Пасля паводкі

У гэты момант чарга прасунулася наперад, Сцепаніду выціснулі з кутка далёка ад таго месца, дзе стаяла Марфа, і што яна казала далей — Сцепаніда ўжо не чула...

Марфа прыходзіла потым некалькі разоў: усё такая ж ласкавая, ліслівая. Сцепаніда хацела выказаць свацці ўсё ў вочы, ды стрымалася, перасіліла сябе. Але з таго вечара яна перастала верыць салодкім словам Марфы. I адносіны з нявесткай сталі іншымі. Сцепаніда заўважыла халаднаватасць з яе боку, і з болем у сэрцы адчувала, як знікае блізкасць паміж імі. Яна ўзваліла ўсю хатнюю працу на свае плечы, рабіла ўсё так, як хацелася нявестцы: бегала па крамах, варыла абед, перанесла свой ложак на кухню, а потым і зусім да суседкі — жанчыны мяккага і ветлівага сэрца, з якой пасябравала з першага дня жыцця ў гэтым доме. Яна ішла на ўсялякія ўступкі.

«Самі разбяруцца, што да чаго. Каханне ніколі не ідзе роўна ды гладзенька. Чаго мне паміж імі станавіцца ды розуму вучыць...»

I цяпер, занятая такімі думкамі, яна не заўважыла, як прышоў Пятрусь. Пачула знаёмы бразгат клямкі і спахапілася. «Гэта ж яны ўжо. А ў мяне і вячэра не гатовая...»

Пятрусь прышоў разам з жонкай. Твар у Нэлі быў злосны, незадаволены.

Сцепаніда заспяшалася на кухню, і калі прышла адтуль, абое ўжо былі вясёлыя. Сцепаніду ўзрадавала гэта, яна заўжды радавалася, калі бачыла іх у згодзе.

— Ну вось, мама, будзем вячэраць ды яшчэ раз памяркуем, — сказаў басавіта Пятрусь, мыючы руку, — дапаможаш жонку пераканаць. А можа і на яе баку праўда, ліха ж яго ведае...

Вячэралі. Гаварылі пра новую працу Петруся. Сцепаніда думала, але сваіх думак не выказвала, каб чым-небудзь не парушыць гэтую часовую згоду.

— Паслухайце, мама, што ён кажа! — Нэля трымала лыжку ў руках і сачыла за тым, як Сцепаніда кроіць хлеб. — Яму прапанавалі пасаду інжынера ў зеленгасе. А я кажу, што гэта не ягоная справа. Тут патрэбны...

Яна сербанула крупніку. Ён здаўся ёй нясмачным і дужа гарачым. Адсунула талерку і ўжо гаварыла толькі мужу, стукаючы лыжкай па стале:

— ...Патрэбны веды, адукацыя, а ты ж сярэднюю школу яшчэ не скончыў... Ты думаеш, што фронт табе ўсё заменіць?..

— Не, не заменіць. Але хабар браць не дасць!

Пятрусь наўмысна падкрэсліў апошняе. Перад святам Нэля зноў прынесла падарунак ад вучняў — вазу з блакітнага шкла. Яны доўга тады спрачаліся. Пятрусь лічыў і даводзіў, што браць у вучняў можна такі падарунак, які яны зрабілі сваімі рукамі. Гэта — памяць і знак павагі. А збіраць па некалькі рублёў, насядаючы на тых, хто не хоча ці не можа даць грошы, купляць нейкую рэч і дарыць яе — нядобра, гэта як бы хабар. Да згоды ў той спрэчцы яны не прышлі. Цяпер жонка ўпікнула яго за неадукаванасць, і ён знарок пакрыўдзіў яе: раззлаваўся.

Нэля кінула лыжку і пачырванела.

— А хто бярэ хабар? Ну, хто?!

— Ціха, ціха, не злуйся,— Пятрусь адчуваў вінаватасць і паспрабаваў супакоіць жонку. — У тваіх словах шмат праўды, і трэба памеркаваць... Таму і раюся з вамі...

Ён надоўга змоўк, сёрбаў крупнік, цяжка водзячы сківіцамі, і думаў. Павячэраўшы, пасядзеў яшчэ воддаль ад стала, трымаючы запалку ў роце і задумённа пакусваючы яе.

За маленькім столікам, пры печцы, стрымана гаварылі жанчыны. Пятрусь пачаў услухоўвацца ў іх гаворку.

— Няхай твая праўда, Нэлечка, — сказала маці, выціраючы талеркі. — Толькі на мой розум так: абы каму там гэтае справы не даручаць. Нехта ж, мусіць, добра падумаў, перш чым прапанаваць Петрусю. Ды яно можа не так ужо і цяжка там... А мужык твой разумны. Пацягне!..

Нэля сядзела збоку, глядзела, як свякруха складвае выцертыя талеркі. Злосць, зачэпленая словамі мужа, усё яшчэ не праходзіла: трэба было спагнаць яе, і яна патроху рабіла гэта.

— Ну, які ён інжынер!.. Трэба было вучыць яго. Мая мама на гэта ніколі не шкадавала грошай...

— Сорам табе, дачушка... Што ты гаворыш! Ён жа без бацькі застаўся, таму і школу скончыць не мог. А потым — вайна...

— Толькі што скажаш — папракаюць. Што гэта за жыццё такое! — Нэля пачала церці вочы і ўсхліпнула. — Не магу я больш! Не магу! I не заступіцца ніхто... А я што, благога яму жадаю?..

Пятрусь зморшчыўся, быццам глынуў нешта горкае. Было непрыемна, што жонка папракае маці, а тая абараняе яго зусім не так, як гэтага хацелася б яму. Ён ускочыў, стукнуў з усяе моцы кулаком па стале:

— Досыць! Сам вырашу ўсё! Без вашай дапамогі... Па-людску ў вас ніколі не бывае!..

Са Сцепанідзіных рук выслізнула талерка і разбілася на кавалачкі...

Ноччу, прытуліўшыся шчакой да гарачага жончынага пляча і слухаючы яе санлівы голас, Пятрусь адчуваў ніякаватасць ад таго, што так пагарачыўся ў час вячэры. «Праклятая нявытрыманасць. I калі я навучуся трымаць сябе ў руках? Крычаў, злаваў! Сорамна. Адзін жончын папрок — і ўжо закіпеў. Няможна так мужчыне!..»

— Паслухаю цябе — праўда твая, — Нэля варухнулася, і яго галава ўпала на падушку. — Прыду да свае мамы — таксама праўду чую. Але там я адчуваю сябе куды лягчэй... Вось што, Пятрусь, нам трэба перайсці жыць да маёй мамы...

— Падумаем...

— Не, дарагі мой, тут думаць няма чаго. Калі ты кахаеш, то пойдзеш са мной, куды я захачу.

— Ну, добра, добра. Можа калі і пойдзем!

Сонна цікаў гадзіннік, дзелячы цемру ночы на роўныя, маленькія кавалкі. Шкло ў акне паціху трымцела ад ветру. Нэля паклала руку на галаву Петрусю; яго сэрца памякчэла і шчыра адгукнулася на пяшчоту.

Пятрусь хутка забыўся на тую гаворку, што была ўначы. А яна ўзнікла зноў праз тры дні і пайшла зусім у іншым напрамку.

Быў суботні вечар. Сеўшы за падручнік геаметрыі, Пятрусь трохі пачытаў, а потым непрыкметна задрамаў. Прачнуўся ён ад жаночых галасоў, якія даносіліся з кухні.

— А я вам што, служанка? — Нэля, відаць, сказала гэта смеючыся. — Дакуль гэта будзе? Памый, вынесі, дровы прынясі. Можа, скажаце, каб я яшчэ вашу свінню карміла?

— Што ты, дачушка! Можа першы раз і прашу. Бачыш жа, няўпраўка... Бялізны ж во колькі!..

— Няхай Пятрусь выносіць, а то распанеў... Няма чаго... Я ў школе цэлы дзень працавала.

— Не чапай яго, толькі ж за кніжку ўзяўся... — голас Сцепаніды задрыжаў. — Ніколі не казала табе, а зараз скажу: нельга так. Ты ж жонка яму, няўжо не бачыш, што ён ледзь ногі цягае? Удзень на рабоце, увечары — школа...

Пятрусь адчыніў дзверы на кухню, сказаў, не беручы пад абарону нікога:

— Зноў грымоты на ўсю хату... Ну, чаго вы не падзеліце?

Нэля ў светлым плацці стаяла ля стала і смактала цукерку. Твар яе быў ружовы ад хвалявання, а вочы блішчэлі халодна і злосна. 3 рук маці — худых і таксама ружовых ад гарачай вады — сцякала мыльная пена.

Белыя наздраватыя лёгкія капяжы падалі на падлогу ля босых ног. Пятрусь успомніў, што абяцаў маці купіць туфлі і не купіў, бо Нэля пашыла сабе новае плацце. Яму стала сорамна, ён пачырванеў.

— Ну, што тут у вас? Вядро? Давайце яго сюды. Толькі вы, мама, не крычыце на яе...

Пятрусь вынес вядро і зноў узяўся за падручнік.

За спіной пачуліся жончыны крокі. Ён аглянуўся. Нэля выцягвала з шафы свае сукенкі і складала іх у чамадан.

— Ты куды гэта збіраешся?

— Дахаты! 3 тваёй маці я жыць не магу!..

— Нэля, ты гэта сур’ёзна?

— Я ўсё жыццё была сур’ёзнай. Памыі цягаць... Давай збірайся. Дапаможаш...

Ён не зразумеў тады, што справа зусім не ў вядры, якое трэба было вынесці. Ён прыходзіў дахаты і бачыў чыста прыбраны пакой. Ён не стаяў у чарзе за хлебам, крупамі і не ведаў, хто робіць усё гэта. Утульнасць у хаце, добры абед, радасць у сэрцы — усё гэта звязвалася з жонкай, і ён мог дараваць ёй усё. Каханне рабіла яго сляпым. I цяпер Нэліны словы так збянтэжылі яго, што калі ў пакой увайшла маці, ён змог толькі сказаць:

— Паслухай, мама! Нэля хоча пайсці ад нас!

— Ваша справа. Вам жыць, вам і рашаць. — I паглядаючы на тое, як завіхаецца Нэля ля чамадана, сказала яшчэ: — Крыўдна мне за вас. I сорамна. Разберацеся некалі, дык зразумееце мяне...

Нэля падштурхнула Петруся плячом і сказала ціха, каб не чула Сцепаніда:

— Хадзем, хадзем! Не стой!

Яму цяжка было крануцца з месца. Ён адчуваў нейкую незразумелую пустэчу ў сэрцы і ўсё яшчэ не мог паверыць у тое, што ў яго жыцці адбылося нешта страшнае і непрыгожае.

19

Пятрусь Крыніца любіў лес. Калі ён бачыў гонкія дрэвы, што прыгожа выносілі ў неба магутныя верхавіны, незразумелае хваляванне апаноўвала ўсю яго істоту. Ён не ведаў, калі прачнулася ў ім гэтая замілаванасць да прыроды: у дзіцячыя гады, калі бацька вадзіў яго па барах, паказваючы, дзе растуць суніцы і грыбы, ці мо пазней, у партызанскія дні, калі давялося змераць шмат лясных пуцявін.

Цяпер Пятрусь стаяў ля маладых асінак, што палымнелі вогненнымі фарбамі. Дзень выдаўся пагодны і не па-восеньску цёплы. Неба было чыстае і сіняе. Празрыстае паветра мела такі выразны колер, які вельмі нагадваў падсіненую ваду ў начоўках; неба, здавалася, наблізілася да зямлі, каб здзівіць людзей сваёй сінявою.

На блеклай пажоўклай траве не прасохла яшчэ адтаяўшая намаразь. На ёй ляжалі апаўшыя ранкам лісты клёнаў, яны былі рудаватыя, падобныя на маленькія хлебчыкі, якія нядаўна выцягнулі з печы. Сумавалі на прылессі бярозы; насцярожаныя, задуменныя, яны скідалі сваё залацістае лісце. Сарвецца зверху лісцінка і не адразу ападзе на зямлю; спачатку прыхіліцца бокам да суседкі, быццам просячы дапамагчы затрымацца на дрэве; а тая сама баіцца, каб не зляцець, і штурхае сваю сяброўку да другой лісцінкі; абедзве не ўтрымаюцца, паляцяць уніз, і вось ужо густы бліскучы дождж цярушыцца долу. Галінкі ўздрыгваюць, нібы саромячыся сваёй чарнаты, раней схаванай у прыгожым адзенні.

Бліскучай чырванню набрынялі рабіны. На голых галінах ляшчэўніку, які раней ад усіх паскідаў счарнелае лісце, віселі пукатыя шэрыя завушніцы.

Тыдні са тры таму назад Пятрусь знайшоў гектары са два сеянага лесу — таполяў і клёнаў. Там-сям пракідаліся ліпкі. За вайну дрэвы выраслі, закупчасціліся. Сёння ўранку Пятрусь прыехаў сюды прасачыць за адпраўкай саджанцаў у горад. Дрэвы вазілі зеленгасаўская і яшчэ некалькі машын розных гарадскіх устаноў.

