Пораабри сафеди чингизхон

Аз пушти юрта садои помонї, пас овозњо ба гўш расиданд:

- Бикаш, буброршон акнун!

Занаки зардўз, охирин бор кўдакро ба сари синааш зер карда, бо њасрат бўи ширинашро фурў бурду пас бо дастони ларзон ба канизакаш дод.

- То зинда аст, нигоњаш кун…

- Беташвиш бош! – Алтунро ашк гулўгир шуд ва ў, дигар худро нигоњ дошта натавониста, сахту навме-дона фиѓон кашид.

Њамон замон жасавулњо расиданду берунашон кашиданд.

Офтоб баланд шуда, рўи уфуќ меистод. Дар паси издињоми ќўшуну аробањо, ки омода буданд баъди ќатли занаки зардўз роњи юришро идома бидињанд, ба чањор тараф дашти њамвору бењудуди Сарой тўл кашида буд. Сари яке аз пуштањои он равонтахти зарини хоќон медурахшид. Њангоми аз юрта баромадан Догуланг бо гўшаи чашм онро дид, ки рўяш хоќони Худосон дастнорас менишасту дар атрофаш байраќњои аждањори оташнафасдори худаш дўхта аз насими дашт парафшон буданд.

Аз зери чодари тахти равони сари пушта Чингизхон њама чиз – њам дашту ќўшун ва њам мардуми корвонро ба хубї медид, дар боло бошад, чун њамеша, тори сараш абраки сафеди бовафо шино дошт. Ќатли зардўз он субњ юришро ба таъхир меандохт. Вале анљоми як кор зарур буд, ки идомаи дигаре имконпазир бошад. Ин ќатл дар њузури ў аввалину охирин набуд – њар гуна саркашињо мањз њамин хел љазо дода мешуданд ва хоќон њар даъфа аз нав имон меовард, ки барои ба тартиботи ягонаи муќарраркардаи њоким итоат намудани мардум ќатли кушод зарур аст, зеро њам њарос ва њам шодмонии разилона, ки марги иљборї на ба сари худашон омадааст, одамонро маљбур мекунад љазои мудњишро чун сазои лозим бипазиранд ва амали њокимиятро натанњо маъзур бидоранд, балки маъќул њам бидонанд.

Ин даъфа њам, чун дўзандазанакро аз юрта бароварданду барои сайри шармандавор ба ароба савор карданд, одамон чун занбўрњо шўр бардоштанду беќарор гаштанд. Вале мушаке дар чењраи Чингизхон бељо нашуд. Ў њамоно зери чодари тахти равон, дар њалќаи парчамњои парафшону кезегулњои њайкалсон карахти байраќбардор менишаст. Маќсад аз ќатли мазкур мањз њамин буд – бигзор њамаро сабаќ бишавад, ки дар роњи юриш монеаи ночизтарин њам норавост. Ботинан Хоќон мефањмид, ки дар нисбати ин зани љавон, ин модар чунин љазои берањмонаро раво надиданаш њам мумкин буд, метавонист ўро бубахшад, вале дар ин амал маъние дарнамеёфт: олињимматї оќибати хуб надорад – њокимият суст мешаваду мардум – густох. Не, ў пушаймон нест, ягона боиси норозигиаш њамин аст, ки маъшуќи дўзандазанакро ошкор кардан муяссар нашуд.

Худи он дўзандазанаки мањкуми дор, гиребончоку мўпарешон, савори ароба, аллакай аз назди сафњои ќўшуну корвон равон аст ва мўњои сиёњи анбўњаш, ки аз нури офтоби субњ чун ангишти муљалло медурахшанд, рўи камхуну рангкандаашро пўшонда-анд. Вале сарашро паст намегирифт Догуланг ва бо нигоњи тињиву њасратбор ба атроф менигарист – дигар чизи пинњон мекардагї надорад ў. Њо-о, ана, он зан, ки мардеро беш аз љонаш дўст доштааст ва, ана, тифли мамнўъи ў, ки аз ин ишќ тавлид шуда!

Лекин одамон беш аз ин донистан мехостанду дод мезаданд:

- Э байтал, куљост айѓират? Кист ў?

Ва, аз эњсоси бешууронаи айб худ ба худ ба ваљд омадаву хашмитар шуда, фарёд мезад издињом, ки хешро зудтар аз ин гуноњи ќабењ ворањонад:

- Биовезед ќанчиќро! Зуд биовезед! Дер кардан чї лозим?

Созандагони маросими ќатл шояд умед доштанд, ки тўдаи беш аз пеш хашмї рўњи зардўзро шикаста метавонад. Нойони наровозу њангомахоње, ки ба хотири хоќон ба њама кор омода буд, аз ињотаи хон људо шуда, сўи он сањнаи дилфишор - аробае, ки зардўзи мањкумро мебурд ва канизаки тифл сари даст бар-бари он равон - асп тозонд.

- Биистед канї! – Аз роњ боздошт онњоро ва, ба сафи саворон рў оварда, дод зад: - Гўш кунед њама! Ин бењаё бояд аз кї зойданашро бигўяд! Бигўяд, ки бо кї алоќа доштааст! Ку, бигў, падари кўдакат дар байни њамин мардон аст?

Догуланг љавоби рад дод. Ѓулѓулае сафњоро фаро гирифт.

Ароба аз назди дастае пеши дигараш мерафту юзбошињо садо мекарданд:

- Дар дастаи ман нест! Шояд дар дастаи туст он чаќќон?

Њамзамон он наровоз баисрор аз занаки зардўз талаб мекард, ки падари навзодашро нишон бидињад.

Ана, боз аробаро рўбарўи дастае нигоњ доштанд ва боз њамон савол садо дод:

- Нишон бидењ, љалаб, аз кї зойдї?

Мањз дар њамин саф, дар сари њамин даста буд Эрдене-юзбошї, савори Оќжулдузи пешониќашќааш. Нигоњњои Догулангу ў ба њам бархўрданд. Вале дар он ѓулѓулаву бесомонї касе диќќат надод, ки ба чї душворие нигоњњояшонро аз њам барканданд онон, чї хел, мўњои парешонашро аз пешонї дур карда, як ќад парид Догуланг, чї гуна чењрааш лањзае шўълавар гашту њамоно хомўш монд. Танњо як Эрдене тасаввур карда метавонист, ки ин як лањзаяки дидор барои Догуланг чї ќимате дораду дар дилаш чї шодиву њасрате барангехтааст. Дар љавоби нойони наровоз Догуланг, њушёр шудаву худро ба даст гирифта, боз ќатъї љавоб дод:

- Не, ин љо нест падари кўдаки ман!

Боз њам касе диќќат надод, ки Эрдене-юзбошї якбора сар ба замин афканд ва њамоно бо як зўре худро ором вонамуд.

Се љаллод аллакай тайёр буданд. Онон, ки хилъатњои сиёњи остинњояшон барзада ба тан доштанд, шутури дукўњонаеро ба мобайн бароварданд. Шутур чунон калон буд, ки сари аспсаворон њамагї ба миёнаи шикамаш мерасид. Бино бар набудани чўб, кўчманчиён дар даштњои кушод аз замони ќадим чунин тарзи ќатлро ба кор мебурданд – мањкумшудагонро аз ду тараф дар кўњони шутур меовехтанд ва агар муљрим як нафар бошад, халтаи пур аз рег ба сифати њамтарозуяш хизмат мекард. Њамтарозуе чунин барои Догуланги зардўз низ омода буд.

Љаллодон, бо дўѓу даранг ва зарбањои чўб, уштури пурхашмона ѓурронро маљбур карданд, ки поњои дарози барљастаустухонашро зери худ ѓундошта, ба замин бихобад. Дор тайёр шуд.

Наќорањо боз батадриљ ба хурўш даромаданд, то ки дар лањзаи зарур якбора ѓулѓула ангезанду дилу майнањоро карахту гаранг кунанд.

Нойони наровоз, аз афташ ин даъфа барои дилхушї, боз ба зардўз рў овард:

- Охирин бор мепурсамат. Ту, фоњишаи беаќл, аздусар мемурї, њаромиат њам зинда намемонад! Чї хел бифањмем, охир, наход надонї, ки аз кї буѓўз шудаї. Шояд, боз камтар зўр зада, ба ёд меорї?

- Ким-кай, аз ин љоњо дур рўй дода буд ин воќеа, - посух дод зардўз.

Њар-њари мардону чирроси занон фазои даштро пур кард.

Нойон бошад, њељ таскин намеёфт:

- Пас, дар бозор љўр шудед?

- Њов, дар бозор! – Барќасдона гуфт Догуланг.

- Савдогар буд ё овора? Балки дузди бозор буд, ња?

- Савдогар буд, овора буд, дузди бозор буд – намедонам, - такрор кард ўро Догуланг.

Боз њар-њару чиррос ба фазо печид.

- Фарќаш чї барои ин, ки савдогар аст, овора аст ё дузди бозор, муњимаш – он кор!

Њамин ваќт, ѓайричашмдошт, аз сафи сарбозон садое баромад - касе буррову баланд дод зад:

- Манам падари кўдак! Бисёр донистан бихоњед, манам!

Њама якбора хомўшу карахт шуданд – кист ин? Кист, ки дар лањзаи охирин ба фарёди марг љавоб дод, дар лањзае, ки рози ошкорнакардаи зардўзро абадї бо хеш мебурд?

Ва, чун аспи пешониќашќаашро мањмез занонда, Эрдене-юзбошї аз ќатор баромад, њама моту мабњут шуданд. Ў, Оќжулдузро боздошта, ба тўдаи мардум рў оварду баланд такрор кард:

- Бале, ман! Ин писари ман аст! Номаш – Ќунан! Модари писарам – Догуланг! Худам – Эрдене-юзбошї!

Ин суханонро гуфту пеши назари њама љањида аз асп фуромад, даст дароз карда, ба гардани Оќжулдуз тап-тап зад, ки асп тўрид. Юзбошї, рањорањ силоњу љињозашро аз тан рањо кардаву ба њар тараф афканда, сўи зардўз, ки љаллодон аллакай дастонашро медоштанд, равон шуд. Ў мерафту њама медиданд, ки одаме бепарво ба истиќболи марг ќадам мезанад. Ба мањбубааш, ки омодаи ќатлаш карда буданд, расида, Эрдене-юзбошї, ба зону зад ва ўро оѓўш кард, зан даст бар сари вай нињод ва њарду пешорўи марг, боз ба њам пайваста, сокит монданд.

