі хваробу людзі маюць. Раўняй! Толькі не зваліся, глыбокая зямлянка...

— Знайшлі чым палохаць, — бульдазерыст стаў на калені, зазірнуў праз дзверы ў зямлянку і засмяяўся: —Драбяза для нас гэта!

Ён падышоў да сваёй машыны, аглядзеў гусеніцы, потым узабраўся ў кабіну. Матор зароў. Бульдозер крануўся з месца. Цьмяна заблішчаў таўсты сталёвы нож, зарыўся ў зямлю, і перад ім адразу ж вырас вялізны земляны пагорак. Бульдозер поўз, і гэты чорны земляны пагорак рухаўся наперадзе яго.

Грозна роў і поўз далей па лехах бульдозер. Ад гулу яго матора з клёнаў злятала барвовае лісце і бязгучна апускалася на сівую ад намаразі зямлю.

4

У гарадскім клубе, што размясціўся ў старым, напалавіну спаленым будынку, танцавала моладзь. Гарманіст з абыякавым выразам на твары выціскаў з свайго гармоніка аднастайныя вальсы і факстроты.

Нэля прышла ў клуб са сваёй сяброўкай Вольгай. Патанцаваўшы, яны выйшлі ў калідор, каб не замінаць хлопцам і дзяўчатам, што спрытна лёталі па кругу. Выціраючы хусцінкай спацелы лоб, Вольга прызналася:

— 3 хлопцамі ў мяне не выходзіць вальс. А вось з табой — лёгка... Быццам плывеш...

Нэлі спадабалася гэта. Высокая, у квяцістай шаўковай сукенцы, з пышнымі пасмамі каштанавых валасоў, яна выгадна адрознівалася ад Вольгі — дзяўчыны тоўсценькай, з кірпатым носікам і бялявымі, закручанымі на патыліцы косамі. Нэля адчувала сваю перавагу і таму сказала голасам апякунскім:

— Навучышся!

I ў шэрых яе вачах запаліліся жартаўлівыя агеньчыкі:

— Мне таксама не ўчора далася гэтая навука!

Гэта была праўда. Танцы прышліся ёй да спадобы даўно. Асаблівы густ да іх яна адчула ў студэнцкія гады, калі вучылася ў настаўніцкім інстытуце. Нават ноччу, вярнуўшыся ў інтэрнат, Нэля доўга не магла заснуць: перад вачыма круцілася танцавальная пляцоўка, у вушах гучала музыка. Калі часам сяброўкі пыталіся ў яе адносна намераў на вечар, яна адказвала ні то сур’ёзна, ні то жартуючы, каб не назалялі: «Мой вольны час — танцам. Там — жыццё».

Прышоўшы ў танцавальную залу, Нэля перш-на-перш звяртала ўвагу на тое, як хто апрануты, на кім лепшае адзенне. Сама ж яна на гэтую справу траціла ледзь не ўсе грошы — і стыпендыю, і тое, што прысылала маці. Калі хто-небудзь хваліў яе прычоску ці фасон сукенкі, яна непазнавальна мянялася, позірк набываў ганарлівую незалежнасць: «Вось я якая!»

На яе глядзелі. Адны зайздросцячы, другія — з адкрытым жаданнем спадабацца. Вальсуючы з кім-небудзь, яна амаль чула за сваёй спіной шэпт хлопцаў. Гэта рабіла яе вясёлай, клала на шчокі чырвань і яшчэ больш узнімала ва ўласных вачах.

Сёння ж, апрача Вольгі, ніхто не захапляўся яе спрытам і прыгажосцю. Ад гэтага рабілася прыкра. Лётчыкаў, з якімі яны танцавалі ў нядзелю, не відаць было. Нэля паскардзілася сяброўцы:

— Сумна. I тыя не прышлі. Вось ужо не разумею: калі не хочацца — навошта ж абяцаць?

— Можа ў іх палёты?

— Палё-ёты! Ведаем іхнія палёты. Яны ўсе...

Нэля не дагаварыла. Хлопец у вышыванай кашулі, што праходзіў па калідоры, штурхнуў яе. Нэля паглядзела на яго пагардліва. Жывыя агеньчыкі ў вачах зніклі, яны засвяціліся насцярожана, злосна.

— Нахабнік! Вам што, цесна ў калідоры?

— Цесна, прыгожая, цесна. Мая душа любіць прастору...

Хлопец узмахнуў рукамі, жадаючы паказаць, якая прастора да спадобы ягонаму сэрцу. Але прастора гэтая, відаць, была такая вялізная, што ён не мог абхапіць яе, захістаўся і ўпёрся далонямі ў сцяну.

— Былы чалавек, — з дакорам сказала Вольга, цягнучы сяброўку ў другі бок калідора.— Усё магу дараваць, а гарэлку — ніколі. Ты ведаеш яго? Гэта Віталь Какора, з будтрэста.— I, каб перавесці гаворку на іншае, запыталася:

— А што чуваць пра Петруся? Так больш і не піша?

— Нічога.

— Можа маці што ведае? Ты запытайся.

— Няёмка. Я ў іх ніколі не была.

— Давай я гэта зраблю.

— Не трэба...

Нэля пашкадавала ўжо, што адкрыла Вользе свае сардэчныя тайны. Пасля доўгага маўчання Пятрусь прыслаў ёй ліст. Гэта так усхвалявала Нэлю, што яна расказала сяброўцы пра сваё даваеннае каханне. Яно было пахавана ўжо, гэтае пачуццё, і цяпер, калі прышоў ліст, ёй было прыкра, што ў думках здрадзіла свайму абяцанню, якое давала хлопцу некалькі год назад: кахаць толькі яго, на ўсё жыццё. Цяпер, калі Вольга пачала распытваць пра Петруся, Нэлі зрабілася не па сабе, быццам Вольга папракала яе за тое, што, чакаючы лістоў ад Петруся, яна ходзіць на танцы, знаёміцца з лётчыкамі і шкадуе, чаго яны не прышлі. У калідоры пачуліся гукі вальса, але жадання танцаваць ужо не было. Настрой канчаткова сапсаваўся.

— Я пайду. Звані мне заўтра, — сказала Нэля, развітваючыся з Вольгай. — Пазвоніш? Ну, добра, бывай...

На сцішаных гарадскіх вуліцах, ахутаных змрокам, тужлівыя думкі трохі развеяліся. Нэля адчула сябе ніякавата за спрэчку з тым хлопцам у клубе, за тое, што так рэзка, не па-сяброўску гаварыла з Вольгай.

Да гэтых думак цяпер прымешвалася яшчэ трывога: Нэлі здалося, што нехта ўпотай крочыць за ёю. Яна заўважыла гэта яшчэ ля клуба і неяк адразу ж забылася. Цяпер таропкія крокі воддаль устрывожылі яе: яна паскорыла хаду, перайшла на другі бок вуліцы, прыслухалася.

Змрочнымі аграмадамі чарнелі сцены спаленых будынкаў. Справа за сцяной нудна рыпеў адарваны кавалак бляхі, нябачная ў цемры драціна звінела пад ветрам, як струна. Нэля пайшла шпарчэй. «Здалося. Нешта я баязліўкай стала». I зноў пачула ззаду таропкае тупанне. Яна пакрочыла амаль подбегам, але пагоня не спынялася. Нехта бег за ёю і цяжка, з прыдыхам, соп. Чорная постаць узнікла, як прывід, наперадзе, у вочы ўдарыў асляпляльны прамень ліхтарыка. Постаць хрыпатым голасам загадала:

— Паліто здымай! Грошы маеш?

Ліхтарык згас. Востры бляск яго ўсё яшчэ калоў вочы, і Нэля нічога не бачыла. Яна адчувала толькі, што нечыя рукі расшпілілі паліто абмацваюць кішэні. Брудныя, шурпатыя пальцы кранулі шыю. Нэля, заплюшчыўшы вочы, закрычала, спрабуючы вырвацца:

— Рату-ууйце! Лю-ююдзі!

I адразу ж нехта зводдаль строга загадаў:

— Трымай іх! Забягай наперад!

Усё гэта адбылося так раптоўна, што Нэля нават не заўважыла, калі кінуўся ўцякаць жулік. Да яе падышоў незнаёмы мужчына. У ягоным голасе была добразычлівасць, і Нэля, зашпільваючы паліто, паспрабавала гаварыць разважліва:

— Нічога такога і не было. Ён спытаўся. ці ёсць у мяне грошы. Я адказала, што няма...

— Вось як! То, можа, дарэмна вы крычалі «ратуйце»?!

— Не, не! Я вам так удзячна, — Нэля адчула, што яе калоцяць дрыжыкі. — Гэта жулік. Ён хацеў зняць з мяне паліто... Я баюся...

— Я правяду вас трохі. Не бойцеся.

— Калі ласка, я буду вельмі рада,— спахапілася Нэля, баючыся, што зноў можа апынуцца адна на вуліцы. — Я настаўніца. 3 першай школы..

Прозвішча, якое праз некаторы час назваў ёй нечаканы збавіцель, здалося знаёмым — Красантовіч Тарас Несцеравіч... Недзе чула, але дзе? Яна намагалася ўспоімніць гэта і не магла. Паспешліва запыталася:

— А вы дзе працуеце? Будаўнік? Калі мы былі ў Ташкенце, мы таксама жылі з будаўнікамі,— гаварыла Нэля абы што, але падкрэслена ласкава.

— Ташкент гэта ваша радзіма?

— Не-ее! Мы там былі ў эвакуацыі. Там, ведаеце, прыгожы горад. Надта шмат яблык! А нарадзілася я тут. Там — інстытут закончыла. Выкладала біялогію. Вы знаёмы з такой навукай?

— Трохі чуў. Праўда, даўно, вас, мабыць, тады яшчэ на свеце не было.

Нэля толькі цяпер адчула, што недаравальна гулліва размаўляла са сваім спадарожнікам, і сумелася. Каб неяк згладзіць сваю віну, прапанавала:

— Можа вы зойдзеце да нас? Мама будзе вельмі рада. Я вам так удзячна, паверце. Вунь і хата наша...

— Дзякую. Можа другім разам...

— Ну, я вас прашу, зойдзем! — настойліва пацягнула яна Тараса Несцеравіча за рукаў. — Я хачу запомніць назаўсёды. А то ўдзень сустрэнемся — не пазнаем адзін аднаго...

Крыху воддаль, за парканам, свяціліея шырокія вокны. Гэта быў высачэзны, з круглым дахам будынак. Красантовіч ужо даўно заўзажыў гэты катэдж, і яму захацелася ўбачыць яго гаспадароў. Ад паркану да дома вяла сцежка, каменьчыкі шуршэлі пад нагамі. У промнях святла, што падала з вокан, скакаў кудлаты сабака і злосна бурчаў.

— Ціха! — загадала яму Нэля і прытрымала сабаку за ланцужок.— Вы не бойцеся. Ён так бурчыць...

Нэля адчыніла дзверы. Пакоі ўразілі Красантовіча сваімі памерамі. Ад зялёнага абажура вялізнай лямпы на тоўстае бярвенне клаўся няроўны цень. Дзверы, што вялі ў суседні пакой, адчыніліся і адтуль выйшла гаспадыня. На ёй быў стракаты даўгі халат, падпяразаны вышываным поясам.

— Мама, мама! — кінулася да яе Нэля. — Ой, каб вы бачылі! На мяне напалі жулікі. Мяне выратаваў вось Тарас Несцеравіч. — I з вясёлай усмешкай: — Пазнаёмцеся: гэта мая мама, Марфа Адамаўна...

Смеючыся, Нэля выбегла з пакоя. Гаспадыня аглядала нечаканага госця. Быццам недзе бачыла яго. Боты ў гразі і брызентавая куртка — падраная, выпэцканая вапнай — не спадабаліся ёй. Акінуўшы строгім позіркам яго постаць, яна сказала:

— Чым жа вас аддзякаваць?..

Тарас здзіўлена глядзеў на яе галаву, якая, здаецца, вырастала проста з тулава. «Гэта ж загадчыца крамы, дзе працуе Сцепаніда. А Нэля — яе дачка... Ну, як у казцы!..»

Марфа падышла да шафы, адчыніла, зашастала паперай, і перш чым Тарас Несцеравіч паспеў што-небудзь сказаць, у ягоных руках апынуўся маленькі скрутак.

— Дзякую! Вось, калі каска!.. Бывайце здаровы!..

Было ўсё гэта так недарэчна і непрыемна, што Красантовіч хутчэй падаўся да выхаду. Сышоўшы з ганка, ён спыніўся. Кудлаты сабака, бразгаючы ланцужком, падбег да яго, пацёрся аб халявы ботаў. Тарйс разгарнуў газету. «Ха-ха! Колца кілбасы ахвяравала. На, сабака, табе на вячэру...»

Сабака схапіў кілбасу і кінуўся да будкі. Тарас Несцеравіч убачыў, як убегла Нэля і нібы запыталася штосьці ў маці, а Марфа стаяла бліжэй да акна, і ён пачуў, як яна лаяла дачку:

— Можа сам і рабаваў... А ты яго ў хату прыцягнула...

У галінах вішняку шастаў вецер. Кудлаты сабака еў кілбасу, на яго шыі нудна звінеў ланцужок.

5

Цесляры тарасавай брыгады накрылі страху хлява за два дні. Гэта быў доўгі і нізкаваты будынак у канцы двара, увесь падзелены на маленькія каморкі. Сцепанідзе дасталася каморка самая крайняя, бліжэй да хаты. Гаспадыня адразу ўзялася наводзіць у каморцы парадак. Тарас заўважыў:

— А што... Тут табе і дровы, і свінчо можна трымаць...

Сцепаніда не паспела адказаць. 3-за паркану, што адгароджваў двор ад вуліцы, выйшаў Фурс. Ён быў у доўгім скураным паліто, хромавых ботах, наваксаваных да бляску. Прадаўгаваты твар яго, здаваілася, блішчэў, і толькі вочы глядзелі змрочна, нібы скрозь бруднае шкло. Асцярожна пераступаючы цаглінкі, Фурс падышоў да будаўнікоў.

— Што, перакур? Гэта каб у цяньку, а то ж яго няма... Го-го-го!

— Будзе! — за ўсіх адказаў Тарас, які недалюбліваў Фурса. — Вы, мусіць, зноў наконт дрэў?

— Але ж. Загадана саджаць, каб разам з домам зеляніна расла...

Ён паглядзеў на цагляны гмах, што вырас насупраць адбудаванага летась дома, і сказаў:

— А вокны парабілі якія шырокія! Гэта ж няправільна. Га, Красантовіч?

— Правільна, — запярэчыў Тарас. — Акно ў хаце — найгалоўнейшая рэч. Гэта — як вока ў чалавека. Праз яго сонца, святло...

