Польские крылатые гусары - читать бесплатно онлайн полную версию книги автора Радослав Сикора (ч. notes)

Примечания

1

Sposуb i porządek obrony Rzeczypospolitej podczas wojny tureckiej // Wypisy źrуdłowe do historii polskiej sztuki wojennej / oprac.: Baranowski B. Piwarski K. Z. VI. Warszawa, 1954. S. 78. (Гусария, или крылатые гусары (польск. husaria) – элитная кавалерия Королевства Польского и Речи Посполитой, действовавшая на полях сражений с начала XVI до середины XVIII века. – Примеч. ред.)

2

В оригинале: «[…] and when they charge, they run full speed with these spears couched, so that nothing can stand before them» (Hyde L. The Correspondence of Henry Hyde, Earl of Clarendon and of his brother Laurence Hyde, Earl of Rochester; with the Diary of Lord Clarendon from 1687 to 1690 containing minute particulars of the events attending the Revolution and diary of Lord Rochester during his Embassy to Poland in 1676 / oprac. S. W. Singer. London, 1828. T. 1. S. 607, 608).

3

Dalerac F. P. Historya woyny wiedeńskiej z Turkami Jana III, krуla polskiego. 1689 (B. Oss. 1993/I, k. 18v). «Набрасывание кольца» – упражнение, благодаря которому гусар приобретал навык владения копьем. Суть данного упражнения заключалась в том, что гусар на полном скаку старался попасть копьем в небольшой, висящий на шнурке перстень.

4

В оригинале: «[…] gave orders to all commanders of brigades and regiments that when the husars or lanciers should charge them, they should open and give way to their fury, which he knew was not to be withstood with any force or other policy at that tyme» (Gordon P. Diary of Patrick Gordon of Auchleuchries 1635–1699 / ed. by D. Fedosov. Aberdeen, 2009. T. 1. S. 113).

5

Sikora R. Kłuszyn 1610. Rozważania o bitwie. Warszawa, 2010.

6

Wisner H. Kircholm 1605. Warszawa, 2005.

7

Sikora R. Niezwykłe bitwy i szarże husarii. Warszawa, 2017. S. 69–85.

8

Sikora R. Lubieszуw 17 IV 1577. Zabrze, 2005.

9

Bieńkowska D. Michał Waleczny. Katowice, 1985. S. 152; Wimmer J. Wojsko i skarb Rzeczypospolitej u schyłku XVI i w pierwszej połowie XVII wieku // Studia i materiały do historii wojskowości (SiMdHW). Warszawa, 1968. T. 14, 1. S. 18.

10

Diaryusz wojny z Szeremetem i Cieciurą pułkownikiem perejasławskim, ktуra się odprawowała w meu wrześniu, październiku i listopadzie roku 1660 // Ojczyste spominki w pismach do dziejуw dawnej Polski / oprac. A. Grabowski. Krakуw, 1845. T. 1. S. 147. Более подробно об этом эпизоде см.: Sikora R. Taktyka walki, uzbrojenie i wyposażenie husarii w latach 1576–1710. Maszynopis pracy doktorskiej. S. 90–97.

11

Diariusz kampanii smoleńskiej Władysława IV 1633–1634 / oprac. M. Nagielski. Warszawa, 2006. S. 108.

12

Pamiętniki do panowania Zygmunta III, Władysław IV i Jana Kazimierza / oprac. K. W. Wуjcicki. Warszawa, 1846. T. 2. S. 42.

13

Grabarczyk T. «Po racku, po husarsku, z przyprawą tatarską» – początki przemian wojskowości polskiej u schyłku XV w. // In tempore belli et pacis. Ludzie-Miejsca-Przedmioty. Księga pamiątkowa dedykowana prof. dr. hab. Janowi Szymczakowi w 65-lecie urodzin i 40-lecie pracy naukowo-dydaktycznej / red. T. Grabarczyk, A. Kowalska-Pietrzak, T. Nowak. Warszawa, 2011. S. 119.

14

Последний раз, когда они появляются вместе со своим тяжелым вооружением, то есть в доспехах и с копьями (Naruszewicz A. S. Dyjarjusz podróży Jego Krуlewskiej Mości na sejm grodzieński. Warszawa, 2008. S. 63). См. раздел «Защитное вооружение».