Њамон замон бонги добулбасњо баланд шуд. Онњо чун подаи бесаранљоми барзаговон, бо тамоми овоз ѓуррида, ѓулѓула андохтанд. Ѓурришашон итоати умум ва шиддати њаяљони њамагонро дармехост. Ва њама якбора ба худ омаданду ба њолати ќаблї баргаштанд ва амру фармонњо баланд шуд, ки њамаро ба омодагиву идомаи юриш вомедоштанд. Наќорањо нидо мекарданд: њар кас бояд чун њамагон бошад, њамагон бояд ќарзи хешро адо бикунанд!

Њамоно љаллодон ба кори худ сар карданд. Боз се жасавул ба кўмаки ишон шитофтанд. Онњо юзбоширо ба замин афканда, зуд дастњояшро ба пушт бастанд, зардўзро низ ба њамин њол оварданд ва њардуро кашолакунон пеши шутури хобида бурданд; бошитоб банд партофта, як њалќаашро ба гардани юзбошї андохтанду дигарашро, аз болои кўњони шутур гузаронда, ба гардани зардўз ва ношикебо, зери ѓурроси якнавохти наќорањо, ба хезондани шутур пардохтанд. Шутур бархостан намехосту муќобилат мекард, дод мезаду дандон-њояшро шараќќас занонда, газиданї мешуд. Вале зарбањои беамони чўбњо маљбураш карданд, ки ќомати беназирашро рост кунад ва лањзае пас, аз ду тарафи шутури дукўњона, пайванди њам љасадњои ду нафаре, ки дар њаќиќат њамдигарро то гўр дўст дошта буданд, овезон шуд.

Дар тўпаланги наќорањо на њама аз сари пушта ѓайб задани равонтахти хоќонро пай бурданд. Хоќон хушњолона ќатлгоњро тарк мегуфт: љазодињї мувофиќи маќсад, беш аз интизораш сурат гирифт – оќибат оне, ки зардўзро ром кардаву дилхушињои тањи кўрпаро аз њама чиз боло гузошта буд, маълум шуд, охир; пеши назари њамагон љазои сазовор гирифт ва шояд ин талофии гуноњи он шахси охири кор номаълуммондае буд, ки Бортэи ў замоне оѓўшашро дидаву нахуст-фарзанде таваллуд кард, ки ботинан хоќон њељ дўсташ намедошт…

Наќорањо, њамоно мудњишу шадид ѓулѓула афкан-да, ба гардиши шутур, ки љасадњои овезони дилдода-гонро мебурд, љўр мешуданд. Дилдодагонеро, ки ду њалќаи як дори рўи кўњони шутуреро ба њам дида буданд. Юзбошиву зардўз бељон дар ду тарафи љонвари боркаш алвонљ мехўрданд. Ќурбоние буданд онњо дар пояи тахти хунини њокими ояндаи дунё.

Добулбасњо њамоно, њамаро талхакафу карахт намуда, садо мекарданд. Ва њар як кас он рўз бо чашмони худ медид, ки хилофи раъйи хоќони бемайлон сўи маќсади хеш рањсипор рафтан ба сараш чї меорад…

Жасавулони љаллод, дори мутањаррикашонро пеш андохта, бовиќор аз назди ќўшуну корвон гузаштанд. Ва то љасадњоро дар чуќурии ќаблан кандаашон гўр кардани онњо добулбасњо хомўш нашуданду наќора-чињо, араќшор гашта, ѓулѓула афканданд.

Дар ин миён ќўшун ба роњ баромад ва издињоми сањроии Чингизхон боз сўи Ѓарб њаракат намуд. Дастањои саворон, аробањо, галањо, устохонањои сайёр – њама ањли юриш, њарчи тезтар ќадам зада, мавзеи манфури дашти Саройро бошитоб тарк мегуфтанд. Бетаъхир рафтанд њама ва дар он љои матрук як вуљуди зору танњо – Алтуни тифл сари даст монд, ки намедонист сарашро ба куљо бизанаду љуръате надошт аз худ дарак бидињад. Њама баногоњ ўро аз ёд бурданд, гўё аз њанўз зинда буданаш ор карда, таркаш намуданд; њама чунин вонамуд мекарданд, ки намебинандаш, њама, чун њангоми сўхтор, мегурехтанду касеро фурсати пайхас кардани ў набуд.

Дере нагузашта, атроф сокит шуд, дигар на добулбасе монду на нидое ва на парчаме… Танњо паи суми аспону роњи пури пору, ки самти юришро нишон медод – наќши кўре дар дашти Сарой – ба чашм мерасиду бас…

Матруки њамагон – Алтуни зорро гўшњо аз танњої садо медод, ў бењолона аз назди гулханњои дўшин сарќути нимсўхтаву афканда ѓун мекарду устухонњои нимхоидаро дар халтае љамъ меовард. Миёни он њама пўстаки афкандае њам ёфту сари китф партофт, то шаб болини худу кўдак бикунад, кўдаке, ки бе ихтиёри хеш модараш шуда буд…

Њаќиќатан, Алтун намедонист чї кор кунад, кадом сў биравад, дар куљо сарпаноње љўяду тифлакро чї хел сер кунад. То шиштани офтоб ба мўъљизае умед дошт, ки баногоњ бахташ механдаду ягон юртаи бесоњиби чўпонї – сарпаноње дар ин дашт – дучораш меояд. Њамин хел гумонњо мекарду худро умедвор менамуд ўи канизак, ки баногоњ њам озодї ба даст оварда буду њам - аз ќисмат дўшборе, ки аз хаёлаш мењаросид. Охир, навзод њамин замон гушна мемонаду шир мехоњад ва пеши чашмони ў аз гушнагї мемирад. Аз њамин мењаросид ў. Ва илољу чорае надошт.

Чораи ягонаву аз эњтимол дуре, ки Алтун умед мебаст, дарёфтани одамон буд дар ин биёбони беодам ва, агар дар миёнашон ширдењ модаре бошад, кўдакро пеши ў бурдану худро ихтиёрї ба канизии онњо супурдан…

Таваккалан гоњ сўи офтоббаро рафтаву гоњ сўи офтобшин, зору њайрон мегашт занак дар он дашт… Кўдак сари даст бетанаффус мерафту мерафт. Ќариби пешин буд, ки тифлак, торафт беќарор шуда, ба њиќ-њиќ даромад ва, гиря карда, сина хост… Занак, парпечакњояшро ба тартиб овардаю рањорањ “љонам-шерам”-аш карда, рафтан гирифт. Вале, дере нагузашта, кўдак сахттар ба гиря даромад ва, дигар ором нашуда, то кабуд гаштан гирист; он гоњ Алтун, аз роњ бозистода, фарёд зад:

- Ёрї кунед! Ёрї кунед, охир, чї кор кунам ман?!

Дар тамоми он дашти бекарон на дуде ба назар мерасиду на шўълае. Дар он пањнои беодам чизе њам набуд, ки нигоњ бар он бархўрад… Дашт бекарон буду осмон бекарон ва танњо абраки сафеде оромона болои сар гирд мегашт…

Кўдак, печутоб хўрда, гиря мекард. Алтун ба зораву нола даромад:

- Чї мехоњї, охир, аз ман, э тифлаки сарсахт!? Нав чоррўза шудаї, охир! Бадбахт ба ин дунё омадї, бадбахт… Чї хел серат кунам, охир, чї хел? Намебинї, ки дар атроф љонзоде нест! Дар њама дунё танњоем мои бадбахт, танњо абраки сафеде дар осмон метобаду бас, мурѓаке њам намепарад, як абраки сафед тоб мехўраду тоб… Куљо биравем ману ту? Чї хел туро сер кунам ман? Ману туро тарк карданд њама, партофта рафтанд, падару модаратро овехтанду гўронданд. Охир, чаро љанг мехоњанд одамон, чаро бо байраќу наќорањо зидди њам мераванд, туи навзодро бадбахт карда, чї мехоњанд онон?!

Ва боз, кўдаки гирён дар сари сина, дар дашт ба давутоз даромад ў; медавиду меандешид, ки бояд наистад, ќарор нагирад, ки аз доѓу дард зиндабазинда пора-пора мешавад… Лекин навзод инро намефањмид, аз гиря гулўгир шуда, њаќи худро талаб мекард, шири гарми модар мехост. Алтун навмедона сари санге нишаст, гирёну хашмї гиребони куртаашро дарид ва синањаки пажмурдаи дањони кўдак надидаашро ба лабони ў монд:

- Мањ, бигир, мањ! Бовар кун! Шир дошта бошам, наход надињамат, охир, ятимаки бадбахт! Мањ, бубин, шояд боварат биёяду дигар љонбезорам накунї! Чї мегўям ман! Ба кї мегўям! Пистони хушкидаву гапњои бефоидаи ман ба ту чї даркор! Чї љазо буд, ки додиам, эй Осмон!

Кўдак, пистонро гирифтан замон, ором шуд. Бо тамоми вуљуд ба он неъмати дилхоњ часпида, бо забону дандонљояш мемакид ва чашмакони аз хурсандї дурахшонашро гоњ мекушоду гоњ мепўшид.

- Хайр, чї хел? – безардаву хастањол ширмакро надомат кард зан. – Бовар кардї акнун? Бовар кардї, ки бефоида мемакї? Њозир ту аз пештара њам сахттар ба гиря медарої. Он ваќт ман сарамро ба куљо мезанам дар ин дашти лаъин? Гумон мекунї, фиребат додаам, наход туро фиреб дињам ман? Тамоми умр канизам, лекин касеро фиреб надодаам; модарам дар кўдакиам мегуфт, ки дар мо, хитоињо, касе касеро намефиребад. Майлат, камтар ором шав, њаќиќати талхро њозир худат мефањмї…

Њамин хел суханон мегуфту мегуфт Алтун-канизак, худро ба ќисмати ногузир омода карда, вале ногоњ дар тааљљуб монд, ки ширмак аз пистони пуч њељ дил канданї набуду баръакс, дар чењраякаш нури њаловат медурахшид…

Алтун боэњтиёт сари синаашро аз дањани тифл гирифту њамоно оњиста фарёд зад – аз пистонаш љўяи шир равон буд. Моту мабњут гашта, синаашро ба дањани тифл монду лањзае пас берун овард ва боз дид, ки њамоно шир мешорад. Шир кардааст ў! Эњсос намуд зан, ки ќувваи ноаёне ба тамоми вуљудаш љорї мешавад.