Ля выкапаных саджанцаў завіхаўся Ціхон Ластаўка — каранасты, моцны мужчына, з тварам, крыху пабітым рабаціннем. На ім быў зеленавата-шэры фрэнчык, падпяразаны шырокім рамянём, і такога ж колеру штаны. Гэта быў чалавек, горача ўлюбёны ў сваю працу. Гэтым ён і падабаўся Крыніцы. Сяброўства іх умацавалася яшчэ больш за той дзень, калі яны ўдвух шукалі ў лесе патрэбную дзялянку.

Акінуўшы яшчэ раз позіркам восеньскі лес, Крыніца пайшоў да машыны, шкадуючы, што трэба пакінуць гэтае хараство. Стоячы ля машыны, ён паклікаў Ластаўку:

— Ціхон Станіслававіч, я паеду гэтай машынай у горад. Кіруйце тут адпраўкай...

Раптам ён заўважыў, што замест таполяў і клёнаў на машыну пакладзены маладыя бярозкі. Здзіўлена падняў бровы:

— А гэта што? Вы ведаеце, што павінны адпраўляць?

— Тут такая справа, — Ластаўка нерашуча патупаў на месцы. — Прычапілася ўчора дачка: прывязі ёй бярозак. Гаворыць, што яны,— атрад піянерскі, ці што, — надумаліся пасадзіць у нядзельнік сваю піянерскую алею. Ну, і каб там бярозы былі... Я паабяцаў, а вам сказаць забыўся...

— Ну, што ж, — адразу памякчэў Крыніца.— Дзеці добра прыдумалі. Дзе яны там працуюць?

— У самым цэнтры парку...

Праязджаючы па вуліцах горада, Крыніца заўважыў, што нядзельнік быў як ніколі масавы. Сотні людзей завіхаліся на папялішчах, разбіралі паваленыя сцены спаленых будынкаў, грузілі на машыны патрушчаную цэглу і смецце. На ўцалелых сценах будынкаў палымнелі словы: «Мы ўзнімем з руінаў цябе, наш родны горад!»

На цэнтральнай плошчы горада грукаталі бульдозеры. Паміж дзвюх вуліц быў пустыр — папялішча былога квартала, ад якога нічога не засталося. Гэтае папялішча ператваралася ў цэнтральны гарадскі парк. Па абодва бакі яго планаваліся вуліцы, якія, зыходзячыся, утваралі вялікую плошчу.

Два магутных бульдозеры раўнавалі папялішчы. Жыхары рыдлёўкамі дапамагалі машынам. Гул натоўпу губляўся ў гуле матораў: сталёвыя волаты ішлі адзін услед за другім. Шырокія бліскучыя нажы зрэзвалі ўсё, што траплялася на шляху, і сунулі перад сабой горы зямлі і пабітай цэглы.

Шафёр, стукаючы рукой па чорнай баранцы, зморшчыўся і пачаў пільней углядацца наперад:

— Дзе ж тут Ціхонава гвардыя?..

На сярэдзіне плошчы Крыніца ўбачыў дзяцей з чырвонымі піянерскімі гальштукамі. Ён высунуў галаву з акна кабіны і паказаў шафёру ў той бок.

— Кіруйце да іх!

Піянеры ўбачылі машыну і загаманілі ўсе адразу:

— Дрэвы вязуць! Бярозы, бярозы!

Машыну разгрузілі ўмомант, і Крыніца адаслаў шафёра назад, сказаўшы:

— Перадайце Ластаўцы, няхай ён глядзіць там...

Насустрач Крыніцы хуткімі крокамі ішоў Радаценка — дырэктар школы, у якой працавала Нэля. Гэта быў высокі, шырокі ў плячах чалавек, хударлявы з твару. Гаварыў ён ціха і павольна, але ў кожным слове гучала заўзятасць, і гэта прымушала слухаць яго ўважліва, з цікавасцю. Пятрусь часта сустракаўся з ім, калі заходзіў у школу па Нэлю. У апошні час яны доўга не бачыліся, бо Нэля не хацела, каб Пятрусь заходзіў па яе: хіба яна маленькая?..

Радаценка прывітаўся з Крыніцай і весела загаварыў:

— Бачыце, усю школу прывёў! Сакратар гаркома з архітэктарам былі тут. Наша ідэя ўхвалена. I ведаеце, што сказаў сакратар архітэктару? Ён сказаў: вось з каго трэба браць прыклад: з нашых піянераў!.. А бярозкі вы прывезлі? О-ооо! Тады пойдзем...

I калі ішлі ўжо, Радаценка, нібыта між іншым, спытаў:

— А чаму ж гэта ваша палавіна не прышла? Захварэла? Нашы настаўнікі ўсе тут, як салдаты...

Гэтае пытанне непрыемна ўразіла Петруся. У апошніх словах ён адчуў папрок. Учора Нэля сказала яму, што на нядзельнік не пойдзе. У яе сабралася многа хатніх спраў... Цяпер Петрусю было вельмі няёмка перад Радаценкам, і ён схлусіў:

— Занядужала нешта... Пасля бальніцы гэта ў яе.

Радаценка крочыў шырока, хутка. На плошчы вучні ўжо разносілі і раскладалі па квадратах маладыя бярозкі. Крыніца ўбачыў гэта і сказаў:

— Пойдзем і мы пасадзім па дрэўцу!..

Гледзячы, як упэўнена і спрытна Радаценка рыхтуе ямку для дрэва, Пятрусь падумаў, што той не ўпершыню ўзяў у рукі рыдлёўку. Быццам адказваючы на яго думкі, Радаценка заўважыў:

— Мой бацька вельмі любіў саджаць дрэвы. У вёсцы наша хата даўней была адметнай ад усіх: самая бяднейшая і ўся — у зеляніне. Гэтага хапала...

Пятрусь насыпаў ля слупка пагорак зямлі і паставіў дрэўца.

— Пачакайце, пачакайце, я дапамагу вам, — хударлявая, з вострым носікам дзяўчынка ўзялася дапамагаць яму і гаварыла павучальным тонам: — Трэба спачатку карэньчыкі расправіць. Вось гэтак...

Крыніца моўчкі паглядзеў на Радаценку, той на яго, і абодва ўсміхнуліся.

Дзяўчынка прысела і тонкімі, амаль празрыстымі пальчыкамі хутка і пяшчотна расправіла карэньчыкі дрэва.

— Вось, цяпер засыпайце.

Калі дрэўца было пасаджана, Пятрусь абтрос далонь і працягнуў руку дзяўчыны:

— Дзякуй за дапамогу. Цябе як завуць?

— Ніна Ластаўка. 3 першай школы...

Яна сказала гэта, ніколькі не бянтэжачыся, і маленькай рукой, запэцканай у зямлі, дакранулася да шырокай і таксама чорнай ад зямлі мужчынскай далоні.

20

Зіма настала рана.

У канцы верасня пачаліся моцныя замаразкі. 3 клёнаў, якія не паспелі яшчэ добра пажаўцець, пасыпалася прыхвачанае марозам лісце. Зусім зялёны, свежы ўбор скідалі ясені. У лесе і па садах зранку стаяла нязмоўклае, ціхае шапаценне ападаючага лісця. А потым на маляўнічы восеньскі дыван лёг снег. Яшчэ праз тыдзень падсыпала белай крупчаткі, і хутка ўсталяваўся добры санны шлях. Дні стаялі сонечныя, па начах ціснулі марозы.

3 канторы, дзе адбываўся агульны сход рабочых зеленгаса, Пятрусь Крыніца выйшаў разам з Ціхонам Ластаўкай. На вуліцы яны пастаялі, з палёгкай дыхаючы халодным паветрам. Неба было яснае, зорнае, і было неяк дзіўна: адкуль бяруцца гэтыя маленькія рэдкія сняжынкі, якія павольна, нібы выбіраючы месца, куды зручней легчы, усё падаюць і падаюць на пульхны белы дыван. У промнях святла, пад вокнамі, яны свяціліся сваім зіхатлівым бляскам і ляцелі так павольна, што здавалася, ім проста шкада пакідаць святло, дзе прыгажосць іх відаць усім.

На душы ў Крыніцы было нядобра. На сходзе ён выступіў з крытыкай памылак у кіраўніцтве зеленгасам. Дырэкцыя хвалілася тым, што зеленгас выканаў план пасадкі дрэваў, але гэты план — фікцыя, бо палова тых дрэў паламана і на будучы год прыдзецца рабіць усё спачатку. Закладка гадавальнікаў фактычна праведзена толькі напалавіну супраць тых лічбаў, якія прыведзены ў дакладзе. Ён гаварыў і аб тым, што дырэкцыя забылася пра людзей, пра іх патрэбы. Ёй нават невядома, што адзін з лепшых работнікаў зеленгаса Ціхон Ластаўка жыве ў сутарэнні, што амаль ні ў кога з рабочых зеленгаса няма паліва на зіму, што ўсю восень няправільна налічвалася зарплата садаводам. Яшчэ да сходу Пятрусь не раз гаварыў пра гэта Фурсу, але той адмахваўся і раіў не ўмешвацца, куды не трэба. Цяпер пра гэта Крыніца сказаў на сходзе.

«Адносіны паміж намі цяпер сапсуюцца яшчэ больш. Ён глядзеў на мяне з такой злосцю... I ліха з ім. Няхай не круціць...»

— А ты правільна зрабіў, што секануў дырэктару праўду,— перапыніў яго думкі Ціхон Ластаўка. — А то яго ўсе баяцца... Толькі глядзі, злосны ён дужа. Адпомсціць!

— А што ён мне зробіць? Думаеш, на яго ўправы не знойдзем?

— Яно то так, — пагадзіўся Ластаўка, — але напаскудзіць ён можа... Вось што, хлопча... Можа зойдзем да мяне? Пасядзім, пагаворым... Нешта мой барометр зранку свярбіць. Пачуў, мусіць, што госць будзе...

Ён пацёр пачырванелы ад марозу нос і ўжо сур’ёзна дадаў:

— А чаго?.. Зойдзем.

Пятрусь згадзіўся, разлічваючы, што ад Ластаўкі зойдзе ў школу па Нэлю. Яна казала, што педсавет зацягнецца і ісці адной са школы будзе боязна.

Пятрусь з Ціхонам Ластаўкай перайшлі рэчку па вузкай сцежцы, пратаптанай у глыбокім снезе. Адолеўшы касагор, выйшлі на нешырокі пустыр, мінулі кучу нейкага бярвення і апынуліся ля поўразбуранай сцяны, што засталася ад цаглянага будынка. Сцяна была чорная, задымленая, і таму снег наверсе яе, здавалася, не ляжыць, а вісіць у паветры. Яна нагадвала нейкае вялікае страшыдла ў чорным адзенні, што насунула сабе на галаву вялікую белую кучомку.

— Вось мы і дома. Не ўпадзі, тут лесвічка ёсць,— папярэдзіў Ластаўка і знік у вузкай шчыліне, якую спачатку нельга было і заўважыць.

Намацаўшы нагой прыступкі, Крыніца зрабіў некалькі крокаў і апынуўся ў густой цемры. Злева выбліснуў агеньчык запалкі і глуха прагучаў голас Ластаўкі:

— Сюды! Асцярожней толькі...

Пятрусь вобмацкам дайшоў да яго. Ластаўка ўпоцемку намацаў клямку, яна забразгала глуха, быццам драўляная, і дзверы адчыніліся.

Пятрусь адным позіркам акінуў невялічкае сутарэнне, скупа асветленае газніцай. Дошкі, якія перагароджвалі сутарэнне надвая, былі абклеены старымі шпалерамі і газетамі. Ля вялікага нязграбнага стала, таксама засланага газетамі, сядзела дзяўчынка, у якой Крыніца пазнаў тую, што дапамагала яму ўвосень саджаць дрэва на нядзельніку. У кутку стаяла печ, бляшаны комін яе выходзіў проста ў столь. 3-за дашчатай перагародкі быў відзён край ложка. Адтуль выйшла маладая і прыгожая жанчына ў простым чорным адзенні і кухонным фартуху. Да фартуха прыліплі шматочкі белай тканіны і нітак — відаць, жанчына нешта шыла. «Няўжо гэта яго жонка?» — міжвольна падумаў Пятрусь і паглядзеў на даволі нягзрабную і непрыкметную Ціхонаву постаць.

— Знаёмцеся. Мая жонка — Ганна,— гаспадарскім голасам сказаў Ціхон Ластаўка. — А гэта Пятрусь Крыніца. Я табе расказваў пра яго... Распранайся, Пятрусь, зараз нас Ганна вячэрай пачастуе... Дачушка! Ручнічок нясі!..

Дзяўчынка знікла за перагародкай і хутка вярнулася, несучы ў руках даматканы, але прыгожа вышыты і дужа белы ручнік.

Пакуль дзяўчынка прынесла ручнік, Пятрусь больш уважліва, чым спачатку, агледзеў сутарэнне. Сцены яго былі шэрыя, у кутках бялела намаразь; аднак холаду не адчувалася: ад печы патыхала гарачынёй. Здзівіла яго акно — маленькае, з кратамі, відаць, да вайны тут размяшчаўся склад. Пад акном былі прычэплены дзве бутэлькі, у якія па скручаных шнурком анучках буйнымі і частымі кроплямі сцякала вада, гучна плёскаючы: «цыб-цыб-цыб!»