15

В качестве Бригады Национальной Кавалерии Знаков Гусарских под именем Брацлавского Воеводства. Однако это была уже легкая кавалерия без доспехов (J. Gdański i in. Oficerowie wojska koronnego 1777–1794. Spisy. Część 4. Formacje Targowicy. Szkolnictwo wojskowe. Varia. Uzupełnienia. Krakуw, 2003. S. 9, 10).

16

Под русским народом имеются в виду русины. Не нужно путать их с московитами, то есть жителями Великого княжества Московского.

17

Bielski M. Sprawa rycerska według postępku y zachowania starego obyczaiu Rzymskiego / Greckiego / Macedońskiego / y innych Narodow pierwszego y ninieyszego Wieku / tak Pogańska iako y Krześciiańska / z rozmaithych Ksiąg wypisana / ku czytaniu y Nauce Ludziom Rycerskim pożyteczna. Krakуw, 1569. K. 70r.

18

Plewczyński M. Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Zabrze, 2011. T. 1. S. 58.

19

Artykuły, ktуre mają b y ć opowiadane przy rozdawaniu pieniędzy rotmistrzom jezdnym i dawane na cedułach, w: Materiały do działalności wojskowej Floriana Zebrzydowskiego // Przegląd Historyczno-Wojskowy / oprac. J. Jasnowski. Warszawa, 1937. T. 9. Z. 2. S. 272.

20

На избирательный сейм 1587 года с канцлером Яном Замойским прибыли «гусары со щитами и копьями около 800 лошадей» (Dyjaryjusze sejmowe r. 1587, Sejmy konwokacyjny i elekcyjny / wyd. A. Sokołowski. Krakуw, 1887. S. 57).

21

Sikora R. Husaria pod Wiedniem 1683. Warszawa, 2012. S. 120–122.

22

Шренява (польск. szreniawa) – шляхетский герб. – Примеч. ред.

23

Diariusz Drogy i Posłów Posłanich od Naiiasnieyszego Zigmuntha III z Bożey łaski Krуla Polskiego do Kniazia Moskiewskiego roku Pańskiego Tisiącnego Sesczsetnego Sostego // Autentyczne świadectwa o wzajemnych stosunkach pomiędzy Rossyą a Polską szczegуlniej zaś za czasуw Samozwańcуw w Rossyi / oprac. P. Muchanow. Moskwa, 1834. S. 194, 195.

24

Будущий командир гусарской «хоругви» (роты) – ротмистр, получив от короля особую грамоту, нанимал на службу товарищей из числа рыцарей-шляхтичей, каждый из которых обязан был привести с собой «почет» (свиту) в составе одного-двух вооруженных слуг с лошадьми. – Примеч. ред.

25

Автор завышает численность в два или, по данным современной польской историографии, в три раза. – Примеч. О. А. Курбатова.

26

Diariusz wojny pod Beresteczkiem z chanem krymskim i Kozakami zaporoskiemi za szczęśliwego panowania Krуla JM. Jana Kazimierza, na ktуrą sam osobą swą ruszeł się z Warszawy in Anno 1651, w: Relacje wojenne z pierwszych lat walk polsko-kozackich powstania Bohdana Chmielnickiego okresu «Ogniem i mieczem» (1648–1651) / oprac. M. Nagielski. Warszawa, 1999. S. 249.

27

Сегодняшняя стоимость этого ценного металла никоим образом не может сравниваться с его стоимостью в XVI–XVIII веках, поэтому пересчет данных сумму на сегодняшнюю валюту даст неверные результаты. О стоимости выгодах, связанных со службой в гусарии, смотри в: Sikora R. Fenomen husarii. Toruń, 2004. S. 143–221; Sikora R. Husaria pod Wiedniem 1683. Warszawa, 2012. S. 177–195.

28

В 1636 году 1 злотый равнялся 8,1 грамма серебра. О почте Марка Лаходовского см. раздел «Не каждый гусар был Крезом».

29

Цит. по переводу: Lassota E., Beauplan W. Opisy Ukrainy / oprac. Z. Wуjcik. Warszawa, 1972. S. 170. В оригинале: «Les Housarts, qui sont lanciers & Gentilshommes de grands biens qui possedent iusques а 50 mil liu sont tres bien montez &: le moindre de leurs cheuaux ne vaut pas moins de 200 ducats» (Beauplan W. Description d’Ukranie, qui sont plusieurs provinces du Royaume de Pologne. Contenьes depuis les confins de la Moscovie, iusques aux limites de la Transilvanie. Ensemble leurs moeurs, faзons de vivre, et de faire la Guerre. Par le Sieur de Beauplan. – A Roьen, Chez Jacques Cailloьe dans la Cour de Palais. 1660. Р. 103).