Сцепанідзе спадабаліся словы Тараса. Яна паглядзела на вокны свайго пакоя, і яны здаліся ёй самымі лепшымі і прыгожымі сярод іншых.

Учора яна атрымала другі ліст ад сына. Пятрусь пісаў, што праз некалькі дзён яго выпісваюць са шпіталю і ён прыедзе дахаты. Ліст быў бадзёры, вясёлы, і яго настрой перадаўся Сцепанідзе. Вярнуўшыся ранкам з работы, яна не магла спаць — карцела нешта рабіць.

Яна думала, калі можа прыехаць Пятрусь? Па яе падліках выходзіла, што сын прыедзе на гэтым тыдні. У лісце пра гэта не пісалася, але Сцепаніда брала цяпер на веру толькі голас свайго сэрца.

Пагодны восеньскі дзень па-гаспадарску лёг на горад. Было цёпла і хораша ў паветры: сінела неба, далёкае і чыстае, быццам сатканае з іскрыстага сонечнага бляску і празрыстых нітак. Праз брамку, што пакінуў Фурс не зачыненай, на двор увайшла Марфа. Сцепаніда не любіла сваю загадчыцу. Тая адчувала гэта і ўсё ж трымала сябе ветліва, з падкрэсленай далікатнасцю. Марфа і цяпер глядзела на клопат Сцепаніды з усмешкай, а гаварыла соладка і лісліва:

— У вас такі цудоўны дворык, Рыгораўна. Таполя гэтая... I паветачку пабудавалі. Можна што скласці..— і тут жа папракнула: — А сябе не беражэш. Толькі з работы і зноў за работу. Гэтак і памерці можна. На той свет анічагусенькі не возьмеш. Так што, усёроўна...

Марфіны словы не закранулі Сцепанідзінага сэрца, яна ведала, што яны не шчырыя. Есць жа такія людзі: у вочы табе глядзяць і хлусяць.

— Праўда, туды нічога не возьмеш. Затое тут пакінуць можна. Няхай добрым людзям застаецца...

— Добрым лю-юдзям! — працягнула Марфа і прыплюшчыла вочы: — У людзей на мяне заўсёды сэрца хопіць. А вось у цябе на ўсіх? Дзе ж ты набярэшся?

3 рыштаванняў даносілася гамонка. Марфа ўважліва глядзела ў той бок. Лянівымі рухамі рукі яна кідала ў рот зерні сланечніку, смешна адтапырваючы нафарбаваныя губы, і выплёўвала лузгу сабе пад ногі.

Зноў беручыся падграбаць трэскі, Сцепаніда сказала разважліва:

— Часам жыве чалавек, потым памірае і пасля яго нічога не застаецца. Значыць, дрэнна жыў чалавек...

— Канешне, канешне,— адразу згадзілася Марфа і, яшчэ раз акінуўшы позіркам рыштаванні, па якіх сыходзіў Фурс, паспешліва дадала:— Я яшчэ забягу. Пагаворым з вамі...

Сцепаніда паглядзела ёй услед. Можа яна пакрыўдзіла Марфу? Што Марфа ёй благога эрабіла? Нічога. Марфа заўсёды была такой ветлівай, лісліва падхвальвала ўсё, што робіць Сцепаніда. А мо гэта проста такі характар у чалавека? Розныя людзі бываюць. Сцепаніда дачулася, быццам Пятрусь шле лісты Марфінай дачцы. Але асаблівай веры гэтаму не давала. Мала пра што гавораць людзі? Ён нічога пра тое не піша. I навошта яму пісаць, калі і ёсць такое? Гэта ягоная справа. Яна выгадавала Петруся, цяпер ён дарослы. У маладых свой погляд на жыццё. Каб толькі хутчэй прыехаў...

Апоўдні, калі Сцепаніда прыбірала пасля абеду посуд, Марфа прыбегла зноў. Яна ўвайшла ў пакой і адразу ж папярэдзіла:

— На хвіліначку забегла. Толькі на хвіліначку. Ага... — паклала невялічкі скрутачак на палічку і, быццам між іншым, дадала: — Падаруначак вам тут, па-суседству проста...

Пляснула далонямі і загаварыла, не гледзячы ў вочы Сцепанідзе:

— Пакойчык які ў вас! Цудоўны! Як ёсьцека цудоўны... Ага... 3 крамы толькі што, цукар даваць пачалі. Што робіцца, што робіцца! Жах! Лезуць і лезуць... Некультурнасць такая пайшла... Вы ж ці атаварылі свае? Можна і без таго. I нашто вы не хочаце, каб у нашай краме атаварвацца? Не разумею. Сякі-такі запасец у нас ёсць. Інакш нельга, самі ведаеце — гандаль. Бегаеш, круцішся. Здароўе маё зусім слабае...

— Дзіва што, — Сцепаніда падсунула Марфе крэсла. — Прысядзьце вось...

— Учора з дачкой пасварылася. Прышла гэта я дадому — канверт на стале... Я гэтак во і пачала чытаць, а мая як ірване з рук: «Не чапайце!» Але ж ці я дурная? Цішком прачытала. Нейкі вайсковец піша. I такое каханне там! Такое каханне! Вайсковыя гэта могуць! Дужа мне хочацца, каб яна за вайсковага пайшла. Сцепаніда Рыгораўна, калі ў вас пра што запытаюцца, дык вы і нічога не бачылі. Ну, праўда, адпускалі там калі-ні-калі і вечарам, але ж гэта дзеля народу. Людцаў мне шкада, бо гаруе народ. О-ооох, гаруе!

Сцепаніда цяпер зусім пераканалася, што Марфа спалохалася рэвізіі і прышла задобрыць яе. Яна прыгадала, як і раней Марфа спрабавала даваць ёй без картак масла, і пахваліла сябе за тое, што нічога тады не ўзяла. «Гэта яна і цяпер паддобрыцца хоча, у сведкі ўзяць. Вось на што ты цэліш, даражэнькая...»

А ўслых сказала, каб хутчэй скончыць непрыемную размову:

— Не было, дык і не было. Сумленнаму чалавеку няма чаго баяцца, так мне здаецца.

— Божачка, Сцепаніда Рыгораўна! — Марфа зноў пляснула далонямі:— А ці ж несумленная была Мурзавецкая? Самая сумленная! — Марфа гаварыла па-ранейшаму лісліва, але вочы гарэлі злым агнём.— Памру, дальбог, памру. Сэрца. Во, зноў... зноў сэрца...

Марфа, не развітваючыся, пайшла з пакоя, трымаючы руку на грудзях. Ля дзвярэй прыпынілася і хуценька ўхапіла з палічкі свой скрутак. Сцепаніда ўбачыла гэта і знарок адвярнулася.

6

Поезд набліжаўся да Лясноўкі. Гэта была апошняя станцыя перад горадам. Прыціснуўшыся тварам да аконнага шкла, Пятрусь Крыніца прагна ўглядаўся ў рэдкія агеньчыкі, што выплывалі насустрач поезду з начной цемры. Агеньчыкі гэтыя нагадвалі бясхмарнае неба позняй восені: адны блішчэлі ярка, іншыя блекла мігцелі, і іх святло то з’яўлялася, то знікала.

Ад хуткага бегу поезда вагон дрыжаў і гойдаўся, пралятаючы стрэлкі раз’ездаў. Каб нечым заняць час і зменшыць трывогу чакання, Пятрусь прыслухоўваўся да перастуку колаў і спрабаваў лічыць агеньчыкі ў змрочнай далечы. Вось гэтак жа, як цяпер, мігцелі агні стэпавага гарадка, які ён нядаўна пакінуў. Далёка застаўся шпіталь, дзе працуе галоўным урачом Леанід Андрэевіч Собаль, дзе ёсць сардэчны і пяшчотны чалавек — сястра Вера Лазука і шмат іншых сяброў, што паставілі яго на ногі. Шпіталь усё далей і далей, затое ўсё бліжэй і бліжэй родны горад, дзе яго чакае Нэля. «Ах, Нэля, Нэля! Каб ты толькі ведала, колькі было думак пра цябе, пра тое, ці змагу я прынесці табе радасць, ці будзеш ты са мной шчаслівай! I ты паклала гэтым сумненням канец. Твой ліст узнёс мяне на вьшыню, з якой мне бачна далёка наперадзе. Да-алёка!»

Усё астатняе не палохала хлотаца. Так, ён інвалід. Пятрусь прыімірыўся ўжо з гэтай думкай і рыхтаваў сябе да розных нягод і цяжкасцей.

Пакідаць шпіталь было нялёгка. Раніцой Крыніца развітаўся. Перад тым, як пайсці на вакзал, ён зайшоў у сваю палату. Чамусьці стала асабліва шкада гэтага маленькага ўтульнага пакойчыка, дзе на кожным кроку ён адчуваў клопаты харошых, сардэчных людзей, дзе штодня была Вера... Але чаго яе не відно ад самай раніцы? Яна ж дапамагала яму складаць чамадан, а цяпер знікла некуды.

Ен адправіўся на пошукі і знайшоў яе ў калідоры. Вера была ў сіняй просценькай сукенцы. Хлопец заўважыў, што вочы ў дзяўчыны засмучаныя, яны глыбока запалі і страцілі свой ранейшы вясёлы бляск. Можа яна пойдзе разам з ім на вакзал? Яму хацелася, каб яна пайшла. I ў той жа чае было няёмка прасіць яе. Таму ён сказаў проста, каб не маўчаць:

— Сабраўся ўжо. Так што цяпер на Беларусь...

— Цягне, праўда? — Вера жартавала, спрабуючы трымацца бесклапотна і весела. — А я з вамі. Не, не! Не на Беларуеь, на вакзал толькі. Собаль загадаў праводзіць вас...

Ад шпіталю да вакзала было недалёка. Яны пайшлі пешкі. Па тратуарах грукацелі на самакатах хлапчукі.

Глуха шасцела цвёрдае лісце грабаў, і ў гэтым шасценні было нешта трывожнае. Гарачы вецер кідаў у твар пыл. На вакзале, калі Пятрусь наважыўся купіць перонны білет, Вера спыніла яго:

— Не трэба. У мяне — службовы.

Потым яны стаялі на пероне. Вакол гаманілі, беглі людзі, штурхаліся і ніхто не прасіў прабачэння. Пятрусь шукаў ласкавых слоў, каб сказаць іх на развітанне Веры, і не знаходзіў такіх слоў. Ад гэтага думкі яшчэ больш блыталіся. Зазвінеў станцыйны звон.

— Вам пара ўжо ў вагон...

— Не, не! Паспею яшчэ. Я развітваюся сёння з вельмі добрым сябрам. 3 вамі, Вера...

— Ідзіце, ідзіце, я пастаю яшчэ на пероне, — сказала яна ціха і задуменна. — Прыедзеце дахаты... Клопаты... Справы... Хоць напішыце...

— Ды што вы, Вера! Абавязкова напішу... Харошыя тут людзі. Зрабілі для мяне столькі... I потым... вы...

— Не трэба гэтага гаварыць, Пятро, не трэба. — Яна першы раз назвала яго так. — Калі прыдзецца цяжка, — напішы. Як сябру. Напішаш? Можа спатрэбіцца мая... увогуле наша дапамога. Вось табе адрас, асабісты, каб не забыўся...

Яна падала яму канверт і падштурхнула.

— Ідзіце, ідзіце. Апошні званок.

Поезд крануўся з месца. Пятрусь ускочыў на прыступкі.

Прыціснуўшыся да акна, ён яшчэ намагаўся адшукаць вачамі сінюю сукенку Веры. Знайшоў яе не адразу. Поезд набіраў хуткасць, станцыйны будынак праплыў за акном, і толькі тады ён убачыў Веру. Яна нешта гукала яму, ён доўга бачыў яе хустку сярод стракатага натоўпу...

Пад’язджаючы цяпер да роднага горада, Пятрусь прыгадваў падзеі тых дзён да самых нязначных дробязяў. I чым больш было іх, тым больш яны хвалявалі. Яму здалося, што ён нават бачыць Веру: яна стаіць на пероне ў сіняй сукенцы з белай хусцінкай у руках і нешта яму гаворыць.

У калідорчыку перад тамбурам было душна. Крыніца доўга поркаўся, намагаючыся апусціць акно. Нарэшце яму ўдалося гэта зрабіць: цяжкая рама слізганула ўніз, і ў калідорчык уварваўся свежы, вільготны вецер.

Пярэстыя ў водсветах святла, што падала з вокан вагонаў, мільгалі тэлефонныя слупы, вырасталі няясныя абрысы хмызнякоў, далеч хавалася ў цемры. Недзе там, за гэтай цемрай, пачынаўся лес, які падступаў да берагоў Дзвіны. То былі знаёмыя, блізкія сэрцу мясціны. I ўпершыню за доўгія месяцы Петрусю захацелася спяваць, паляцець хутчэй наперад, абганяючы цягнік...

Духмяны ведер біў пругкімі хвалямі ў твар, і хлопцу здалося, што гэта не цягнік, а ён сам, раскрыўшы крыллі, ляціць у чорную далеч, дзе мігцяць і загадкава мрояцца рэдкія, кволыя агеньчыкі.

7

Восенню Марфу адолелі сны. Неверагодныя, страшныя. Параілася з Тэкляй. Тая з сур’ёзнасцю, якая заўжды супакойвала Марфу, заявіла, што гэта ідзе ад слабой веры ў бога.

Цішком ад дачкі Марфа пачала хадзіць у царкву, павесіла ў куток маленькую ікону. Малілася. Але сны не праходзілі. Сніліся па-ранейшаму нейкія загадкавыя людзі, якія капалі ля хаты яму.

У суботу зноў запрасіла на вячэру Фурса. Пасля той гаворкі пра разлік Марфа супакоілася — ёй здалося, што ён ёй паверыў.

I яшчэ адну хітрасць прыдумала Марфа. Заўважыўшы, што Фурс робіцца лагоднейшым у прысутнасці Нэлі, яна па-свойму рашыла: няхай увіхаецца, крыўды ад гэтага не будзе. У душы яна сур’ёзным жаніхом Фурса не лічыла: выконвае толькі абавязкі інжынера, прытым — беспартыйны. Другі чалавек быў на прыкмеце ў Марфы — Ласуха! О, то зяць! Дырэктар маслазавода! Чалавек з вышэйшай адукацыяй.. Кажуць, яго хутка возьмуць у Мінск! Гэта зяць!

Нэля пакуль што нічога не ведала пра матчын намер. Яшчэ здалёк, падыходзячы да хаты, яна ўбачыла ва ўсіх вокнах святло і з непрыемнасцю падумала: «Зноў святкуюць. Сцяпан усё».

Свайго вотчыма Нэля не любіла. Ён адчуваў гэта. Цвярозы, Сцяпан амаль не размаўляў з ёю, а выпіўшы, падміргваў і казаў:

— Злуешся, дачушка. Пачакай, вось жаніха табе знайду. Век дзякаваць будзеш...

