Пастка

1.

Нарэшце прыслалі дакументы. Можна было ісці ў горад. Але мне захацелася яшчэ раз сустрэцца з Надзяй.

Я ўбачыў яе дзён пяць назад праз акно. Надзя ішла побач з сіваватым, каржакаватым чалавекам, які нёс за плячыма два рэчавыя мяшкі, а яна два аўтаматы, нямецкія, кароценькія, з адагнутымі ўніз касетамі. За імі зморана плялося трое хлопцаў.

— Хто гэта? — спытаў я ў Вілюгі.

— Падрыўнікі Мухіна... Той сівы — сам Мухін.

— А жанчына?

— Падрыўніца. Аксана.

— Мы з ёю вучыліся ў адной школе,— сказаў я, спадзеючыся ўразіць Вілюгу, але ён не здзівіўся.— Тады яна была Надзя Крынка, і я кахаў яе.

— Ясна,— абыякава сказаў Вілюга.

Ноччу я знайшоў хату, дзе спыніліся падрыўнікі,— яны спалі на сене пад паветкай. Надзі не было. Яна лягла ў хаце. Я папрасіў аднаго з хлопцаў паклікаць Аксану.

Яна выйшла не хутка, хвілін праз пятнаццаць, калі не болей — мне ўжо надакучыла чакаць. Я думаў, што Надзя ўзрадуецца, але яна толькі спытала: «Адкуль ты, як з неба зваліўся?»

Гаворка тады не клеілася. Надзя клікала ў хату, хацела пазнаёміць з Мухіным, я адгаварыўся, знайшоўшы нейкую прычыну. Вярнуўшыся дахаты, я доўга не мог заснуць, усё думаў пра Надзю.

За год да вайны мы заканчвалі дзесяцігодку. I таму, што гэта быў першы выпуск, нам наладзілі вельмі ўрачысты вечар, і не ў школе, а ў сельскім клубе.

Нас было шаснаццаць выпускнікоў, і ўсе мы сядзелі на першым радзе, крыху збянтэжаныя ўвагай, якую аказвалі нам і тыя, хто сядзеў у прэзідыуме, і тыя, хто дарэшты запоўніў клуб: вучні, настаўнікі, бацькі, проста цікаўныя, каму хацелася паглядзець на ўрачыстасць. Мы вельмі хваляваліся, хоць і не паказвалі выгляду.

Я адчуваў сябе бясконца шчаслівым і таму, што нарэшце закончана школа, і таму, што поруч сядзіць Надзя і ніхто ўжо не глядзіць на нас з іранічнай паблажлівасцю ці асуджэннем, а як бы і ўхваляюць нашу дружбу. Нішто, мабыць, так не кранае, як здабытае ў бясконцых кпінах і насмешках прызнанне. А над намі кпілі з восьмага класа; кожны дзень на школьнай дошцы нехта пісаў нашы прозвішчы, нехта складаў недарэчныя вершыкі, якія хадзілі па руках і не раз даводзілі Надзю да слёз. 3-за гэтых вершыкаў, надпісаў і кпін мы з Надзяй часта сварыліся і падоўгу не размаўлялі. Але і гэта выклікала кпіны.

Цяпер як бы ўсе змірыліся, як бы прызналі за намі права сядзець поруч.

Пасля ўрачыстага вечара было наладжана частаванне і танцы. Я ўвесь час танцаваў з Надзяй. А пасля вечара пайшоў праводзіць яе дахаты.

Я даўно чакаў, калі мы застанемся на адзіноце,— так шмат хацелася сказаць Надзі. Але цяпер маўчаў, скаваны гэтай жа адзінотай, і злаваў на сябе.

Нават цяпер мне было сорамна за тое сваё маўчанне. Гэты сорам і надаваў мне рашучасці.

Мухінцы спыніліся ў нас выпадкова; стаялі яны аж вёрст за пятнаццаць і не так, як мы, у вёсцы, а ў лесе, на нейкім хутары.

— Дай мне каня,— праз два дні сказаў я Вілюгу, калі той зайшоў праведаць мяне.— Гадзіны на тры.

— Навошта табе? — здзіўлена спытаў Вілюга.

— Мабыць трэба...

— А ці варта?

— Скажы, што шкадуеш каня, тады я папрашу ў Платона.

— Ну і дзівак,— Вілюга адчыніў акно, гукнуў вартавога, што стаяў насупраць, праз вуліцу, ля штаба.— Забароўскі, скажы Васю, каб засядлаў Ветра. Няхай на двор завядзе.

Вілюга з усёй сілы зачыніў акно, аж зазвінелі шыбы.

— Дык я і кажу, дзівак ты,— Вілюга стаяў цяпер спіной да акна, скрыжаваўшы рукі на грудзях, пад адтапыранымі кішэнямі кіцеля.— Калі конь закусіў цуглі, дык што не рабі, а выкіне з сядла. Так і з бабай. Пакахае другога — закон, хоць ты перад ёю памры — не пашкадуе.

Мне думалася, што Вілюга не здагадваецца, куды я паеду, аж глянь ты: з-пад натапыраных броваў ён разгледзеў усё. Хавацца не было патрэбы.

— Я, Вілюга, кахаю яе.

— Ха, пакахаеш другую.

Ардынарац Вася прывёў засядланага каня. Мы выйшлі на ганак.

— Другой мне, Вілюга, не трэба,— сказаў я, сеўшы ў сядло.

— Дзівак,— сказаў Вілюга, не ўхваляючы ні маіх слоў, ні гэтай паездкі.

Я адразу ж пагнаў Ветра галопам. Быстрая язда адагнала непрыемныя думкі. Тады я пачаў азірацца і нібы ўпершыню заўважыў прыгажосць і хараство тутэйшых мясцін.

Дарога найбольш пятляла паўз лес, толькі зрэдку зарываючыся ў яго, каб спрамаваць, скараціць адлегласць. Справа, то падступаючы да дарогі, то ўцякаючы ў прастору палёў, у вербалозах і альхоўніку бегла рэчка. Яна ўсё шырэла, набірала сілы.

На паўдарозе рэчка крута павярнула на захад: дарога, слепа наткнуўшыся тут на чорныя рабрыны моста, паяўлялася аж пад гарою. Трэба было шукаць броду.

Вецер пацягнуўся да вады. Я падумаў, што яго варта напаіць, але не адразу. Перабраўшыся на той бераг, я саскочыў на зямлю, адпусціў папругі, а сам лёг на траву.