- Худоё! – Беихтиёр нидо кард Алтун-канизак. – Пистонам шир кардааст! Шири њаќиќї! Мешунавї, майдањаки ман, модарат хоњам буд ман! Акнун ту њалок намешавї! Осмон ба додамон расид, љигаргўшаи манї ту акнун! Номат Ќунан аст, чунин номида будандат волидон, падару модарат, ки ба якдигар дил доданд, то туро ба дунё биёранду дар ин роњ бимиранд! Шукри оне бикун, эй тифл, ки ин муъљиза – шири маро барои ту падид овардааст…

Алтун, моту мабњути ин воќеа, сукут кард. Саропояш таспиду дар пешониаш ќатрањои араќ пайдо шуд. Ба чор сўи он пањнои бекарон нигариста, касеву чизе надид ў, фаќат офтоб шўълапошї мекарду абраки сафеди танњое болои сарашон чарх мезад.

Тифлак, сер шуда, боз хоб рафт; љисмакаш рўи дастони нимќати зан, бо эътимоди том осуду нафасгириаш мунтазам шуд ва зан, њамаи он чизеро, ки аз сараш гузашта буд, фаромўш кардаву бонги мудњиши добулбасњоро, ки њанўз дар гўшњояш садо медод, бартараф намуда, ѓарќи эњсоси ширини то кунун ноошнои модарї гардид ва дар он эњсос вањдати файзбори замину осмону пистони саршори шири љонбахшро дарёфт…

Дар ин миён юриш давом дошт… Издињоми бузурги фотењи дунё бо љараёни муќарраршуда љониби Ѓарб мерафту мерафт. Дашт аз ќўшуну корвон ва галаву подањо сиёњї мекард…

Чингизхон, савори саманди бебадалу хастагинопазири њамчун сарнавишт дилфиреб – ёлсафеду думсиёњаш, дар ињотаи посбонону ањли рикоб, аз паси байраќњои парафшон, ки аз коми аждањорњои ќоњирашон шўълањо бармељаст, њаракат дошт. Замин, зери суми оњанини самандњо ѓуввас зада, аќиб шино мекард; ќафо медавиду кам намешуд, балки, бо фазоњои нав ба наваш мунтазам то ба уфуќи дастнорас тўл кашида, торафт меафзуд. Охир надошт он, ки надошт. Ва хоќон, ки дар нисбати бекарониву шањомати замин зарраяке беш набуд, њамаи ин аёну нињонро зери даст оварда, Њокими Чањор Сўи Оламаш эътироф кардани њамагонро ноил шудан мехост. Бино бар ин њам, ба фатњи кишварњо равон буду ќўшунро ба юриш мебурд…

Хоќон, чунон ки мебоист, љиддиву хомўш роњ мепаймуд. Вале касе намедонист, ки дар дилаш чї исёнњост ва касе њам ваќте низ чизе нафањмид, ки банохост воќеаи ѓайричашмдошт рух дод – хоќон ногањон аспашро тез аќиб гардонд, чунон башиддат аќиб гардонд, ки думравонаш ќариб ба ў бархўрда буданду ба зўре ду тараф шуданд. Хоќон, кафи ларзонашро рўи чашм соябон карда, музтарибу бесуд осмонро аз назар мегузаронд: не, абраки сафед аќиб намондаву рањгум назада буд - на дар пеш метофту на дар пас…

Њамин хел ногањон ѓайб зад пораабри сафеде, ки бебадал ўро њамроњї мекард. Дигар на он рўз падид омаду на рўзи дуюму дањум. Хоќонро тарк карда буд он.

Дар соњили Итил рух дод ин њодиса. Чингизхон фањмид, ки Осмон аз ў рў гардондааст. Дигар он сў нарафт ў. Писарону наберањояшро ба фатњи Аврупо фиристоду худ ба Ўрда баргашт, то бимираду дар љои ноаёне хок бишавад…

Ќаторањо дар ин бару бум аз ѓарб ба шарќ мерафтанду аз шарќ ба ѓарб…

Нимањои бањманмоњи соли 1953 миёни ќаторањои мусофирбаре, ки дар дашти Сарой аз шарќ ба ѓарб мерафтанд, ќаторае, бо равонхонаи*[§] махсус дар оѓози хеш, низ равон буд. Равонхонаи бераќами мазкур, ки ба баѓољхона мепайваст, зоњиран аз дигаронаш фарќи казої надошт, вале ин њамсонї танњо дар зоњир буд – як ќисми он шўъбаи пўшида*[**] њисоб меёфту нимаи дигараш, ки аз пўшидахона батамом људо карда шуда буд, чун равонмањбаси ашхоси мавриди таваљљўњи хоси идорањои бехатарї хизмат мекард. Ин даъфа, ба “шарофати” парвандае, ки муфаттиши калони яке аз шўъбањои аљалакори** идораи бехатарии давлатии Ќазоќистон Тансиќбоев бофта буд, чунин шахс Абўтолиб Ќуттибоев ќарор гирифт. Ва акнун, њамроњи худи Тансиќбоеву дастаи пурзўри посбонон, ўро мебурданд дар он њуљраи бандиён. Ба дигар шањрњо, барои рўбарўкунї мебурданд.

Паи дарёфти маќсади хеш устувор касе будааст Тансиќбоев – пурсупосњо рањбарањ њам давом доштанд. Вазифаи Тансиќбоев аз он иборат буд, ки батадриљ шабакаи вайронкори аз ашхоси дар њолатњои шубњанок аз асорати немисњо гурехтаву дар Югославия натанњо бо ревизионистњои ояндаи он кишвар, балки бо разведкаи Англия алоќабарќарор-карда сохтаи хадамоти махсуси душманонро ошкор намояд. Тавассути пурсишњои бардавом, муќоисаи баёноти шоњидон, далелњои мустаќиму ѓайримустаќим ва, муњимаш, тавассути тантанаи шоњи тафтишот – гуноњи худро комилан эътироф кардани айбдоршаван-дагон ва пушаймониашон аз амали хеш фош намудани душманони зархариду то кунун пинњон-шудаи Њокимияти шўравї зарур буд.

Асоси ин корро аллакай гузоштааст ў – дар рафти пурсиш Абўтолиб Ќуттибоев номи ќариб дањ нафар асирони собиќи њарбиро, ки дар Югославия љангида буданд, ба ёд овард; тафтиш нишон дод, ки аксари онњо зиндаву саломат дар гўшањои мухталифи мамлакат умр ба сар мебаранд. Онњо њама аллакай њабс шуда буданд ва, дар навбати худ, њангоми пурсиш боз номњои бисёреро ба забон оварда, рўйхати хоинони югославиро пурра карданд. Хуллас, кор љон мегирифту бо розигии сардорони боло, ки низ ифшои унсурњои душманро њамеша муфид медонистанд, ба марњалаи батамом љиддии хеш ворид мешуд. Зимни зиддияти њардамафзои байналмилалї бо њизби коммунисти Югославия ва Титоро радди маъракаи идеологї хондани худи Сталин барор кардани он бењад муфид мебуд ва натанњо ба оѓозгараш - Тансиќбоев, балки ба бисёр њампешёањояш низ, дар дигар шањрњо, ки бо њамон сабаби истифода аз фурсати мувофиќ “боло” рафтан мехостанд, “њосили фаровон” ваъда мекард. Сарчашмаи мувофиќати амал њамин буд. Ба њар њол, дар Чкаловск (Оренбурги собиќ), Куйбышев, Саратов барин марказњои вилоятњо, ки Абўтолиб Ќуттибоевро барои рўбарўкунї ва пурсишњои муштарак мебурданд, Тансиќбоевро бесаброна интизорї мекашиданд.

Тансиќбоев таъхир намекард, суръату суботи корро дўст медошт ў. Аз назараш пинњон намонд, ки берун шудан аз мањбас ба бандї чї таъсире расонд; медид, ки бандиаш аз паси панљара бо чї дарду њасрат ба дењкадањои пушти тирезаи равонхона гузарон менигарад. Тансиќбоев туѓёни ботини Ќуттибоевро мефањмиду мекўшид бо оњанги ба њадди имкон боварибахш талќинаш кунад, ки ўи муфаттиш ба вай заррае бадї намехоњад, зеро тахмин мекунад, ки гуноњаш начандон калон аст, резидент – рањбари шабакаи љосусие, ки хадамоти махсус барои фурсати мувофиќтар нигоњ доштаанд, низ, албатта ў, Абўтолиб Ќуттибоев, нест ва, агар вай ба тафтишот дар ошкор кардани резидент ёрї расонад ва, муњимаш, инро њангоми рўбарўкунї ошкору ќатъї исбот кунад, гуноњаш хеле сабук мешавад. Хеле. Мебинї, ки панљ-њафт сол пас ба хона, пеши фарзандонаш баргаштааст. Ба њар њол, агар ба кори тафтишот кўмак кунад, аз љазои олї – паррондан халос мешавад, вагарна, њар ќадар зиёдтар пофишорї намояду корро вайрон кунад ва њаќиќатро аз идорањои муљозот пинњон дорад, ањволи худашро батар мекунаду ба ањли оилааш бадбахтии бештар меорад. Он гоњ, аљаб нест, суди махфї ба паррондан њам њукмаш кунад…

Боз як бурди Тансиќбоев дар он буд, ки бандиро талќин менамуд: агар њамкорї кунад, ривоятњои китобаткардааш, билхоса, “Ќиссаи манкурт” ва “Ќатл дар Сарой” ба парвандаи љиної њамроњ карда намешаванд ва баръакс, агар ин корро накунад, Тансиќбоев матнњоро чун тарѓиби пардапўши миллатгарої пешкаши суд месозад. “Ќиссаи манкурт” даъвати зарарноки эњёи забони нодаркору фаромўшшудаи гузаштагон ва муќобилат ба омезиши миллатњост, “Ќатл дар Сарой” бошад, мањкум кардани њокимияти пурзўри олї, шикастани ѓояи бартарияти манфиатњои давлат аз манфиати шахсї, таваљљўњ ба худпарастии пўсидаи буржуазї, номаъќул донистани коллективикунонї, яъне, мутеи маќсади ягона будани њамагон аст ва аз ин њама то маънидоди манфии сосиализм чандон дур нест. Ва, чунон ки маълум аст, њар як вайрон кардани принсипу манфиатњои сосиалистї сахт љазо дода мешавад… Бењуда дањ сол намедињанд ба ашхосе, ки бе иљозат аз сањрои љамъият хўшае чидаанд. Чї љои касе, ки “хўша”-њои идеологї мечинад! Мавод, ки ин хел пешкаш бишавад, суд метавонад, бино бар моддањои иловагї, њукмњои изофа барорад. Барои эътимоди бештар Тансиќбоев якчанд бор хулосањои возењашро оид ба ќиссањои Сарой ќироат кард, оид ба ќиссањое, ки њамчуноне ў гаштаву баргашта таъкид менамуд, нахустсабаби зиндонї шудани Ќуттибоев ва оѓози парвандаи љиної гардиданашон тасодуфї набуд…

Шабонарўзи дуюм буд, ки ќатора роњ мепаймуд. Ва њар ќадар ки ба дашти Сарой наздиктар мешуданд, Абўтолиб, аз тирезаи панљарадор ба пањнои њардамафзо нигариста, бештар ба њаяљон меомад. Соатњои фориѓ аз пурсишњо, баъди талќинњои дилфишору тањдидњои бадхашмона, вай имкон дошт дар зиндонњуљраи оњанкўбаш худ ба худ бошад. Ин њам, чун нимтањхонаи Алмаато, зиндон буд, панљараи тирезањояш мањкамтар буд, ки сусттар не ва дар ин љо њам нигоњи сангдилонаи нозир аз чашмаки дар канда намешуд, вале, бо вуљуди ин, зиндонњуљра њаракат дошт, мунтазам љой иваз мекард ва нињоят дар ин љо ў аз нури пурсўзу чашмбари саќф халос буд; муњимтар аз њама, умеди таскиннопазиру љонсўзе, ки гоњ аланга мегирифту гоњ хира мешуд – умеди аќаллан як назар дидани зану фарзандонаш дар нимистгоњи Бўронї – дилашро гарм медошт. Дар ин ќадар ваќт натавонист, ки ба онњо номаякеву хабараке бифиристад, аз онњо низ сатраке нарасидаш.