Нэлі гэта не падабалася. Неяк яна сказала пра ўсё маці. Тая супакоіла:

— Сцяпанка чалавек не благі. I не чужы. Хай не родны, але ж бацька. А што пасядзіць з таварышамі — бяды вялікай: мужчынская справа...

Увайшоўшы цяпер у хату, Нэля пачула, як у вялікім пакоі Сцяпан выводзіць: нястройна, сіплавата:

«Цячэ вада халодная

3-пад кора-ааня ду-ууба-ааа!..»

Вешаючы плашч, прыслухалася. Песня сціхла. Узнікла гаворка. Чуліся незнаёмыя галасы.

— Дзве часткі трэба прызначыць Сцяпану. Яму за пагрузку. Гэта ж нешта каштуе...

— Каштуе. Ніхто не пярэчыць.

— Годзе! Давайце лепш песню. Люблю!

— Спачатку вып’ем. За поспех!

Прайсці незаўважна ў свой пакойчык было цяжка. На кухню выйшла маці. Спытала:

— Нешта ж прыпазнілася сёння?

— Зноў пачалося? Калі гэта кончыцца...

— Цішэй, цішэй,— Марфа строга паглядзела на дачку.— Людзі ж там...

У пакоі загрукалі крэсламі.

— Хто прышоў? — Сцяпан адчыніў дзверы і, убачыўшы Нэлю, узрадаваўся: — Го-ооо! Жанчыны змову вядуць...

Сцяпан быў п’яны. Ускудлачаныя валасы звісалі няроўнай грывай. Нахіліўся да Нэлі, зашаптаў:

— Хадзем, пазнаёмлю. Чалаве-ек! Адны ўзнагароды...

Нэля ўвайшла ў пакой. 3 краю стала сядзеў мужчына дробненькі з твару, з рэдкай чупрынай, старанна ўкладзенай вакол прыкметнай лысіны. Нэля ведала яго — гэта рахункавод вінзавода Лукашэнка. Ля яго — Фурс з прыгожай і нестарой яшчэ жанчынай. Па другі бок стала сядзеў невядомы мужчына.

Фурс ускочыў першы, тэатральным жэстам пачысціў насоўкай крэсла:

— Дазвольце запрасіць вас да нашай... ік!..

Яго раптам апанавала ікаўка, і ён сказаў апошняе слова з цяжкасцю, за некалькі разоў.

— ...вя-яч-чэры.

Гэта развесяліла ўсіх. Чалавек, што сядзеў на другі бок стала, таксама засмяяўся і павярнуўся да Нэлі. Яна ўбачыла яго, і ў яе міжвольна задрыжалі рукі. «Фама! Фама Ласуха! Адкуль ён тут?»

Нэля пазнаёмілася з ім у Ташкенце. Яна заканчвала тады інстытут. Ласуха прыехаў у горад па камандзіроўцы. Яны пазнаёміліся на вечары ў яе сяброўкі. Хадзілі ў кіно. Тыднем пазней, у рэстаране, дзе яны трохі выпілі, ён прызнаўся ёй у каханні. Пасля праводзіў з гулянкі. У яе дужа балела галава. Ён пачаў цалаваць яе. Баронячыся, Нэля закрычала і ўцякла. Ласуха пасля таго выпадку знік. Потым яны бачыліся яшчэ адзін раз, і ён сказаў, што развітваецца, але не назаўсёды.

Ён глядзеў цяпер на Нэлю, і ўсмешка расплылася на яго твары. «Бачыш, я казаў. Вось і праўда — сустрэліся. Але давай захоўваць нашу тайну. Мы — незнаёмыя. Я бачу, табе так хочацца».

Нэля сапраўды не хацела, каб маці бачыла, што яны сустракаліся раней. Яна намагалася схаваць сваю збянтэжанасць. Старалася і бачыла, што нічога не застаецца па-за ўвагай нечаканага госця. Ён мала змяніўся за прайшоўшы час. Карычневы касцюм. Тры рады медалевых планачак. Рукі жаночыя, мяккія, з тонкімі пальцамі. Нэля паціснула іх і адышлася, села на крэсла, што прапанаваў Фурс.

— Маю тост, — сказаў ён яшчэ і разліў віно па кілішках. — Мы абавязаны проста і сціпла выпіць за жанчын. Яны прыносяць нам радасць у жыцці...

Фурс паклаў папяросу на край талеркі. Кладучы відэлец, ён закрануў папяросу рукой, і яна звалілася ў агурковы рассол. Фурс, грэбліва адтапырваючы губу, выцягнуў недакурак відэльцам і падсеў бліжэй да Нэлі. Запытаўся:

— Кажуць, выходзіце замуж? Калі не сакрэт, то хто гэты шчасліўчык?

Марфа завяла патэфон. Слухаючы бадзёрыя гукі полькі, Нэля апаліла Фурса гуллівым позіркам:

— Замуж? Не, да гэтага яшчэ далёка...

— Чаму, калі не сакрэт?

— Хочацца павесяліцца. Вучылася ж столькі. Замужжа — канец волі!

— Разумна. Аказваецца, вы — перадавая жанчына.

— Вы позна заўважылі гэта.

— Лепш позна, чым ніколі, як сказаў адзін дзівак, што паклаў галаву на рэйкі, калі цягнік прайшоў. Ен хацеў скончыць жыццё самагубствам.

Нэля пырснула ад смеху. У яе вачах зноў паявіўся гуллівы бляск.

— Хадземце танцаваць, — прапанаваў Фурс. — Полька канчаецца...

Нэля пайшла з Фурсам танцаваць і ўвесь час намагалася ў напускной весялосці схаваць непрыемнае пачуццё, выкліканае сустрэчай з Ласухай. Калі яна, адпачываючы, сядзела на канапе, да яе падышоў ён і запрасіў на вальс.

Танцавалі яны нядоўга. Ласуха зашаптаў: «Кахаю. 3 таго разу пакахаў. На ўсё жыццё». I пацалаваў. Яна гадліва адхіснулася. Ласуха пацалаваў яе яшчэ раз, і гэта бачылі ўсе. Яна штурхнула яго, і Ласуха, не ўтрымаўшыся на нагах, пахіснуўся і ўдарыўся аб шафу.

— Дачушка! — войкнула Марфа.— Ці ж у розуме ты?..

Фурс прагнымі вачыма наглядаў за ўсім гэтым. Ён зарагатаў, узнімаючы кілішак:

— Хлеба і відовішч,— як патрабавалі ў старажытным Рыме! За харошых рымлянак! Ваша здароўе, Нэля!

Яна кінулася за дзверы. Марфа пабегла ўслед, дагнала ў бакоўцы, схапіла за плечы.

— Ведаеш, што ты нарабіла? Гэта ж ганьба на ўвесь горад...

Нэля маўчала, камечачы ў руках хусцінку. Злосць падкатвала да сэрца.

— Адчапіцеся ад мяне!

— Адчапіце-еся? Ты гэта з кім гаворыш? Га? Чалавек, калі ты хочаш ведаць, у сваты прышоў. А яна?! Ты не ў лесе гадавалася?..

Нэля нервова тузнулася.

— Жаніхі, жаніхі! Абрыдла! Толькі і чуеш адно... Дурніца я, ці што?

— I разумная не вельмі. У чалавека адукацыя. Пасада якая! Каго ты чакаеш? Крыніцу свайго?

Упершыню пачула Нэля прозвішча Петруся ад маці. Дзяўчыне захацелася даведацца, што думае маці пра яе адносіны з Петрусём.

— А чаго не пачакаць? Можа ён не з такой яшчэ пасадай вернецца!— Нэля абыякава дадала: — Ты ж сама хацела, каб я за вайсковага замуж ішла. А чым ён не вайсковы? Увесь фронт прайшоў. Узнагароджаны.

Марфу раззлавала гэта. Яна ўедліва кінула:

— Ты нічога не ведаеш, дык у людзей спытайся. Ён даўно на нейкай доктарцы са шпіталю ажаніўся.

— Няпраўда гэта! — Нэля нервова ўскочыла з канапкі. Яна не чула, як выйшла з бакоўкі маці. Свет зрабіўся для яе абыякавы. У галаве мітусіліся бязладныя думкі. «Ажаніўся Пятрусь... Не, плёткі! Няўжо праўда? Што гэта яны там спяваюць за сцяной? «Цячэ вада халодная»... Чаму халодная? А Сцяпан зусім сіпіць. Не, тут спакою не можа быць. Трэба пайсці адсюль. Можа не будзе балець галава? Пайду...»

Ноч патроху канала. Бралася на світанне. Нэля ішла, не зважаючы, куды вядуць вуліцы. Старалася не думаць пра матчыны словы, а яны звінелі ў вушах, гнялі сваім цяжарам. «Пятрусь ажаніўся? Хлусня! Ён жа нядаўна прыслаў ліст, і кожнае слова поўна шчырасці. Колькі зорак на небе... Як гэта пра іх казаў Фурс? Нейкае дзіўнае ў яго імя: Леапольд. Нават нейкае загадкавае, вымаўляеш яго, быццам новы вальс бярэшся танцаваць. А Пятрусь не любіў танцаў. Чаму?»

Яна спынілася на скрыжаванні вуліц. Прыгадалася казка, што чула ў дзяцінстве. «Направа пойдзеш — бяду знойдзеш. Налева звернеш — шчасце напаткаеш...» Перасмыкнулася: «Якое там шчасце? Пайду проста».

Уперадзе замільгалі агеньчыкі станцыі. Будынак вакзала — даваеннае багажнае аддзяленне — быў скупа асветлены. Нэля ўзышла на перонную пляцоўку і адразу ж адчула, што ўсе клопаты адляцелі, як адлятае на ветры дым у цягніку.

Нэля любіла ездзіць на паяздах. Бомкне станцыйны звон, завядуць сваю песню цяжкія колы, і новыя, не знаёмыя дагэтуль мясціны, паплывуць за акном — дарогі, па якіх ніколі не хадзіў, вёскі, у якіх ніколі не быў, невядомыя лясы і рэчкі.

I яшчэ ёй падабаліся вакзалы, мітуслівая заклапочанасць пасажыраў, што носяцца па перону, крычаць, спрачаюцца. Часам яна спрабавала ўявіць сабе гісторыю тых людзей, чые твары бачыла на пероне, і кожны раз зайздросціла ім, бо трымала ў сваім сэрцы мару: пападарожнічаць па ўсёй краіне, нічога не рабіць і ўсё глядзець з акна вагона, усміхацца новым людзям, распытваць іх пра жыццё і ехаць усё далей і далей.

На пероне пахла мазутам і вугальным гарам. Бліскучыя рэйкі выпаўзалі з цемры, і на іх тлустай паверхні, быццам на хвалях ракі ўночы„ скакалі водбліскі ліхтароў. «Як тады на рацэ, калі ехалі з Петрусём. Першы раз...» Яна прыгадала тую сустрэчу, трохі дзіўную і незвычайную...

Тады была нядзеля. Яны пайшлі з сяброўкамі на Дзвіну па чаромху. Ля Чорнага ручая — кіламетры са два ад горада — яе было шмат. Сяброўкі хутка вярнуліся ў горад, а яна засталася ля рэчкі. Сядзела на ўзгорку, марыла. Потым непадалёк пачулася песня, спяваў нехта. Нэлі вельмі спадабалася гэтая песня: яна нечым вабіла і хвалявала.

Нэля пайшла на голас. Крыху прайшоўшы, яна спусцілася па касагору, расхінула вецце вербалозу і ўбачыла хлопца. Ён сядзеў на чаўне, боўтаў нагамі ў вадзе і спяваў. Адчуўшы, што на яго глядзяць, ён азірнуўся і сустрэў яе позірк сарамлівай усмешкай. Разгубленасць у яго хутка знікла, ён выбраўся на бераг, убачыў у яе руках букет чаромхі і пажартаваў:

— Такія цудоўныя кветкі. Можа рыбаку за стараннасць адну падаравалі б?

Твар Нэлі зрабіўся строгім, а вочы пагардліва ўспыхнулі. Яна хацела сказаць нешта злоснае, колкае, але замест гэтага міжволі крыкнула:

— Ой, паглядзіце!..

Па вадзе рухава мітусіліся паплаўкі. Ён кінуўся да чаўна, схапіў вудзільны. Паплаўкі мільганулі ў паветры і заблыталіся ў вербалозах...

Яны пазнаёміліся. Удваіх нажыўлялі вуды і сядзелі моўчкі. Рыба не бралася, і Пятрусь прапанаваў пакатацца на чаўне.

Па рацэ плылі белыя пялёсткі чаромхі. Нэля глядзела на іх і думала... Хто ведае, з якога дрэва зляцелі гэтыя пялёсткі? Куды плывуць? Хто сарваў іх? Можа вецер, што паляцеў удалячынь і цяпер, надвячоркам, заснуў, можа закаханыя марылі пра нешта і пускалі на ваду лёгкую чаромхавую бель?..

Нэлі здалося, што гэтага хлопца яна ведае даўно, што сустракалася з ім ужо шмат разоў. Пятрусь узмахнуў вёсламі, човен ірвануўся наперад і зноў вольна аддаўся плыні. Заходзіла сонца. Над вадой узнялася лёгкая шэрань. Заспяваў салавей. Ёй хацелася паслухаць яго зблізку. Пятрусь паслухмяна павярнуў човен, кіруючыся ў вузкую пратоку, што глыбока ўразалася ў бераг — і човен зашкроб дном прыбярэжны жвір. Нэля лёгка саскочыла з чаўна, узбегла на высокі бераг і спынілася ля чаромхі.

— Хадзіце сюды!

— Цішэй, цішэй! Паразганяеце!

Ён падышоў да яе, моўчкі стаў побач. Уся пратока ў гэтым месцы густа зарасла чаромхай. Дрэвы цвілі, разносячы ў паветры густы, п’янкі пах мёду. 3 пратокі, праз чаромхавы гушчар прабіваўся рэдкі туман, і ад гэтага зараснік, нібы белы дыван, злёгку гойдаўся...

Як далёка цяпер усё гэта!

Вось запаліліся дзве нерухомыя светлыя плямкі. Яны ярчэлі, набліжаліся. Загадкава загулі рэйкі. Абдаўшы асфальт яркім святлом, выскачыў з цемры чорны, разгарачаны паравоз. Нэля адчула на твары подых машыны, і ёй здалося, быццам на пероне крыху пацяплела. Рыпелі тармазы, бразгалі і заціхалі вагоны, паравоз чмыхаў парай, уздыхаў, нібы скардзіўся людзям, якіх прывёз: «Злазьце хутчэй, мне цяжка».