Мабыць, я праляжаў доўга, бо Ветру надакучыла стаяць і ён пацягнуў повад. Я падняўся, падвёў яго да вады.

Вецер піў доўга, злёгку кранаючыся ружаватай пысай вады. Часам ён паднімаў галаву — тады ў рэчку звонка падалі белаватыя кроплі. Каню, мабыць, падабалася стаяць у рацэ. Ён увесь час пераступаў тонкімі пародзістымі нагамі, абдаючы сябе і мяне халоднай вадою.

Далей — вёрст пяць — давялося ехаць то крокам, то надакучлівым трушком, бо Вецер выпіў шмат вады, і яна аж ёкала ад кожнага кроку. Мяне гэта раздражняла.

«Чаго і куды я еду? — з горыччу і злосцю падумалася мне.— Яшчэ траплю да немцаў». Але тут жа я здагадаўся, што Вілюга сачыў за кожным маім крокам і не пусціў бы, калі б мяне пільнавала небяспека.

У бары стаяла задуха. Вецер адразу ж узапрэў. Пад грыўкай і ля сядла выступіла пена, нібы хто нацёр каня мылам. У мяне таксама паліўся пот па твары, аж балюча шчыпала вочы.

Метраў за сто ад хутара мяне спыніў вартавы. Ён сказаў, што мухінцы, здаецца, яшчэ тут, і нават паказаў на рэдзенькі сасоннік, у якім стаялі буданы падрыўнікоў. Мне хацелася пагаварыць з Надзяй сам-насам, таму я папрасіў яго паклікаць падрыўніцу Аксану,

— Дык я ж не магу пост пакінуць,— сказаў партызан.

На шчасце з сасонніка выйшаў другі падрыўнік. Вартавы паклікаў яго.

Падрыўнік паглядзеў на мяне з недаверам, але пагадзіўся паклікаць Аксану. Я пачаў чакаць. Стаяў, абапёршыся аб крываватую, з парэпаным камлём бярозу. Аднекуль наляцеў вецер, а над самым лесам я ўбачыў чорную хмару. Яна памалу, амаль непрыкметна сунулася на ўсход, а перад ёю шпарка-шпарка беглі шэранькія, вірлівыя воблачкі.

Надзі ўсё не было, і я падумаў, што яна не прыйдзе. Але яна паявілася неспадзявана і не адтуль, адкуль я чакаў яе. Я ўзняў галаву і ўбачыў яе. Надзя ішла хутка, неяк па-мужчынску стаўляючы ногі.

Мне падабалася ў Надзі ўсё: і тое, як яна гаварыла, заўсёды з насмешкай, і тое, як усміхалася, ледзь раскрываючы губы, і тое, як схіляла набок галаву, калі слухала каго і не згаджалася з ім. Мне падабалася ўсё, нават яе хада, якая цяпер нагадала мужчынскую.

Надзя спынілася крокі за тры, схіліла набок галаву, запытала:

— Ты хіба не паехаў?

Я ўсміхнуўся. Людзі, калі ім няма чаго сказаць, гавораць глупства. Раз я тут, значыць — не паехаў.

— Ты мог не застаць мяне,— крыху памаўчаўшы, сказала яна.— Мы ідзем на аперацыю.

Зноў наступіла маўчанне. Цяпер Надзя, як бы пасмялеўшы, глядзела на мяне не хаваючы вачэй, і я бачыў, што маё маўчанне бянтэжыць яе.

— Ночы цяпер месячныя — нам будзе цяжка дабрацца да чыгункі.— Яна гаварыла абы-што, абы не маўчаць.

Мне хацелася запомніць яе вось такой, збянтэжанай, і я знарок упарта, назойліва глядзеў ёй у вочы. Яна не вытрымала.

— Чаго ты маўчыш? — раззлавана спытала яна.— Калі прыехаў, дык няма чаго маўчаць.

— Я кахаю цябе,— сказаў я, па-блазенску ўсміхаючыся.

— Ну і што?..

— Кахаю — і ўсё. Таму і прыехаў.

— У мяне ёсць муж,— сказала яна.

— Хто? Мухін? Дык ён жа стары...

— А табе што? — сказала Надзя.— Ты хто мне, каб указваць?

Яна хацела пайсці. Я затрымаў яе.

— Надзя, я не сказаў табе. Я іду на вельмі небяспечнае заданне.

Яна адвярнулася. Пачала капаць носікам бота зямлю.

Я адвязаў каня, падцягнуў папругі. Вецер весела фыркнуў, адчуваючы дарогу дамоў.

— Бывай, НадзяІ — сказаў я.— Жадаю табе выйсці з вайны жывой...

Здаецца, маё пажаданне кранула яе. А можа ёй проста стала шкада мяне. Усё ж мы гадаваліся разам. Нашы хаты стаялі поруч, і, бывала, маці часта прыводзіла Надзю пагуляць да нас, бо яна адна баялася заставацца дома.

— Жадаю табе ўсяго добрага,— сказала Надзя.

Яна абняла мяне і тройчы пацалавала ў лоб, як нябожчыка.

2.

Вузенькая вулачка — дзве каляіны між густой і зялёнай муравы — недзе хавалася за ўзгоркам. Хаты стаялі не густа і не пры самай вуліцы, а далей, у агародах; хаваліся ад цікаўных вачэй за густой зелянінай садоў.

Я пазнаў патрэбны мне дом па сіняй галубятні на даху. Вулачка пуставала, і я адразу ж павярнуў у брамку.

У палісадніку на лавачцы пры хаце сядзеў дзед — лысаваты, з белымі кужэльнымі валасамі, клеіў гармонік. Убачыўшы мяне, дзед адсунуў убок гармонік, і той неяк жаласліва рыпнуў.

— Марына Цяцерына тут жыве? — запытаўся я.

Дзед зірнуў на мяне абыякавымі выцвілымі вачыма, паклаў гармонік на калена, пачаў прыглядацца да яго.

— А навошта яна табе?

Добра, што спытаў так: значыць, я нічога не пераблытаў, а то ўжо здалося, што трапіў да кагосьці чужога.

— Мы з ёю сябры. Хацеў пабачыць.

Дзед выразаў кавалачак цыраты, памазаў яго бульбяным клеем, прыляпіў да меха. Разгладжваючы каструбаватым пальцам латку, прыглядаўся да мяне падслепаватымі вачыма. Мабыць, яму было ў ахвоту выпрабоўваць маё цярпенне.

— Няма Марыны,— нарэшце сказаў ён.

— Як няма? Дзе ж яна?