30

Opaliński A. Krotka navka bvdownicza Dworow, Pałacow, Zamkow podług Nieba y zwyczaiu Polskiego. Krakуw, 1659. S. D3.

31

Перевел Эрнст Ковальчик. В оригинале: «Gl’Ussari sono per qualitа propria e per dignitа militare li piщ riguardevoli […]. La nobiltа primiera che va a servire in guerra, conforme il costume del paese, entra in questa milizia e gl’officiali veterani che hanno comandato in compagnie di Cosacchi e altri reggimenti inferiori non si sdegnano d’arrolarsi come soldati semplici. […] sono talmente onorati che gl’istessi generali anco nell’atto del comando li chiamono signori fratelli» (Cefali S. Osservatori italiani della crisi polacca a metа del Seicento. Relazione dello stato politico e militare della Polonia del signor Sebastiano Cefali // Archivio Storico Italiano / ed. Domenico Caccamo. Firenze, 1976. Vol. 132. Р. 352–354).

32

Сведения автора о победах над пикинерами лобовым ударом – только догадка автора, не подтвержденная прямыми свидетельствами, а информация о том, что гусарское копье пробило шесть пехотинцев – лишь слух о некоем случае в битве под Полонкой. – Примеч. О. А. Курбатова.

33

Paprocki B. Herby rycerztwa polskiego. Na pięcioro Xiąg rozdzielone. Przez Bartosza Paprockiego zebrane y wydane: Roku Panskiego 1584. Krakуw, 1584. S. 51.

34

Ibid. S. 250.

35

Пясты – первая польская княжеская и королевская династия. Первый исторически достоверный князь династии Пястов – Мешко I (ок. 960–992). – Примеч. ред.

36

Людвик Венгерский (Людовик Великий) был сыном венгерского короля Карла Роберта (из неаполитанской Анжуйской династии) и Елизаветы, сестры Казимира III Великого, умершего бездетным. – Примеч. ред.

37

Tarnowski J. Consilium rationis bellicae / red. B. Brodecki. Warszawa, 1987. S. 19v.

38

BJ. № 171. S. 23. В современном правописании: Sarnicki S. Księgi hetmańskie / oprac. M. Ferenc. Krakуw, 2015. S. 33.

39

Например, в: Święcicki J. Jędrzeja Święcickiego opis Mazowsza // Smoleński W. Pisma historyczne. Krakуw, 1901. T. 1. S. 106, 107; Starowolski Sz. Mowa przeciw oszczercom Polski // Szymon Starowolski. Wybуr z pism / oprac. I. Lewandowski. Wrocław – Warszawa – Krakуw, 1991. S. 191; Sarnicki S. Księgi hetmańskie. S. 229.

40

Cudzoziemcy o Polsce. Relacje i opinie / wyb. i oprac. J. Gintel. T. 1. Krakуw, 1971. S. 158, 159.

41

В оригинале: «Ryttere fehler oss storligen, sе att vi icke brцstgenges kunne gее i feldt ihoop med honom» (Oxenstierna A. Rikskansleren Axel Oxenstiernas skrifter och brefvexling. Utgivna af Kongl. Vitterhets-Historie-och Antiquitets-Akademien. Fцrra Afdelningen. Tredje Bandet. Bref 1625–1627 / wyd. P. A. Norstedt och sцners. Stockholm, 1900. S. 354).

42

Здесь и далее автор имеет в виду Московское государство – «Российское царство». Поскольку польско-литовская дипломатия до 1686 года не признавала царские титулы русских государей, автор следует терминологии польских источников. – Примеч. О. А. Курбатова.

43

Речь идет о крестьянах Русского воеводства Речи Посполитой. Это будущие украинцы, а не русские холопы. – Примеч. О. А. Курбатова.

44

Термин «московиты» – явление современной польской историографии. На самом деле, в научной литературе принято говорить «россияне», а московиты только при цитировании. – Примеч. О. А. Курбатова.

45

Szymczak B. Fryderyk Wilhelm. Wrocław, 2006. S. 270.