Густы натоўп запоўніў перон. Людзі смяяліся, гаманілі, нечага шукалі. Нэля адчула ўстрывожанасць, нібыта яна прышла некага сустракаць. Яе штурхалі з усіх бакоў, але яна ўпарта ішла наперад, не звяртаючы ўвагі ні на што і прагна ўглядалася ў твар кожнаму стрэчнаму. Сэрца, растрывожанае ўспамінамі і прадчуваннем чагосьці незвычайнага, білася гулка і таропка; тонка звінела ў вушах, і думкі беглі навыперадкі — мітуслівыя і трывожныя. «Вось так калі-небудзь прыедзе Пятрусь... Ой што гэта? Мроіцца?..»

3 апошняга вагона сышоў на перон Крыніца. Ён быў у шынялі і здаваўся вельмі даўгім ад святла ліхтароў. Ён ступіў на асфальт і моўчкі ўглядаўся ў твар Нэлі, якая падбегла ўжо да прыступак.

— Можа памыляюся? Можа...

Нэля глядзела на яго, адчуваючы, што нейкі вялікі і шурпаты камяк перасеў у горле. Басавіта гукнуў паравоз. Ён нібыта падштурхнуў Нэлю, яна кінулася да Петруся і прыціснулася тварам да шыняля.

8

Вайсковая звычка — спаць некалькі гадзін у суткі і ўставаць у вызначаны тэрмін. Кладучыся на світанні, Пятрусь загадаў сабе: устаць а сёмай гадзіне. I цяпер, прачнуўшыся і зірнуўшы на гадзіннік, што стаяў на маленькім століку пры ложку, ён задаволена заўважыў: «Не адвык».

Сон яшчэ трымаў яго. Хацелася заплюшчыць вочы, паляжаць крыху... Нельга. Ён хутка, па-вайсковаму, падняўся. Пацягнуўся па боты. На тым месцы, дзе паставіў іх, кладучыся адпачываць, стаялі тапкі. Узяў у рукі і адразу пазнаў: «Даваенныя, мае!» Разглядаў утульныя цёплыя пантоплі, дзівячыся таму, што яны захаваліся. Ён не ведаў, што маці ўсю вайну берагла гэтыя старэнькія, пашытыя з крыса старога бацькавага шыняля пантоплі.

Яго апанавала любасць да маці. «Дзе ж гэта яна?» Матчын ложак, што стаяў у кутку, завешаны даматканай посцілкай, быў пусты. Пятрусь. ускінуў ручнік на плячо і пайшоў на кухню. Дзверы былі няшчыльна прычынены, і з кухні далятала гаворка жанчын. Адзін голас быў трохі сіпаты, быццам прастуджаны.

— Во, цяпер ажыве старая!

— Якая помач? Сам бязрукі.

— Затое, мабыць, пры грашах...

— Дзе там. Адзін чамадан прывёз, ды мяшочак салдацкі.

— Ну, не так што і салдат. Сержант жа!

Яму зрабілася смешна, але на вясёлы і добры настрой, з якім Пятрусь. прачнуўся, лёг нейкі цень.

Маці была на падворку. Выцягнуўшы вядро са студні, яна ішла, ціхая, задуменная, не зважаючы, што вада льецца на зямлю.

— 3 поўным сустракаеце! Добрай раніцы, мама!

— Ты ўжо ўстаў,— сказала яна з папрокам. — Няхай бы яшчэ паляжаў...

— Досыць! Наляжаўся.

Пятрусь узяў у яе вядро. Тонкая дужка рэзала далонь. «Трэба будзе асаду на ручку набіць драўляную»,— падумаў ён, стаўляючы вядро на бярозавы кругляк.

— Можа кварта якая ёсць? Тут памыюся...

Ён пачаў прысядаць, схіляцца то ў адзін бок, то ў другі. Сцепаніда выйшла на двор з конаўкай і сумнавата, насцярожана сачыла за ім. Пятрусь прыкмеціў гэта.

— Урач наш у шпіталі казаў: раніцай — гімнастыка. Штодзень. Сто год пражывеш.

— Калі доктар казаў — рабі. Толькі глядзі, не прастудзіся. Холадна неяк...

— Нічога! Загартаваліся!

У апошнія дні лячэння ў шпіталю Пятрусь займаўся гімнастыкай з асаблівым імпэтам. Некаторыя паглядалі на яго з дрэнна схаваным жалем і цікавасцю. Нешта падобнае прамільгнула ў вачах маці. У шпіталю ён злаваўся на тых. Цяпер жа ў ягоным сэрцы варухнулася пяшчотная замілаванасць да маці: «Эх, мама, мама! Цяжка табе!»

— Во добра! — ён узяў з матчыных рук конаўку — медзяную і вялікую, як жбанок. — 3 такой я хутка ўпраўлюся...

Крыніца з вялікай асалодай абліваў плечы вадой. Знікала санлівасць, вярнуўся бадзёры настрой. Прышоў ён у пакой узрушаны і вясёлы.

— Ну, мама! Давай снедаць!

Ён зазірнуў у матчыны вочы і не ўбачыў у іх радаснага бляску. Яму раптам зрабілася крыху няёмка за сваю бесклапотнасць і весялосць. Колькі нагаравалася яна за гэтую вайну! А колькі клопатаў я ёй даў! Яна вунь якая зрабілася.

Да радаснага настрою далучылася нейкая туга, што зноў выпаўзла з патаемнай схованкі, балюча кранаючы сэрца. Ён разумеў, што маці пакутуе, але маўчыць, хавае свой жаль і смутак. «I ты хавай! Навошта назаляць сваімі думкамі. Гора ёй хапіла, і ты павінен берагчы яе». Ён раптам убачыў, што ў маці выцвілі вочы і адбітак стомленасці асеў у іх, што твар змізарнеў, завастрыўся, але быў нейкі светлы. «Гэта ад таго, мусіць, што валасы пасівелі».

Цяпер ён глядзеў на маці і бачыў, як згорбілася яна і была яму толькі па грудзі; старое плацце — усё у латках, пакладзеных спадысподу, каб не так кідалася ў вочы. Пятрусь прыгарнуў схуднелыя матчыны плечы, пацалаваў пасівелыя валасы і сказаў, стараючыся прыдаць больш бадзёрасці сваім словам:

— Вось што, мама! Ты сваю працу кідай. Напішы заяву і ўсё. Пакуль я жывы, працаваць са сваім здароўем ты не будзеш! Хопіць.

— Мая праца не цяжкая. Што нам, грошы пашкодзяць?

— Хопіць нам грошай. Заробім. Пакуль галава ёсць...

У дзверы пастукалі. Сцепаніда адразу здагадалася, што ідзе Тарас: ён заўсёды стукае так моцна. Ранкам. калі Пятрусь спаў, Сцепаніда праз Марылю наказала Тарасу прысці. Цяпер ён — шырокі і высокі — уваліўся ў хату, гукнуў радасна, на ўвесь голас:

— Рыгораўна! Чаго хаваеш чалавека ад людзей? Дзе ён, армеец твой?

Святло з вокан біла ў вочы Тарасу, і ён не адразу заўважыў Петруся, які сядзеў на лаве ў прасценку. Пятрусь устаў і пайшоў яму насустрач, хацеў пажартаваць, але не ўтрымаўся і кінуўся да Красантовіча ў абдымкі.

— Дзядзька Тарас!

Той схапіў яго, закруціў.

— Калі прыехаў?

— Раніцай...

I яны зноў абняліся.

Пасля снедання Сцепаніда заспяшалася ў краму. Пятрусь напомніў:

— Напішы ім заяву. Чуеш, мама!

— Добра, добра. Потым...

Да паўдня Пятрусь праседзеў з Тарасам, пасля пайшлі аглядаць горад. Тарас паказваў, дзе што адбудавана, запрашаў да сябе ў госці. Крыніца запярэчыў, пачаў адмаўляцца, абяцаў прысці ў нядзелю, але Тарас насядаў:

— Пойдзем, пасядзім, пагаворым. Чаго там дома аднаму тырчэць?

Ен раптам засмяяўся, падміргваючы:

— Праўда ж, табе няма калі. Што табе Тарас? Дзяўчына чакае...

Крыніца сапраўды меў намер пайсці да Нэлі. Да той радасці, што апаноўвала яго з ранку, дадавалася яшчэ адна: радасць чакання. Тое, што сказаў Тарас, не спадабалася яму.

— Гэта ўжо мая справа...

— Ото-то-то! — міралюбна перабіў яго Тарас.— Вольны казак, рабі, што хочаш. Толькі май на ўвазе: чалавеку, якога мала ведаеш,— вялікай веры не давай. Ты лепш адкажы: пойдзеш да мяне ці не?..

— Ну, хадзем!

На Задзвінне, дзе жыў Тарас, яны дабраліся хутка. На пераправе пашчаслівіла: паром адплыў, ледзьве яны ступілі на хісткі дашчаны насціл. На рацэ ляжалі ў вадзе разарваныя выбухам фермы чыгуначнага маста і побач з імі свяціліся пралёты новага: па мосце марудна поўз эшалон.

— Дык вось, браток. Усё трэба будаваць, уздымаць. Колькі гадоў спатрэбіцца!..

Крыніца, аглядаючы горад, маўчаў. Каменныя груды спаленых будынкаў глядзелі на раку чорнымі пустымі вачамі вокан. Паром павольна плыў па вадзе. Невялікія хвалі пеніліся, расступаючыся перад ім.

— Ты разумееш, думка такая прышла,— сказаў Пятрусь, паглядаючы на горад.— Вось дом... Спалены дом. Яго можна адбудаваць за месяц. А колькі ж часу патрэбна, каб выгадаваць чалавека, навучыць яго будаваць гэты дом? Праўда... Вунь колькі дамоў спаленых. А дзе гаспадары іх?.. Ішлі праз горад, і я нідзе не сустрэў знаёмых...

— Знойдзеш знаёмых, пачакай! Цяпер не тое, што да вайны: на вуліцах не шпацыруюць...

Тарас памаўчаў і дадаў, па-ранейшаму гледзячы на хвалі, што цяпер узбуйнелі і выгіналіся за паромам белымі грабянямі:

— А пра чалавека ты правільна. Колькі сродкаў трэба патраціць, каб ён стаў дарослым? Нашы маткі лепш гэта ведаюць.

У Тарасавай зямлянцы, куды яны прышлі праз паўгадзіны, было крыху цеснавата, але ўтульна. Супраць печкі стаяў ложак, засланы вайсковай коўдрай. Ля вузкага акенца размясціўся зграбны столік, на якім ляжаў разгорнуты часопіс, побач — папера і чырвоны аловак. На сцяне вісеў даваенны фотаздымак жонкі і дачкі. Крыніца адразу ж апусціў вочы — не хацеў, каб Тарас убачыў ягоную цікавасць, і абыякава спытаўся:

— Хваліся, як жывеш, гаспадар! Што маеш?

— Так вось і жыву,— паказаў Тарас вакол сябе. — Ты ж ведаеш, адзін я...

Ён спахмурнеў, закурыў. Сінявы дымок папоўз да акна, нібы хацеў хутчэй пабачыць сонца.

— У працы ратунак толькі,— дадаў ён яшчэ і спыніўся ля століка, прыкідваючы, чаго на ім нехапае. — Колькі дамоў пабудаваў! Глядзіш — людзі наваселле спраўляюць... А прыгадаеш, што і твае маглі б вось так... Усё нутро сціскаецца. Цяжка...

Крыніца моўчкі сачыў за тым, як Тарас збірае на стол скупы мужчынскі абед, расстаўляе пляшкі. Чым мог паспачуваць яму Крыніца? Ён сам яшчэ нядаўна блукаў у змрочным карагодзе супярэчлівых думак, вагаўся, шукаў упірышча ў жыцці, каб не зваліцца, каб жыць. Сябры дапамаглі яму. Ён ведаў гэта. I яшчэ ведаў ён, што час гоіць самыя глыбокія і страшныя раны.

9

Марфа чакала гасцей.

Яна сядзела на мяккай канапе, глядзела ў акно, за якім церушыў дождж. Кроплі паўзлі па шыбах і звілістым ручаём сцякалі ўніз.

Думкі былі няясныя, трывожныя. Фурс настойліва патрабуе, каб дабудоўвалася другая палавіна хаты. А як? Краму трасуць рэвізоры, і на мінулым тыдні прышлося паўтары тысячы выкласці з уласнай кішэні. Усім казала: апошнія грошы. Цяпер, калі возьмешся дабудоўваць, людзі што падумаюць? А Фурсу што? Яму грошы. Грошы ёсць, але ж шкада іх аддаваць. Во, каб у Фурса не было той паперкі! Адразу памякчэў бы і ўвогуле можна нічога не плаціць. Паспрабуй, давядзі, што я табе вінна! Няхай сто суддзяў сядзіць — чысты! I ўсё!

Канешне, не дужа хочацца, каб гэтыя суддзі ўмешваліся. Але ж жыццё вялікае — усё можа быць! Яго пражыць — не лыжку мёду з’есці.

Цяпер новы клопат — дачка. Нешта яна з Крыніцамі павялася. Ці ж не дурная! А той, вядома, на хату цэліць. Бач ты, выжла бязрукая...

За акном прайшоў чалавек. Марфа кінулася да фіранкі. «Хто ж гэта? А-аа, Сцяпан цягнецца».

Сцяпан з’явіўся на парозе змоклы і сярдзіты, з грукатам зачыніў дзверы і сказаў:

— Да раніцы задажджыла, ліха на яго. Фурс з Ласухай, мабыць, спозняцца.

Няроўнымі крокамі змерыў усю кухню, стаў ля прыпечка, атрос пінжак, павесіў яго на ўмывальніку. Потым прысеў да стала, спытаўся:

— Чаго ты маўчыш?

Сцяпан быў настроены ваяўніча. Спакойны і паслухмяны, ён рабіўся рашучым і гаваркім, калі вып’е. У такія гадзіны Марфа яго нават пабойвалася і не чапала, але пасля гэтага цвярозым камандавала з яшчэ большай жорсткасцю. Цяпер Сцяпан быў пад добрай чаркай. Увесь твар яго аж свяціўся: пачырванелыя вочы блішчэлі, а нос — тоўсты, падобны на добрую дулю ўвосень — набрыняў такой густой чырванню, што кропелькі дажджу, якія затрымаліся на ім, паружавелі. Дастаючы папяросы з кішэні, засоп:

— Я пытаюся, а яна — маўчыць... Не інакш аб зяцьку клопат! Петрусёк на ўвазе!

Марфа глядзела ў вочы мужу, быццам выпрабоўвала яго. «Вось ты гаворыш мне, а я маўчу, бо разумнейшая за цябе. Ну што ты скажаш на гэта... Пачакай жа, працверазішся!..»