Ціхонава жонка збірала на стол вячэру, і прыемны, меладычны голас яе ні на хвіліну не змаўкаў.

— ...Усё б нічога, каб хата была лепшая, а то ж бачыце... 3 нашых папялішчаў усе ў новыя дамы паперабіраліся, адны мы засталіся. А ўсё ён, Ціхон мой. Колькі назаляла яму, прасіла: схадзі ты ў выканком... Гаворыць: дойдзе да нас чарга — і мы вып’ем. А людзі ў лепшым жылі, і атрымалі. Таму, што ходзяць часцей і патрабуюць...

— Ганна! Можа б не назаляла! — са строгім дабрадушшам азваўся Ціхон, кіруючыся да стала: — Нас уключылі ў спіс. Чаго яшчэ? Гаворана табе: вясной атрымаем... Вазьмі ручнік...

Ганна ўзяла ў мужа ручнік і рукой разгладзіла яму каўнер кашулі. Вочы яе ласкава паглядзелі на яго, і святло іх нібы перадалося Ціхону: твар яго расцвіў і папрыгажэў.

— Давай будзем вячэраць....

Яна села не адразу. Зірнула на Ціхона і засмяялася:

— Зеллем сваім госця частаваць будзеш?

— А як жа? Хо! Ты не бойся, не абміну!

Ен узяў тоўстую бутэльку з чорнага шкла, пашкрабаную, пааббіваную, быццам нейкі звер глыдаў яе. Адкаркаваў, паставіў побач толькі дзве шклянкі.

— Мужчынскае пітво. Рабіна на самагонцы. Ягады дачка з лесу прынесла, а гэта — сваяк з вёскі прывёз. Па чарчыне яно не шкодзіць. 3 марозу асабліва...

Пітво сапраўды было мужчынскае. Яно як варам апякло ўсё ў роце, і Петрусю здалося, што ў жывот яму нехта стрэліў. Ганна дабрадушна падсмейвалася з мужчын, жартавала. Паступова яна зрабілася цэнтрам усёй гаворкі і павярнула яе гэтак, што было аб чым гаварыць нават малой Ніне.

Пятрусь не заседзеўся ў Ціхона. Хутка развітаўся з гасціннаю гаспадыняй, і Ціхон правёў яго да рэчкі. На развітанне сказаў Петрусю:

— А пра што я гаварыў — не забывай. Фурс чалавек нядобры. Розныя чуткі ходзяць: быццам ён ніякі там не інжынер... Але быў у нас брыгадзір. Выступіў супраць яго — зволіў. Так што асцерагайся...

— Нічога! У нас з табой адзіны кірунак: наперад! — весела сказаў Крыніца і стукнуў Ціхона па плячы.— Толькі наперад. Ну, бывай...

Зорак на небе ўжо не было, нацягнула хмары, мароз быццам памякчэў, і на зямлю густа паваліў снег. У Петруся было вельмі хораша на душы. Чалавек так ужо створаны: усё прыгожае і сардэчнае, што пабачыць ён у адносінах паміж людзьмі, нараджае ў сэрды цеплыню.

21

У суботу апоўдні, ідучы дахаты, Марфа ўбачыла на вуліцы сваццю. Сцепаніда ішла павольна, схіліўшыся пад цяжарам кошыка, які неслз на плячах.

Сустракацца са сваццяй Марфе не хацелася. На яе думку, свацця ў апошні час стала вельмі ганарлівай: нічога не распытвае ніколі, нават у хату, пасля таго, як маладыя перабраліся да яе, зайшла толькі адзін раз. Марфа бачыла, што Сцепанідзе не падабаецца шмат чаго ў яе хаце, нават рамы без фортак. Добра ёй тыя форткі выдумляць, калі няма нічога добрага ў хаце. А ў Марфы, дзякуй богу, усяго ёсць. Пастаў раму з форткай, дык зладзеі адразу паналятаюць, цераз гэтую самую фортку адчыняць акно, і не агледзішся, як абкрадуць.

Гэтыя Марфіны довады Сцепаніда сустрэла моўчкі і паглядзела на яе ўсміхаючыся, а ў вачах бліснула пагарда і асуджэнне. Пасля тае гаворкі Марфа і не бачылася са сваёю сваццяю. Сустрэцца зараз, зноў адчуць Сцепанідзіну пагарду Марфа не хацела. Але ж куды дзенешся? Вуліца нешырокая, не размінешся....

Выратаванне прышло зусім неспадзявана. Марфа ўбачыла вузкі завулачак і подбегам кінулася туды. Ад хуткае хады моцна забілася сэрца, і Марфа злосна сказала сама сабе: «Дажыла на старасці гадоў! Хавацца прыходзіцца!» Яна злавалася на сваю бездапаможнасць, на тое, што не можа так проста і асуджальна глядзець на сваю сваццю, і адчувала яе перавагу над сабою.

Нешта ўсё нядобра ішло ў той дзень. Новая бяда чакала Марфу ў хаце.

Калі яна пераступіла парог, Нэля сядзела на канапе і карміла Алеську. Марфа прысела побач і ўзялася выкладаць навіны, што прынесла з рынку.

Позірк яе спыніўся на дровах, што ляжалі каля печы. Папракнула:

— А печ няпаленая. На мяне ўсё спадзяешся... Вось, дасць бог, памру, тады пабачыш, як без маткі. Паба-ачыш!

— Ай, мама! Ты заўсёды так. Як жа я буду паліць, калі не ведаю, што варыць.

— Я ж казала, вазьмі мяса ў кладоўцы!

— Дык няма ж таго мяса, — весела сказала Нэля. — Каты з’елі!

— Ка-аты?

Марфа аслупянела, вейкі ў яе заміргалі часта-часта. Яна кінулася ў сенцы, і адтуль адразу ж пачуліся гнеўныя воклічы і лаянка.

Яна хутка вярнулася, несучы ў руках зашмальцаваную сумку ад працівагаза, у якой Пятрусь трымаў рыбацкія прылады. Папоркалася там і выцягнула перамёт, адрэзала чатыры кручкі на даўгіх шнурочках. На прыладу рашыла скарыстаць тое, што засталося ад бараніны. Мяса было зусім не відно, і нож слізгаў па жылах і косці. Гэта яшчэ больш раззлавала Марфу.

— Але ж во аб’елі, во аб’елі!.. Дармавое ж ім, не купленае. Нэлька! Нясі кілбасу з буфета... Мы іх на кілбасу возьмем!..

Матчына задума пакараць катоў надала Нэлі яшчэ больш весялосці. Яна хуценька прынесла кілбасу, адрэзвала ад яе кавалачкі і пырскала са смеху. Марфа бурчэла:

— Меншыя адрэзвай. А то абажруць, а кручок глытаць не будуць. Не-еее, праглынеш... За маё мясцо я вам кішкі павыдзіраю...

Яна шчэрыла рот у нядобрай усмешцы, і пальцы яе хутка і спрытна надзявалі маленькія колцы кілбасы на заіржавелыя рыбацкія кручкі. Скончыўшы гэты занятак, яна вынесла свае прылады ў сенцы і, добра прыкруціўшы шнур да цвіка, падвесіла кручкі ля сцяны. Пахвалілася дачцы, якая памагала:

— Скочыць ён гэта ўверх, схопіць кілбаску і — гатоў, даражэнькі... Ага, бачыш? Да мяне ў рукі трапіш — не сарвешся. Ну, хадзем!

Прышоўшы ў хату, Марфа ўзялася распакоўваць кошык і, адкрыўшы яго, пляснула далонямі.

— Дзе ж гэта я паклала яе? Памятаю, клала ў кошык. Ну, калі згубіла!.. Не, ёсць...

Яна выцягнула з кошыка трохі пакамечаную газету. Разгарнула яе і кінула на стол.

— На вось, чытай... Пра твайго напісана! Сорам які! Так люблю газету пачытаць, а цяпер і брацца не хочацца...

Марфа трохі крывіла душой, калі казала пра сваю любоў да газеты. Гэтая любоў паявілася ў яе не так даўно, пасля таго, як іх магазін наведаў карэспандэнт. 3 таго часу яна кожны дзень, не чакаючы, пакуль газету прынясуць дахаты, бегала ў кіёск і купляла свежы нумар. Але карэспандэнт загадкава маўчаў. Затое сёння Марфа была ўзнагароджана за сваю стараннасць: яна можа першай у горадзе прачытала маленькі допіс пра зеленгас. Крытыкавалі ў тым допісе зяця, у прыватнасці, гаварылася, што «... т. Крыніца, які выконвае абавязкі інжынера, занядбаў парніковую гаспадарку. Хутка вясна, а зеленгас нічога не робіць, каб да яе ўзорна падрыхтавацца. Звернемся да фактаў...»

Марфа не ўтрымалася і яшчэ раз, цераз Нэліна плячо, прачытала допіс. Паказала пальцам у куточак аркуша:

— Сюды глядзі! Бачыш, не «тав.», як ва ўсіх допісах, а толькі літара лерад прозвішчам «т.». Не к дабру гэта... Памятаю, і на Кільштэйна, які ў піўным ларку працаваў, таксама ў газеце пісалі «т. Кільштэйн». А праз тыдзень зволілі з работы і нават судзілі. I ты дачакаешся, што ў турму перадачу панясеш... Ты чуеш: «Т. Крыніца нетактоўна трымае сябе не толькі з рабочымі, але і з наведвальнікамі. Так, ён груба аблаяў тав. Цвіковіча, які прышоў і запытаўся, ці будуць прадаваць саджанцы вясной...» Гэта не так сабе напісана...

Нэля з хваляваннем глядзела ў газету. Нейкі таямнічы чалавек хаваўся за кароткім подпісам унізе допіса. Ён усё ведаў, гэты чалавек, і таму быў загадкавым. Яна яшчэ раз востра адчула, што маці гаворыць праўду. I побач з гэтым жыло іншае пачуццё — пачуццё жаласлівасці і няведання, што ёй трэба рабіць...

Няўдала пачаўшыся, гэты дзень прынёс у сваім канцы новыя і яшчэ большыя турботы. Увечары да Марфы прыбегла Тэкля. Вочы ў яе гарэлі, буйныя кроплі поту віселі над брывамі, і хусцінка, што збілася на бок, адкрывала ўскудлачаныя валасы.

— Паліць! Будуць паліць! Суседка, даражэнькая! — выдыхнула яна і плюхнулася ў крэсла, якое Марфа ёй падсунула. — Ай-яй-яй! Што ж гэта будзе?!

— Што будуць паліць? Хто?

— Ты не ведаеш!? — Тэкля нахілілася да Марфы, шэптам паведаміла. — Грошы гэтыя будуць паліць. Медзяныя пойдуць. Ужо тры вагоны прывезлі. А замест картак — талоны пойдуць і спісы. Прышоў, атрымаў, а больш — ні-ні!..

— Брахня,— халаднеючы ад таго, што можа здарыцца, адсекла Марфа. — Нам у краме даўно было б вядома, калі што...

— Верныя людзі кажуць. Верныя!

Калі Тэкля пайшла, Марфа пабегла да Ласухі. Той сказаў, што калі што і будзе, дык грошы абмяняюць. Гісторыя ведае: пасля вайны бывае грашовая рэформа. Гэта не супакоіла Марфу. Яна прыбегла дахаты яшчэ больш узрушанай, дастала са схованкі грошы. Доўга разглядала тоўстыя пачкі. «Можа заплаціць Фурсу? I каб усё было чыста... А калі гэта мана? Не, грошыкі мае, я вас нікому не аддам... Хрыбтом нажывала... Калі што якое, усё ў сваёй краме закуплю, каб не прапалі...»

Яна пералічыла пачкі, зноў загарнула іх у анучку і запхнула ў сяннік.

22

У той вечар, збіраючыся ісці да Сцепаніды, Тарас галіўся з выключнай стараннасцю. Ён сядзеў ля стала, паставіўшы перад сабой круглае люстэрка, спакваля боўтаў старым памазком у бляшанцы. Тарас і сам яшчэ добра не ведаў, ці адважыцца сказаць Сцепанідзе пра тое, аб чым думаў штодзень, застаючыся сам-на-сам у сваім кутку.

Пачуцці, якія жылі ў яго сэрцы, не былі падобны на тое каханне, якое знаёма маладому, поўнаму адвагі, узнёслых мар і летуцення юнацкаму сэрцу. Гэта было іншае пачуццё, якое можа прысці да чалавека, калі за яго плячыма — дзесяткі пражытых гадоў і калі ў крыві ўжо не бунтуюць маладыя парыванні.

Сэрца чалавека не згарае ў адзіноце. Яно можа зведаць радасць, гора, роспач, перанесці шмат пакут і тугі. Але заўжды ў ім жывуць жаданні, надзеі на лепшае, вера ў тое, што гэтыя надзеі і жаданні могуць спраўдзіцца.

Такой надзеі Тарасава сэрца не губляла, Прышоў час, і яно абудзілася, затрапятала, нібы асветленае роўным і ціхім святлом. Каб хто запытаў Тараса, калі запалілася ў яго сэрцы гэтае святло, што сагравала і бадзёрыла, ён наўрад ці змог бы адказаць, бо сам таго не ведаў. Яшчэ ў той час, калі дапамагаў Тарас будаваць Сцепанідзе зямлянку, нечым уразіла яго гэтая сталая ўжо жанчына. У рысах яе твару, у ціхай разважлівай гаворцы ён знайшоў нешта такое, што нагадала жонку, якая загінула ў першы год вайны.