— Так што нямашака, і ўсё тут. Была — і няма...

Я разгубіўся. Што рабіць? Асцярожнасць і правілы канспірацыі патрабавалі — уцякай! Але я не мог скрануцца з месца. Я чамусьці сеў побач з дзедам, але не зухавата, як трэба было б, а цяжка, зняможана.

Дзед зняў планкі, пачаў калупацца ў клапанах тоненькай адвёрткай. I тут я раптам успомніў, што ўсю дарогу хацеў піць.

— Вады ў вас не знойдзецца часам? — запытаўся я.

— Калодзеж вунь там,— дзед кіўнуў галавою кудысьці ў куток саду.

Калодзеж — драўляны зруб, дзве перакладзіны і калаўрот з выслізганай ручкай — нагадваў той, што быў у нашай вёсцы.

Спачатку я зазірнуў у калодзеж. Чорная прорва канчалася недзе глыбока светлай плямкай. Я ўзяў вядро.

Раптам мне пачуліся галасы. Гаварылі за плотам. Адзін голас мужчынскі, грубаваты, настойлівы, другі — жаночы, кволы, нерашучы. Слоў не разабраць.

Чужое мірнае жыццё было для мяне, як цёмны лес. Я адвык ад яго, не разумеў, пра што могуць гаварыць людзі, калі не пра вайну.

Спружынячы крокі, я памалу пайшоў да плота, прысеў ля малінніку, шукаючы ў плоце шчыліны.

— Табе ўсё проста... Табе ўсё дужа проста...— пачуў я дакорлівы голас жанчыны.

— Скажы, што не любіш. Брыдкі я табе?

— Ну і дурны.

— Тут здурэеш. Я, па-твойму, камень ці ідал які?..

— Ну, не злуйся...

Яны заціхлі. Я прыслухоўваўся напружана, аж пачало звінець у вушах. Мне здавалася, што на другі бок плота цалуюцца.

«Ах, чорт! Вайна, а яны цалуюцца. Пужнуць бы іх...»

Я злаваў таму, што не меў такой магчымасці.

— Перастань, чуеш... Ашалеў... Дальбог, крыкну,— даляцеў з-за плота жаночы голас.

— Крычы!.. Зіна... пачакай. Ну, не буду...

— Ну цябе...

— Сядзь... Пагаворым, як людзі. Ну, чаго ты?

— Я не такая... Ты не думай, што я такая. Мне проста сумна і страшна. Так адзінока, што месца не знаходжу.

— Ну і прыгарніся.

— Эх, ты! Табе ўсё проста.

Я памалу пачаў адыходзіць. Наліха было падслухоўваць? Звычайнае спатканне, звычайная ў такіх выпадках размова.

Я напіўся, памалу пайшоў да дзеда. Ля яго сядзела жанчына. Хто яна? Можа Марына? А калі не яна? Здаецца, яна.

— Добры дзень,— сказаў я, падыходзячы бліжэй.— Алег Аляксандравіч раіў папытаць у вас шчасця.

Гэта быў пароль.

— Я шчасцем не гандлюю,— адказала жанчына, і ў мяне адлягло на сэрцы.

Марына павяла мяне ў хату. Са спіны яна нагадвала дзяўчынку-падлетка: тоненькая шыйка, вузкія плечы, але з твару ёй можна даць і дваццаць пяць, і трыццаць гадоў. Асабліва ўражвалі вочы. Такія я бачыў толькі аднойчы. Даўно. У нашай царкве, на бакавой сцяне справа, вісела карціна маці боскай ля распятага на крыжы сына-бога. Дык вось у той боскай маці былі вочы, падобныя на Марыніны.

— А хто гэты стары? — запытаўся ў Марыны.

— Матчын бацька. Значыць, мой дзед...

— Ён не хацеў сказаць, што вы дома. Я ўжо не ведаў, што рабіць.

Марына прапусціла мяне ў хату папярод сябе, павяла праз залю ў бакавушку з адным акном.

— Будзеце жыць тут,— сказала яна.— На той палавіне, праз сенцы, жыве цётка з мужам. Ён працуе следчым па крымінальных справах. Чалавек неблагі, але раю быць асцярожным.

Пра дзеда яна так нічога і не сказала.

3.

Следчым па асабліва важных справах крымінальнага вышуку аказаўся невысокі лысы чалавек з касмылькамі сівых валасоў над вушамі, але затое з чорнай барадою, акуратна падстрыжанай і расчасанай.

Мы сутыкнуліся з ім дні праз тры ў сенцах, якія раздзялялі наша жытло. Следчы ішоў з двара. На ім была сетка, з тых, даваенных, з кароткімі рукавамі і вялізным выкатам спераду і на спіне. Сіняе дыяганалевае галіфэ трымалася і на падцяжках і на шырокай папрузе; на спражцы акуратна была спілена пяціканцовая зорка.

Я саступіў яму дарогу. Ён быў прайшоў міма, але тут жа гукнуў мяне:

— Даруйце, Марына мне расказвала пра вас, але асабіста я не знаёмы. Сіміён Венідзіктавіч,— сказаў ён, хаваючы, аднак, рукі за спіною.— На жаль, не магу падаць рукі: іду, прабачце, з адхожага месца.

— Рады знаёмству,— ледзь утрымаўшыся ад спакусы выкінуць якую дурноту, ветліва адказаў я.— Ткачук.

Выйшаўшы на двор, я даў волю свайму абурэнню: «Неблагі чалавек»,— прыгадаў я Марыніны словы.— Сволач, здраднік, садыст, які, напэўна, трушчыць косці людзям! Трапіўся б ты мне ў лесе... Ну і хата! Падпаліць бы — і ў лес».

Сіміён Венідзіктавіч завітаў таго ж дня падвечар разам з жонкай. Ён доўга прыгладжваў рэдзенькія валасы, стараўся схаваць імі ружовую і ўжо велікаватую лысіну.

— Мне заўсёды прыемна бачыць разважлівых маладых людзей,— пачаў ён, нібы прадаўжаючы ранішнюю размову ў часе нашага знаёмства.— У той сітуацыі, што склалася на сённяшні дзень, цвярозае стаўленне да новага парадку, які прынесла нам доблесная нямецкая армія, вымагае максімум дальнабачнасці.

Ён гаварыў нудна, быццам чытаў мне лекцыю, а я слухаў і ўсё думаў: «Звездануць бы табе ў лоб!..»

3 сабою я прынёс бутэльку спірту. I хоць мне не хацелася піць з гэтым чалавекам, трэба было садзіцца за стол.