Аз он даме, ки Абўтолибро дар мошини мањками мањбас ба истансаи Алмаато оварданду ба равонхонаи махсус, ба њуљраи зери назорат шинонданд, дилаш саршори њамин умеду интизорињо буд. Ва њамин ки аз рўи њаракаташ ба самти Сарой рафтани ќатораро фањмид, дилаш пурзўртар ба оњу нола даромад; Худо мегуфт, ки аќаллан бо гўшаи чашм, як лањзањак фарзандонашро бубинад, Зарифаро бубинад, баъд – њарчи бодо, бод, як боракак, як назари гузарон бубинадшон, бас…

Чунон пазмон шуда буд, ки дар бораи ягон чизи дигар фикр карда наметавонист, пайваста Худо мегуфт, ки убури истгоњи Бўронї ба рўз рост биёяд. Илоњо, шаб набошад, торик набошад, илоњо, ќатора аз истгоњ мањз њамон ваќте бигзарад, ки Зарифаю љигарбандонаш њам дар чордевориашон не, дар берун бошанд.

Њамин буд ниёзи ў аз ќисмат. Ниёзе буд њам каму њам бисёр. Лекин, агар биандешї, тасодуфро оё зўр меомад мањз чунин њукм кунад, ки бачањову Зарифа он лањзањо рўи њавлї бошанд; бигзор, бачањо саргарми бозиашон бошанду Зарифа – машѓули либософтобкунї ва њамзамон ба ќатораи гузарон бингарад; бачањо низ, баногоњ дар љояшон биистанду чашм аз тирезаи рўшани ќатора накананд. Ва ё, ногањон чизе рух дињад, ки хеле кам, вале воќеъ мешуд – ќатора бепурсупос чанд лањзаяке сари дуроња ќарор бигирад! Аз ин хаёл љигари Абўтолиб хун шуд: њам дилаш мехост, ки бахте чунин баногоњ рух бидињад, њам намехост – тоби чунин озмоиши мудњиш надорад ў, љобаљо мемирад; аз кўдаконаш њам дареѓаш меомад, ки падарашонро пушти тирезаи панљарадор бубинанд, чї фиѓон мекунанду њолашон чї мешавад… Не, бењтараш, дидор набинанд…

Ва, барои тасаллии хеш, то ќисматро розиву рањим бисозад, ки орзўњояшро амалї бигардонад, ў, аз рўи нишонањои роњи оњан ва истгоњњое, ки дучор меомаданд, беихтиёр ќаринањои гуногуни њаракати ќатораро њисобукитоб мекард - муњим буд бидонад, ки Дуроњаи Бўрониро кадом ваќт мегузаранд. Вале шубњаву изтироб њангоме њам таркаш накард, ки њисобукитобаш нек баромад; охир, ќатора таъхир карда метавонист, дер монда метавонист – чунин њолатњо дар зимистонњои сербарф кам воќеъ намешуданд.

Бисёр аламнок мебуд, ки ќатора нимистгоњро шабона убур кунад, ваќте бигзарад, ки Зарифаву кўдаконаш, бехабар аз он ки падарашон њамагї дањ ќадам дуртар аз хона равон аст, хоб бошанд. Ин аз эњтимол дур набуд ва, бечорагиву вобастагии комилашро ба њукми тасодуф дарк карда, бештар азият мекашид ў.

Абўтолиб боз аз як фалокат бисёр хавф дошту Худо мегуфт, ки аз он амонаш бидињад – мабодо ки муфаттиши шунќорчашм Тансиќбоев пурсиши навбатиашро мањз њангоми убури дуроњаи Бўронї сар кунад.

Чї ќадар монеаву хатарњо буданд, ки бењад берањмона ба таманнои поки як назар пайвандони хешро дидани як инсон муќобилат мекарданд – њамин буд сазои мањбусї ва танњо як чиз шодиву умедаш мебахшид, ки алњол бахташ хандидаасту тирезаи равонзиндон аз рост, мањз аз тарафи дуроњаи Бўронист.

Њама ин андешаву њарос ва шубњаву гумонњо Абўтолибро чандон ба гирдоби андўњ мекашиданд, ки худашро аз ёд мебурд; саропо ѓарќи интизории шадид шуда, дигар дар бораи худ фикр намекард ў, ба моњияти њодиса сар фурў бурдан намехост; тасаввур намекард љиноятњои мудњише, ки Тансиќбоев ба вай мечаспонаду бораш мекунад, ба сараш чињо меорад; ин муфаттиши мунтазам толиби иќрори ў мутаассибонаву бешармона маќсади азмкардааш – ифшои шабакаи худаш бофтаи љосусњои душманро, ки гўё њанўз аз солњои љанг амал мекардааст, ноил шуданї буд; фош намудан мехост онро, то несту нобудаш бикунаду давлатро аз хатар эмин бидорад.

Тансиќбоев, ки на Рањмонро мешинохту на шайтонро, чун Рањмону чун шайтон њама чизро ба њисоб гирифтаву ќаблан муќаррар карда буд ва акнун танњо амал мебоист. Бино бар ин њам, равон буд ў, бино бар ин њам, дар равонмањбас Абўтолиб Ќуттибоевро рўбарўкунї мебурд, то ин корро саранљом бисозад.

Абўтолиб бошад, аз Худованд фаќат як талаб дошт – мехост чизе халал нарасонадаш, ки аз тирезаи равонхона аќаллан як лањза бачаяконаш Эрмаку Довулро бубинад, Зарифаро бубинад, бори охирин бубинад, барои умрбод бубинад. Зиёдтар аз ин дар зиндагї чизе намехост ў, бо њасрат дарк мекард, ки аз азал дар пешониаш њамин хел навишта будаанд; њамон дам вопасин лањзаи бахташ хоњад буд, дигар ў њаргиз ба хонадонаш барнахоњад гашт, зеро айбе, ки Тансиќбоев - Тансиќбоеве, ки пешорўяш ў билкул бењимояту бењуќуќ аст ва, табиист, пешорўи њокимияти абарќудрат низ њамин гуна њимояту њуќуќе надорад, - ба гарданаш бор кардааст, љуз марг, марги фаврї ва ё батадриљи дар лагерњо, боре намеорад. Абўтолиб ба хулосаи ногузир расид, ки ќурбонии комили дасти Тансиќбоев аст ў. Дар навбати худ, Тансиќбоев як мурватчаи сохти бемаънии муљозотии мунтазам ќудратафзое беш набуд. Ва ин сохт зидди душманоне, ки њаракати љањонии сосиализмро боз-доштан мехостанду тантанаи коммунизмро дар рўи замин монеъ шуданї буданд, беамон мубориза мебурд.

Њамин ки ин ифодаи пурсењру љоду боре ба касе чун айбнома пешнињод шуд, дигар роњи халосї набуд. Натиља танњо ва танњо љазое – паррондан, биступанљ, понздањ ва ё дањ сол мањбусї – буда метавонисту бас. Натиљаи дигар пешбинї нашуда буд. Касе њам дар чунин мавридњо натиљаи дигарро интизор намешуд. Њам љафокаш ва њам љафокор яксон мефањмиданд, ки ин тасвияти љодугарона, баъди эътибор пайдо кардан, љазодињандаро натанњо пуштибонї мекунад, балки, беш аз ин – ўњдадор месозад, ки барои решакан намудани душманон аз тамоми воситањо истифода бубарад ва љафокашро, ки пеши деви дигарандешихор чун ќурбонии навбатиаш афкандаанд, вазифа-дор мекард саранљоми худро чун зарурати томе бипазирад.

Њамин хел њам шуд. Ќатора дар дашти Сарой мерафту мерафт ва Тансиќбоеву муљримаш дар як равонхона мусофират доштанд, то бо њам ва дар айни замон њар яке ба тарзи худ кори ба манфиати зањматкашон муфид – ифшои навбатии душманони пинњоншудаи мафкуравиро ба иљро бирасонанд, вагарна сосиализм имконнопазир мегардаду дар шуури оммањо нопадид мешавад. Бино бар ин, бетанаффус бо ким-кињо мубориза кардану ким-кињоро фош намудану ким-кињоро аз байн бурдан талаб карда мешуд…

Ќатора њамоно мерафту мерафт. Абўтолиб, ки таќдирашро заррае таѓйир дода наметавонист, ноилољ ба ќисмати пешонї, чун ба балои рафънопазире, тан дод. Акнун асли воќеаро чандон мутеъонаю навмедона мепазируфт, ки ќаблан бааламу ноилољона муќобилаташ мекард. Ў торафт бештар имон меовард, ки аз нав ба дунё биёяд њам, аз бархўрд бо ќудрати бечењраю ноодамонае, ки Тансиќбоев тимсолаш аст, гурехтан муяссараш намешавад. Ин ќудрат аз љангу аз асорат њам дањшатноктар будааст, зеро фалокатест бемўњлат ва шояд аз замони офариниши дунё бардавом. Эњтимол Абўтолиб Ќуттибоев – як омўзгори оддии мактаб – нафаре аз он абнои башар аст, ки љаримаи азияти бекории бардавоми шайтонро мекашанд; љаримаи замонеро, ки њанўз инсон дар пањнои Коинот пайдо нашуда буд ва баъдан пайдо шуду ягона миёни њама мављудоти рўи замин њамоно ситорааш бо ситораи шайтон мувофиќ омад ва рўз ба рўзу аср ба аср тантанаи шарро роиљ кардан гирифт. Оре, танњо инсон ба ин дараља золим баромад. Ба ин маънї Тансиќбоев барои Абўтолиб тимсоли азалии шайтанат буд. Ва, аз ин рў, дар як ќатор, дар як равонхонаи махсус, бањри иљрои як кори фавќулмуњим равон буданд онњо.