I цяпер, яшчэ нават не верачы ў тое, што зможа пайсці і адважыцца на гаворку аб пачуццях, Тарас рыхтаваўся да яе: прыбіраўся доўга, старанна, прыгладжваў пальцамі пасівелыя валасы на скронях. Скончыўшы галіцца, ён вымыў бляшанку, паклаў яе на палічку, апрануў свой адзіны святочны касцюм і адвыклымі пальцамі завязаў чорны гальштук. Потым зноў паглядзеў у люстэрка і нейкі час стаяў нерухома. Выгляд у яго быў такі, быццам нешта ўразіла яго. Тарас спахмурнеў, адклаў люстэрка, з ягонага твару знікла разважлівасць і няпэўнасць.

Асаблівым, відаць, толькі ўласцівым для жанчын адчуваннем, Сцепаніда адразу пазнала, чаму так старанна прыбраўся Тарас, і крышачку разгубілася.

Прывітаўшыся, яна ўзяла з Тарасавых рук капялюш і, прыладжваючы яго на вешалку, зробленую з крывой кляновай развілінкі, прагаварыла:

— Заходзь, заходзь, Пятровіч! Як ведала — самавар паставіла. Пачастую... Другі дзень без картак чай п’ю. Свята!..

— А дзе-небудзь у панчосе не прапалі тысячы?

— Не, Пятровіч. Спакойна сплю...

— Рэформа разумна зроблена. Праўда? Калі ў працоўнага чалавека на кніжцы пара тысяч якіх ляжала — калі ласка: яны і ёсць! А спекулянту дало па карку.

Сцепаніда заслала стол абрусам, паставіла дзве шклянкі на квяцістых сподачках, прынесла яблычнае варэнне. Паскардзілася:

— Цяпер жа зусім адна. Намервалася якую кватарантку пусціць, неяк весялей было б. Дык усё думаецца: можа зноў захочуць сюды перайсці...

— Ды яно так і бывае: маладыя пасварацца — бацькам гора... Ну як жа яны цяпер? Ці ладзяць?

— Ганарлівыя абое. А ён — асабліва. Нічога не гаворыць. А я ж адчуваю: нешта не так у яго. Часам прыдзе сюды і ходзіць, ходзіць па хаце. I ўсё моўчкі... Я дык ужо і не пытаюся... А людзі кажуць, што Марфа падбівае дачку, каб развялася. Яна — ого! — з вышэйшай адукацыяй, а ён... Ну, ведаеш жа!..

— Бач, не чалавек ёй патрэбен, а адукацыя! — Тараса аж перасмыкнула ад злосці. — А хіба мала нядобрых людзей сярод адукаваных? Дзіўна! Пры нашай уладзе рос чалавек, нічога старога не бачыў, а расце нягоднік-нягоднікам. Сёння ажаніўся, заўтра да другой хінецца: маўляў, характарамі не сышліся. А на мой пагляд так: вочы бачылі, што рукі бралі, як гаворыцца. Сыходзіліся, пэўна ж, пра нешта думалі, дык жывіце, тым больш, калі ўжо дзеці пайшлі.

— Ды яно так, — адказала Сцепаніда. — Кажуць жа, што першая жонка — ад бога, другая — ад людзей, а трэцяя — ад чорта. А па-мойму, чалавеку на ўсё жыццё адна жонка дадзена. Гэта як Радзіма ў чалавека. I жонка так павінна...

Тарас дастаў пачак папярос, закурыў.

Ён адчуваў, што гаворка пайшла зусім у другім кірунку, чым ён хацеў бы. А можа Сцепаніда знарок павярнула яе так, бо не хоча гаварыць з ім пра тое, пра што хацеў гаварыць з ёю ён? «На ўсё жыццё адна...» Можа гэта яна не пра аднаго Петруся сказала? Вядома ж! Трэба разумець...

Сцепаніда паціху памешвала чай у шклянцы, невідушчымі вачыма пазіраючы на шытво абруса. Тарас упершыню заўважыў, якая густая сівізна прабівалася ў яе валасах, адчуў, што нічога з таго, пра што думаў сказаць, ідучы сюды, не скажа гэтай жанчыне, заклапочанай сваім горам.

Сцепаніда паклала лыжачку на сподачак, адсунула шклянку і зноў уздыхнула:

— Цяжкае гэта матчына шчасце. На вайне быў Пятрусь, аднаго хацелася — жывога пабачыць. Прышоў з вайны, сэрца зноў баліць, зноў трывожыцца, няма яму спакою...

У хаце было ціха. У акно стукаўся вецер. Зрэдку па сценах шоргаў снег — відаць, пачыналася завіруха.

Калі Тарас, развітаўшыся са Сцепанідай, выйшаў на вуліцу, завіруха круціла на поўную сілу. Раз’юшаны вецер скуголіў у правадах, сёк сухой крупкай па парканах, мёў снег на дарозе. Нідзе нікога не было відаць, — была толькі завіруха ды адзінокі чалавек, што застаўся адзін-на-адзін са сваімі думкамі. Яны, гэтыя думкі, відаць, зусім адолелі чалавека, бо ён не звяртаў увагі ні на што. Ён упарта крочыў наперад, не зважаючы на ашалелую завіруху.

На заваротку вуліцы Тарас азірнуўся. Скрозь начную цемру і снегавы пыл яму ўслед глядзеў нягаснучы праменьчык святла — свяцілася акно ў Сцепанідзінай кватэры. Ад таго, што ён убачыў гэты маленькі дрыготкі маячок святла, Тарасу зрабілася цёпла і ўтульна, і ён закрочыў весялей.

23

Пятрусь Крыніца ішоў дахаты стомлены, злосны.

Справы зеленгаса ішлі няважна. Праўда, запланаваныя работы па азеляненню горада праведзены няблага, хоць было шмат недаробкаў. Цяпер галоўная цяжкасць заключалася ў стварэнні базы для далейшага развіцця гаспадаркі. Сёлетняй вясной трэба было закласці вялікія гадавальнікі. Акрамя таго, закладваліся парнікі. Разлічвалі, што зеленгас зможа апрацаваць глебу пад гадавальнікі трактарамі. Такая дамоўленасць была з МТС, якая абслугоўвае прыгарадныя калгасы. Праўда, МТС агаварвалася, што яна выканае сваё абавязацельства пры ўмове своечасовага правядзення работ у калгасах. А калі там веснавая сяўба зацягнецца? Трэба было прадбачыць і гэта. Выхад заставаўся адзін: падрыхтаваць свае ўласныя сродкі.

Уся гэтая праца лягла на плечы Крыніцы. Ён цяпер быў двойчы «в. а.» — выконваў абавязкі інжынера і дырэктара, які захварэў.

Прыгадаўшы падзеі сённяшняга дня, Пятрусь уздыхнуў, адклаў каўнер кажуха і закрочыў шпарчэй.

Перайшоўшы жыць да Марфы часова, яны з Нэляю так і засталіся там. Пятрусь усё часцей заўважаў, што Нэля ўсё больш і больш не цікавіцца, што ён робіць, пра што думае. Нараджэнне сына зблізіла іх. Але не надоўга. Нібы глухая сцяна паўстала паміж імі ў апошні час. Адкуль яна?

Намагаючыся знайсці прычыну сямейных неладоў, Пятрусь паспрабаваў аналізаваць свае адносіны з цёшчаю. На кожным кроку ён адчуваў далікатнасць, але скрозь яе выпірала халодная непрыязнасць і варожасць.

Неяк увечары, калі ішоў вялікі дождж, Нэля вярнулася з педагагічнага савета змоклая, яе туфлі былі поўныя вады. Селі вячэраць. Нэля пачала расказваць пра педсавет.

— Няхай Лявонава — дачка старшыні. Але ж нашто цягнуць яе на медаль? Яна ведае літаратуру слаба, і Пятро Іванавіч паставіў ёй чацвёрку. А яму так далікатна падказалі: навошта псаваць дзяўчыне будучыню? Пастаўце пяць!..

— I ён паставіў? — Пятрусь пачырванеў ад абурэння. — Кажаш, паставіў? Ануча ён, а не настаўнік!

— У цябе ўсе анучы, — азвалася ад прыпечка Марфа. — Пятро Іванавіч разумна зрабіў. Навошта ворагаў мець? Ты паглядзі, як некаторыя жывуць. Хто разумнейшы, дык у таго і машына... I жонка пешшу гразь не месіць. Можа і неадукаваная зусім, а на машыне...

— Ха-ха-ха-ха! — зарагатаў Пятрусь. — Гэта вы к таму, што і Нэлі патрэбна машына. Так я вас разумею, Марфа Адамаўна? Ну, а як ты думаеш, Нэля? Заслужылі мы з табой машыну?

— Нейкія пытанні ў цябе дзіўныя, — з крыўдай у голасе агрызнулася Нэля. — За што ты чалавека крыўдзіш? Што табе дрэннае сказалі?..

Можа ён тады сапраўды пакрыўдзіў цёшчу? Не, варожасць, якую Марфа старанна хавае, мае, відаць, глыбейшыя карэнні. Ці не за тыя саджанцы? Але ж не мог ён інакш і добра зрабіў тады, турнуўшы Марфінага сваяка. Каб не зрабіў гэтак, — сваякі ды знаёмыя ўвесь зеленгас расцягнулі б. Парадак існуе для ўсіх!

Падышоўшы да брамкі, зробленай у варотах, якія зачыняліся на дзве вялікія жалезныя засаўкі, Пятрусь пастаяў крыху, прыпаліў папяросу. Ісці ў хату чамусьці не хацелася. Пачуўшы крокі ля брамкі, на падворку забурчэў сабака. Забразгала дужка на жалезным дроце — сабака бег да варот. Пазнаўшы Пятруся, ён танютка заскуголіў. Зноў запанавала цішыня. I на душы было гэтак жа змрочна. «Трэба даць нейкае рады ўсім гэтым неладам, — рашыў Пятрусь, адчыняючы брамку, — Можа, пераехаць у другі горад?»

Не паспеў ён пераступіць парог, як яго сустрэў сярдзіты голас жонкі:

— Пятрусь, ты? Заўсёды познішся. Трэба ж сумленне мець!

Гаворачы гэта, Нэля выйшла насустрач, трымаючы ў руках конаўку з вадой і прас. Апраўдваючыся, Пятрусь заўважыў:

— Калі ж работы процьма... А ты куды збіраешся?

Нэліны вочы насмешліва звузіліся:

— Куды? Сам жа казаў, што пойдзем да Какоры...

— Даруй, зусім забыўся, — Пятрусь пляснуў сябе па ілбе і паспрабаваў абняць жонку. — Праўда, сёння ж трэба да Віталя...

— Нешта дужа часта пачаў забываць, — з іроніяй прагаварыла Нэля, спрабуючы вызваліцца з абдымкаў. Яна паспешліва пацалавала мужа і падштурхнула. — Лепш збірайся хутчэй. Няёмка пазніцца, ды і не люблю я гэтага...

— Мне нядоўга. Пакуль ты — я буду гатовы!

Крыніца скінуў рабочае адзенне, наліў у міску вады і, спяшаючыся, пачаў мыцца. Ён адчуваў сябе ніякавата. Як жа так! Віталь можа пакрыўдзіцца, калі не прыдзеш: у яго наваселле. Добра, што хоць падарунак купілі загадзя. А то куды кінешся ноччу?..

Тупаючы басанож па падлозе і выціраючы пачырванелую шыю, ён увайшоў у пакой. Жонка прыхарошвалася, гледзячы ў люстэрка. Яна апранула стракатае плацце, якое Пятрусь дужа не любіў. Ён нерашуча сказаў ёй пра гэта.

Не вымаючы шпількі з роту, яна адказала павучальна:

— Адзенне — гэта тое, што ўпрыгожвае жанчыну. Так сказаў нехта вялікі... Ты што, хочаш, каб я ў людзі надзела старыя лахманы?

Крыніца апранаўся моўчкі, дакараючы сябе: навошта было лезці ў сварку! Падабаецца ёй гэтае плацце — няхай ідзе ў ім. Але ж яму не хацелася, каб у простай Віталевай сям’і яго жонка вызначалася нечым асаблівым.

Перш чым выйсці з хаты, Пятрусь падышоў да калыскі, што стаяла ў суседнім пакоі. Там спаў Алеська. Колькі жартаўлівых спрэчак было, калі выбіралі яму імя! Спрачаліся два дні. На трэці раніцай Нэля напісала на кавалачках паперы два імя, схавала паперкі, потым пабудзіла Петруся і загадала: цягні. Яму пашанцавала. Хлопчыку далі імя Алеська. Ён спаў цяпер, падклаўшы рукі пад шчаку. Пятрусь пагладзіў сынаву галоўку, паправіў коўдру.

— Спі, Алеська. Набегаўся за дзень.

Нэля нецярпліва паклікала:

— А хутчэй нельга? Мы ж апошнімі прыдзем!..

У добрым настроі ішоў Пятрусь па сцішаных вуліцах горада. Ён жартаваў, расказваў жонцы пра дзённыя клопаты. У яго руцэ ляжала цёплая Нэліна рука.