Сіміён Венідзіктавіч пасля другой чаркі пачырванеў, заліўся потам, прадаўжаючы, аднак, пахвальваць нямецкі парадак. Я больш маўчаў, баючыся свайго языка. Дзед зусім асавеў і ўсё мармытаў пад нос: «Курыцыны дзеці, ліха на вас матары».

Нарэшце мы развіталіся — Сіміён Венідзіктавіч, заглядаючы мне ў вочы, доўга ціснуў руку і непаслухмяным языком разы два паўтараў адно і тое ж:

— Спадзяюся, мы будзем сябрамі... Мы будзем, спадзяюся, сябрамі.

Дзед узабраўся на печ і адразу засоп, а мы з Марынай пачалі прыбіраць са стала.

— Ты спадабаўся Сіміёну Венідзіктавічу,— сказала Марына.

— Сволач ён,— адгукнуўея я.

Марына ўзяла мяне за лацкан пінжака, зазіраючы ў вочы, сказала:

— А як жа мне? Дзень пры дні вось так... Здаецца, у брудзе з ног да галавы. Ты ідзі, кладзіся...

Я ўжо двойчы быў на месцы спаткання, але ніхто да мяне не падышоў, і таму пачало забірацца ў душу сумненне. Днём яшчэ нічога, а ноччу не мог заснуць, усё думаючы пра адно і тое ж: ці не здарылася што-небудзь.

Марына нечага хадзіла па хаце. Я чуў яе крокі то ў залі, то на кухні. Ад выпітага спірту мяне чамусьці ліхаманіла, усё хацелася падняцца і пайсці, хоць бы на двор, у сад. Але я стрымліваў сябе. I ўжо ведаў, што цяпер не засну да самай раніцы.

Вокны ва ўсім доме былі завешаны цвёрдай чорнай паперай. У пакоі стаяла непраглядная цемра і цяжкое, духатлівае паветра. Я чуў, як Марына патушыла лямпу, пайшла ў свой пакойчык. Настала цішыня. Нават дзед перастаў сапці, і я падумаў, ці не памёр ён.

Я не пачуў, як адчыніліся дзверы, але раптам адчуў, што нехта стаіць побач. У мяне закалацілася сэрца і аж балюча засмактала пад лыжачкай. Я маўчаў, знямелы ад страху.

— Ты не спіш? — пачуўся ледзь улоўны шэпт, і Марыніны рукі слізганулі па маім плячы.— Пасунься...

Я моўчкі пасунуўся. Яна лягла побач на спіну і, мабыць, заклала рукі за галаву: яе локаць крануўся маёй скроні. Я выразна чуў, як б’ецца на скроні жылка.

Марына не ведала і не павінна была ведаць пра маё заданне. Таму я падумаў, што яна прыйшла да мяне не так сабе, а з адной мэтай — выведаць, якое мне дадзена заданне. Усё сведчыла пра гэта: і следчы крымінальнага вышуку, і яе дзед, які схлусіў мне, і наогул уся атмасфера гэтага прадажнага дома.

Я ляжаў, утаропіўшы вочы ў цемру, пакутліва чакаў, што будзе далей.

— Ты, мабыць, думаеш: во якая распусная жанчына, сама ў ложак лягла,— напаўшэпт сказала Марына.— Ты не думай... Я не такая. Я зусім не такая...

Мне адразу ж прыгадалася тая падслуханая размова за плотам, што ўразіла мяне ў першы дзень. Нават здалося, што я чую той жа голас. Я, мабыць, здрыгануўся, бо Марына павярнулася на бок, спытала:

— Табе дрэнна? Можа захварэў?..

— Я ніколі не піў спірту,— прызнаўся я.

Марына саскочыла з ложка і знікла ў цемры. Яе не было хвілін пяць.

— Дзе твая рука? — вярнуўшыся, зашаптала яна.— Выпі нашатыру. Вазьмі і выпі. Як рукой здыме.

Я выпіў. Яна паставіла чарку на тумбачку і зноў лягла побач.

— Які ты спацелы і халодны,— сказала яна, выціраючы даланёю мой твар.— Шкада мне цябе. Усіх шкада, аж сэрца баліць.

— I дзядзьку? — падкалоў я.

— I яго...

Вайна абвастрыла нашу непрымірымасць. Мы ненавідзелі не толькі здраднікаў, але і тых, хто паблажліва ставіўся да іх,— так, як Марына да свайго дзядзькі. Таму Марыніны словы нібы ўкалолі мяне.

— Ты чаму нам памагаеш? — злосна спытаў я.

— А каму ж? Я да вайны на трыкатажнай фабрыцы працавала. Бывала, на кастрычніцкія святы або на Першае мая хадзілі ў калонах на дэманстрацыю. Кожны цэх у сваіх касцюмах. Адзін — у сініх, другі — у ружовьіх, трэці — у салатавых. Летась прыйшлі кастрычніцкія святы, дык я ўвесь дзень раўла. Ну, як, ці палегчала табе?

— Здаецца, лепш,— адказаў я, сапраўды адчуўшы, што цвярозы.

— Гэта мяне адзін немец навучыў. Добры такі дзядзька. Ад’язджаў на фронт, дык плакаў. Шкада яго.

— Табе ўсіх шкада.

— А хіба ён вінаваты? Паслалі і ваюе. Цябе во таксама паслалі.

— Ты мяне з фашыстам не раўняй,— абурыўся я.— I вашым і нашым спачуваеш. Хрыстосік нейкі.

Мне захацелася закурыць. Цыгарэты і запалкі ляжалі на тумбачцы. Я прыўзняўся, абапёршыся на локаць, працягнуў руку. Марына абхапіла мяне за шыю.

— Чаго ты злуешся,— зашаптала яна.— Я так, я проста так. Жудасна, няўтульна на свеце... А вы ўсе такія жорсткія, злыя...

Потым я ляжаў разгублены, абмяклы ад яе ласкі, ад усяго таго, што здарылася. Марына чамусьці плакала, паклаўшы галаву на мае грудзі.

— Перастань,— сказаў я, адчуваючы нейкую вінаватасць.— Чаго плачаш, сама ж...

— Ды я не таму,— адказала яна.

I зноў пачала лашчыцца да мяне.

Мне было непрыемна адчуваць, як яе гарачыя рукі кранаюцца майго твару. Толькі цяпер я адчуў, што яна чужая мне і ніколі не стане блізкай. Я ненавідзеў сябе. Мне было сорамна і брыдка і чамусьці шкада яе, такую адзінокую і безабаронную.