Тансиќбоевро дар истгоњњои гуногун њамхизматони мањаллиаш пешвоз мегирифтанд ва, яке ба расми ёриву дигаре ба таќозои њамкорї рањтўшањои хўрданиву нўшиданї оварда, аз кораш мемононданд. Ва ин Абўтолибро хурсанд мекард, зеро барои пурсишњои пуразоб њарчи камтар ваќт мемонд.

Махсусан, дар вокзали Ќизилўрда зўр пешвозаш гирифтанд дўстони њампеша – ба равонхона таоме оварданд, ки рўяш бо сачоќи сафед пўшида буду њанўз њавраш мебаромад. Дар долон давуѓечи посбонон, ки зиёфатро ќабул мекарданд, сар шуд. «Ќазї! Ќабурѓа! – баиштињо пичиррос зад якеи онњо. – Чї хел бўи наѓз! Дар шањр ин хелаш нест, ин гўшти сањрост!»

Абўтолиб аз гўшаи тирезаяки панљарадор Тансиќ-боевро дид, ки шинелаш сари китф хайрухушкунї перрон баромад. Давра меистоданд њама – гўё мунтахабашон карда бошанд, ѓалчаву фарбењ, телпакњои ќароќўлї ба сар, афташон суп-сурхи муљалло, лабњо пури табассум, хушњолона њаракатњо кардаву якдилона, шояд аз боиси латифаи навбатї, ќоњ-ќоњ механдиданду дањонашон дар њавои ќањратун бўѓи гарм мепароканд ва пошнаи мўзањошон эњтимол рўи барфи тунук ѓиљирас мезад. Милисањои зирак бошанд, касеро он сў роњ намедоданд ва дар сари ќатора, назди равонхонаи махсус танњову ќонеъу мўътамиду хушбахт меистоданд Тансиќбоеву њам-табаќонаш ва касеро коре њам набуд, ки дар пањлўяшон, дар њуљразиндони ќатора шахси бо љањду талоши онњо бандишуда азият мекашад: шахсе, ки на дузд асту на таљовузкору одамкуш, баръакс, инсонест некандешу бовиљдон, ки љангу асоратро дидаасту љуз муњаббати зану фарзандони хеш, ки дар он маънии аслии зиндагиро дарёфтааст, ба оини дигаре намегаравад. Вале мањз чунин як одаме, ки узви ягон њизби дунё нест ва савгандњо нахўрдаву тавбањо накардааст, даркор буд ба онњо дар зиндон, то халќи зањматкаш хушбахтона бизияд…

Баъди Ќизилўрда љойњои шиносу азиз сар шуданд. Шом фаро мерасид. Дар хамгашти барфпўше, оњиста тоб хўрда, Сирдарё љило доду дар байни дашт бањри Арал намоён шуд. Аввал бо нишонањояш – гоњ ќамишзори пурпечу хам, гоњ гўшаяки дури оби мусаффо ва гоњ љазираяке – аз худ дарак дод бањр ва, дере нагузашта, Абўтолиб мављњояшро дид, ки рўи реги намноки наздики роњи оњан мехазиданд. Ин њама – њам барф, њам рег, њам сангњои соњил, њам бањри нилгуни бодовар, њам галаи уштурони сурхусиёњтоби нимљазираи сангис-тонро њамзамон зери осмони баланди пур аз доѓњои абрњои сафед дидан хеле аљиб буд.

Абўтолиб ба хотир овард, ки Едигейи Бўронї аслан аз соњили бањри Арал асту моњигирони шиносаш, тавассути роњбаладњои ќаторањои боркаш, ба Ќазонќоп моњии хушкондаи бањри Арал мефиристанд ва њамоно дилаш бо изтироб ба сўзиш даромаду танг шудан гирифт – то дуроњаи Бўронї начандон зиёд, якшаба роњ монда буд; сањарї, соатњои дањ ё каме баъдтар, ќатораи мусофирбари дар оѓозаш равонхонаи махсус, аз бари кулбањои бодхўрда, сарочаву оѓили шутурон, ки аз дарзањои пурхор ињота доштанд, гузаштаву роњњои давонро пас гузошта, аз назар ѓоиб мешавад; меояду меравад он. Чї ќадар мегузаранд ќаторањо аз шарќ ба ѓарбу аз ѓарб ба шарќ, вале дили Зарифа гувоњї медода бошад, ки Абўтолиб он сањар ба ѓарб дар њуљразиндони равонхонаи махсус хоњад гузашт; ё шояд дилњои кўдакон номафњуму пуризтироб чизе пай бубаранду мањз њамон соат дидани ќаторањои рањгузар биштобанд? Худоё, чаро чунин гарону талх аст умри одамон?

Офтоби бањманмоњ ѓуруб мекарду дар дуродур, андар намуди пораосмони коњандаи арѓувонии байни хоку афлок, хомўш мешуд; аллакай говгум фаро мерасиду шаби зимистон оњиста ќомат меафрохт. Дар тирагї рўъёњо хомўш мешуданду чароѓњои истгоњњо фурўзон. Ќатора бошад, печутоб хўрда, ба ќаъри шаби дашт рањ мебурд…

Хобаш намеомаду азият мекашид Абўтолиб Ќуттибоев. Ўи дар њуљраи оњанкўб мањкам љои нишаст намеёфт, худро аз як кунљ ба кунљи дигар мегирифту оњи сард мекашид, бекор хоњиши њољатхона рафтан мекарду нозирро ба ѓазаб меовард. Вай, дари њуљраро нимво карда, аллакай якчанд бор огоњї дода буд:

- Э бандї, чї ин ќадар мелўтї? Мумкин не ин хел! Рост бишин!

Вале Абўтолиб, ки ќудрати худро ором намудан надошт, нозирро зорї мекард:

- Илтимос, ягон чиз бидењ, хобам бубарад, ки мемурам. Бахудо, мемурам! Чї даркор ба шумо мурдаи ман? Ба сардорат бигў – чи даркор ба шумо мурдаи ман? Хобам намебарад, бахудо, хобам намебарад!

Аљоиб, ки (сабаби ин мењрубониро Абўтолиб сањари рўзи дигар фањмид) нозир аз њуљраи Тансиќбоев доруи хоб овард ва Абўтолиб онро хўрда, нимањои шаб ѓанаб кард, вале хоби њаќиќиаш наомад, ки наомад. Нимхобу нимбедор, зери садои якнавохти чархњо ва ѓурриши боди дашт ба назараш менамуд, ки пеш-пеши ќаторакаш[††] медавад, љон коњондаю нафасгардон шуда, медаваду ќатора бо тамоми ќудрат думболагириаш мекунад. Њамин тавр медавиду медавид ў он шаб рў-рўи роњи оњан, пеш-пеши ќаторакаш ва чунон мудњишу воќеї буд он њама, ки гўё дар бедорї рух медод. Њалќаш ќоќ шуда буду нўшидан мехост. Ќаторакаш бошад, бо чароѓњои фурўзонаш роњро рўшан карда, аз пасаш меомад. Ва ў њамоно, бошиддат ба чор сўи бўронї нигоњ карда, миёни роњ медавид ва, њар тараф рў оварда, рањмовар ном мегирифту нидо мекард: «Зарифа, Довул, Эрмак, куљоед шумо? Биёед пешам! Падаратонам ман! Куљоед шумо? Овоз бидињед!». Вале касе овоз намедод. Пеш тип-торик буду аз аќиб ќаторакаши ѓулѓулаафкани ба помол намуданаш омода дарёбаш мекард ва ў мадоре надошт бигурезаду дар ягон љо аз ќаторакаши думболагир, ки дам ба дам наздиктару наздиктар мешуд, панањ бубарад…

Ва аз ин њолаш батар мешуд – њаросу навмедї суръаташро мањдуд мекард, поњояш дигар гапашро намегирифтанд, нафасаш дамбадам дарун мезад…

Сањари барваќт, нимтанаи пахтагиашро сари китф партофта, Абўтолиб, ки ранги рўяш кандаву чењрааш варамида буд, аллакай назди тирезаи панљарадор нишаста, ба дашт менигарист. Берун сарду њанўз торик буд, лекин батадриљ тарњи замин аён мешуду субњ медамид.

Ва, њарчанд ки осмон љо-љо мекушод, маълум буд, ки њаво тира мешаваду шояд барф њам буборад…

Акнун аниќ дашти Сарой, ки аз барфу барфтўдањо пур бошад њам, аз рўи тарњи хеш – теппаву хамгашту ќарияву нахустин дуди аз сафарњои пешин шиноси бомњояш нигоњи даќиќро ошно буд, сар мешуд. Азиз метофтанд он бомњои бегона, ки аз тўтањошон дуд мебаромад. Ба њамин зудї бояд истгоњи Ќумбел пеш биёяд, пас он, баъди ягон се соат дуроњаи Бўронист. Гуфтан мумкин, ки масофае њам намонда буд – охир, Едигейу Ќазонќоп њангоми зарурат – дар тўйу азоњо шутурсавор ба ин љоњо меомаданд… Дар ин сањари мардон њам касе, савори шутури бўр, телпаки мўинаи рўбоњ ба сар, равон буд ва Абўтолиб беихтиёр ба панљара љафс шуд, ки яке худї бошад… Рафту Едигей бошад, ки савори Ќаранораш барои чизе ба ин љоњо омадааст? Савори маркаби муќтадираш, ки чун заррофањои Африќо чусту чолок аст, сад чаќримро тай карда, ин љоњо омадан чї душворї дорад барои ў…

Боре, худаш њам бехабар, банди њолате шуд Абўтолиб, ки беихтиёр, гўё ба манзил расида бошад, ба тайёр шудан сар кард. Ду маротиба њатто пайтова печонду мўза пўшид, борхалтаашро ба тартиб овард ва мунтазир шуд. Лекин тоќат карда натавонист – посбононро ба љону њолашон намонд, ки иљозаташ бидињанд барваќттар дастурў бишўяд ва, аз нав ба њуљра баргашта, боз њам намедонист худро ба чї машѓул бидорад.

Ќатора њамоно дар дашти Сарой равон буд… Абўтолиб, ба ќисмат тан дода, дастонашро байни зонувон фишурда менишасту гоњ-гоње ба тиреза менигарист.