Пятрусь міжволі загледзеўся на другі бок вуліцы, дзе будаваўся вялізны жылы дом. Працавала начная змена. Агні электралямп былі іскрыста белыя. Бязгучна плылі ленты транспарцёра, несучы на сваіх прыпалах ружаватую, быццам гарачую, цэглу: гудзелі машыны і, нібы злуючыся, пыхкалі цёплым дымам. «Ці так? Ці так?» гохкалі малаткі на дахах, і сякеры на рыштаваннях адказвалі ім з металёвым звонам у голасе: «Гэтак! Гэтак!» Гаманілі людзі, і само паветра, здавалася, нараджала самыя разнастайныя гукі.

Крыніца адчуў, як моцна стукае яго сэрца: «Будуем! Вунь як гудзе! Там працуюць сотні людзей! I можа ад таго, што ў кожнага з нас так стукае сэрца, і паветра навокал заўжды поўна гукаў. Жыццё!..»

24

Зноў прышла вясна.

Неяк зімой, марачы пра гэтую пару, Пятрусь абяцаў жонцы, што, як толькі сыйдзе снег, яны разам сходзяць у лес па першыя пралескі.

Аднак яго вынесла на такую імклівую плынь, што не хапала часу нават на вельмі важныя справы. Ен забыўся пра сваё абяцанне.

Нядзельны ранак Пятрусь рашыў прысвяціць артыкулу, які ўжо даўно прасілі з рэдакцыі. Абставіны для працы сёння складаліся як не трэба лепш: ён застаўся дома адзін. Сабраўшы неабходныя пісьмовыя прылады, Крыніца сеў за стол. Работа пайшла здзіўляюча хутка, і ён нават пазайздросціў пісьменнікам: што ім адыходзіць! Сеў і — пішы!

У такім прыўзнятым настроі Пятрусь напісаў восем старонак. Артыкул быў гатовы. Пятрусь узяўся перачытваць яго, трохі падпраўляць, а там, дзе гаворка ішла пра задачы зеленгаса, дапісаў цэлы абзац.

Раптам вецер са звонам адчыніў акно, уварваўся ў пакой і зашапацеў шпалерамі, нібы скардзіўся, што яму пасля светлых прастораў тут цесна і горача. На падлогу з падаконніка ўпаў збан з кветкамі.

Пятрусь зморшчыўся, адклаў аловак, якім пісаў, устаў з крэсла. У адчыненым акне, прытрымліваючы рукою надзьмутыя ветрам фіранкі, стаяў Тарас.

— Цябе сапраўды ветрам прынесла, — засмяяўся Пятрусь. — Заходзь, чарапкі збіраць паможаш. Добра, што мае жанчыны пайшлі. А то было б нам за гэты гладыш!

Тарас увайшоў у хату вясёлы, быццам задаволены тым, што пабіўся збанок. Здымаючы новы пінжак і вешаючы яго на крэсла, жартаваў:

— Нядзеля! Вясна! А ён вокны пазачыняў і паперу крэмзае. Ты што там, можа вершы пішаш?..

— Якія там вершы! Артыкул пішу пра зеленгас... Рэдакцыя даўно просіць. Сядай, бяры аловак і рэдагуй. А я чарапкі збіраць буду...

— Нешта ты дужа хутка пасябраваў з рэдакцыяй, — усміхнуўся Тарас. — Забыў, як яны цябе крытыкавалі...

— Праўда з праўдай заўсёды здружыцца.

— Праўдзівец, як я на цябе пагляджу...

— Сяда-ай!

Крыніца амаль гвалтам пасадзіў Тараса і паклаў перад ім артыкул. Тарас пачаў гартаць спісаныя лісткі. Яны патрохі зацікавілі яго.

Выбіраючы з вады чарапкі ад глінянага гладыша, Крыніца думаў пра Тараса. Не такім, як быў раней, зрабіўся Тарас. Увогуле, быццам падмянілі людзей вакол — так здавалася яму на апошнім часе. Зрэдку Крыніца заўважаў, што Тарас вагаецца, быццам хоча нешта сказаць і не гаворыць. Можа ён пакрыўдзіўся на Крыніцаву заўвагу, што ён, Пятрусь, не любіць, калі яго бяруцца павучаць, як жыць трэба. Ну і што? Правільна сказаў яму тады. Сам ведаю! Свой розум ёсць!

Падцёршы падлогу, Крыніца аднёс чарапкі на сметнік, падсеў да Тараса, які ўжо скончыў чытаць артыкул і нешта пісаў на паперы.

— Вынось свой прысуд, рэдактар. Ухваляеш?

— Праўду табе, ці так, увогуле? Ты ж ганарлівы, не залюбіш...

— Кажы праўду.

Тарас пастукаў алоўкам па аркушах, складзеных тонкім стусам, хітравата бліснуў вачыма:

— На нашай вуліцы, у Віцебску, жыў ганчар. Стары такі дзед... Дык вось, зробіць, бывала, той дзядуля гляк, паглядзіць, пахваліць, а потым... бразь вобзем яго! Такіх збаноў, маўляў, і без твайго на зямлі многа ёсць. Лепшы трэба зрабіць!

— Цікава... Але ж артыкул — не збанок...

Тарас закрочыў ля акна і загаварыў, усё больш хвалюючыся:

— Жартуеш? А ты паслухай... Вось ты пішаш, што зеленгас выканаў план насаджэнняў. А насаджэнні гэтыя не ахоўваюцца. Іх ламаюць... I мы часам больш падсаджваем, чым садзім... Гэта ж тысячы рублёў — на вецер!.. Чаму б табе пра гэта не напісаць?

Тарас закурыў. Яго прыжмураныя вочы з халоднай упартасцю глядзелі на Петруся.

— I яшчэ... Мне ты гаварыў пра зеленгас, што там і непарадак, і махлярства, і людзей звальняюць без дай прычыны... А калі меркаваць па артыкуле, то хоць ты вам па ордэну вешай на грудзі! А чаго ты праўду не напішаш? Баішся з Фурсам пасварыцца?

— Не, не баюся.

— Дык вось і зрабі так!

Усё, пра што гаварыў Тарас, было слушным. I, дзіўная рэч, Пятрусь сам у глыбіні душы адчуваў гэты недахоп. Ну, добра ж! Цяпер ён напіша праўдзівы артыкул пра становішча спраў у зеленгасе.

Правёўшы Тараса, Пятрусь са злосцю разарваў свой артыкул, прысеў да стала і паклаў перад сабой чыстую паперу.

Артыкул у той дзень ён так і не напісаў. Ледзь толькі ўзяўся за работу, як у хату ўвайшла цёшча. Яна паклала Алеську спаць і сказала, што ёй трэба бегчы ў горад па справе.

Пятрусь напісаў толькі некалькі слоў. Папера была тонкая — аловак дзіравіў яе. Што ж, можна пісаць чарнілам. Зазірнуў у чарнілку. Мала, трэба даліць. Абшукаў усе куткі — няма бутэлькі. Успомніў: Нэля ўчора панесла чарніла да маці. Відаць, там і пакінула.

На палавіну, дзе жылі бацькі Нэлі, Крыніца заходзіў рэдка. Выходзячы з хаты, Марфа часта замыкала свае дзверы. Таму цяпер, зайшоўшы па чарніла, ён аглядаў пакой з цікавасцю. Зімовыя рамы не выстаўлены: Марфа па-ранейшаму баялася зладзеяў. Пахла нейкай фарбай. У куточку за шафай з-пад жоўтай паперы тырчэла рыльца бутэлькі. «Вось добра! Адразу знайшоў...» Ён узяў бутэльку і некаторы час трымаў у руцэ, здзіўлена разглядаючы. «Гарэлка! Дзіўна!» Адгарнуў паперу. Пад ёй радочкам стаялі бутэлькі. Збянтэжаны, Пятрусь нагнуўся, каб паставіць бутэльку на месца, і ўбачыў пад ложкам нейкі скрутак. Выцягнуў, разгарнуў, не зважаючы, што ірвецца папера.

Блакітная тканіна прыемна паплыла між гарачых пальцаў. «Шоўк? Адкуль столькі?.. Бачыў я такі колер... Нэля прыносіла разам з каверкотам! Не, той быў трохі цямнейшы... Але адкуль жа столькі?..»

— Пятрусь, а Пятрусь! Дзе ты? Хата пустая, дзверы парасчыненыя...

У пакой уваходзіла Нэля. Убачыўшы Петруся, які стаяў сярод шматкоў паперы са скруткам у руках, яна здзіўлена прамовіла:

— Ты?!. Што ты... тут робіш?

Пятрусь сурова глядзеў на яе з-пад ілба.

— Што з табой? Чаго ты глядзіш на мяне?..

— Чаго гляджу? — ён грозна патрос скруткам. — Адкуль гэта? Зноў з базы? А гарэлкі столькі вунь там, у кутку? Адкуль?

— Гарэ-элкі? Не ведаю! Прыдзе маці — запытаюся. А шоўк ад краўца. Маці ўчора прынесла паглядзець, ён хоча прадаць... — 3 твару Нэлі знікла насцярожанасць, голас яе загучаў нясмела і пакрыўджана: — А я так спяшалася дахаты... Думаю, ты адзін сёння, сумуеш... А тут такое...

— Даруй, — паспакайнеў Пятрусь. — Але ты ўсё ж папытайся ў маці, адкуль усё гэта? А то неяк прыкра... Пойдзем адсюль...

I калі выйшаў з Марфінага пакоя з чарнілам, адчуў, што стала крыху лягчэй і спакайней на сэрцы.

Селі абедаць. Нэля раз-по-раз паглядала на ручны гадзіннік. Пятрусь заўважыў гэта:

— Ты не спяшайся, паспеем.

— Куды паспеем?

— Ты што ж, хіба забылася? Па пралескі ж дамаўляліся сёння ісці, — весела сказаў Пятрусь, не заўважыўшы, як задрыжаў Нэлін голас.

Нэліны бровы палахліва здрыгануліся і крайчыкі вушэй паружавелі.

— Не, чаму ж... Памятаю. — Нэля ўспомніла ўчарашнюю размову і, адразу паспакайнеўшы, пачала наліваць у шклянку малако. — Толькі ведаеш... Заўтра Вольга Восіпаўна будзе ў мяне на ўроку. Мы з ёю дамовіліся зараз сустрэцца і пагаварыць. Можа адкладзем лес, няхай пацяплее трохі, га?

— Як хочаш. Толькі на тым тыдні ў мяне часу не будзе...

— Во, бяда! Знойдзем! Ты адпачні лепш сёння!..

Нэля гаварыла цяпер упэўнена. Яна глядзела на пацёртыя рукавы Петрусёва пінжака, на яго вялікія, шурпатыя рабочыя рукі, і ў яе расло пачуццё брыдкасці. Яна прыгадала рукі Фурса —тонкія, з гладка падпаліраванымі пазногцямі, і раптам адчула, што мае поўнае права нешта хаваць ад гэтага грубага чалавека, свайго мужа. Нэля хлусіла цяпер спакойна, з усведамленнем перавагі над ім. «Праўду казала маці, праўду, — падумала яна і зморшчылася, убачыўшы, як Пятрусь пачаў прыбіраць са стала талеркі. — Ён жа зусім некультурны».

Прыйшоўшы да такога вываду, Нэля, не звяртаючы ўвагі на Петруся, апранулася, зазірнула ў люстэрка. «Ну, чаго ты хвалюешся? Справа вырашаная!» Яна зухавата крутнула галавой і пайшла з хаты.

Нэля прышла на плошчу роўна ў тры гадзіны і адразу ж убачыла ў ціхім бязлюдным кутку, пад старымі, амаль пасохлымі ясенямі, шэрую нізкаватую машыну. Фурс чакаў яё. Падняўшы капот, ён нешта разглядаў у маторы. А можа толькі рабіў выгляд, што разглядае?.. Калі яна падышла, Фурс з грукатам апусціў капот, выцер рукі і дастаў з кішэні насоўку. Ад гэтае насоўкі на Нэлю дыхнула нейкім незнаёмым пахам. «I сам ён такі: трохі далёкі, незнаёмы і штораз новы, незвычайны»... Яна таропка села ў машыну і папрасіла:

— Толькі хутчэй, я не хачу, каб нас бачылі.

— Гэта замест прывітання?..

Ен сядзеў за рулём і ўсё выціраў тонкія белыя пальцы — спакойны, рашучы. I толькі ў куточках халодных вачэй адбівалася амаль няўлоўная трывога і нецярпенне. Знаёмства з гэтай жанчынай яшчэ не надакучыла яму, але пачынала палохаць. 3 кожнай новай сустрэчай Нэля рабілася ўсё больш настойлівай і патрабавальнай. Ен абяцаў, што вясной зможа перавесціся ў Мінск і забраць яе. Здаецца, ён схлусіў прыгожа: яна паверыла. Але з кожным разам хлусіць становіцца ўсё цяжэй: Нэля зрабілася вельмі падазронай.

Яны ехалі па няроўных вуліцах прыгарада. Нэля, адкінуўшыся на спінку сядзення, гуллівым голасам запыталася:

— Дык як яе завуць?..

— Каго? — здрыгануўся Фурс.