— У мяне была дзяўчына, якая здрадзіла мне,— сказаў я толькі таму, каб апраўдаць сябе перад Марынай. Мне здавалася, што яе абражае мая абыякавасць.

— Я буду кахаць цябе,— адказала Марына.

4.

На базары, дзе я павінен быў сустрэцца з сувязным, пачалася аблава. Засяроджаны сваімі думкамі, я не заўважыў, як паліцэйскія абкружылі базар.

Нас, чалавек трыццаць мужчын, прывезлі на Падзвінне, дзе ў памяшканні банка размяшчалася паліцэйскае ўпраўленне. Аперацыйная банкаўская зала, з якой выкінулі перагародкі, здалася вялізнай і няўтульнай. Нас пасадзілі ля сцяны на каменную падлогу. Два паліцэйскія селі на лаўку насупраць, зашчаміўшы вінтоўкі між ног, пачалі закурваць.

Хвілін праз дзесяць пачалася праверка дакументаў. Я быў упэўнены, што мае дакументы зроблены бездакорна, але хваляваўся.

Нейкі чарнявы тып і двое не маладых ужо немцаў у форме палявой жандармерыі не спяшаючыся бралі дакументы, уважліва чыталі іх і вярталі назад, але нікога не адпускалі.

Нарэшце чарга дайшла да мяне. Я працягнуў пашпарт і пропуск з адносінай чыгуначнай камендатуры суседняга горада, якая давала мне права на пражыццё ў тутэйшым горадзе.

Чарнявы тып доўга вывучаў дакументы, час ад часу пазіраючы на мяне, перадаў дакументы жандарам. У мяне пахаладзела ўсярэдзіне.

«Няўжо ўсё?»

Але немцы, сказаўшы «гут», вярнулі дакументы чарняваму. «Значыць, пранесла»,— падумаў я.

— Вы дзе жывяце? — запытаў чарнявы, хоць у пашпарце стаяў штамп прапіскі.

Я адказаў. Чарнявы пайшоў да абабітых цыратай дзвярэй.

Сельваноўскі,— гукнуў ён кагосьці, адчыніўшы дзверы,— выйдзіце на хвілінку. Тут адзін субчык па вашаму адрасу катаецца.

На парозе паявіўся Сіміён Венідзіктавіч. Мне кінулася ў вочы, што ён адразу ж пазнаў мяне, але зрабіў выгляд, быццам не ўбачыў.

— Хто?

— Вось гэты,— паказаў на мяне чарнявы.

— А-а-а, прабачце, не заўважыў адразу,— неяк сурова сказаў мне Сіміён Венідзіктавіч і, павярнуўшыся да чарнявага, растлумачыў: — Так, так, ён у нас жыве... Жаніх жончынай пляменніцы... Я вам больш не патрэбны?

Ён пайшоў у кабінет, нават не паглядзеўшы на мяне.

— Можаце ісці,— аддаў дакументы чарнявы.— Спадзяюся, запросіце на вяселле.

— Абавязкова,— залішне весела выгукнуў я.

Мінуўшы скверык перад былым гістарычным музеем, я павярнуў у завулак і пачуў, што за мной хтосьці ідзе.

Нават цэнтральныя вуліцы горада тады пуставалі. I гэты чалавек, што ўлёг за мной у завулку, выклікаў падазрэнне. Няўжо сочыць? Чаму?

Чалавек даганяў мяне. У гэтым не было сумнення. Я чуў, як усё набліжаюцца ягоныя крокі. Нарэшце ён параўняўся са мною. Не паварочваючы галавы, я ўбачыў немаладога чалавека ў клятчастай кепачцы.

— Даруйце, вы тутэйшы? — спытаў ён.

— Не, прыезджы...

— А ці не ведаеце, дзе Багаслоўскі тупік?

Значыць, сувязны!.. А можа не ён?

Я з цікавасцю глянуў на яго. Быў ён худы — на твары востра выпіралі скулы над упалымі, як у бяззубых, шчокамі,— даволі высокі, можа ад таго, што схуднеў.

— Вам патрэбны тупік ці вуліца?

— Тупік. Дом нумар сем.

— Мабыць, за ракой,— адказаў я.

— Ідзіце на Чацвёртую Пескавецкую, тры. Я буду чакаць,— адказаў ён і пайшоў.

Я з палёгкай уздыхнуў. Кончыліся надакучлівае чаканне, турботы. Ад радасці я проста не чуў пад сабою ног. Але трэба было і не вельмі спяшацца, каб не прыйсці раней.

На Чацвёртай Пескавецкай мяне ўжо чакалі.

— Давайце знаёміцца,— сказаў той чалавек, які сустрэў мяне.— Я — Андрэй. Падпольная клічка — Ключ. А гэта,— ён паказаў на дзяўчыну,— Ніна. Ніна, і ўсё. Вы — Ткачук, я гэта ведаю, бо сам рабіў дакументы. Для нас вы — Дзіма.

У гэтым аднабаковым знаёмстве было штосьці незвычайнае, але яно не здзівіла мяне.

— Я вас тры дні запар чакаў... Што-небудзь здарылася? — спытаў я.

Андрэю, здаецца, маё пытанне не спадабалася, але ён тут жа адказаў:

— Мы баяліся слежкі, таму я і цягнуў.

«Значыць, і сёння Андрэй бачыў мяне на базары,— падумаў я,— бачыў, як я трапіў у аблаву. А каб мяне не адпусцілі?..»

Мне стала крыўдна.

— Гэта вы дарэмна. Я ўжо не ведаў, што рабіць,— сказаў я.

— Пажывяце — ацэніце,— адгукнулася жанчына, якая дасюль маўчала.

— Таварыш Ткачук усё яшчэ думае, што ён у лесе, сярод сваіх. А тут абстановачка паганая. Дарэчы, вы ведаеце, што група, якая павінна была выконваць гэтае заданне, правалілася. I арыштавалі яе тады, калі прыйшоў сувязны ад вас...

Я пра гэта не чуў і аж здрыгануўся ад Андрэевых слоў.

— Што гэта значыць? — спытаў я.

— А тое, што яны не дрэмлюць. I, мабыць, недзе там, у вас, сядзіць іх агент...

— Не можа быць...