На ёй быў стракаты і даўгі халат. Пашыты з фасоністымі пакручастымі складкамі, але дужа замусолены, ён нечым нагадваў гаспадыню — тоўстую, з падбрытымі брывамі і ярка чырвонай фарбай на губах. Апошнія словы Сцяпана вывелі яе з раўнавагі.

— Вочы мае лепш не бачылі б яго. Ці ж такога зяця я хацела?

— А што? Абрабаваў ён каго ці забіў?

— Во дурань п’яны, — Марфа спалохалася, што залішне абразіла мужа і паспешліва загаварыла: — Не ў тым справа, Сцяпанка. Навошта ж Нэлька вучылася столькі? Каб з невучоным жыць? Даўней казала і цяпер кажу, пакуль за розум не возьмецца...

Сцяпан прысвіснуў.

— Вунь куды панесла... Людзі гавораць, што чалавек ён не благі. Галаву на плячах мае...

— Людзі? Што мне людзі! Мне ж не лягчэй ад гэтага. А ён... Ну, скажы, Сцяпанка, хто ён? Ні пасады добрай, ні выгляду мужчынскага. А мая дачка вышэйшую адукацыю мае. Што яна, раўня яму?

— Мабыць, кахае. Кажуць: не бяда, што чорна, абы была праворна...

— Каханне-е-е,— працягнула Марфа, і голас яе змяніўся на шэпт: у суседнім пакоі адпачывала Нэля, якая нядаўна прышла з працы: — Я гэтаму каханню рады дам. На што хочаш пайду, але на сваім пастаўлю: дыму ад яго не застанецца!

I раптам зразумеўшы, што сказала лішняе, лагодна папрасіла:

— Ты ж глядзі, Сцяпанка, гэта між намі. Я пажартаваць люблю. Ведаеш...

— Мая справа старана...

За акном пачуўся гоман. Сцяпан устаў неахвотна, паціраючы шыю.

— Цягнуцца... Збірай вячэру...

У пакой увайшоў Ласуха. За ім, быццам крадучыся, укаціўся Фурс. I адразу да Марфы:

— Гаспадыньцы — наша прывітанне.

Марфа сустрэла гасцей ласкавымі воклічамі: «Ах, пазмакалі зусім». Яна ветліва ўсміхнулася Ласуху, і на твары ў яе разлілася замілаваная пяшчотнасць. О! Гэта зяць! Можна ганарыцца. Не сорамна і на людзі выйсці. Дырэктар. А Фурс?.. Ну, што Фурс... Згуляецца вяселле дачкі, уладкуецца справа з хатай і калі ласка, ад варот — паварот. Пакуль жа трэба выкручвацца.

— Праходзьце, даражэнькія!

I яшчэ раз запрасіла:

— Калі ласка! Гасцям у нас заўсёды рады. Сцяпанка, праводзь у залу!..

Марфа пайшла ў пакой дачкі.

— Вось і разумніца. Апранулася. Госці да нас прышлі. Дырэктар таксама. Глядзі, уважней будзь...

Нэля паглядзела на гадзіннік і цвёрда прамовіла:

— Не хачу туды ісці.

— Ат, сама ты не ведаеш, чаго хочаш,— прагаварыла маці. — Нічога з табой не здарыцца, калі і пасядзіш гадзінку. Чуеш, што кажу? Такі мужчына!

I заспяшалася да гасцей. Пайшла ўсміхаючыся, не зачыніўшы за сабой дзвярэй.

10

У сераду Пятрусь зноў сядзеў ля Тарасавай зямлянкі. Размаўлялі аб справах. Ён слухаў парады і меркаванні Тараса, а сам думаў пра іншае. «Адпачну. Потым ажанюся. Потым на працу. Можа разам і за вучобу. А мо спачатку за вучобу, а потым на працу?»

Крыніцу браў одум. Тарас, відаць па ўсім, неадабральна ставіцца да яго сяброўства з Нэляй. Чаму? Спытаць? Няёмка. А можа гэта здаецца?.. А калі і не, што з таго? Я кахаю яе, і яна кахае... Яму не хацелася распытваць у другога, няхай сабе і блізкага чалавека, пра Нэлю. Мужчына павінен аб усім даведвацца сам — розумам і сэрцам.

Ён прыгадаў першую сустрэчу з Нэляй пасля прыезду ў горад: насцярожаную, недаверлівую, і развітанне — гарачы шэпт і пацалунак. «Ну, што мне яшчэ трэба? Усё ясна і так. Нэля, Нэля! Дзе ты цяпер, што робіш? Можа, гаворыш з вучнямі, ці ходзіш па калідоры і таксама думаеш. Пра мяне, можа, думаеш?..»

Хутка ён развітаўся з Тарасам. Яны дамовіліся, што заўтра Тарас прыдзе да Петруся. Крыніца пайшоў ад яго, несучы ў сваім сэрцы цвёрдую пераконанасць, што робіць правільна, звязваючы свой лёс з Нэляй.

Пераехаўшы паромам раку, ён пачаў узбірацца крутой сцежкай на замчышча. Падняўся і стаяў, аддыхваючыся. Расшпіліў каўнер кашулі. «Слабы яшчэ пасля шпіталю». I тут жа супакоіў сябе: «Але ж і гара, паспрабуй узлезці! Ад гэтага і сэрца зайшлося...»

Унізе блішчэла рака. Замчышча амаль навісала над ёй крутымі, зарасшымі палыном схіламі. Вежы высокія царкоўных муроў, абшарпаныя, абабітыя за гады вайны кулямі і снарадамі, нагадвалі маўклівых і строгіх вартавых, што ахоўваюць спакой гэтай ракі.

3 пачуццём няяснай трывогі Крыніца аглядаў замчышча: тут дамовіліся яны з Нэляй сустрэцца. «Нешта ж позніцца. Час ёсць, пачакаю. Прыдзе!»

Ён прысеў на нізкі пяньчук, што застаўся ад дрэва, якое некалі расло тут. Глядзеў на Дзвіну. Ноч падплывала з захаду нячутна. Рака, здавалася, адпачывала пасля дзённай стомы і бруілася на перакатах лёгкімі хвалямі. 3 горада даносіўся вячэрні гоман.

Азірнуўшыся, Крыніца ўбачыў яе. Яна крочыла сцежкай праз замчышча. Ён ускочыў і пайшоў насустрач.

— Нэля...

— Я... Ты не заждаўся тут часам?

Ад яе ішоў ледзь улоўны пах нейкага віна і яблык.

— Нэля, Нэля! Нядобра пазніцца.

— Да нас Ласуха з Фурсам прыпёрліся. Ледзь уцякла я адтуль...

— Уцякла?

— Не магу з імі. П’юць і Ласуху нахвальваюць. Быццам бы я не ведаю яго!..

— А хто ён?

— Ласуха?.. Ну, як табе сказаць... Знаёмы наш. I толькі. Ды кінь ты аб ім...

Яны падышлі да месца, дзе толькі што сядзеў Крыніца. Сцяжынка бегла ўніз, бялеючы ў змроку. Сашчапіўшы рукі, Нэля паклала іх на плечы Крыніцы, шапнула:

— А ты харошы ў мяне. Чакаеш. На цэлую гадзіну прыпазнілася.

Ён прыгарнуў яе да сябе, адчуваючы, як пад тонкім плаццем б’ецца яе сэрца.

— Добра як, Нэля!

Хмары сплылі за вежы муроў, нясмела выглянуў з-за іх месячык, асвяціў наваколле і зноў схаваўся, быццам засаромеўшыся. Агеньчыкі за ракой гарэлі ярчэй.

— Ты памятаеш, як мы марылі пра наша шчасце да вайны?

— Памятаю, — Нэля яшчэ шчыльней прыціснулася да яго. — Ціха было, як цяпер. I месячык...

— I чаромха...

— На касагоры ля ручая. I салаўі спявалі. Паедзем, пабачым. У паромшчыка ёсць лодка, я сюды часта прыходзіла.

— Ты хочаш паехаць цяпер? Туды?

— Ага. I яшчэ хачу, каб у нас усё было, як і раней.

— Як і раней? Не, я хачу па-новаму каб... Мы ж разам!

Пятрусь павёў яе ўніз па сцяжынцы. ён ні аб чым не думаў і толькі адчуваў, як па ўсім целе разліваецца бадзёрасць. Яны збеглі ўніз і спыніліся ля самай вады.

Паромшчык — порсткі маленькі дзядок — доўга бурчэў, спасылаючыся на позні час, але, атрымаўшы ад Петруся дзесятку, загаварыў ахватней. Ён пабег за будан і прынёс вёслы і бляшанку, каб выліваць ваду.

— Во, хаваю ад жэўжыкаў гэтых. Бо сцягнуць удзень...

Адплыўшы ад берага, яны пусцілі човен на волю хваль. Недзе ўперадзе плёснулася рыбіна, і гэты гук доўга вісеў над вадой. Аднекуль данеслася гаворка, прыглушаная адлегласцю. Начная птушка пранеслася над чаўном.

I ніхто не бачыў, куды паплыў човен. Ніхто не ведаў, дзе ён прыпыніўся...

11

Пра свой намер выйсці замуж за Петруся Нэля сказала маці ў суботу. Сказала і адразу ж пашкадавала. Не трэба было прызнавацца. Настрой жа ў яе дрэнны. Усё з-за гэтай крамы...

Марфа праглядала раскладзеныя на стале грашовыя рахункі і таму адмахнулася ад дачкі, як гэта заўжды рабіла, калі тая назаляла.

— Не дуры галавы. Потым пагаворым, потым! Бачыш, які непарадак у мяне.

Нэля пакрыўджана скрывіла губы і настойліва прытупнула нагой:

— Якая ты няўважлівая, мама. Рашаецца мой лёс...

— Які лёс? — Маці злосна пазірала на Нэлю.

— Мы дамовіліся з Петрусём пажаніцца. Я дала яму слова.

— Ужо?!

— Не разумею. Чаго злавацца?

— Не разу-умею! — залемантавала Марфа, падскочыўшы, затупала, забегала па пакою. — Чуеце, людзі! Яна не разумее! А хто павінен разумець? Што табе маці? Родная маці што табе, я пытаюся? Без мяне рашылі — без мяне і жаніцеся! Чаго ж ты ад мяне хочаш?..

А ў сэрцы бушавала лютае полымя. «Праглядзела! Цяпер як пераробіш? I стаіць жа, як слуп. Ні слязінкі няма. Зломіцца, а не здасца. Мая натура выпірае. Мая!..»

Нэля не плакала. Загадзя, у душы падрыхтаваная да такой гаворкі і зразумеўшы, што не памылілася, яна цяпер слухала маці са спакойнай упэўненасцю чалавека, які цвёрда верыць у сваю правату. Сказала цвёрда, як гавораць аб справах, беспаваротна вырашаных і прадуманых.

— Навошта крычаць? Я выходжу замуж, мама.

— Ну добра, добра. Не будзе маці ні крычаць, ні плакаць, — Марфу спалохала ўпартасць дачкі.—Давай пагаворым. Ты ж адна дачка ў мяне. I мне не ўсёроўна, як выдаць цябе замуж і за каго.

Яна шукала на твары дачкі выразу душэўнай трывогі, хвалявання, а бачыла спакойныя вочы. Ведала б яна, колькі каштавала Нэлі ўсё гэта!

— Ты даруй мне, але я буду гаварыць проста. Хто такі Пятрусь? Давай разбярэмся. Франтавік? Добра. За гэта яму пашана. А далей? Адукацыі ў яго няма. Начальнікам ён не стане. Тады застаецца што? Чорнарабочым ісці, а за гэта найлепш трыста рублёў. А дзеці пойдуць, як пражывеце на гэты заробак?..

Нэля хацела нешта сказаць, але Марфа паклала ёй на галаву руку і пагладзіла па валасах.

— Выслухай спачатку. Мне ўсёроўна, за каго хочаш, за таго і выходзь, але матку паслухай спачатку. Паслухай. Цяпер мы возьмем цябе. Ты настаўніца. Адукаваная. Табе і муж патрэбен адукаваны. А то ж як? Вось прыходзіць свята. Сабраліся вы свае там, у школе. Трэба табе прысці з мужам. Вось пачаліся ў вас там размовы, ну, я не ведаю, якія там, ну... адукаваныя людзі знойдуць пра што пагаварыць. А пра што пачне гаварыць твой? Пра цэглу? Табе ж сорамна будзе. У вас жа з ім усё рознае...

— Я кахаю яго.

— Кахаеш! — Марфа дакорліва заківала галавой. — Дзіўная ты ў мяне, дачка. Каханне... А ведаеш ты, што ніякага кахання на свеце няма. Праўда, вось маці дачку кахае — гэта ёсць. А каб дарослы ды дарослага? Муж і жонка? Гэта ў кніжках толькі і то не ва ўсіх. Кожны ладкуе сабе жыццё і гняздо. Калі мужчына ладны сабой, пры грашах, дык ён і жонку сабе шукае прыгожую. Прыгажосць — гэта таксама грошы. А бяднейшы хто — той багацей шукае. Есць у сям'і грошы — ціха, мірна жывуць. Няма — звяры. I грызуць адзін аднаго ўсё жыццё. Цікавасць, інтарэс — гэта ёсць. А кахання паміж жонкай і мужам, павер мне, не бывае...

— Мама, а жонкі дзекабрыстаў?

— Якіх гэта?

— Ну, яны супраць цара ішлі, а іх арыштавалі і ў Сібір выслалі. А жонкі кінулі ўсё і ў Сібір, за імі...

— Значыць, не было чаго кідаць. — Марфа пацёрла пальцам пад носам. — Ці можа ўсім паказаць хацелі: «бачыце, якія мы».

— Ха-ха-ха! Ну, мамачка, насмяшыла...

Нэля смяялася над матчынымі разважаннямі. Яна не ведала, што сумненні — маленькія нават, калі запалі ў сэрца і ты не вырваў іх парасткі, могуць жыць і расці.

Не ведала і смяялася, як смяецца бесклапотнасць маладосці над асцярожнай развагаю старасці.

12

Увечары, калі Марфа ўпарадкавала свае гандлёвыя паперы і сядзела ля акна, думаючы пра ўчарашнюю размову з дачкой, да яе прышла суседка Тэкля — маленькая рухавая жанчына, з доўгім, выцягнутым, як у пацука, тварам. I вочы ў яе былі пацучыныя — маленькія, круглыя, пранырлівыя.

Даўшы «добры вечар», Тэкля тут жа пачала разгортваць скручаную ў трубачку газету, якую знарок прынесла сюды.

— Чытала, суседка? Гэта ж падумаць толькі: герой! Ты, суседачка, не абы-якога зяця схапіла...

— Ты пра якога гэта зяця? Адкуль ён у мяне?

— Хітруеш, суседка... Твая ж дачка на спатканне з Петрусём Крыніцай паўз мае вокны ходзіць... Праўда, я вочы заплюшчваю, але ж усёроўна бачу. Ха-ха-ха!