46

Под грозным выражением «русские кирасиры» скрываются две шквадроны русских рейтар из бедных детей боярских южнорусских уездов, снабженных казенным оружием и доспехами. – Примеч. О. А. Курбатова.

47

Описание боя дается только по одному источнику – поэме, посвященной атаке. Очевидец боя Патрик Гордон более сдержан в его оценках. В частности, он увидел бегство русских рейтар в лагерь ДО столкновения с гусарами. – Примеч. О. А. Курбатова.

48

Werdum U. Dziennik podróży 1670–1672 / oprac. D. Milewski. Warszawa, 2012. S. 48.

49

Sikora R. Niezwykłe bitwy. S. 175–182.

50

Leszczyński S. Potrzeba z Szeremetem, hetmanem moskiewskim, i z Kozakami w roku Pańskim 1660 od Polakуw wygrana / oprac. P. Borek. Krakуw, 2006. S. 75–76.

51

Sikora R. Fenomen husarii / Toruń, 2004. S. 210–217; Augustyniak U. W służbie hetmana i Rzeczypospolitej. Klientela wojskowa Krzysztofa Radziwiłła (1585–1640). Warszawa, 2004. S. 142–148.

52

Kossecki J. Naukowe podstawy nacjokratyzmu. Warszawa, 2014. S. 218.

53

Jasieńczyk J. Dziesięć lat niewoli moskiewskiej. Lipsk, 1867. S. 159.

54

Чернышев A. И. Историческое обозрение военно-сухопутного управления с 1825 по 1850 год, w: Сборник Императорского русского исторического Общества. Sankt Petersburg, 1896. T. 98. S. 328.

55

Holsten H. Ch. Przygody wojenne 1655–1666 / tłum. J. Leszczyński; oprac. wst. i przyp. T. Wasilewski. Warszawa, 1981. S. 44, 45, 100.

56

Starowolski Sz. Prawy rycerz / oprac. J. Turowski. Krakуw, 1858. S. 18, 19.

57

Lubomirski S. H. Rozmowy Arteksa i Ewandra, w ktуrych polityczne, moralne i naturalne uwagi zawarte, wedle podanych okazyi, tak jako mуwione właśnie były, prawdziwie wyrażone są // Wypisy źrуdłowe do historii polskiej sztuki wojennej. Z. 8A / oprac. Z. Spieralski. Warszawa, 1966. S. 151.

58

Ibid. S. 151, 152.

59

Krasiński J. D. Relatia seu Descriptia wojny pod Wiedniem, pod Strygoniem i dalszej campaniej A. 1683 prawdziwa przy obronie prawdy i honoru rycerstwa polskiego Relacja o przeszłej roku 1683 w Rakusiech i na Węgrzech campaniej // Przegląd Historyczno-Wojskowy / oprac. O. Laskowski. 1930. T. 2. Z. 1. S. 162.

60

Ibidem.

61

Jan Chryzostom Pasek: Pamiętniki / oprac. R. Pollak. Warszawa, 1987. S. 43.

62

Diariusz drogi Krуla JMci Zygmunta III od szczęśliwego wyjazdu z Wilna pod Smoleńsk w roku 1609 a die 18 Augusta i fortunnego powodzenia przez lat dwie do wzięcia zamku Smoleńska w roku 1611 / oprac. J. Byliński. Wrocław, 1999. S. 173.

63

Ibid. S. 174.

64

Ibidem.

65

Ян III Собеский в письме к своей жене в лагере под деревней Шенау, 17 сентября 1683 года (Sobieski J. Listy do Marysieńki / oprac. L. Kukulski. Warszawa, 1970. S. 529).

66

Это мнение о польской гусарии, сражающейся под Веной, авторства одного из лучших главнокомандующих в человеческой истории, князя Евгения Савойского (Eugиne de Savoie, Mйmoires du prince Eugйne de Savoie. London, 1811. Р. 2).

67

Żółkiewski S. Pisma Stanisława Żółkiewskiego / oprac. A. Bielowski. Lwуw, 1861. S. 178, 179.

68

Sobieski J. Excerpt z manuscriptu własnej ręki najjaśniejszego krуla JM. Jana III, w: Biblioteka pamiętnikуw i podróży po dawnej Polsce / oprac. J. I. Kraszewski. Drezno, 1871. T. 4. S. 142.