Я чакаў, што Андрэй запярэчыць, прывядзе нейкія доказы, але ён павёў гаворку пра заданне, якое належала выконваць. Ягоная сур’ёзная разважлівасць, глыбокая ўпэўненасць, з якой ён расказваў пра план аперацыі, супакоілі мяне, адагналі трывожныя думкі, што былі замітусіліся ў галаве. Я ўвесь аддаўся гэтаму смеламу да адчаю плану, які прапаноўваў Андрэй.

Нарэшце мы збольшага абгаварылі асобныя дэталі. Мне трэба было ісці.

— Скажы, Андрэй, што гэта за кватэра, дзе я жыву? — спытаў я.

— А што? — насцярожыўся ён.

Я ледзьве не пачаў расказваць пра начныя прыгоды, але чамусьці ўстрымаўся.

— Вельмі ўжо сямейка каларытная. Адзін Сіміён чаго варты.

Андрэй ледзь улоўна ўсміхнуўся.

5.

3 Чацвёртай Пескавецкай да Марынінай хаты было кіламетры два, калі не больш. Засяроджаны сваімі думкамі, я не вельмі звяртаў увагу на тое, што дзеецца навокал. Ды, зрэшты, і звяртаць увагу не было на што: горад быў бязлюдны. Нават паліцэйскіх не відаць. Асабліва пустым выглядаў раён Заручэўя, праз які я ішоў. Абгарэлыя коміны, папялішчы, руіны, парослыя бур’янам вуліцы — і ні душы.

Каб спрамаваць шлях, я павярнуў за царквою напрасткі праз агароды і неўзабаве выйшаў да руін электрастанцыі. Адсюль ужо была бачна вуліца, на якой жыла Марына.

Прыпыніўшыся сярод руін, каб закурыць, я ўбачыў чалавека, які шыбаваў таксама напрасткі, пераразаючы мне дарогу.

«Як ён падобны на Мухіна,— падумаў я.— Ну проста выліты Мухін».

Чалавек прайшоў ад мяне крокаў за трыста, па той дарозе, што вяла за горад, што даходзіла аж да нашай партызанскай зоны.

Марына была адна. Яна абрадавалася, быццам даўным-даўно не бачыла мяне, павісла на шыі.

— Галодны, мабыць. Садзіся за стол... Божа, я так хвалявалася. Пайшоў, і няма.

Яна паставіла на стол абед, прысела поруч і ўсё лаўчылася, каб прытуліцца ці хоць крануцца рукою да пляча або да рукі.

— Можа адпачнеш? — спытала яна.— Ты такі змораны. Божа, як мне шкада цябе, каб ты толькі ведаў, і як я баюся за цябе!

Я зняў боты, не распранаючыся лёг на коўдру і толькі цяпер адчуў, што сапраўды змарыўся. Троху счакаўшы, увайшла Марына, села на ложак, паклала галаву мне на грудзі.

— Ты хоць крыху кахаеш мяне? — самотна спытала яна.— Не, не, не гавары... Я ўсё разумею, міленькі мой. Каб ты толькі ведаў, як мне цяжка. Забяры мяне адсюль. Забярэш, добра? Я, як сабака, буду верная табе...

Яна пачала цалаваць мяне, як апантаная, і раптам заплакала, як учора ноччу, без усякай прычыны. Я спрабаваў супакоіць яе, але яна плакала яшчэ горай.

— Чаго ты?! — не сцярпеў я.— Вочы на мокрым месцы, ці што?

Марына адразу ж перастала плакаць, выцерла вочы.

— Не злуйся, міленькі мой, не буду.

Мне стала шкада яе. Я абняў, нічога, апрача жаласці, не адчуваючы.

— Я таксама кахаю цябе,— схлусіў я.

— Праўда? Праўда? — Яна зноў пачала цалаваць мяне.— Хочаш, я табе нешта скажу. Баюся толькі, што ты абразішся... Пакляніся, што не перастанеш кахаць мяне.

— Клянуся,— усміхнуўся я з яе наіўнасці.

— Дык вось, я была замужам,— яна паглядзела, якое гэта ўражанне зрабіла на мяне.

— Ну і што?

— Я была замужам адно лета. Потым ён кінуў мяне. Перад вайной увосень быў вярнуўся, а там зноў за сваё. Я яго не кахала, ты не падумай чаго. Я яго ўвесь час баялася. Бывала, кладуся спаць і ўсё думаю, што ён мяне задушыць.

— Ну і дурная...

— Ты яго не ведаеш... Знаеш,— Марына паклала абедзве рукі на маё плячо,— ён сёння зноў да мяне прыходзіў. Хвілін за дзесяць да цябе пайшоў...

Мяне як токам жыганула думка: гэта той, што падобны на Мухіна. Я аж сеў. Прыгадаліся Андрэевы словы наконт нямецкага агента. Усё гэта разам неяк нечакана проста, як разрозненыя колцы, злучылася ў адзін ланцуг: Мухін і ёсць той агент.

— Ну вось, ты і пакрыўдзіўся,— сказала Марына.

Я пастараўся зрабіць бесклапотны выгляд.

— Зусім не. Я, мабыць, сустрэўся з ім і не ведаў, што гэта твой муж. Ён жа стары вельмі.

— Што ты!.. Яму дваццаць дзевяць усяго. Гэта ён у лагеры пасівеў.

Цяпер я не сумняваўся, што Мухін і Марынін муж — адно і тое ж.

— Дык ён у горадзе? — спытаў я.

— А дзе ж яшчэ. Паявіцца і зноў знікне. А навошта ён мне такі. Гуляка, бабнік.

— Дык дзе ён працуе?

— А на чыгунцы, машыністам...

«Значыць, не Мухін»,— падумаў я і нібы абрадаваўся, але ўсё яшчэ прадаўжаў распытваць Марыну.

Яна расказвала ахвотна, але, бадай, мала што ведала пра яго. За вясну і лета ён прыходзіў усяго трэці раз, і то на хвілінку. Увесь час жыве на станцыі, а можа ў другой жанчыны. Марына гаварыла пра гэта абыякава.

Яе расказ пераканаў мяне, што муж Марынін не мае ніякага дачынення да Мухіна. Але нешта ўжо не давала спакою. А што, калі ўсё ж такі гэта быў Мухін? Мусіць, тое, што ён адбіў у мяне Надзю, прымушала бачыць у ім ворага.

Назаўтра мы сустрэліся з Андрэем. Я расказаў яму пра сваё падазрэнне. Той выслухаў мяне, ні разу не перабіўшы. Потым доўга хадзіў па хаце, паклікаў Ніну.

— Што табе вядома пра Марынінага мужа? — спытаў ён.

— Які ён муж! — чамусьці з пагардай адказала Ніна.— Разы два прывалокся.