Дар истгоњи Ќумбел ќатора њафт даќиќа истод. Ин љо аллакай њама чиз худї буд. Њатто ќаторањо, ќаторањои боркашу мусофирбар, ки ќабл аз њар сўе рафтан дар роњи ин истгоњи калон ба ќатораи онњо дучор меомаданд, Абўтолибро азизу дилљў менамуданд – охир, онњо, чанд лањзаяке пеш, аз истгоњи Бўронї гузаштаанд, аз истгоње, ки бачањову њамсари ў зиндагї доранд. Ва як њамин кофї буд, ки он љисмњои бељон ќарини дилаш бошанд.

Ва, ана, ќатораи онњо боз ба роњ даромад ва то он ки ќад-ќади перрон мерафту аз њудуди истгоњ набаромада буд, Абўтолиб тавонист чењрањои шиностоби сокинони мањаллиро бубинад. Оре, оре, ў бешубња мешинохт он ќумбелињои дидаашро ва онњо низ эњтимол сокинони деринаи Бўронї – Ќазонќопу Едигей ва ањли хонадонашонро медонистанд; охир, писари Ќазонќоп - Собитљон, ки акнун дар донишкада мехонд, мактаби њамин љоро тамом карда буд…

Истгоњро пас гузошта, ќатора суръат мегирифту торафт тезтар роњ мепаймуд. Ба ёд овард Абўтолиб, ки боре њамроњи бачањо барои тарбуз омада буд ин љоњо, дафъаи дуюм – барои арчаи солинавї ва баъдан – бо корњои дигару дигар…

Ба хўрдание, ки сањар додандаш, даст назад Абўтолиб. Њамвора дар фикри он буд, ки то дуроњаи Бўронї тамоман кам, бештарак аз ду соат ваќт мондааст ва аз он мењаросид, ки мабодо барф бибораду бўрон бишавад, он гоњ Зарифаю бачањо аз хона намебароянду вай њатто аз дур њам дидаашон наметавонад…

«Худоё, - аз дил мегузаронд Абўтолиб, - барфатро нигоњ бидор. Сабр кун каме. Ваќти барфборї меёбї баъд. Мешунавї, худоё? Илтиљо мекунам!» Мух задаву дастонашро байни зонувонаш фишурда, мекўшид њушашро љамъ биёрад, тоќат бикунад, ба худ фурў биравад, то фоли ќисматашро халалдор насозаду чизеро, ки аз сарнавишт дархоста буд – аз тирезаи ќатора дидани зану фарзандонашро – интизор бишавад. Бошад, ки онњо њам ўро бубинанд… Субњ, ваќте ки зери назорати посбон дар њољатхона дастурў мешуст, ба оинаи зангорбастаи болои дастшўяки зангзада нигаристу худро пуркидарангу мурдасон хазончењра, чандон хазончењра, ки њатто дар асорат ин хел набуд ва тамоман мўсафед дарёфт; чашмонаш њам чун пештара не – аз њасрат бенур шудаву пешониашро ожанг зер карда буд… То њол пирї дар хаёлаш њам намеѓунљид… Бачаяконаш Довулу Эрмак ва Зарифа бубинанд, гумон аст бишносандаш. Њатто шояд аввал бињаросанд. Вале баъд чи хел шод мешаванд онњо; ў низ, њамин ки ба хонадонаш баргашту дар бари фарзандону њамсараш осудагї дарёфт, боз батадриљ асли ќадим мешавад…

Дар ин хусус андешида, боз ба тиреза чашм давонд Абўтолиб. Ана, боз љоњои шинос – ду тараф пуштањову байнашон – хамгаште. Орзў дошт, ки ягон ваќт бачањои Бўрониро ин љо биёрад, то пушта ба пушта, чун рў-рўи амвољ, хурсандона нидо намуда, даводав кунанду даводав…

Њамин ваќт калидњои дари њуљразиндон баланд садо доданду дар кушода шуд. Дар остона ду нозир меистоданд.

- Ба пурсиш баро! – Фармуд калонашон.

- Кадом пурсиш? Барои чї? –Беихтиёр баромад аз дањони Абўтолиб.

Нозир њатто мутааљљиб ќадаме сўяш монд, ки мабодо аз аќл бегона шуда бошад:

- Чї хел «ба кадом пурсиш»? Њоло њам намедонї–чї? Ку зуд баро!

Абўтолиб маъюсона сар ба зер афканд. Панљарааш намешуд, бе ягон фикру хаёл бод барин аз тиреза берун мепарид… Лекин чї илољ – маљбур аст итоат кунад. Насиб набудааст. Акнун, аз дилу љон ба тиреза часпида, он чизеро, ки ин ќадар интизориаш мекашид, намебинад. Абўтолиб, чун одаме, ки бори гароне ба дўш дорад, оњиста аз љо хест ва зери назорати посбон, њамчунон ки тањи дор мерафта бошад, сўи равонњуљраи*[‡‡] Тансиќбоев ќадам монд. Ќадам монду шўълаи охирин умед, ки дар пеш боз якунимсоата роњ асту шояд то он ваќт пурсиш тамом бишавад, дар дилаш рўшан шуд. Њамин буд ягона умед. То равонњуљраи Тансиќбоев њамагї чањор ќадам буд, вале бо чї машаќќати тўлоние тай кард онро Абўтолиб.

Муфаттиш бесаброна интизораш буд.

- Биё, Ќуттибоев, биё, камтар кор кунем, - љиддияти чењраву овозашро риоя намудаву манањи навтарошидаашро, ки атри тезбўе шакида буд, молида, нигоњашро ба Абўтолиб дўхт Тансиќбоев. – Бишин, иљозат медињам, бишин. Шишта гапзанон кунем, њам ба ту ќулай мешаваду њам ба ман.

Посбонон, ки омода буданд баробари нахустнидо пайдо бишаванд, паси дар монданд. Шунќорчашмро куштан имконнопазир буд. Чизе набуд, ки бо он куштааш бишавад. На шишае ба назар мерасиду на истаконе, њарчанд ин ашёро тасодуфан дар њуљрааш мондани шунќорчашм имкон дошт. Бўи араќу хуришњо аз ин дарак медод.

Ќатора њамоно, чун пештара, дашти Саройро бурида мерафту то дуроњаи Бўронї торафт камтар роњ мемонд. Вале Тансиќбоев шитоб надошт, батакрор ким-чї хел навиштањоро мехонду дурудароз коѓазњояшро љамъу парешон мекард. Абўтолибро тобу тоќат намонду саропо бемадору љонбезор шуд дар он чанд лањза – њамин хел гарон буд даъвати навбатии муфаттиш. Оќибат ба Тансиќбоев гуфт:

- Ман интизорам, гражданин сардор.

Тансиќбоев мутањаййирона сар бардошт:

- Интизорї? – њайратзада гуфт ў. – Чиро интизорї?

- Пурсишро. Саволњоро…

- Ана, ин – га-а-п! – кашоласухан гуфт Тансиќбоев, шодмониашро фурў нишонда. –Хайр, бад не ин, бад не, Ќуттибоев, рости гап, бисёр хуб аст, ки айбдоршаванда, чунон ки мегўянд, ба ихтиёри худ, аз карда пушаймон, интизори пурсиш бишаваду ногуфтањояшро бигўяд… Пас, гуфтание дорад, асроре дорад, ки бояд пеши маќомоти тафтишот бикушояд. Њамин хел не? – Тансиќбоев фањмид, ки пурсишро имрўз мањз њамин тавр, тањдидро ба оњанги фиребои хайрхоњона бадал намуда, бурдан лозим аст. – Маълум мешавад, ки, - идома дод ў, - гуноњатро фањмидаї ва, фарз кардем, худат низ, душман њам бошї, ба маќомоти тафтишот дар мубориза бо душманони Њокимияти шўравї ёрї расонданиї. Муњим он ки барои ману ту чизи аввалиндараља, аз падару модар њам азизтар, Њокимияти шўравист, албатта, њар касро ба тарзи худ, - вай, ќонеъона лањзае хомўш монда, баъд илова кард: - Ман аз аввал мегуфтам, ки ту, Ќуттибоев, бааќл одамї. Ва њамеша умед доштам, ки забони њамдигарро меёбем мо. Чаро хомўшї?

- Намедонам, - номафњум љавоб дод Абўтолиб, - намефањмам, ки гуноњам чист, - илова намуд ў, дуздона аз тиреза ба берун нигариста. Ќатора бошиддат равон буду дашти Сарой, зери осмони гирифтаи овезон, чун дар кинои беовоз, бо суръати бењад аќиб мегурехт.

- Гапи маро гўш кун, Ќуттибоев, биё, рўирост гап бизанем, - давом дод Тансиќбоев. – Бидон, ки бењуда шоњ барин дар вагони махсус намебарандат. Ин хелаш њамту нашудааст. Барои андак-мандак гуноњ дар купеи алоњида намебаранд. Яъне, ту дар ин тафтишот шахси муњимї. Ба ту вобаста аст бисёр чизњо. Бино бар ин, талабот њам махсус аст аз ту. Фикр кун. Сахт фикр кун. Ва гапи маро бишнав: имрўз, беваќтии шаб ба Оренбург, ба Чкаловск яъне, мерасем. Он љо моро интизоранд. Нуќтаи аввалина-мон аст он. Медонї, ки дар он љо ду шарикат зиндагї мекунад – Попов Александр Иванович ва Њамид Сайфуллини тотор. Њардуяшон, воќеан, аз рўи баёноти ту, мањкаманд аллакай. Њарду њам ќоил шудаанд, ки бо ту дар Бавария асир будаанду баъд њамроњ гурехтаед. Воќеан, ана, њаминаш шубњанок, ки танњо бригадаи шуморо аз кони санг гурехтан муяссар шудааст. Мо њоло инро месанљем. Баъд дар Югосла-вия фаъолият доштед ва онњо њарду шањодат медињанд, ки бо миссияи Англия вохўрдаед. Ту наѓз медонї, ки ман чиро дар назар дорам. Дар ин бора ту дар ёддоштњоят навиштаї, бояд гуфт, ки аљиб навиштаї. Мо медонем, ки Попов резидент асту Сайфуллин – ёрдамчї, дасти росташ. Албатта, ту, Ќуттибоев, дар ин дастгоњи љосусї он ќадар одами муњим нестї, бино бар ин, агар ба тафтишот ёрї бирасонї, гуноњат сабук мешавад.

- Чї хел дастгоњи љосусї? Гуфтам-ку, баъди соли чилупанљ, аз тамом шудани љанг ин љониб надидаам онњоро, - сухани Тансиќбоевро бурид Абўтолиб.