— Машыну тваю... Я ўсё забываюся...

— «Татра». Колькі разоў я называю табе гзтую старую калёшу!.. У Мінску ў мяне будзе добрая. Першы клас!

— Маю сяброўку штодзень прывозіць у школу муж, — загаварыла Нэля, не адказваючы на ягоныя словы і адчуваючы, як салодка замірае сэрца ад хуткай язды. — Начальнік сувязі. Тоўсты такі, як свіння. А яна такая танюткая, прыгожая...

— Трагедыя нашага статоддзя. Прыгожыя жонкі дастаюцца непрыгожым мужчынам. Праўда? А сёння я пакажу табе цудоўнае азярцо...

Машына вырвалася за гарадскую мяжу. На шырокіх каляінах дарогі, уздымаючы воблачкі пылу, круціўся вясновы вецер.

Ноччу, калі пагасілі святло, Нэля, нацягнуўшы коўдру на плечы і ўжо засынаючы, сказала шэптам:

— Ты не спіш, Пятрусь? Я пыталася пра гарэлку. Гэта Сцяпан купляў на вяселле, у вёску. Там нехта прасіў яго.

— Няхай яна праваліцца, гарэлка тая...

Ён пагладзіў Нэлю па галаве. Яна адкінула яго руку і папрасіла:

— Не трэба. Я стамілася дужа. Спі.

Яна заснула адразу. А ён ляжаў нерухома, слухаў, як спакойна дыхае Нэля, і разважаў. Што гэта там за Вольга такая?.. I што ім з Нэляю трэба было ўвечары рабіць? А можа ўсё гэта няпраўда?.. А гарэлка?.. Чамусьці не верыцца, што яе купляў Сцяпан. А можа... Ён жа на вінзаводзе цяпер працуе. Але хто крадзенае ў хаце трымаць будзе?.. Няхай усё гэта высветліцца. Хутка адбудуецца горад, яны атрымаюць кватэру і будуць жыць сваёй сям’ёю — Нэля, ён і Алеська.

I, супакоены, Пятрусь заснуў.

25

Пасля працы Пятрусь забег да маці.

Яна працавала на падворку — мыла бялізну. Ён убачыў пустое вядро і паімкнуўся было схадзіць па ваду. Але маці рашуча запярэчыла:

— Адпачні ты лепш... — і пайшла да студні сама. Пятрусь сеў на прыступкі, што вялі ў сенцы, і глядзеў, як асядае патроху наздраватая пена ў начоўках. Убачыў вялізную кучу бялізны і здзівіўся: «Адкуль столькі?» Прыгледзеўся і заўважыў дзіцячыя штонікі, мужчынскія кашулі... Жахнуўся. «Гэта ж маці падрабляе, людзям мые...»

Яму зрабілася горача ад такіх думак, і сэрца балюча сціснулася. Ад студні з вядром ішла маці. Ён глядзеў на яе згорбленую постаць і стараўся прыпомніць, калі апошні раз даваў ёй грошы. Пасля таго, як яны перабраліся жыць у Марфіну хату, ён ні разу не дапамог ёй капейкаю. I цяпер, убачыўшы маці дужа пастарэўшую, са смуткам у запалых вачах, ён сціснуў зубы і ледзь не застагнаў ад болю. «Як жа гэта? Яна ніколі не прасіла... А ў мяне што, галавы не было? Колькі разоў думаў, ды не, адкладваў да другога разу, бо Нэлі заўсёды нехапала грошай... Але цяпер гэтага больш не будзе. Маці не павінна мыць чужую бялізну!» Ён устаў.

— Ты гэта куды? — Сцепаніда паправіла рукой хустку, і пена, што прыстала да яе валасоў, была амаль нябачная на яе сівых валасах. — Я хутка ўпраўлюся... Там, на стале, табе пісьмо ляжыць...

Сеўшы ўскрай стала, Пятрусь з цяжкім пачуццём аглядаўся навокал. Неяк пуста зрабілася ў пакоі. Няма шафы і ложка. Яны стаялі вунь там. Акно адчынена. Ля гэтага акна ён гаварыў Нэлі пра сваё каханне... Як хутка праляцеў час! Такой ласкавай была тады Нэля, а цяпер... А можа я проста пастарэў... Нешта, як той дзед, поркаюся ва ўспамінах.

Ён узяў пісьмо. Паглядзеў на знаёмы почырк, і гарачая чырвань апаліла шчокі. «Гэта ж Вера! Дзіва дый годзе!»

Пятрусь узяўся чытаць пісьмо. Час-ад-часу ён перапісваўся з Верай, з якой пасябраваў у тыя дні, калі лячыўся ў шпіталі. Яна вучыцца цяперу Маскоўскім медыцынскім інстытуце і піша, што ўлетку іх пашлюць на практыку: магчыма, прыедзе ў Прыдзвінск і будзе вельмі рада пабачыць Петруся, ягоную сям’ю і асабліва сына. «Які я лайдак, — з прыкрасцю падумаў Крыніца. — На апошняе пісьмо я ёй, здаецца, і не адказаў. I ўвогуле неяк ачарсцвеў. Маці грошы даваць забыўся... Дам цяпер і загадаю, каб чужой бялізны больш не мыла...»

Ён дастаў з кішэні дзве сторублёўкі і паклаў іх у стол.

Увечары, калі Пятрусь сказаў Нэлі, што даў маці грошай, яму прышлося перажыць некалькі непрыемных хвілін. Нэля не сварылася на яго і не даводзіла, што ён зрабіў дрэнна. Яна проста сказала:

— Што ж! Застанешся без новай сарочкі!

— Ды ліха з ёй! У мяне і так дзве ёсць. — Ён узрадавана махнуў рукой і, каб перавесці гаворку на іншае, сказаў: — Я атрымаў ліст ад Веры. Яна прыедзе на практыку і магчыма — да нас...

— Да нас?

— Ну, у наш горад... У бальніцу.

Нэля прыжмурыла вочы і сказала з іроніяй:

— Можа ты хочаш паслаць ёй на дарогу грошы?

— Ты нядобра жартуеш, Нэля, — стрымана сказаў Пятрусь. — Нельга так...

— А што я такое сказала? — бліснула вачыма Нэля.

«Не, яна нейкая іншая. Злосная зрабілася, — падумаў Пятрусь. — Трэба нам проста пагутарыць. Сур’ёзна і чэсна...»

Але пачынаць такую гаворку ён не адважыўся. Пачуцце вінаватасці, якое прышло да яго сёння, калі ён быў у маці, цяжка легла на сэрца, і ён думаў цяпер, асэнсоўваючы ўсё тое, што было паміж ім і жонкай за апошні час.

***

Ноччу разгулялася навальніца.

Густы лівень сек па гнуткіх лісцях дрэў. Перад світаннем навальніца сунялася, але па зямлі доўга яшчэ беглі гаманлівыя раўчукі.

Світанне займалася хутка. Шырачыся і яснеючы, усход чырванеў так імкліва, што, здавалася, сонца спяшаецца хутчэй выбрацца з-за далягляду і паглядзець, што нарабілася без яго на зямлі. Вось яно выглянула з-за небакраю і нясмела прыкрылася хмурынкаю, быццам дзяўчына, што закрывае твар хусткай, хаваючы радасць.

Гарадскія вуліцы і плошчьі, па якіх не праходзіў яшчэ ніхто, блішчалі такой чысцінёй, што нават вераб’і не адважваліся садзіцца на брук, а толькі паглядалі з галінак цікаўнымі вочкамі. Дрэвы не атрэслі яшчэ кроплі дажджу, і здавалася, што галіны абсыпаны каштоўнымі каменнямі.

Пятрусь Крыніца выбраўся з хаты рана: трэба было пад’ехаць на гадавальнікі, потым паспець зусім у другі канец горада, дзе закладваўся новы парк. Працоўны дзень яшчэ не пачынаўся, а ля прыбудовачкі, дзе складаліся мінеральныя ўгнаенні і ўсе прылады зеленгасаўскай гаспадаркі, ужо завіхаўся Ціхон Ластаўка.

— Ранавата нешта, Станіслававіч, узяўся за справу, — гукнуў яму Пятрусь. — Мусіць, разам з птушкамі падняўся...

— Ты глянь, якая раніца! А ноччу грымела-аа, нібы вайна пачалася. Ганна мая дык і не спала амаль усю ноч: баялася. Ну, ды яшчэ і трывожыцца яна вельмі: сёння новую кватэру атрымліваем... А раптам што пераменіцца, ды не дадуць...

— Чаму не дадуць? Атрымаеце! Толькі наваселле глядзі каб справіў...

Пятрусь усміхнуўся сваім думкам. ён учора быў у выканкоме і сам пацікавіўся — Ціхонава прозвішча ёсць у спісах. Акрамя таго, атрыманы дазвол прэміраваць лепшых рабочых зеленгаса. Ластаўку ўзрадуе гэта: лішнія грошы цяпер яму якраз дарэчы. Добра рабіць прыемнае людзям...

***

Каб трапіць у новы парк, які толькі пачаў закладвацца, трэба было прайсці амаль увесь горад. Жадаючы скараціць свой шлях, Пятрусь пайшоў праз будаўнічую пляцоўку, якая была абгароджана высокім парканам.

— Крыніца! Эгэ-ээй! Пятрусь! — пачулася з вышыні.

Ен узняў галаву і ўбачыў на рыштаваннях Віталя Какору. Той махаў яму кепкай і нешта гукаў. Але сярод грукату машын слоў яго разабраць было нельга, і Пятрусь па жэстах зразумеў, што Віталь кліча яго на рыштаванні. Ён гукнуў у адказ, што спяшаецца і, убачыўшы, што Віталь яго не пачуў, дастаў з кішэні гадзіннік і патрос яго ў руцэ, што павінна было азначаць: «Часу няма, выбачай!» Але Какора настойліва замахаў яму, запрашаючы падняцца.

Шкадуючы, што прыдзецца затрымацца, Крыніца падняўся на рыштаванні. Трэці паверх ён адолеў з цяжкасцю.

— Здароў. Во куды забраўся!

Ля вораху цэглы ён убачыў Марылю і здзіўлена працягнуў:

— I Мары-ыля! Вітанне, Марылечка! Як гэта ты сюды трапіла?

У сіняй спадніцы, белай кофтачцы і стракатым жакеціку нараспашку Марылька была вельмі падобна на дзяўчынку. Яна ветліва падала руку Петрусю.

— Ды вось Віталь учора цэлы вечар расказваў, які прыгожы наш горад з вышыні... Дык я, бегучы на работу, дай, думаю, гляну...

— А што, зманіў? Ты паглядзі сюды, Пятрусь! Ну! — Віталь у заіхапленні павёў рукой вакол. — Дзе такое ўбачыш!..

Нібы на далоні, ляжаў перад імі горад. Ён быў цудоўны ў гэтую сонечную раніцу. Блакітная істужка Дзвіны, над якой, таксама ў рыштаваннях, усплывала чорная аграмада маста, блішчэла, быццам люстэрка. За ракой выпіналі жалезныя дахі новых хат прыгараднага пасёлка: яны пачыналіся далёка-далёка, гусцелі, збягаліся ў суцэльныя кварталы і, падыходзячы да ўзбярэжжа, спыняліся і пазіралі ў радасным здзіўленні на другі бок ракі.

Ім было там на што глядзець і дзівіцца. Ганарліва пабліскваючы шырынёй вокан, прыгожымі радамі высіліся трохпавярховыя гмахі, і вакол іх, быццам малодшыя браты, раслі новыя будынкі. Яны стаялі яшчэ ў рыштаваннях ці толькі чуць узвышаліся над горамі чырвона-шэрай гліны, выкінутай на паверхню з катлаванаў. Сярод каменных гмахаў, што цягнуліся адзін да другога, пралегла шырокая зялёная стужка паркаў. Маладыя дрэўцы выраўняліся, нібы па шнурочку. Свяціла сонца, ласкава паглядаючы з чыстага, бы крышталь, неба. Віталь не змог стрымаць радасці, што ірвалася з ягоных грудзей, і ўсхвалявана патрос Крыніцу за плечы:

— Бачыш? Не, гэтага мала бачыць, трэба сэрцам адчуць... усім сэрцам...

Стоячы блізка адзін да аднаго, яны глядзелі ўніз, туды, дзе ў промнях вясновага сонца вырастаў горад. Яшчэ не ўсё было ў ім прыгожае і светлае: яшчэ чарнелі паўразбураныя папялішчы, яшчэ там-сям былі відаць зямлянкі, яшчэ кідаліся ў вочы сляды вялікага разбурэння. Але ў агульным яго вобліку было значна больш новага, радасных фарбаў і святла.

— Глядзіце, глядзіце! Віталька! Пятро Ягоравіч! — Марылька паказвала рукой наперад. — Вунь, справа ў парку. Маё дрэва! Гэта мы саджалі. Пазнала! Бачыце, пышней за ўсе!

Пятрусь углядаўся ў той бок, куды паказвала Марыля, але бачыў аднолькавыя, падобныя адно на адно дрэвы. Марыля бачыла сярод іх тое, што сама пасадзіла. Што ж, яна маладзейшая, у яе зрок лепшы. I ён сказаў, сам верачы сваім словам:

— Бачу, Марылька, бачу!