— Чакай, чакай, я прасіў высветліць на вузле...

— Дык я і хадзіла. А ён усё ў паездках.

— Ну, вось што,— падумаўшы, сказаў Андрэй,— хоць і сумніцельна, а праверыць трэба. Праз дні два я паведамлю ў атрад. Табе падшукаем новую кватэру, бо, па шчырасці, Марына гэтая мне ніколі не падабалася. А цяпер — за справу.

Я пачаў слухаць Андрэя, увесь час думаючы пра адно і тое ж: пра Мухіна і мужа Марыны. I чым больш думаў, тым выразней бачыў каржакаватую постаць Мухіна, які прайшоў перада мной па дарозе.

Вярнуўшыся дадому, я паклікаў Марыну, стараючыся выглядаць заклапочаным, сказаў, што не буду начаваць дома. Як толькі зайшло сонца, я непрыкметна сігануў у раўчук, выйшаў па ім аж за горад, у поле.

Дваццаць з гакам кіламетраў я прайшоў гадзіны за тры і пасля поўначы быў ужо ў атрадзе.

Калі я расказаў Вілюгу пра сваё падазрэнне, той паглядзеў на мяне, як на вар’ята. I я раптам адчуў, што зрабіў найвялікшае глупства. Я не меў права пакідаць горад. Але цяпер адступаць было позна.

— Ты не пазірай так на мяне. Я перакананы, што Мухін шпіён.

Вілюга пацёр скроні.

— А ты ведаеш, што на яго рахунку тры эшалоны?

— А хто правяраў? Мухін табе што хочаш скажа.

— А ты разумееш, што ў групе заўважылі б адсутнасць Мухіна?

— А ты ўпэўнены, што ён увесь час быў пры групе? — павысіў я голас.

Здаецца, гэта крыху падзейнічала. Вілюга закурыў, задумаўся.

— Гэта можна праверыць,— сказаў ён.— Зараз мы паклічам яго.

— Не трэба,— запярэчыў я.— Пакліч лепей Надзю...

— I то праўда,— пагадзіўся Вілюга.

Надзя прыйшла хвілін праз дваццаць. Я схаваўся ў другім пакоі, але добра чуў усю размову.

— Ну, бачыш,— сказаў Вілюга.— Дарэмна ты гэта.

6.

Аперацыя была прызначана на суботу. У сераду я хадзіў у атрад. А ў чацвер мы канчаткова дамовіліся пра аперацыю, і я вярнуўся дадому.

— Да суботы нікуды не выходзь,— папярэдзіў мяне Андрэй.

Я абрадаваўся. Дзіўна, але я раптам адчуў, што кахаю Марыну. Пачуццё гэта ўзнікла неяк адразу і, напэўна, у той самы час, калі я, вярнуўшыся з атрада, ціхенька пастукаў у акно і Марына выбегла да мяне босая, у адной кароценькай кашульцы. Я, нечакана для самога сябе, падняў яе на рукі, закружыўся на месцы.

Потым, пабраўшыся за рукі, мы ўвайшлі ў хату, на пальчыках прабраліся ў пакой і, нават не зачыніўшы дзвярэй, кінуліся адно да аднаго ў абдымкі.

Я ведаў, што і гэтая ноч будзе такая ж нястрымная, таму радаваўся, як дзіця. I, праўда, як толькі лёг дзед, Марына прыйшла да мяне. Я чуў, як яна паспешліва зняла цераз галаву плацце.

— Божа, я нібы перад смерцю,— зашаптала яна, абдымаючы мяне,— не магу нацешыцца. У мяне заходзіцца сэрца, паслухай, як яно б’ецца.

Яна паклала маю руку на грудзі, пачала цалаваць мяне так, быццам мы вось-вось расстанемся.

Мы не спалі да самай раніцы. Калі Марына пайшла, я заснуў адразу. Мне здалося, што я толькі-толькі заплюшчыў вочы, як нехта пачаў будзіць мяне.

Марына злёгку кранала мяне за плячо.

— Да цябе прыйшлі,— сказала яна.

Спрасонку я не мог зразумець, хто мог прыйсці.

У залі сядзела Ніна. Я надзвычай здзівіўся. Чаму яна тут? Што ёй трэба?

Марына адразу ж выйшла.

— Вас кліча Андрэй,— сказала Ніна.— Зараз жа.

— Што-небудзь здарылася?

— Не ведаю...

Я сабраўся, як па трывозе.

Андрэя мы засталі ўзрушаным. Ён бегаў па пакоі, і я падумаў: «Няўжо ён бегае з той мінуты, як паслаў па мяне Ніну?»

— Сядай,— загадаў ён.— Ты гаварыў што-небудзь Марыне пра аперацыю? Можа яна пыталася?

— Не, што ты! — паспешліва адказаў я, адчуваючы нешта нядобрае.

— А ты падумай...

— Слухай, я нічога не разумею. Што ўсё гэта значыць?

— А тое,— Андрэй засунуў рукі ў кішэні,— што Марына правакатар, што яе так званы муж Іван Васільевіч Ражкоў — зусім не Ражкоў, а нехта другі, які толькі прыкрываецца ягоным прозвішчам.

Я нічога не разумеў, хоць навіна моцна ўразіла мяне.

— Чакай, а дзе ж яе муж?

— Дзе? У вас, у партызанах. Камандзір падрыўной групы Мухін, пра якога ты мне гаварыў. Так, здаецца, яго прозвішча.

Пачуўшы пра Мухіна, я зарагатаў. Мне стала лёгка, а ўсё абвінавачанне Андрэя супраць Марыны падалося дзікім трызненнем.

— Вы ашалелі тут,— пачаў я.— Шпіёнаманія нейкая. Глупства! Ні Мухін, ні Марына не вінаватыя. Хочаш, я дакажу?

— Паспрабуй...

— Дык вось, у ноч з серады на чацвер я быў у атрадзе. Мухін не адлучаўся з групы. 3 мяне пасмяяліся там.

Я чакаў, што Андрэй адразу ж супакоіцца. Але ён зазлаваў, абазваў мяне хлапчуком, шчанюком і яшчэ чорт ведае як за тое, што я без дазволу хадзіў у атрад.

— Я цябе адхіляю ад аперацыі,— накрычаўшыся, ужо спакойна сказаў ён.

— Не выйдзе,— адказаў я.— I няма чаго вар’яцець ад страху.

Мы сядзелі хвілін пяць моўчкі, незадаволеныя адзін адным. Потым Андрэй падышоў да мяне, паклаў рукі на плечы.