- Ин муњим нест. Тамоман муњим нест. Шарт не шахсан, рўбарў дидан. Касе миёнарав буда метавонад. Фарз кардем, њамон Едигей Љонгелдини њаќиќатпараст њаргиз ба Оренбург ё ягон шањри дигар нарафта буд? Шумо ба воситаи ягон каси дигар њам метавонистед алоќа кунед. Як фикр кун аввал.

- Едигей ба Оренбург савори шутураш Ќаранор рафт бигўям, мешавад? – худро дошта натавонист Абўтолиб.

- Боз њамон гапњо, Ќуттибоев. Бењудаанд ин њама, бењуда. Ман ба хубї гап бизанам, ту худатро намешиносї. Саркашї – танњо бар зарари худат. Ѓами Едигейро њам нахўр. Лозим шавад, ўро њам мањкам мекунем, бо шутураш мањкам мекунем. Бихоњї, ки ба ў даст нарасонем, дар рўбарўкунї ѓам нате.

Ќаторакаш ба ќаторае, ки аз он сў меомад, дурударозу сахт нидо кард. Фиѓони гўшхарошаш дили Абўтолибро реш-реш намуд. То дуроњаи Бўронї торафт камтар ваќт мемонд. Гуфтањои шунќорчашм Абўтолибро ба вањм овард. Барои ин ќувва дар тамоми кишвар имконнопазир коре нест. Лекин њоло ўро беш аз њама он чиз дилтанг мекард, ки Тансиќбоевро ногоњ хуши гапзанї омада буду пурсишро њељ хотима додан намехост.

- Хуллас, - коѓазњоро аз пешаш дур кардаву ба Абўтолиб нигариста, хомўширо халалдор намуд Тансиќбоев, - боварї дорам, ки њамдигарро мефањ-мем, халосиат танњо дар њамин аст. Рўбарўкунии Оренбург чизи асосиро маълум хоњад кард – ё ту ба ман ёрї дода, ба гуфтаам кор мекунї, ё ман њама корро мекунам, ки биступанљ сол ё шояд њукми паррон бигирї, он ваќт пушаймонї судат намекунад. Њамаашро худат наѓз мефањмї. Њоло навбати худи Тито њам мерасад, Титое, ки шумо ин ќадар солњо дар хизматаш будед. Ин кор зери назорати худи Иосиф Виссарионович аст. Ягон кас бељазо намемонад. Њамаро берањмона решакан мекунем. Хуллас, азизам, шукр кун, ки ман бадї намехоњамат. Ту њам набояд ќарздор бимонї. Маќсад фањмо?

Абўтолиб хомўш буд. Вай, саропо ба дањшат афтода, дар дилаш даќиќањои ба нимистгоњ расиданро љамъутарњ мекард. Љигарбандонро аќаллан аз тиреза дидан насиб набудааст - ин фикр майнаашро пармасон афгор мекарду афгор мекард.

- Чї хап кардї? Туро мепурсам ман – маќсад фањмо? – Ба љонаш мерасонд Тансиќбоев.

Абўтолиб сар љунбонд. Албатта, мефањмад ў маќсадро.

- Кайњо бояд ана њамин хел мешуд! – сарљунбониро аломати розигї дониста, гуфт Тансиќбоев ва бархоста, пеши Абўтолиб омаду њатто даст ба китфаш нињод. – Медонистам, ки беаќл нестї ту, љигит, медонистам, ки ба роњи дуруст медарої оќибат. Пас, гап пухт. Ягон гумони дигар накун. Ба гуфти худам кардан бигир. Аз њама муњимаш – њангоми рўбарўкунї натарс, рост ба чашмашон нигоњ куну њама гапро, чї хеле ки њаст, бигў. Попов резидент аст, бигў, аз соли чилучор љосуси разведкаи Англия аст, пеш аз бозгашт дар машварати худи Тито њузур дошт, супориши дарозмўњлате дорад, ки њангоми нотинљињо амалї мекунад, бигў. Тамом, њамин ќадар кифоя. Акнун дар хусуси Сайфуллини тотор, Сайфуллин дасти рости Попов аст, бигў, бас. Он тарафашро худамон дуруст мекунем. Натарсида гуфтан бигир. Аз ягон чиз парво накун, аз ягон чиз. Сахт ваъдаат медињам. Ана, њамин хел. Бо душманон гапро зиёд намекунем мо – аз беху бун канда мепартоемашон. Лекин бо дўстон – гапи дигар – њамкорї мекунем, фаромўш накун. Инро њам аз ёд набарор, ки бо ман шўхї кардан оќибати хуб надорад. Воќеан, чї ин ќадар рангпаридаву араќшорї, мазаат нест-чї? Ё њаво бад аст?

Гўё чизи ѓализе хўрда бошад, Абўтолибро сар чарх мезаду дил мешўрид.

- Ња, худамро бад њис мекунам, - ин њолатро рафъ карда, базўр гуфт ў.

- Хайр, ин хел бошад, дигар манъат намекунам. Ба љоят бираву то Оренбург истироњат кун. Лекин дар он љо шайкак барин тайёр бошї! Фањмидї? Њангоми рўбарўкунї набояд ягон дудилагї бошад. Боз «ёд надорам, намедонам, фаромўш кардаам» накунї… Њамаашро, чї хеле ки њаст, бигў вассалом. Аз боќии кор ташвиш нашав. Он тарафашро худамон соз мекунем. Ана, њамин хел. Њозир навис-навис намекунем, бирав, дам бигир, дар Оренбург, натиљањои рўбарўкуниро љамъбаст ки кардем, аз рўи ќоида коѓазњоро имзо мемонему ту баёнотатро тасдиќ мекунї. Њозир – бирав, ба гумонам, маслињатамон наѓзакак пухт. – Бо њамин суханон Тансиќбоев Абўтолибро ба њуљразиндонаш роњї кард.

Аз њамон лањза Абўтолиб гўё зиндагии наве оѓоз намуд. Ба назараш чунин мерасид, ки ќатора гашташро тезтар кардааст. Аз тиреза бошитоб манзарањои шиноси шинос мегузаштанд – даќиќањои башумор монда буд то Бўронї. Ором шудан, худро ба даст гирифтан, сабр кардану ба њар гуна саранљоми хеш омода гардидан, вале, пеш аз њама – суръати ќатораро мўътадил намудан лозим буд. «Кош оњистатар мерафт» – аз дил гузаронд Абўтолиб, кадом як ќудратеро тавалло намуда ва, базудї эњсос кард ё ба назараш чунин тофт, ки ќатора суръаташро кам карду батадриљ шитоби бењади манзарањои паси тиреза ќатъ гардид. Он гоњ ба худ гуфт: «Чизе бихоњам, мешавад!» – ва каме осуда гашту нафасгардонаш гузашт; пас, бо тамоми вуљудаш ба тирезаи панљарадор часпида, мунтазир шуд.

Воќеан њам, ќатора ба дуроњаи Бўронї, ба он љое наздик мешуд, ки бахти бад Абўтолибро бурда буд; ба маскани нав хў гирифта, орзу дошт то калон шудани бачањо нобасомонињои айёмро он љо сипарї созад. Вале њамин њам насиб набудааст: ин замон оилааш њаволаи таќдир буду худаш аз он манзилу макон мањбуси њуљразиндон мегузашт.

Абўтолиб бо чунон диќќате ба берун менигарист, ки гўё чизњои дидаашро тамоми умр, то нафаси вопасину нури охирини чашмон ба ёд гирифтанаш зарур бошад. Ва њама чизе, ки ў дар он соати пеш аз ними рўзи бањманмоњ медид – барфтўдањову пораяке марѓзор, дашти гоњ пурбарфу гоњ урён – њамаро чун хоби шарифе бо њаяљону зориву дўстдорї мепази-руфт. Ана, он теппањак, ана, сой, ана, пайрањае, ки њамроњи Зарифа, асбобу анљом сари китф, рањсозкунї мерафтанд, ана, марѓзоре, ки тобистонњо бозигоњи бачањои Бўронї ва кўдакони ў – Довулу Эрмак буд… Ана, чанд уштур, њо дар он љо – боз як љуфт, якеаш Ќаранори Едигей аст, ки аз дур шинохтанаш душвор нест, саланг-саланг куљое меравад он бузургљусса; баногоњ, барф сар шуду зарраяконаш дар њаво ба раќс даромаданд; аслан табиї буд ин њол, чунки аз сањар осмонро абрњо гирифтаву маълум буд, ки њаво вайрон мешавад, лекин камакак, як камакак сабр мекард барф; охир, уштурхонањову боми аввалин, ки аз тўтааш дуд мебарояд, аллакай намоёнанд, ана – рањнамо ва пеши он ќатора ба роњи эњтиётї мегузараду чархњояш дар пайвандљоњо ба таќ-таќ медарояд, ана, рањнамобон*[§§], ки байраќча дар даст назди хонањакаш истодааст, Ќазонќоп аст ў, Ќазонќопи чун дарахти хушк ќоќина; Худоё, ана, як назар хоначаи Ќазонќоп ба чашм тофт, ќатора, ќад-ќади дењкада, даршитоб аст; ана, хоначањо, бому тирезањошон, ана, кадоме ба хона даромад, ки Абўтолиб танњо пушташро дида тавонист, ана, нафаре пеши чўбу тахтањо моломол дорад, барои кўдаку чўдак чизе месозад. Едигей, оре, Едигей аст ў, дар танаш нимтанаи остинњояш барзада, дар пешаш – духтарчањояш ва њамроњашон - Эрмак; оре, љигарбанди ман Эрмак, бачаљони ширинам, дуртар аз Едигей истода, аз замин ба ў чизе медињад, Худоё, рўяш як назар тофту халос, лекин куљост Довул, Зарифа куљост? Ана, он зани вазнин њамсари сардори дуроња Саулест ва, ана, Зарифа, рўмолаш ба китфаш фуромада; Зарифаву Довул, Зарифа дасти писараки хурдиашонро гирифтаву њарду љонибе мераванд, ки Едигей њамроњи бачањо чизе месозад; мераванду намедонанд, ки вай, Абўтолиб, ин лањзањо беихтиёр бо даст дањонашро пўшидааст, ки навмеду девонавор фарёд назанад: «Зарифа! Азизам! Довул! Писаракам Довул! Ин манам! Манам, ки шуморо бори охирин мебинам! Алвидоъ! Довул! Эрмак! Алвидоъ! Фаромўшам накунед! Ман бе шумо зиста наметавонам! Бе шумо мемурам ман, бе фарзандони азизу њамсари мењрубонам мемурам! Алвидоъ!»