I чамусьці, зайздросцячы Віталю, падумаў, што дарэмна ён не настояў і не пайшоў з Нэляю ў лес па вясновыя кветкі.

26

Экзамены Пятрусь здаў паспяхова. Атрымаўшы атэстат, ён вышаў са школы з пачуццём, якое прыходзіць да чалавека, калі скончана вялікая і цікавая праца. «Гэта толькі пачатак! Можа гэта і добра, што летась у тэхнікум не прынялі. Нашто толькі гараваў тады! Цяпер — у інстытут!..»

У той жа дзень ён адаслаў усе дакументы, якія патрэбны былі, у Мінск. Прайшоў тыдзень. Прайшоў другі. 3 інстытута ніякіх звестак не было. Ён пачаў хвалявацца. «Можа, згубілася пісьмо?» Знайшоў і прагледзеў квіток. Гэта трохі супакоіла, бо на другім баку квітка гаварылася, што пошта адказвае за цэласць карэспандэнцыі на працягу шасці месяцаў.

Адказ прышоў у канцы месяца. Пятрусь трымаў танюткі белы канверт, баючыся распячатаць яго. Потым разарваў канверт і выцягнуў вузкі аркушык паперы. У ім паведамлялася, што Крыніца Пятро Ягоравіч дапушчаны да ўступных экзаменаў.

Нэлі дома не было. Ён хацеў бегчы да яе ў школу, узрадаваць, але перадумаў: яна сама вось-вось прыдзе дахаты. Ён падышоў да сынавай калыскі. Алеська перабіраў ножкамі і нешта па-свойму гудзеў. У яго былі белыя, ледзь прыкметныя броўкі, востры матчын носік і Петрусёвы блакітныя вочы.

— Ты бачыш, сынок, якую паперу атрымаў твой бацька? — Пятрусь пстрыкаў пальцам па канверце, і Алеська, быццам разумеючы бацькаву радасць, смяяўся і яшчэ ўвішней перабіраў нагамі. — У гэтым канверце бацькаў лёс! Во як!

У пакой увайшла Нэля. Убачыла Петрусёў занятак, раззлавалася:

— Гульню знайшоў! Брудную паперу дзіцяці пад нос суне. Звар’яцеў!

— Гэта ж не папера, Нэля! Гэта адказ! Я дапушчаны да экзаменаў!

— Няхай сабе. Ну, ну... Пакажьі, — на яе твары прамільгнула святло. — Ага. Дапушчаны да экзаменаў... Між іншым, віншую...

Нэліны словы пагасілі радасць. «Як яна не разумее! Гэта ж перамога!» Ён раптам успомніў, як абыякава адносілася Нэля да яго намаганняў хутчэй адаслаць дакументы, і ўпершыню зведаў невядомае, нейкае нядобрае пачуццё да жонкі. Але яно трымалася нядоўга і саступіла месца ранейшай усхваляванай радасці.

27

Збіраючыся пайсці з Нэляй у кіно, Пятрусь рашыў: трэба пагаварыць з жонкай сур’ёзна. Жыць так, як жылі яны апошні час, нельга. Спрэчкі паміж імі, штораз пакідаючы ў душы глыбокі і балючы след, узнікалі з-за дробязей. Кожны раз, калі ён затрымліваўся на сходах ці на рабоце і пазніўся дахаты, Нэля падазрона аглядала яго і пыталася з пагардлівай іроніяй:

— Пазней не мог? Ён недзе швэндаецца, гарэлку жлукціць, а ты дома сядзі. Муж, называецца!

Здавалася, яна знарок шукае спрэчкі. Пятрусь спрабаваў маўчаць, але гэта было яшчэ горш. Нэля хадзіла па хаце і паглядала на яго, быццам прымервалася: за што тут лепш учапіцца? Маўчанне мужа выклікала яшчэ горшую злосць.

— Маўчыш! Во-ооо! Чуе кот, чыё мяса з’еў!.. Што, думаеш дурнемі прыкінуцца? Адказвай мне!

Што адказваць, Пятрусь не ведаў. Ён спрабаваў даводзіць, што ніякай гарэлкі не п’е, што Нэля проста стамілася і што ёй трэба больш берагчы сябе. Ён жа не забараняе ёй пайсці ў гарадскі парк або ў кіно, калі ён заняты. Яна ж, урэшце, не малая...

Некалькі дзён Пятрусь прыходзіў дахаты рана, але ўсё роўна — сваркі не спыняліся, іх нават стала яшчэ больш.

Далікатна і тонка, асабліва пасля таго, як ён пачаў даваць грошы маці, Нэля ўпікала мужа, што ён зарабляе мала, што прыходзіцца зноў садзіцца на карак маці, пазычаць у яе. Аднойчы, з алоўкам у руцэ, ён паспрабаваў зрабіць падлік расходаваных грошай і хутка давёў жонцы, што яны купілі шмат непатрэбнага, без чаго пакуль можна абысціся. Яму здавалася, што ён пераканаў жонку. Але Нэля, прывёўшы ў прыклад суседзяў, пачала ўспамінаць, хто і што набыў, пыталася з глыбокай верай у правільнасць сваіх довадаў:

— А мы чаму не можам?

Сапраўды, чаму? Пятрусь зарабляе нядрэнна. Нэля таксама працуе. Некаторыя ўдвая менш маюць, а жывуць не горш. Усё, мусіць, проста: яны з Нэляю не ўмеюць правільна спланаваць свой бюджэт. Убачыўшы ў каго-небудзь модную сукенку ці туфлікі, Нэля не супакойвалася, пакуль гэтыя рэчы не з'яўляліся ў яе. Купляліся розныя брошкі, якія потым ляжалі без увагі, прыгожыя вазы, зусім не патрэбныя, але якія каштавалі шмат. Пятрусь жа хадзіў у старым асеннім паліто. Дык у чым жа ён вінаваты? А можа яна пакахала другога? Пазаўчора, вяртаючыся з работы ён сустрэў Нэлю з Фурсам, які пасля хваробы ўзяў адпачынак і яшчэ не працаваў. Стала горача ад гэтых думак. Пятрусь расшпіліў пінжак. Нэлі гэта не спадабалася.

— На кірмаш ідзеш? Зашпіліся. I боты мог паваксаваць. Сорамна ісці побач з табой...

Петруся моцна ўкалолі гэтыя словы. «Сорамна?» Ён дастаў з кішэні білеты і нервова скамячыў іх:

— Што ж, сорамна — не пойдзем. Вернемся дахаты і пагаворым, што далей рабіць будзем...

— Дурань, што ты робіш! — Нэля кінулася падбіраць скамечаныя білеты. — Па пяць рублёў...

Яму стала сорамна. Ён хацеў утрымаць яе за руку, каб яна не брала білеты з зямлі. Нэля адштурхнула яго:

— Адчапіся! Я з табой гаварыць не хачу. I ўвогуле, ідзі ты ад нас і пакінь мяне ў спакоі. Які ты мне муж?!

Яны так і ішлі да самай хаты: моўчкі, не гаворачы і не гледзячы адзін на другога.

Марфа сустрэла іх насцярожаным позіркам. Пятрусь, не гаворачы ні слова, прайшоў у пакой услед за жонкай. Нэля, не скідаючы паліто, забегала па хаце, збіраючы яго рэчы.

— Бяры! Вось чамадан твой! Твайго толькі і было, што чамадан. Тут твае паперкі!.. А гэ-эта што?

Яна ўбачыла канверт, на якім Пятрусь напісаў адрас, збіраючыся адказаць на Верын ліст.

— Адрасы толькі! Пісьмы ўжо схаваў. Гэтых распусніц у цябе столькі, што я нават... А я, дурніца, нічога не ведаю. I ў маёй хаце ён трымае пісьмы гэтых... Ідзі! Ідзі і ніколі не прыходзь. Ніякага кахання ў мяне няма да цябе. Чуеш? Ні-я-ка-га!

Па складах вымавіўшы апошняе слова, Нэля са слязамі кінулася на канапу.

Пятрусь збялеў. Ён чамусьці падуімаў, што ад яго патрабуецца цяпер адно: каб голас не дрыжаў і быў цвёрды.

— Ты супакойся... Адпачні — і супакойся. Мы пагаворым заўтра. Я пакуль пайду...

Марфа вылецела яму насустрач. Крыссе яе стракатага халата развявалася.

— Нарабіў і ўцякаць? Яе сустракаць? Распуснік! Загубіў маю дачушку! Загубіў! Пачакай жа... Заўтра ўвесь горад будзе ведаць, які ты ёсць... Ах, дачушка, родная мая...

Пятрусь абмінуў цёшчу і ціха, але шчыльна зачыніў за сабою дзверы..

Марфа насілася па хаце злавеснай хмарай. Яна не любіла, калі нешта робіцца не так, як яна гэтага хацела. Да сённяшняга дня ўсё ішло як мае быць. Тыдні са два таму назад яна напісала заяву ў гарадскі аддзел гандлю і зволілася з працы. 3 яе хопіць. Цяпер можна будзе некалькі год пражыць без клопатаў. Ды і працаваць ужо не было ніякага сэнсу. Ледзь не кожны дзень па магазіне шныраць інспектары... Не, гэта яна правільна зрабіла, што падумала аб звальненні. I дачка ў час апамяталася. Малайчына! Вось хто ўсцешыць Марфіна сэрца. Які далікатны чалавек гэты Фурс! Пазаўчора казаў, што канчаткова вырашана: яго пераводзяць у сталіцу. Нэля паедзе з ім — яна так хацела пажыць у вялікім горадзе. 3 мінулым скончана раз і назаўсёды! Можна ўвогуле прадаць хэту і выехаць адсюль...

Толькі вось Нэля трохі паспяшалася. Пайшла б у кіно і па дарозе ўсё і растлумачыла б: кахае другога і ўсё. Гвалтам любы не будзеш. А ён чалавек не так што і дурны, зразумее. I ніякага шуму, спакойна, высакародна. А дачка ўсё ў хату прынесла. Навошта? Сёння госці прыдуць. А сварку маглі суседзі пачуць. Нядобра гэта. Але заўтра Марфа паклапоціцца, і ўсе будуць ведаць, што за птушка яе зяцёк. Спатрэбіцца, яна і да гаркома дойдзе. А што? Пайсці і сказаць, як ён сёння над жонкай здзекаваўся... Цяпер у партыйных з гэтай справай строга...

— Дачушка! Напішы ў гарком. Пра ўсё: як крычаў, як здзекаваўся, як мяне зневажаў. I пра пісьмы дзеўкам, тыя, што кінула яму. I тэлеграму вось гэтую прыкладзем. Вымову дадуць. Не менш! А калі добра скласці, дык і з партыі выключаць. Няхай тады паскача... I пакінь вочы церці! Лепш пераапраніся ды на стол будзем збіраць. Хутка Фама Мікалаевіч прыдзе...

Марфа засцілала стол лепшым абрусам, збіраючыся ўразіць шаноўнага госця. Ласуха такі знаўца ў гэтай справе, любіць, каб усё было прыгожа. Яна не паспела скончыць свае клопаты: у хату ўваліўся Сцяпан. Хіснуўшыся, ён прытуліўся да вушака і гукнуў у сенцы.

— Поркаецца ўсе. От, небарака. Сюды кіруйся...

У пакой увайшоў Ласуха. Ён вітаўся з Марфай, але ў ягоным голасе ўжо не было ранейшай ласкавасці. I толькі Сцяпан, як заўжды, калі вып'е, быў гаваркі і вясёлы. За апошні год ён мала змяніўся з твару, толькі нос моцна раздаўся ўшыркі і зрабіўся сіняватым.

Убачыўшы прыбраны для вячэры стол, Сцяпан ашчэрыўся:

— Слаўная ў Сцяпана баба... Стол — як мае быць!

Выцягнуў з кішэні два паўлітры і са стукам паставіў на стол.

— Цягні свае, Ласуха! Люблю, калі на мяне поўная батарэя глядзіць. Стаўляй!

Сцяпан падышоў да стала і плюхнуўся ў крэсла.

— Мяккае... Недзе ж вышкрабла мая... Гарніцеся да стала, Фурс казаў, што спозніцца. У яго справы перад ад’ездам...

Марфе не спадабаліся паводзіны Сцяпана, але яна змоўчала, бо той быў п’яны і спрачацца з ім у такі час было небяспечна.

— Гарніцеся, кажу. Як цябе там, Фама ці Мікола! — прамармытаў Сцяпан, беручыся за бутэльку.

Сцяпан не зманіў: Фурс прышоў гадзіны праз паўтары. Ён увайшоў, як гаспадар: скінуў пінжак, павесіў яго на крэсла і пайшоў у бакоўку да Нэлі. Ён нешта сказаў ёй там, бо яна хуценька вышла на кухню і паклікала туды Сцяпана і маці.

— Як твае справы? — запытаў Фурс, нахіліўшыся да Ласухі і трывожна паглядаючы па баках, хоць былі яны ў пакоі адны. — Сёння поркаліся ў асабістай справе... Разумееш? 3-за таго артыкула. Ну і Крыніца! Гэта ж такое ў газету напісаць! Кар’еру робіць!

— А што? I зробіць. На свайго начальніка папёр...

— Мне яго кар’ера во дзе сядзіць. Справу маю аж на сонца цяпер глядзяць...