— Слухай, Ткачук, ты пойдзеш і прывядзеш Марыну.

— Сюды?

— Не, у руіны тэхнікума.

Я ўсё зразумеў і падумаў: «Нізавошта».

— У цябе няма доказаў, і ты не маеш права,— сказаў я.

— Ты пойдзеш і прывядзеш Марыну. Ты пойдзеш і прывядзеш,— ён пазіраў мне ў вочы так, што я раптам паверыў у тое, што Марына вінаватая.— Вазьмі вось пісталет на ўсякі выпадак. Калі што здарыцца — сюды не прыходзь.

Я дасюль не ведаю, што са мною адбывалася. Насуперак сваёй нядаўняй упэўненасці, я ішоў, каб павесці Марыну туды, куды загадаў Андрэй. Я нават склаў план, як буду гэта рабіць, прыдумаў словы, якія скажу, каб Марына ні пра што не здагадалася.

Яна выбегла насустрач мне ў сенцы вясёлая і бесклапотная і раптам спалохана адступіла.

— Божа, што з табой? Які ў цябе страшны твар.

Я пастараўся ўсміхнуцца.

— Нічога, усё добра...

Яна моўчкі пайшла ў хату. Я пазіраў на яе згорбленыя плечы, і дваістае пачуццё ахоплівала мяне ўсё больш. Я быў амаль перакананы, што Андрэй казаў праўду,— Марына правакатар, і ў той жа час мне было шкада яе.

У залі Марына прыпынілася, склала далоні, як на малітве. Я ўбачыў яе самотныя вочы, такія, як у першы дзень знаёмства, але цяпер яны не выклікалі спачування.

«Ага, чуеш, што настала адплата»,— падумаў я.

— Дзе твой дзед? — спытаў я.

— Пайшоў, мабыць, па сена.

— А цётка?

— I яна з ім.

— Нам трэба з табою пайсці.

— Я замкну хату. Яны ведаюць, дзе ключ.

— Збірайся тады.

— Зараз. Ты пачакай. Я зараз. Толькі бялізну зніму.

Мне здалося, што яна дзейнічае, як у сне. Я чамусьці не запярэчыў, каб яна пайшла па бялізну ў сад.

Праз акно я наглядаў, як яна знімае недасушаную яшчэ бялізну, і злаваў, што робіць гэта марудна. Я ўжо хацеў быў пайсці на двор, як убачыў, што хтосьці імкліва ідзе да Марыны. Яна, мабыць, пачула крокі, азірнулася. Яе твар скрывіўся ад страху.

Мужчына падбег да Марыны, нешта сказаў і наводмаш ударыў па твары.

Я адскочыў ад акна, замітусіўся па хаце.

Спачатку на двары, потым у сенцах загучалі галасы. Было падобна, што Марына папярэджвае мяне.

— Ён даўно паехаў. Я не ведаю, хто ён,— крычала яна.

Я ледзь паспеў ускочыць на кухню, стаць за дзверы, як яны зайшлі ў хату. Моцна грукнулі дзверы.

— Міленькі, ну што ты ад мяне хочаш? — пачуўся Марынін голас.

Я выцягнуў пісталет, заціснуў у руцэ.

— Чаму ты не сказала, што ў вас кватарант?

— Хіба ж я ведала, што нельга.

— Калі ён паехаў?

— Ды, мабыць, з тыдзень.

Гучна ляснула аплявуха. Мабыць, Марына ўпала на крэсла, бо нешта драўлянае грукнула аб падлогу.

— Ах ты, сука, ды я цябе... Ён жа ў сераду быў. Каму хлусіць надумала... Ты сказала яму, што я прыходзіў!..

— Няпраўда, няпраўда...— закрычала Марына.

У яе чамусьці перасеў голас. Яна захрыпела.

«Гэта Мухін»,— падумаў я і выглянуў з-за дзвярэй.

Марына ляжала на канапе, а Мухін, нагнуўшыся над ёю, душыў абедзвюма рукамі. Побач валялася крэсла.

Не памятаючы сябе, я стрэліў раз, другі. Мухін паваліўся на канапу тварам уніз. Я стрэліў яшчэ раз. Потым схапіў Марыну за руку.

— Уцякаем!

Яна толькі пахітала галавой.

— Уцякаем!.. Хутчэй!..— Я цягнуў яе за руку ў сенцы.

— Не, ты адзін... Я не магу. Бяжы адзін. Толькі памажы мне яго пад падлогу сцягнуць.

Мусіць, праўду кажуць: свая кашуля бліжэй да цела. Я паслухаўся Марыну.

Толькі адбегшы кіламетраў за пяць ад горада, я пачаў раскайвацца, што не забраў з сабою Марыну. Але і тут знайшоў сабе апраўданне: яна сама не захацела ісці ў партызаны, можа нават пабаялася. Ды як я сябе не супакойваў, а сумленне не знаходзіла спакою.

I тут, як гэта часта бывае, нечакана для сябе я ўспомніў пра Надзю і як бы забыўся пра Марыну. Спачатку мае думкі былі неакрэсленыя, нават нейкія дзікія і подлыя. Але паступова яны акрэсліліся, і тады я спалохаўся таго намеру, які ўзнік быў на самым пачатку: расказаць Вілюгу і Надзі пра Мухіна. Мне стала шкада Надзю, якая — я быў у гэтым упэўнены — ні ў чым не вінаватая. Людзі часам трапляюць у пастку, думаючы, што гэта палац. Хай яна ніколі не ведае, хто быў Мухін, калі ніхто іншы не скажа ёй пра гэта.

На другі дзень майго жыцця ў атрадзе да мяне зайшоў Вілюга, сеў на лаўку і раптам грукнуў кулаком па стале.

— Жыццё, хай на яго! Тысячу разоў чужыя смерці бачыў, а ўсё балюча.

— Ты чаго?

— Мухін да немцаў трапіў. Колькі разоў яму гаварылі: не прыся сам у разведку, дык не. Хлопцы яго аж суткі чакалі — не вярнуўся.

Я прамаўчаў.

А яшчэ праз тыдзень ці два я атрымаў ад Андрэя запіску. У ёй коратка паведамлялася, што Марыну павесілі на скверыку перад гістарычным музеем.

А потым, выконваючы чарговае заданне, загінулі Андрэй і Ніна.

Толькі цяпер, праз шмат гадоў, я адважыўся расказаць пра ўсё, што было. Не хацелася турбаваць Надзю.