Марфа таксама ўсміхнулася, але адчула, як нешта колкае заварушылася пад сэрдам. «Што б было газеціну зранку прачытаць!.. Што ж там такое?» Яна гатова была выхапіць газету ў Тэклі з рук, але стрымалася і ўзяла яе абыякава, нават пазяхнуўшы. Праглядала газету, быццам ведала ў ёй кожны радок. Кароткая назва артыкула «Зварот да жыцця» нічога ёй не сказала. Яна ўбачыла партрэт вайсковага чалавека і жахнулася: «Гэта ж Крыніца!» Прабегла вачыма першыя радкі: «Гэта было ў гады вайны. Змятаючы варожыя заслоны, нашы танкі...» Каб адагнаць прагнае жаданне чытаць далей, зноў пазяхнула і паклала газету на падаконнік.

— У вайну хто героем не быў! А цяпер — зусім другое жыццё...

А ў галаве яе мільгнула думка: «Кім жа яго цяпер паставяць? Пэўна, начальнікам будзе. I немалым, раз герой...»

— Цяпер што, кажаш? — Тэкля была пакрыўджана няўважлівасцю суседкі да тае навіны, якую яна прынесла. — Цяпер хутка кандыдатаў у Вярхоўны Савет выбіраць будуць... Вось пабачыш, дэпутатам яго выберуць. А ты кажаш...

Тэкля зноў згарнула газету ў трубку і пайшла. Як толькі за ёю зачыніліся дзверы, Марфа кінулася шукаць на стале патрэбны нумар газеты. Яна ўважліва прачытала артыкул і задумалася. «А што, калі і праўда яго дэпутатам выберуць? Няхай тады хто паспрабуе пад мой дамок падкапацца, калі ў мяне будзе зяць дэпутат...»

Ад гэтае думкі Марфа зноў адчула сябе ўпэўненай і вясёлай. Яна загадкава прыплюшчыла вочы, аднесла газету на столік і знарок паклала яе ў сярэдзіну газетнага стуса.

13

Крыніца штурхнуў акно, і яно нячутна адчынілася. Перадранішняя прахалода дыхнула ў твар, і прыемны водар восеньскіх садоў хлынуў у пакой.

— Як пахне яблыкамі...

— А мне здаецца — вяргінямі,— ледзь чутна сказала Нэля.

Яны былі ў пакоі адны. Толькі што разышліся апошнія вясельныя госці. Нэля зрабілася іншай — ціхай і палахлівай.

— Ты чаго ўсміхаешся?

— Я прывыкла бачыць цябе ў фрэнчыку. У пінжаку ты нейкі дзіўны...

— Ведаеш, Нэля, твой Пятрусь цяпер самы шчаслівы чалавек на зямлі. I ведаеш чаму?

— Не,— яна шчасліва засмяялася, заплюшчыла вочы і даверліва прыціснулася да яго.— Скажы...

— Таму, што ты кахаеш мяне!..

На шчацэ ў Нэлі засвяціўся ружаваты водбліск ранняй зары. Пятрусь пацалаваў гэтую пунцовую плямку, і яму здалося, што не ранак барвовіць Нэліну шчаку, а гарачае сонца свеціць яму ў твар...

14

Вясна, другая пасля вайны, прышла трохі раней свайго часу. Ледзь паспелі адшумець лютаўскія завеі, а з поўдня падзьмулі ўжо цёплыя вятры. У згодзе з імі было, мусіць, і сакавіцкае сонца: за некалькі дзён аселі і пачарнелі гурбы снегу ля аселіц, па-над ракой, яшчэ закутай у тоўсты лёд, запушылася вярба, заспявалі сініцы-лазараўкі, пераскокваючы з галінкі на галінку, яны звінелі весела і галасіста:

— Пілі-клінь. Плінь-клінь. Пілі-пілі, клінь-клінь.

А сонейка з кожным днём прыгравала ўсё мацней і мацней, падоўгу затрымліваючыся на небасхіле. На высокіх пагорках, якія паспелі вызваліцца ад зімовага палону, ужо з’явіліся чорныя, як вугаль, шапкі. Птушкам было холадна. 3 раніцы яны грэліся на чорных праталінах, шукаючы штосьці ў пажоўклай мінулагодняй траве. Толькі апоўдні, калі паветра рабілася зусім цёплым, яны ляцелі аглядаць свае старыя хаткі, што былі пакінуты ўвосень.

Першым прыкмеціў шпакоў Тарас Красантовіч. Ён меў незвычайную схільнасць да птушак, але з усяго птаства больш за ўсё любіў шпакоў. Калі будаўнікі яго брыгады прыселі перакурыць, ён узяў некалькі дошчачак і пачаў нешта вычэрчваць на іх чырвоным алоўкам. На адным з іх намаляваў колца і ўзяўся долатам выбіраць дзірачку. Будаўнікі здагадаліся: шпакоўніца!

— Яна,— пацвердзіў Тарас.— Шпакам новую хату пастаўлю.

Да шпакоўніцы ён прыбіў жардзінку і павесіў яе на таполі. Дамок адразу прывабіў шпакоў. Паскакаўшы па ружаватых галінках, яны бясстрашна, з гаспадарчай руплівасцю ўзяліся аглядаць сваю кватэру. Тарас, закінуўшы галаву, з цікавасцю сачыў за птушыным клопатам. За гэтым заняткам яго і застаў Пятрусь Крыніца. Голасна прывітаўся.

— Ш-шшш! — паказаў Тарас на таполю.— Спалохаеш!

На новай шпакоўніцы сядзеў шпак — чорны, бліскучы. Ён пазганяў усіх сваіх прыяцеляў, з якімі толькі што аглядаў дамок, і цяпер распраўляў дзюбай крылы, трохі змятыя ў сварцы. Скончыўшы гэты занятак, шпак нахіліў галаву, паглядзеў на людзей і шчоўкнуў некалькі разоў, быццам вопытны музыка правяраў свой інструмент. Спробай той ён застаўся, відаць, задаволены і заспяваў, засвістаў на ўвесь голас, прыгожа выцягваючыся на тонкіх чырвоных лапках. Чорная птушка блішчэла на сонейку і кідала ў неабсяжны блакітны прасцяг цудоўную песню вясны.

Тарас усміхнуўся, пахваліў спевака і звярнуўся да Крыніцы, што стаяў і таксама глядзеў на таполю:

— Добра, што прышоў. Хадзем, інтэлігенцыя, пакажу, што працоўны народ робіць.

— Якая я табе інтэлігенцыя,— хмура адмахнуўся ад яго Крыніца.— Казаў прыду — вось і прышоў. Параіцца хачу...

Такое абяцанне Пятрусь даў раней, калі Тарас завітаў да яго ў госці. Яны сядзелі тады ўдваіх. Нэля пайшла да маці. Гаворка перакінулася на асабістыя справы, і Крыніца, размаўляючы з Тарасам, упершыню падумаў, што недзе ён зрабіў памылку, але якую і дзе — не ведаў.

Жыццё паварочвалася да яго сваім суровым бокам. Грошы, што ён прывёз пасля шпіталю, амаль усе былі зрасходаваны. У канцы зімы ён некаторы час працаваў кантралёрам у гарадскім клубе, але гэтую працу прышлося кінуць: Нэлі не падабалася, што яе муж стаіць пры дзвярах. Жончыны словы ў гэтай справе рашаючага значэння не мелі. Петрусю самому не падабалася тая праца. А за што ўзяцца цяпер? Да спадобы была лясная справа, якой займаўся да вайны бацька, але як прыстаць да яе? Адукацыі няма, спецыяльнасці няма. Трэба вучыцца. Сярэднюю школу да вайны ён не скончыў. Пайсці ў вячэрнюю? А далей? Не, трэба ад вучобы пакуль што адмовіцца. Трэба працаваць, каб былі грошы. Ён жа муж, а скора будзе бацька. Зусім скора...

— Вось што,— рашуча сказаў Тарас, які назіраў за змрочнымі ценямі, што праплывалі па твары Петруся.— Давай разам падумаем, што табе рабіць. Прыходзь да мяне, параімся. Абяцаеш, што прыдзеш?

I вось сёння, пасля размовы ў гаркоме партыі, куды яго нечакана паклікалі, Пятрусь прышоў да Тараса на будоўлю.

Яны ішлі ўсцяж рыштаванняў, і Тарас паказваў рукой то ў адзін бок, то ў другі.

— Бачыш, як разгарнуліся! Летась са сваімі хлопцамі драўляныя дамы стаўляў, а цяпер — трохпавярховыя. Ды і машын на адной нашай будоўлі болей, чым тады было ва ўсім горадзе... А толькі ж год прайшоў!.. Ну, дык што табе ў гаркоме сказалі?

— Гаворка была простая,— адказаў Крыніца.— Пыталіся, ці не пайшоў бы я працаваць у зеленгас. Я кажу, што я ж не спецыяліст па гэтай справе. «Яно то так,— кажуць,— але дзе ж нам узяць тых спецыялістаў? Вось папрацуеш, а потым вучыцца пашлем, і будзе ў нас спецыяліст».

— Дык ты ж, канешне, згадзіўся?

— Не яшчэ... Прасіў крыху пачакаць. Падумаю...

— А чаго думаць? Калі хочаш праўду ведаць, дык і ў мяне з імі была гаворка пра тое ж самае...

— I гэта ведаю.

— А калі ведаеш, дык чаго цягнеш? — ніколькі не збянтэжыўся Тарас.— Будзеш сады закладваць, паркі. Па плану рэканструкцыі горада трэба пасадзіць пятнаццаць тысяч дрэў! Будаваць горад — не толькі цэглу класці...

Лагодная ўсмешка засвяцілася на Петрусёвым твары. «Слаўны ты чалавек, Тарас. Думаеш, што цяжка зразумець, чаму так заўзята падтрымліваеш прапанову гаркома? Клапоцішся пра маё здароўе, маўляў, там мне будзе лягчэй... Ну, што ж, дзякуй табе...»

А Тарас між тым прадаўжаў:

— Твой жыццёвы шлях я так уяўляю: папрацуеш у зеленгасе, аббудзешся, а потым — у інстытут. Па лясной справе!

— Але ж і летуценнік ты, Тарас!..

Тарас пакінуў вясёлую кпіну Крыніцы без увагі. Яго гаворка плыла роўна і спакойна. Так гаворыць чалавек, калі тое, пра што ідзе размова, прадумана ім і ёсць яго перакананне.

— Глядзі, што ў нас атрымліваецца. Скончыў чалавек дзесяцігодку — і хутчэй імкнецца паступіць у інстытут. Цягне яго туды ці не — усёроўна; маўляў, усе так робяць. Дык гэта ж добра, калі чалавеку падабаецца яго будучая работа. А калі не? Тады ён дыплом у кішэню і лынды б’е. На мой погляд, не так трэба рабіць. Будоўля, завод, калгас — вось хто павінен пасылаць у інстытут. Добра працуеш, калектыў табе верыць — калі ласка, бяры рэкамендацыю і едзь, вучыся. Пабачыш, некалі так і будзе.

Яны гаварылі і спрачаліся доўга. Потым Пятрусь, дачакаўшыся канца рабочага дня, правёў Тараса аж да самай Дзвіны. Парома ўжо не было — цераз раку быў пабудаваны часовы мост на пантонах. На беразе ляжалі непрыбраныя пасля будаўніцтва дошкі, бярвенне.

Тарас з Петрусём спыніліся ля маста.

— Глядзі, Пятрусь... Бачыш — Дзвіна. Голыя берагі. А мы ж насадзім тут дрэвы, зробім прыгожыя паркі. Таполі, клёны... I яблынь насадзім. А што? Наш чалавек павінен жыць прыгожа. Вясной дрэвы зацвітуць, рака разліецца шырока-шырока... Хораша! I людзі будуць прыходзіць сюды адпачываць...

Задуменна і павольна плыла ўнізе Дзвіна. Маленькія хвалі, пазалочаныя сонцам, набягалі на берагі, разбіваліся ў прыбярэжных каменнях, і вада, сцякаючы з іх, ціха цурчэла і плёскалася. Здавалася, што рака, здзіўлена цмокаючы, прыслухоўвалася да таго, пра што гаварылі гэтыя два летуценнікі, за плячыма якіх ляжаў разбураны, у руінах і папялішчах горад.

Пятрусь вяртаўся дахаты на змярканні. На папялішчах, над комінамі, складзенымі з абгарэлай цэглы ці састаўленымі са старых вёдзер без донцаў, узнімаліся тонкія струменьчыкі дыму: шмат людзей жыло яшчэ ў зямлянках і сутарэннях, і звычайна ў такі час яны палілі ў печах, таксама складзеных з чорных, закопчаных цаглін.

Ля зямлянкі, пабудаванай на рагу вуліцы, Пятрусь убачыў жанчыну. Побач з ёю быў маленькі белагаловы хлопчык. Жанчына абгароджвала пабітай цэглай танклявы клёнік, відаць, нядаўна пасаджаны.

— Сад гадуем?

— Які тут сад, — жанчына з худым тварам узняла на Крыніцу стомленыя вочы: — Клёнік на папялішчы знайшла. Няхай гадуецца. Усё ж дрэва...

Пятрусь спагадліва пагладзіў бялявую галоўку хлопчыка. Той спалохана зірнуў на яго і аберуч учапіўся за матчыну спадніцу.

Пятрусь зноў пакрочыў па вуліцы. I як толькі ён адышоўся ад зямлянкі, дзе жанчына з хлапчуком саджала маленькае дрэўца, рашыў цвёрда і канчаткова тое, чаго не мог рашыць увесь дзень: ісці працаваць у зеленгас.

3 такім перакананнем, ад якога адразу зрабілася спакойна на душы, ён увайшоў у пакой. Нэля ўжо спала. Ен запаліў святло, захінуўшы лямпу газетай. Нэля спала, як дзяўчынка, падагнуўшы калені і склаўшы абедзве рукі пад правую шчаку, Хацеў пабудзіць яе, каб спытацца пра вячэру, але пашкадаваў: няхай спіць.

У ягонай душы ўвесь апошні час змагаліся два чалавекі: адзін кахаў і імкнуўся быць вясёлым, другі — гэта было тады, калі Крыніца заставаўся сам-на-сам,— сумаваў, пакутаваў ад таго, што жонка працуе, а ён нічога не робіць. Прыгадаў, як злавалася Нэля, калі ён пайшоў працаваць кантралёрам у клуб. Канешне, ёй было сорамна за яго перад сваімі сяброўкамі і знаёмымі: муж — такі здаровы мужчына — стаіць пры дзвярах і сморгае кантрольныя стужкі білетаў. Маці, праўда, нічога не казала. 3 вясны яна ўвогуле неяк адыйшлася ад іх — часта ездзіла на вёску да сваякоў. I цяпер паехала туды дапамагчы садзіць бульбу. Прыедзе — узрадуецца. Ды і чаму не парадавацца: праца не благая. Можна будзе і вучыцца адначасова.