— Хэ! — абыякава і весела хмыкнуў Ласуха. — Маю справу няхай на два сонцы глядзяць. Анкета — чысцей вадзіцы. Ты не чуў, дзе Лукашэнка? У яго там нібыта рэвізія яшчэ адна. А заўтра ў мяне. Свой чалавек сказаў... Ды нічога, я гатовы... Калі ты думаеш ехаць? Яна паедзе з табой?

Фурс наліў паўшклянкі гарэлкі, дадаў віна і паказаў кілішкам на дзверы:

— Хто? Яна? 3 глузду з’ехаў. Куды яе?.. У кішэню?..

Ласуха курыў і ляніва сачыў за тым, як плыве над сталом ружовае воблачка папяроснага дыму. Яно даўжэла, выцягвалася, стала ледзь прыкметным і зусім знікла. Здаецца, і Фурс такі. I грымотаў яшчэ не чуваць, а ён ужо бяжыць. Выкручвайся, Ласуха, адзін. Не, Ласуха не такі дурань. Гэта я правільна зрабіў, што ўзяў з касы грошы. 3 імі, Ласуха, ты будзеш гарантаваны ад усякіх выпадковасцей. А яны бываюць у нашым жыцці, бываюць... Вось іх ад’езд. Яны збіраліся разам паехаць у нядзелю. А цяпер Фурс хоча ехаць адзін. Можа ён надумаўся пакінуць Ласуху, збегчы? Хітрая ліса! Бач, як перапалохаўся, што ў асабістую справу зазірнулі... А можа апярэдзіць яго і самому раней збегчы? Ласуха цяпер чалавек забяспечаны. Зашыцца дзе-небудзь у маленькі гарадок. Прыдбаць хатку, садок і жыць патроху. Хоць бы ля Чорнага мора. Там цёпла...

Яго вывеў з задумення Фурсаў голас:

— Фама, ідзі тут Сцяпану памажы...

Застаўшыся ў пакоі ўдваіх з Нэляй, Фурс адразу ж змяніўся: стаў гаваркім і заклапочаным.

— Вось і коней збіраем у дарогу, мая прыгажуня, — ён паставіў шклянку і пачаў падкідваць відэлец на далоні. — Пачынаем новае жыццё. Меркавалася, што паедзем дваццатага, а прыдзецца мне адправіцца сёння. Выклікаюць. Я паеду, атрымаю кватэру, і адразу ж адбіваю тэлеграму табе. Рэчаў паменей возьмеш, там хопіць...

— Як? Ты паедзеш адзін? Мы ж дамовіліся!

— Што зробіш? Так яно і бывае: плануеш адно, а выходзіць другое. Званілі мне, што з кватэрай затрымка. I плакаць не трэба... Ну, паглядзі на мяне...

— Табе жарты, Леапольд! А мне... застацца тут, у горадзе, дзе мяне кожны ведае? Не, я паеду з табой!

— Ну, добра, добра! — паварушыў Фурс тонкімі вусікамі. — Мы яшчэ памяркуем...

28

Пятрусь сядзеў на замчышчы, уставіўшыся невідушчымі вачыма ў цемру ночы. Як ён апынуўся тут, Пятрусь не мог уцяміць. Вышаўшы з Марфінай хаты, ён доўга блукаў па гарадскіх вуліцах. Ногі самі прынеслі яго сюды, на замчышча. Купчастыя дрэвы, што пышна зазелянелі тут гэтым летам, стаялі маўкліва, быццам прыслухоўваючыся да яго думак. А думкі гэтыя былі нястройныя, несуладныя, поўныя супярэчлівых разваг.

Дзе ж ты памыліўся, Пятрусь Крыніца, калі ты зрабіў першы няправільны крок? А мо і не было памылкі, мо такі ўжо твой непаблажлівы лёс? Далёкі, ласкавы голас шаптаў яму: «Цяпер у нас усё будзе добра, любы!..»

I, нібы смеючыся з яго, нехта другі казаў са злосцю і пагардай: «Ніякага кахання ў мяне да цябе няма! Разумееш? Няма!»

Шэрыя вочы ўсміхаліся яму з чорнай глыбіні ночы, клікалі: «Паедзем да нашай чаромхі. Мы ж разам цяпер!..»

I, нібы здзекуючыся з гэтых слоў, гучаў у вушах другі голас, поўны нянавісці і злосці: «Ідзі! I не прыходзь больш!..»

Бралася на світанне. Маўчала зацягнутая перадранішняй шэранню далеч. Над цёмнай Дзвіной, што не абудзілася яшчэ ад сну, гусцеў туман. Чамусьці прыгадаўся Петрусю прыуральскі стэп, заліты сонцам, ласкавае святло ў вачах Веры і яе голас — такі задушэўны, са смуткам: «Калі цяжка будзе — напішы. Я дапамагу табе...»

Дзе вы цяпер, мужныя і высакародныя сябры, якія дапамагалі паверыць у тое, што варта жыць?..

Праплывалі ўспаміны, пражытыя дні паўставалі ў памяці яскрава, выразна... Колькі шчасця было ў ягонай сям’і! Куды ж яно знікла? Нехта ўкраў. А можа проста не ўмеў берагчы?..

Ужо барвовай чырванню заліўся небакрай. Заходняя частка неба, куды сплывалі начныя змрокі, загадкава цямнела, поўная невядомасці. Зялёныя дрэўцы на замчышчы зашапацелі мацней, гудкі з чыгункі чуліся не так выразна, як ноччу.

Вузкай, пакручастай сцежкай Крыніца спусціўся на бераг ракі: у твар дыхнула свежасцю і прахалодай. 3-за гарадскіх гмахаў смела выглянула сонца. Нерухомая паверхня ракі заблішчэла, і па шырокіх промнях, быццам па нябачаных шнурочках, пацягнуліся насустрач плыні дрыготкія палосы туману.

Крыніца падняў галаву ды так і застаўся стаяць некаторы час, здзіўлены і разгублены. Высока ў небе, распусціўшы крылы, павольна плыла вялізная, быццам пазалочаная, птушка. Ён адразу пазнаў у ёй каршуна і здагадаўся, што птушка здавалася пазалочанай ад сонца, якое падае ёй на пер’е. Крыніца сачыў за птушкай, пакуль яна не схавалася ў сіняй далечы...

Потым памыў твар, зачэрпнуў жменю вады, напіўся. Буйныя кроплі, што падалі з пальцаў у раку, паблісквалі на сонцы, нібы маленькія крыштальчыкі. Вада была халодная і быццам салодкая на смак. Напіўшыся гэтай вады, Крыніца адчуў, што востры боль на сэрцы суняўся крыху, туга неяк заглухла, прытупілася.

Падняўшыся на замчышча, ён спыніўся ў развазе. 3 карагода супярэчлівых думак у ягонай душы выкрышталізавалася аднэ — ясная і зразумелая. «Значыць так, Крыніца. Кірунак ты выбраў правільны. Ты ішоў чэснай дарогай. I цяпер зноў — наперад. Толькі наперад! Трэба запытацца ў Нэлі: з кім і якім шляхам хоча ісці яна! Вось і ўсё!..»

Далёка ўнізе блішчэла рака. Жаўтаватыя струмені невялічкай рачулкі, што ўпадала ў Дзвіну ля замчышча, доўга не змешваліся з чыстай дзвінскай вадою. Яны так і знікалі ўдалечыні за павароткам — чыстая і шырокая плынь дзвінскай вады і вузкія жаўтаватыя струмені малой рачулкі. Толькі недзе там, далей за горадам, дзвінская плынь адольвала мутныя воды і рабілася чыстай, празрыстай.

Крыніца вяртаўся дахаты. Ён ішоў праз парк і прыслухоўваўся да сваіх крокаў. Яны былі такія гулкія, што ад іх, здавалася, дрыжала лісце маладых дрэўцаў на паркавых алеях. На газонах цвілі кветкі.

На пышным лісці астраў, набрыняўшых густой барвовасцю, на дробных пялёстках гваздзікі, якія зрабіліся ярка-пунсовымі, на празрыста тонкіх кветках гладыіёлусаў ззялі, іскрыліся на сонцы кроплі расы. Здавалася, што раніцой прышоў сюды чарадзей, развязаў мех і шчодра сыпнуў на кветкі брыльянтамі і самацветамі.

За газонамі пачыналася алея белых ружаў. Пятрусь спыніўся ля іх і доўга глядзеў на дробныя лісцінкі, на пукатыя белыя бутоны. Раптам сярод узорыстага, з вострымі крайчыкамі лісця на танюткай галінцы здрыгануўся і загойдаўся ад руху белы са слабай барвовасцю пялёсткаў вялікі бутон: ружа развінала пялёсткі. Яны былі адметныя сярод іншых сваёю свежасцю і чысцінёю, і бляск іх быў падобны на бляск дзіцячых вачэй — чысты, ясны, нічым не засмучаны...

29

Нэля ўвайшла ў хату, села ў крэсла і закрыла рукамі твар. Нейкі чалавек прывёз яе дахаты. Што гэта ён казаў? Цяжка ўспомніць. Галаве горача, быццам побач вогнішча паляць. Думкі абарваныя, скамечаныя. I дзіўная лёгкасць у нагах — быццам іх зусім няма. Не, ногі ёсць. На іх цьмяна блішчаць туфлі. Але чаму яны блішчаць цьмяна? У іх жа хаце заўсёды гараць вялікія лямпы. Можа яна не ў сваю хату трапіла? Не, гэта іх хата. Гэта пакой маці. Мыцельнік з кухні відаць. Шпунцік у ім працякае. Пятрусь хацеў адрамантаваць яго, ды так і не сабраўся. На шпунціку вадзяная кропелька. Яна расце, расце! «Цоп!»

I зноў набрыньвае, і зной падае так гучна і звонка:

«Цоп!.. Цоп!..»

Дзверы на кухню адчынены. На падлозе два чамаданы. Маці нешта пакуе ў іх... У Леапольда такі ж жоўты чамадан. Там, на вакзале... Потым да яго падышлі двое вайскоўцаў. Леапольд паказаў камандзіроўку, лаяўся, абураўся. Тады падышоў трэці — у цывільным адзенні. «Што, не пазнаеш? У Тураўлянскай вёсачцы страляў у палонных партызан!..» Леапольд спрабуе ўцячы. Яго ловяць і вядуць да машыны. Нейкі чалавек гаворыць ёй, што давязе яе дахаты... Яна згаджаецца, бо гаворыцца гэта тонам загаду, які трэба выконваць.

— ...Шчасце якое! Не паехала! Хутчэй ратавацца трэба! Ласуху міліцыя шукае. I Сцяпана няма, можа ўжо арыштавалі. Чуеш? Ты што, анямела?..

Гэта ж маці гаворыць.. Што ёй яшчэ трэба ад мяне?..

А маці штурхае яе ў плечы, цягне за сабой. Шафа ў пакоі адчынена. Чамаданы напакаваны. Навошта маці гэта робіць? Нэля нікуды не паедзе. Ды і куды ехаць? Навошта? Фурс — былы паліцыянт, страляў людзей... А яна пакахала яго! А можа не кахала?! Яна ж кахала мужа...

Пятрусь!!!

Маці выцягвае аднекуль з ніжніх скрынак шафы блакітны шоўк і дае Нэлі. Нэля спалохана хавае рукі за спіну. Нельга! Пятрусь загадваў не браць!

— Не трэба ён мне! Не трэба!

Скрутак мякка ўпаў на падлогу: «Шмя-як!»

— Бязрукая! Што з цябе за дапамога! Бяжы шукай яго. Што ўтаропілася? Петруся шукай! — Голас Марфы зрабіўся сіплаваты і непрыемна задрыжаў. — Ды не стой ты на месцы! Бяжы... Скажы, што я праганяю цябе, а ты кахаеш яго... Што хочаш кажы! Забярэш чамаданы і пойдзеш жыць да яго. Там шукаць не будуць! Пятрусь жа партыйны. Ох, што ж гэта будзе! Што будзе? I дамок забяруць. Божачка, літасцівы...

Марфа ўзняла вочы, поўныя адчаю і жаху, на бажніцу, заўзята перахрысцілася. Тоўстыя шчокі ў яе абвіслі, халат расшпіліўся:

— Божачка, дапамажы!..

Вялікая чорная муха, якая сядзела на бажніцы, спалохалася святла і паспрабавала ўзляцець, але заблыталася ў павуцінні і жаласліва зазвінела крыллямі.

Дзіцячы галасок за сцяной крыкнуў:

— Мама!

Алеська! Нэля кінулася праз кухню ў свой пакой. Там панавала цішыня. Скрозь сон шморгаў носам Алеська: нешта прыснілася яму, і ён паклікаў маці. Нэля ціха падышла да калыскі, стала на калені, прыхілілася ілбом да халоднага жалеза. Думкі імгненна праяснелі, і пытанне вострае, як нож, кальнула ў сэрца:

— Што ж гэта будзе? Што будзе?

Яна шчыльней прыціснулася ілбом да халодных пруцікаў калыскі, сціснула губы і застагнала ад болю і крыўды:

— Падманілі яны мяне! Падма-аанілі-ііі!

У калысцы спаў Алеська. Ён смачна цмокаў губкамі. Яму сніліся цудоўныя сны.