Пятрусь сцягнуў з плеч гімнасцёрку, асцярожна скінуў боты і пайшоў на кухню мыцца. Плёскаў вадой у твар, націраў грудзі. Нават пачаў ціхенька насвістваць. Нэля прачнулася і, нічога не гаворачы, сачыла за тым, як ён уваходзіў у пакой, як расціраў ручніком схуднелае цела і глядзеўся ў люстэрка.

— Ты не знаходзіш, што гэта не вельмі далікатна для жанатага чалавека прыходзіць дадому ў такі час?

— Прабач, гэта я цябе разбудзіў...

Ён не адчуў іроніі ў Нэліных словах, прысеў ускрай ложка, пацалаваў яе і пачаў гаварыць усхвалявана і радасна пра тое, што думаў: як, урэшце, знойдзены цвёрды кірунак у жыцці. Цяпер ён ведае, чаму сумавала яго сэрца, чаго нехапала яму ў жыцці. Заўтра ён пойдзе, ў зеленгас, заўтра, каб не спазніцца, ён адашле заяву ў лясны тэхнікум. Ён будзе працаваць, вучыцца. О, гэта будзе цудоўна! А што? Можа ён выведзе які новы гатунак?..

Ён гладзіў плечы Нэлі, разагрэтыя сном. Ад іх бруілася пяшчотная цеплыня, якая хвалявала яго, надавала марам смеласць і ўзнёсласць. Вось ён выведзе новы гатунак і дасць яму назву — Нэлін. Можа гэта будзе яблыня, можа груша, а можа проста дрэва. Не, лепш яблыня. Яблыкі будуць вялікія і смачныя, і кожны, пакаштаваўшы, скажа: «Які цудоўны гатунак!» Пятрусь уявіў сабе такі малюнак і моцна абняў жонку. Не, ён не будзе адкладваць. Заўтра ж — у зеленгас...

Нэля санліва пазяхнула:

— Пойдзе капацца ў зямлі ды яшчэ і радуецца...

— Дык што ж, як у зямлі... Дрэвы ж не растуць у паветры!

Пятрусь адчуў, што гаворыць ён гэта ўжо без натхнення, словы быцам бы і тыя, але ж яны ўжо без агню, без заўзятасці. «Нэлі! Не ухваліла мой намер. А можа я не так зразумеў?» -

— Між іншым, кім ты туды пойдзеш? Брыгадзірам? А які ў брыгадзіра аклад? — пазяхаючы, запыталася Нэля і, даведаўшыся, што брыгадзір паркавай гаспадаркі атрымлівае пяцьсот рублёў, незадаволена працягнула: — Франтавіку ўжо добрай работы даць не могуць... Няхай бы хоць у якое кіно дырэктарам...

На століку, што стаяў пры ложку, Пятрусь убачыў зялёны кардонны карабок. Нэля заўважыла яго позірк, усміхнулася:

— Гэта вучні мне падаравалі... Сабралі грошы і...

— Навошта ж ты ўзяла? — перабіў Пятрусь.— Я ж табе казаў, што гэта нядобра...

— Ведала, іншага ты не скажаш!

Яна павярнулася тварам да сцяны і нацягнула коўдру на самы падбародак, быццам даючы зразумець, што на гэты конт яна выказалася да канца. Потым дадала яшчэ, не паварочваючы галавы:

— Вячэрай. Там у шафе паглядзі. Мне ўставаць цяжка...

— Не хвалюйся. Сам знайду. Ты ляжы!

Ён пацалаваў яе і пайшоў на кухню. Выцягнуў з печы чайнік, наліў шклянку астыўшага чаю і пачаў запіваць ім чэрствы хлеб. Зрабілася крыўдна, і сам не ведаў, за што. «Чаму ёй не падабаецца зеленгас? Гаворыць пра кіно, пра дырэктарства. А мяне туды на вяроўцы не зацягнеш. Кіно ёй падабаецца, а зеленгас — не. Чаму?..»

I раптам думкі яго пайшлі зусім у другім кірунку. Яны былі да смешнага простыя і прымусілі яго адкінуць падазроную недаверлівасць да жонкі. «Вось чалавек! Захацеў, каб яна радавалася з маіх невядома якіх планаў. Калі яшчэ тое будзе, а ёй не сёння-заўтра ў бальніцу. Эх, сапраўды нейкі я дзіўны...»

Гэтыя думкі канчаткова прымірылі яго з Нэляй і прымусілі забыцца на тое, як холадна сустрэла яна ягоную радасць.

15

Нэля нарадзіла сына ў сераду ўвечары. Увесь той дзень Пятрусь прасядзеў у прыёмным пакоі. Яго ўжо добра ведалі сёстры, ветліва раілі ісці дахаты і не хвалявацца. Ён выходзіў, павольна абходзіў кругом будынка і зноў вяртаўся, садзіўся і чакаў. У канцы дня вартаўнік — сівы мужчына з чырвоным тварам, сярдзіта сказаў:

— Ноччу тут быць забаронена...

Пятрусь паспрабаваў упрошваць яго, але той быў няўмольны.

Да позняй ночы Пятрусь блукаў па гораду. Схадзіў на замчышча і пасядзеў там крыху. Потым доўга стаяў ля свайго дома, глядзеў, як крочаць па вуліцы запозненыя прахожыя. У вокнах дамоў яшчэ свяціліся агні, было відно, як ходзяць па пакоях людзі, нешта робяць. I толькі ён адзін не ведаў, што яму рабіць. «Можа схадзіць да цёшчы? Нешта яе ўдзень не было ў бальніцы...»

Ен хутка дабраўся да вулачкі, дзе стаяла Марфіна хата. Дзверы былі зачынены, у вокнах не відаць было святла. Ен пастукаў у шыбу. Шкло адгукнулася глуха і доўга, нібыта звінела. Пастукаў яшчэ. Зарыпелі дзверы ў сенцах, прачыніліся, і Сцяпанаў голас глухавата прагучаў у цемры:

— Пятро? Габлюй сюды!

Крыніца ўвайшоў у хату і адразу ж адчуў, што Сцяпанавы рукі ляглі яму на плечы. Сцяпан гаварыў, дыхаючы яму проста ў твар, і здавалася, што ягоныя словы нацёрты цыбуляй.

— Віншую, от. Тэкля зараз прыбягала: Нэлька сына нарадзіла. Так што зараз мы з табой... Пачакай, пляшку знайду. Куды ж гэта яна паставіла?

Крыніца кінуўся да Сцяпана, адчуваючы невядомую раней ласкавасць да гэтага чалавека, і хацеў пацалаваць яго. Сцяпан закрактаў:

— Што ты, як баба! Пачакай, мы па-мужчынску адзначым...

Ён захінуў запалку далонямі і пайшоў да шафы. Маленькае дрыготкае полымя асвятляла яго бялізну і рабіла падобным на белы прывід.

— Ну, то я пабег, — спахапіўся Пятрусь і ўжо з парога ўдакладніў: — У бальніцу...

Сцяпан выбег амаль услед за ім на ганак, гукнуў:

— Пачакай! Во, трымай... За новага чалавека. Можа ён лепшы будзе за нас!

Крыніца выпіў, падзякаваў і наважыўся бегчы, але Сцяпан схапіў яго за руку і сказаў, ставячы бутэльку на ганак:

— Хто ж так ходзіць да парадзіхі! Хадзем хоць кветак нарвем...

Ён залез на сярэдзіну клумбы і поркаўся ў цемры. Нешта трашчэла пад яго нагамі, а голас быў вясёлы і трохі злосны:

— Мая мне галаву за іх сарве. Але ж... Па такому выпадку сцярплю, бо новы чалавек усё ж! Во, трымай! Тут і матузок нейкі ёсць!..

Кветкі былі вільготныя ад расы і халодныя. Толькі ў прыёмным пакоі, куды Пятрусь прыбег праз паўгадзіны, ён убачыў, што кветкі блакітныя, падобныя на лясныя ландышы. Сцяпан пазрэзваў іх нажом разам з доўгім зялёным лісцем.

Марфа таксама была тут. Яна ўважліва прыгледзелася да матузка, якім былі перавязаны кветкі, і войкнула:

— Дзе ты іх узяў?

— Да вас заходзіў. Сцяпан даў.

— Сця-паан! — Марфа ўспляснула рукамі.— Гэта ж ён усе пазрэзваў, нягоднік! — I ўчуўшы пах гарэлкі, працадзіла скрозь зубы. — I пілі? Нэля тут пакутуе, а яны гарэлку жлукцяць! І-іі, бессаромнікі!

На іх глядзела медсястра, і Петрусю было сапраўды сорамна. Ён пашкадаваў, што прызнаўся, дзе ўзяў кветкі. Але тут жа забыўся і пра кветкі і пра сваю няёмкасць. Іншае, дасюль яшчэ не знаёмае пачуццё напаўняла ўсю яго істоту — пачуццё бацькоўства.

16

У тэхнікум Пятрусь Крыніца не паступіў. Ён атрымаў ад дырэкцыі ліст, у якім паведамлялася, што яго дакументы былі дасланы з вялікім спазненнем. Пятрусь паклаў канверт у кішэню і выйшаў з канцылярыі зеленгаса ў калідор.

Ён уявіў сабе, як непрыемна ўразіць гэтая вестка Нэлю, і расхваляваўся.

У калідоры было шумліва — атрымоўвалі зарплату. Ён таксама падышоў да акенца. Касір — маленькі, хударлявы чалавек у непамерна вялікіх акулярах — падсунуў яму аркуш паперы і Пятрусь распісаўся. Глянуўшы на яго подпіс, касір аж за галаву хапіўся:

— Ай-яй-яй! Што ж вы нарабілі?..

— А што? — стрымана запытаўся Пятрусь.

Касір пажаваў губамі.

— Ды вы ж мне ведамасць сапсавалі. За дырэктара распісаліся...

Пятрусь пачырванеў. Крыху здрыганулася рука, калі ўзяў другі раз ведамасць. Подпіс атрымаўся няроўны і дужа закручасты.

Вышаўшы з канторы, ён спыніўся на ганку, думаючы пра ліст, што прышоў з тэхнікума. «Што ж цяпер рабіць?» — не давала спакою думка.

Да горада ціха і непрыкметна падкрадаўся вечар. Таполі на вуліцы пацямнелі, і толькі лясы, што стаялі на даляглядзе, былі асветлены апошнімі праменнямі заходзячага сонца. «Трэба выбрацца з Нэляй туды ў нядзелю. У лесе прыгожа цяпер...»

На ганак выйшаў Сцяпан Мурзавецкі, паглядзеў на Петруся, прыплюшчыў вочы:

— Нешта ты дужа сумны сёння. 3 Нэлькай пасварыўся?

— Не, што вы! Мы не сварымся!

— А калі і пасварыліся — не зважай. Перамелецца... Пойдзем лепш па чарцы возьмем, на ўсё ліха забудзешся... Ды не бойся, жанчыны ведаць не будуць!..

— А можа не трэба?

— Табе што, чырвонца ў дзень палучкі шкада? Дык я заплачу... Мне з табою пагаварыць трэба...

3 цесцем у Петруся склаліся нейкія дзіўныя адносіны. Пасля вяселля Нэлін вотчым толькі два разы заходзіў да іх. У зеленгасе яны сустракаліся, размаўлялі, але сапраўднай блізкасці не было: Сцяпан трымаўся, як чужы, нават падсмейваўся часам. Але цяпер ён здаўся Петрусю шчырым чалавекам.

— Тады хадзем да нас. Пасядзім. I чарка знойдзецца, — запрасіў ён цесця.

— От дзівак! — Сцяпанаў твар аж скрывіўся ад нецярплівасці.— Ды я не хачу, каб жанчыны назалялі...

Крыніца, насуперак жаданню, згадзіўся, баючыся, што цесць можа палічыць яго за скнару. Яны доўга шукалі, дзе можна было б выпіць. У зеленгасаўскай сталоўцы гарэлкі не было, а ў закусачных у той вечар панабівалася шмат людзей. Прышлося ісці ў рэстаран.

Пятрусь стаміўся за дзень. Ад чаркі гарэлкі ён адразу сп’янеў. Выпіць па другой адмовіўся.

— Не, досыць. Вы нешта меліся мне гаварыць?

— Ты ж спяшаешся, а гаворка ў мяне доўгая. Другім разам... Ідзі дахаты...

Пятрусь пайшоў адзін. Па дарозе яму раптам успомнілася, што яшчэ зранку ён дамовіўся пайсці з Нэляй сёння ўвечары ў кіно. Зірнуў на гадзіннік — было ўжо позна.

Нэля сустрэла яго строгім позіркам і кароткім пытаннем:

— Ну?!

— Трэба ж было... 3 тваім бацькам загаварыўся. Даруй, у кіно заўтра пойдзем, калі хочаш...

— Я ведала! — бровы Нэлі задрыжэлі і пухлыя губы надзьмуліся: — У-уууй, гарэлкай нясе!

I зноў коратка і злосна:

— Пілі?

— Кажу ж табе: з бацькам гаварылі. Ну, па чарцы і ўзялі. Ён нешта гаварыць мне збіраўся.

— Збіраўся, ды не сабраўся. Сцяпана я ведаю...

Яна хуценька апранула паліто і, гледзячы некуды ўбок, сказала:

— Да маці. Даведаюся, з якім ты Сцяпанам п’еш...

Петрусю захацелася пабегчы ўслед за Нэляй, давесці ёй, што яна дарэмна злуецца і што ён зусім не хацеў піць... Але на вуліцы думкі пайшлі ў другім напрамку. «Не паверыць...»

I ён вярнуўся ў пакой.

17

Восенню Нэля перайшла працаваць у новую школу — там патрэбен быў выкладчык біялогіі. Двухпавярховы школьны гмах быў адбудаваны нанава пасля вайны.

Настаўніцкі калектыў школы — пераважна маладыя спецыялісты, якія паканчалі інстытуты ў апошнія гады — быў вялікі, але сапраўдных сяброў у ім Нэля сабе не знайшла. Знешне, праўда, гэта ніяк не праяўлялася: з ёю ахвотна віталіся, вялі гаворку аб школьных справах, поспехах вучняў, але ніхто не дзяліўся сваімі асабістымі справамі. Ёй, мабыць, не давяралі. Нэля адчувала гэта і старалася рабіць выгляд, што не мае патрэбы ў блізкім сяброўстве, трымалася з усімі падкрэслена ганарліва. Але гэта яшчэ больш аддаляла ад яе людзей.

Біялогія, якую яна выкладала, ёй не падабалася. Калі Нэля скончыла школу, у яе не было пэўнай думкі аб сваёй будучыні. Маці параіла ёй паступіць на біялагічны факультэт, дзе не было конкурсу. Нэля так і зрабіла. Правучыўтныся два гады, яна адчула, што будучая прафесія ёй зусім не падабаецца. Але змяніць што-небудзь у сваім лёсе яна не адважылася.

Першы час самастойная праца неяк вабіла: прыемна было бачыць цікаўныя позіркі дзяцей і адчуваць сябе дарослай. Потым гэтае пачуццё прытупілася, навізна прапала, і яна тлумачыла ўрокі так, быццам выконвала сумны і непрыемны абавязак. У новай школе і парадкі былі новыя: па біялогіі вучням даваліся хатнія пісьмовыя заданні. Праверка гэтых сшыткаў асабліва надакучала Нэлі. Трэба было ўважліва чытаць іх, выпраўляць памылкі, якіх вучні рабілі шмат. Звычайна, несучы са школы стусы вучнёўскіх сшыткаў, Нэля загадзя сумавала, прадбачачы некалькі вечароў маруднай і надакучлівай працы. Прышоўшы дахаты, яна ўсяляк адцягвала той момант, калі трэба было садзіцца да стала і браць у рукі аловак.

Сёння вялікі стус вучнёўскіх сшыткаў злаваў Нэлю больш чым калі. На двары ліў дождж. Пятрусь абяцаў раней прысці з работы і недзе затрымаўся. I ў дадатак да ўсяго, кантрольную работу вучні напісалі слаба: яна ставіла пакуль што толькі дрэнныя адзнакі. Размашыста выводзячы чарговую двойку, яна на палове лічбы зламала аловак. Сярдзіта адкінуўшы яго ўбок, Нэля нервова закрочыла па пакоі.

Думала пра мужа. Не, нічога благога пра яго не скажаш. Ён умее быць уважлівым, ягонае каханне робіцца ўсё мацнейшым. Але адзываючыся на мужаву пяшчотнасць, яна ў апошні час пачала прыкмячаць, што нечым незадаволена, што нешта трывожыць яе. Мары жыць у вялікім горадзе не спраўдзіліся. Пятрусь адмовіўся паехаць з Прыдзвінска.

Прышоўшы дахаты, Пятрусь звычайна крыху адпачываў і адразу ж браўся за падручнікі — рыхтаваўся да здачы экстэрнам за дзесяцігодку. А Нэлі не сядзелася ў хаце, карцела куды-небудзь пайсці, пагуляць, паглядзець на людзей. Аднойчы яна прапанавала пайсці ў гарадскі клуб, дзе былі танцы. Ён засмяяўся:

— Ну, які з мяне танцор! Ты ж ведаеш, мяне і раней туды не цягнула...

— А мне сумна. Мы і так нікуды не ходзім. Сядзім, як тыя пацукі.

— А я з табой не сумую,— ён абняў яе і моцна пацалаваў.— Мы ж з табой бацькі ўжо. I апроч цябе ды Алеські мне ніхто не трэба... Вось здам экзамены, паступлю ў інстытут...

У поспех мужа Нэля верыла слаба. Усё гэта — і экстэрн, і інстытут — было далёка, за межамі сённяшняга дня. Яна разумела, які цяжкі шлях узяўся прайсці Пятрусь, і ў душы патрохі смяялася з яго наіўнай веры. А побач з гэтым ёй было шкада, што страчана бесклапотнае і вясёлае жыццё. «Дзеля чаго? Каб гібець у цесным пакойчыку і чакаць, пакуль муж скончыць інстытут? Гэта ж пройдуць лепшыя гады...»

Цяпер, калі ўсе нязначныя дробязі сабраліся ў адно, яна зусім нечакана для сябе адкрыла, што ў іх крыецца прычына той незадаволенасці, якую яна ў сабе заўважыла. «Проста я стамілася ўжо ад гэтага жыцця, ад гэтых гаспадарчых клопатаў і нястач. Таго нехапае, гэтага. Адно прыдбаеш, другі клопат заводзіцца...»

Праўда, маці па-ранейшаму працавала ў краме і шмат чаго можна было ўзяць без картак. I Нэля брала. Але Пятрусь даведаўся і забараніў рабіць гэта. «Такая ўжо сумленнасць! Каму яна патрэбна? Праўду казала мама, не трэба было з замужжам спяшацца. Лепш было пачакаць, пакуль уладкуецца жыццё...»

Падумаўшы пра гэта, Нэля падлічыла, што даўно не была ў маці, і рашыла схадзіць да яе. «Заадно і яго дапяку. Няхай не позніцца, калі абяцаў...»

Дастаючы з шафы стракаты плашч, яна выцягнула тоўсты скрутак, разгарнула паперу, і блакітны шоўк мякка зашамацеў у яе руках. Яна прыклала яго да грудзей, зазірнула ў люстэрка. «Цудоўная сукенка атрымаецца».

3-за гэтага шоўку яна пасварылася з Петрусём і два дні не размаўляла. I шоўк, і каверкот на мужчынскі касцюм Марфа дастала праз сваіх знаёмых на базе. Увечары, калі Пятрусь прышоў з работы, Нэля паклала тканіну на стол, маючы намер зрабіць мужу прыемнае. Ён памяў у пальцах каверкот.

— 3 густам у нас робяць... Па ордэру атрымала?

— А як жа! Возьмеш па ордэру!.. Гэта мама пастаралася, з базы...

Ён кінуў тканіну на стол і другі раз за іх сумеснае жыццё закрычаў на яе:

— Усё з базы ды з базы! Ведаю, як гэта робіцца. А я хачу жыць сумленна. Чуеш, сумленна! Колькі разоў гаворана: не бяры нічога адтуль!

— Чаго ты крычыш? Ты хочаш сказаць, што мая маці крадзе? А я сама грошы плаціла, сама!

Ён паспакайнеў, узяў Нэлю за руку і сказаў, стрымліваючы сябе:

— Зразумей толькі: я не хацеў цябе пакрыўдзіць. А з базы нічога браць не трэба. Бяруць адтуль, я ведаю... Па-рознаму махлююць. А мы будзем жыць сумленна. Хутка ўсё будзе і без картак, і без ордэраў. А пакуль няма — пацярпець трэба. Пашыю я касцюм, а той жа Тарас у мяне спытаецца: дзе ты яго ўзяў? Брыдка хлусіць будзе, а праўду не скажаш. Ты, вось што, заўтра занясі ўсё гэта маці, няхай яна аддасць назад на базу. Добра? Ну, вось, бачыш!..

Нэля аднесла каверкот і сказала маці, што ён не спадабаўся Петрусю. Шоўк жа пакінула сабе і цішком дамовілася аддаць шыць знаёмаму майстру. Як на тое ліха, кравец захварэў і справа адклалася. «Можа ён ужо выздаравеў? Трэба занесці, бо як убачыць зноў Пятрусь гэты шоўк...»

Скрозь адчыненыя дзверы было чуваць, як на кухні Сцепаніда гушкае малога Алеську. Нэля павярнулася спіной да дзвярэй, згарнула шоўк і закруціла яго ў газету.

Марфа ўзрадавалася прыходу дачкі і кінулася ёй насустрач.

— Дачушка мая... Але ж і схудне-е-ела! Ці ж кормяць яны цябе там?.. Вось добра, што прышла: у нас госці. Хадзем пасядзім.

— Не, мама, не хочацца. Я параіцца прышла...

Марфа слухала дачку з жывой зацікаўленасцю, часта перапыняла, войкала, здзіўлялася. Нэля шчыра, без хітрыкаў расказала маці пра незадаволенасць працай, пра нелады ў сям’і. Яна не скардзілася, а проста гаварыла пра тое, што яе трывожыла.

Марфа прапускала міма вушэй усё, што датычылася Нэлінай работы ў школе. Але ніводнага слоўца, ніводнай дробязі, якая датычылася яе адносін з мужам, яна не прапусціла. «О-ооо! Я ж ведала, што яно так і будзе, дык не паслухала матку»,— час-ад-часу ўстаўляла яна сваё слова. А калі Нэля ўсё выгаварыла, яна пачала добра вядомую Нэлі гаворку аб тым, што ёй патрэбен муж адукаваны, а не гэтакая прастэча, як Пятрусь. Ён усё пра нешта марыць, а прыдбаць што ў хату не ўмее. У яго там нейкія непрыемнасці на рабоце. Ведама ж, суе свой нос, куды не трэба, а начальства гэтага не любіць. Добра ж, калі ўсё добра будзе, а калі зволяць? На сваю шыю зноў яго пасадзіць? Досыць, пасядзеў, калі не працаваў!.. Нэля зрабіла памылку, што пайшла за яго замуж, але маці дапаможа гэтую памылку выправіць. А хто ж другі пра дачку паклапоціцца? I падагуліла разважанні так:

— Што ні кажы, а кідаць яго трэба!

— Як гэта кідаць?!

— Проста! Як усе робяць.

— Мамачка! — спалохана сказала Нэля.— Я ж проста так паскардзілася, што мне цяжка. А Пятрусь мяне кахае...

— На словах! — сказала, як адсекла, Марфа.— Скажы, які ж гэта ён муж, калі не можа жонцы нават сукенку справіць... Глядзі,— яна паказвала пальцам на кофтачку, на сукенку, што былі апрануты на Нэлі, і ўедліва пыталася:

— Хто гэта табе справіў? Ён? А гэты капрон? А туфлікі? Усё я хрыбтом сваім. Але нашто ж я ўсё гэта кажу? Ці ж ты слухаеш мяне? Усёроўна ж матка благая...

Марфа пляснула далонямі, заківала галавой, лемантуючы, быццам перад ёй было не менш, як два нябожчыкі.

— Ай-яй-яй! Людцы, родныя! Ды што ж гэта робіцца! Жонка сукенку новую хоча мець, а муж забараняе! Абадранкай хадзі, жоначка!.. Пятнаццаць гадоў вучылася!.. Я табе кажу: кідай. Чаго ты прыліпла да яго?

Нэля заплакала.

— Мама, што ты гаворыш! Алеську без бацькі пакінуць?

— Ты таксама без бацькі вырасла. Дрэнна табе было? Нашто той бацька. Мала мужчын ёсць? Абы грошы былі...

Убачыўшы, як уздрыгваюць Нэліны плечы, Марфа адчула на момант, што ёй шкада дачку, але тут жа схамянулася. «Нічога, няхай паплача, другі раз разумнейшай будзе, матку паслухае. А таму ашуканцу я яшчэ пакажу...»

Марфа была вельмі злосная на свайго зяця: ён ашукаў усе яе спадзяванні. Прайшлі адны выбары, прайшлі другія, а Петруся Крыніцу ніхто дэпутатам не абраў. Яна лічыла, што Пятрусь яе абхітраваў.

— А я гляджу, чаму гэта мне ўсё сны нядобрыя сняцца, — хаваючы ад дачкі бляск вачэй, гаварыла Марфа.— Нікому на свеце не веру, а снам веру... Снілася мне, што дачку нараджу, — ты нарадзілася. Сніла вялікія грошы — знайшла... Па каханню цяпер толькі дурні жэняцца. Ды яно, калі сказаць праўду, ніякага кахання на свеце няма. Інтарэс ёсць! Я табе такога чалавека знайду! Толькі скажы.

Шырокі твар Марфы расплыўся, губы салодка прыцмокнулі.

— А ўчора мне што снілася! Быццам ты стаіш на высокай гары, а да цябе чалавек ідзе — прыгожы такі. Спыніўся ён гэта ля цябе, а да яго машына такая бліскучая: фыр-р-ррр!.. I ракаў бачыла чырвоных. Гэта да шчасця праз слёзы...

I дадала ўжо строга:

— Не плач, не надрывай сэрца. Цяпер свет такі: разумныя людзі ўсе так жывуць... Перабірайся да мяне. Адсюль і ў школу бліжэй...

Нэля нічога не адказвала. Плечы яе, па якіх рассыпаліся каштанавыя валасы, калаціліся ад прыглушанага плачу.

Дзверы нечакана адчыніліся, і ў пакой увайшоў Фурс. Ён быў без пінжака, у белай кашулі, пры гальштуку. Здзівіўся:

— Не ведаў, што вы тут!.. Вы так папрыгажэлі!..

Марфа позіркам загадала яму выйсці і паабяцала:

— Мы зараз прыдзем! — I калі Фурс выйшаў з пакоя, дадала: — Далікатны, сволач гэтая. Без нажа зарэжа. I ўсміхаецца яшчэ...

Седзячы за сталом, дзе было шмат незнаёмых людзей, Нэля адчувала, што ад сэрца яе патроху адыходзіць туга. «Што ж, жыццё ёсць жыццё. Я там плакала, а тут, у суседнім пакоі, за сцяной, людзі весяліліся, радаваліся. Чаму я такая нешчаслівая?»

Прыгадала размовы Петруся пра экзамены і адчула, што ў сэрцы закіпае злосць. Гэта ж лепшыя гады пройдуць!..

Па прасторнаму пакою насіліся п’яныя пары — танцавалі нейкую вар’яцкую польку. Хрыпата надрываўся патэфон. Фурс падышоў, запрасіў на танец. Яна танцавала з ім, забыўшыся на ўсё — на свае думкі, на Петруся, на Алеську — і была амаль п’яная, хоць нічога і не піла.

18

Стоячы ля акна, Сцепаніда ўглядалася ў вечаровыя змрокі. Моцны вецер, што круціў цэлы дзень, амаль сціх, і галіны старой таполі за акном ляніва гойдаліся, быццам стомлены чалавек махаў рукамі на недарэчную прапанову: «Адчапіцеся, адчапіцеся...» Ружавела неба, і стрэхі дамоў на фоне гэтай ружовасці былі чорныя, акрэсленыя выразна і чотка.

Па вуліцы прайшла жанчына, і Сцепаніда шчыльней прыціснулася да акна: «Мусіць, Нэля ідзе...»

Прыгледзеўшыся ўважлівей, Сцепаніда ўбачыла, што прыняла незнаёмую жанчыну за нявестку, і чамусьці ўзрадавалася гэтаму. У апошні час адносіны паміж ёю і нявесткай страцілі ранейшую сардэчнасць і цеплыню. Неяк нядаўна, ужо ўвечары, яна стаяла ў чарзе — па картках давалі крупы. 3 маленькіх дзвярэй, што вялі ў складское памяшканне, выйшла Марфа з незнаёмай жанчынай. Прыціскаючы да сябе ёмкі скрутак, Марфа казала той жанчыне, відаць, ужо заканчваючы гаворку:

— А ў маёй жа таксама няўдалы замуж. Ён інвалід... I цяжка беднай. Прыбяжы дахаты, усё зрабі па гаспадарцы, памый, звары... I яшчэ ён на яе шыі сядзіць...