Дуроњаи Бўронї, ки дергоњ интизориаш мекашид, кайњо пас монда буд, вале тамоми чизњои дар он лањзањои нафасвор кўтоњ дидааш гаштаву баргашта пеши назараш меомад. Дар пушти тиреза барф меборид, барфи анбўњу фаровон; њама чиз бебозгашт ба гузашта рафт, вале барои Абўтолиб Ќуттибоев ваќт дар он макони тайшуда, дар он пораи роњ, ки њама дарду маънии зиндагиашро дар хеш дошт, аз њаракат монда буд.

Њарчанд ки аз паси пардаи барф дигар чизеро фарќ кардан имкон надошт, ў худро њељ аз тиреза дур карда наметавонист. Ба њамин тарз, моту мабњут назди тиреза меистоду њайрон буд, ки њарчанд бедодгариро сар нафуровард, маљбур буд ба кадом як ќуввае итоат кунаду бесадову дуздона аз назди зану фарзандонаш чун њайвони безабон гузашта биравад, зеро ба ин њамон ќувва, ки аз озодї мањрумаш намуда буд, маљбураш мекард ва ў, ба љои он ки аз ќатора бипараду аз худ дарак бидињад ва рўирост сўи оилаи пазмонаш биштобад, њаќиру бечора ба тиреза менигаристу Тансиќбоевро имкон медод бо ў чун бо саге, ки амраш кардаанд дар кунљаке бишинаду њаракат накунад, муносибат намояд. Ва Абўтолиб, барои тасаллои дилаш, ањде кард, ки худаш медонисту Худо…

Акнун зањри талхи лањзањои дидорро то охир менўшид Абўтолиб. Фаќат њамин меомад аз дасташ, як њамин дар ихтиёраш буд, ки он лањзаро љузв-љузву зарра-зарра ва аён пеши чашмони хеш эњё намояд: аввал Ќазонќопро пеши назар овард, ки њамоно, байраќчаи бебадалаш дар дастони ќоќина, дар посгоњи доимии хеш истода буд, чи ќадар ќаторањоро ќабулу гусел кардааст ў дар умри хеш дар ин канору он канори дуроња; баъд – кулбањову молхонањои Бўронї ва дуди тўтањои рўи бомњоро ва аз он пас – Эрмакро, миёни бачањо, назди Едигейи Бўронї – он одами Худо, ки дар ин дунё чун кўњ собиту устувор монда буду он лањзањо барои тифлакон чизе месохт, дидану аз фарёду алам ќариб нафасгардон шуданашро. Эрмак ба Едигей тахтача ва ё ким-чизи дигаре медод. Ва Абўтолиб дар он чанд лањза Едигейи тануманду баќуввату сиёњљурдаи ба бачањо мењрубонро, ки дар тан пўстинчаи остинњояш барзадаву дар по мўза дошт, Эрмакаки телпакчаи куњнаву мўзачањои намадї пўшида ва Зарифаву Довулро, ки сўи онњо мерафтанд, бисёр рўшану аён пеши чашми худ дид. Зарифаи бечораву азиз – њам рўмолашро, ки ба китфонаш хамида, мўйњои сиёњи печонашро намоён карда буд, њам чењраи рангканда ва ин ќадар муассири дилљўяш, палтои тугмањояш кушода, мўзањои даѓалеро, ки худ барояш харида буд, сари сўи бачаякашон хамашро низ – ба Довулак ким-чї мегуфт - бењад наздик дид ў ва ин њама чизи бењад ќарину азизу фаромўшинопазир дер гоњ Абўтолибро дар хайрбоди хаёлии баъди дидор њамроњї мекард… Талафоте буд ин, ки бо ягон чиз ва њаргиз љуброн намешуд…

Тамоми роњ барф мебориду бўрон менолид. Дар яке аз истгоњњои пеши Оренбург ќатора як соати дароз истод – барфтўдањои роњро тоза мекарданд. Овозњо ба гўш мерасид – одамон, боду њаво ва њама чизи дунёро нафрин намуда, машѓули кор буданд. Баъд ќатора, дар пардаи гирдбоди бўронї, боз ба роњ даромад. То даруни Оренбург дурудароз рањ паймуданд, шохањои чун њезуми гўристони бесоњиб сиёњу каљукилеби дарахтони сари роњ лолу тира овезон буд. Худи шањр ќариб ки ба чашм намерасид. Дар истгоњи таќсимоти ќаторањо низ то дери шаб истоданд – равонхонаи махсусро аз ќофила људо карданд. Абўтолиб инро аз рўи таконхўрии равонхонањову садоњои ходимони равонхонаи махсус ва фарёди ќаторакашњо фањмид. Баъд равонхонаро боз ба куљое, аз афти кор, ба роњи эњтиётї кашида бурданд.

Оќибат ними шаб равонхонаи махсус дар љои муќарраршуда ќарор гирифт. Охирин бор такон хўрд равонхонаву охирин бор амре аз поин садо дод, ки «Шуд! Нарасед дигар!» ва он дигар аз љо наљунбид.

- Хайр, тамом! Тайёр шав, мањбус! Бубаро! – Дари њуљраро кушода, Абўтолибро фармуд нозири калон. – Ваќта нагир! Бубаро зудтар! Хобат бурд-чї? Як њавои тоза бигир!

Абўтолиб оњиста аз љо хест ва, ба нозир тамоман наздик шуда, навмедона гуфт:

- Тайёрам ман. Куљо рафтан даркор?

- Тайёр ки бошї, рафтем! Куљо рафтанатро посбонњо мегўянд, - нозир Абўтолибро роњ дод, ки ба долон барояд, вале баъд, њайрону хашмї фарёд зада, боздошташ: - Борхалтаат њамин љо мемонад-чї? Куљо? Барои чї борхалтаатро намегирї? Ё бароят боз њаммол биёрем? Канї, зуд лату путатро бардор!

Абўтолиб, ба њуљра баргашта, бо дили нохоњам борхалтаи фаромўшкардаашро гирифт ва њангоми баргаштан ба долон ќариб буд ба ду ходими махсуси њаминљої, ки бо шитобу изтироб мерафтанд, бархўрад.

- Биист! – Абўтолибро ба девор пахш кард нозир. – Рањ бидењ! Бимон аввал рафиќон гузаранд!

Аз равонхона баромада, Абўтолиб садои дари њуљраи Тансиќбоевро кўфтани онњоро шунид.

- Рафиќ Тансиќбоев! – Садои пурњаяљонашон шунида мешуд. – Зиёрат ќабул! Аз интизорї як чиз шудем! Дар љойњои мо – барф! Бубахшед! Иљозат дињед худро муаррифї кунем, рафиќ майор!

Дастаи мусаллањи посбонон – се нафари телпакњои гўшакдору либоси аскарї пўшида – дар поён интизори мањбус буд ва бояд ўро, аз рўи роњњои оњан гузаронда, назди мошини махсус мебурд.

- Ку зуд фуро! Боз чї интизорї? – Шитобонд яке аз посбонон.

Абўтолиб, пеш-пеши нозир, хомўшона бо зинањо аз ќатора фуромад. Шамоли сард мевазиду барфи реза меборид. Аз сардии завлонањои яхбаста дастонаш якбора раг кашиданд. Торикистони истгоњи ноошноро чароѓњои рўи роњ сина медариданд, роњњои оњанро бўрон барфпўшу ноаён карда буд, ќаторакашњо пуризтироб нидо мекарданд.

- Мањбуси навадуњафтумро супурдам! – Ба дастаи посбонон арз кард сардори нозирон.

- Мањбуси навадуњафтумро ќабул кардам! – Чун акси садо љавоб дод сардори посбонон.

- Шуд! Куљое барандат, рафтан гир! – Гуфт ба Абўтолиб сардори нозирон њангоми видоъ ва баъд, барои чї бошад, ки илова намуд: - Бо мошин мебарандат…

Абўтолиб, борхалтааш сари китф, батахмин рў-рўи тахтаву оњанњои роњ ќадам монда, пеш-пеши посбонон ба роњ даромад. Аз барф худро паноњида мерафтанд. Гоњ аз ин сўву гоњ аз он сў ќаторакашњои шабкор садо медоданд.

Њамкорони оренбургї, ки барои мењмонхона бурданаш ба њуљраи Тансиќбоев омада буданд, банди таљлили ташрифи ў, дер карданд. Таклиф намуданд онон, ки барои шиносої њамон љо, дар худи равонњуљра бинўшанду бихўранд – шаб аст, охир ва ваќти кор кайњо тамом шудааст. Кї њам намепазирад чунин таклифро? Њини сўњбат Тансиќбоев лозим донист бигўяд, ки корњо хуб аст, ба барори рўбарўкунї, ки барояш онон аз худи Алмаато омадаанд, дилпур бошанд.

Њамкорон зуд забон ёфтанду сўњбаташон тасфид. Баногоњ аз берун овозњои пуризтироб омаду дар долон садои ќадаммонї баланд шуд ва њамоно посбону сари нозирон бошитоб вориди њуљра гардиданд. Посбони саропо хунолуду вањшатзадарў, даст ба чакка бурда, сўи Тансиќбоев дод зад:

- Мањбуси навадуњафтум њалок шуд!

- Чї хел њалок шуд? – Бехудона аз љо парида хест Тансиќбоев.– Чї хел њалок шуд?!

- Худро тањи ќаторакаш партофт! – Шарњ дод сари нозирон.

- Чї хел партофт? Чї хел партофт?! – Бадхашмона нозирро такон дод Тансиќбоев.

- Ваќте ки мо рўи роњњо баромадем, аз чапу рост ќаторакашњо њаракат мекарданд, - канда-канда ба фањмонидан шурўъ кард посбон. – Ќатораеро њам ин сўву он сў мебурданд. Дар њамон љо… Мо истодем, ки ќатора гузарад… Њамин ваќт мањбус, кашидаву кушода, бо борхалтааш ба сари ман заду худро рост тањи чархњои ќаторакаш партофт…

Њама, аз ин њодисаи ѓайричашмдошт худро гум карда, хомўш буданд.

- Ња, мурдоре! Палиде! Халос шуд-а! - бесаранљомона њаќорат медод Тансиќбоеву овозаш меларзид. – Њама корро расво кард! Ина бинед-а! Халос шуд-е, халос шуд! – Баъд, навмедона даст афшонда, истаконашро пури араќ кард.

Њамкорони оренбургиаш дарзамон посбонро њушдор доданд, ки масъулияти ин њодиса бар дўши дастаи посбонон хоњад буд…

АБРИ ЭЊСОНИ ХУДОВАНД

Яке аз бузургтарин нависандањои муосири дунё - Чингиз Айтматов дер боз миёни хонандагони хушзавќи тољик њам мањбубияти сазовор пайдо кардааст. Аз ќиссањои зебои давраи аввали эљодиёташ, ки аксаран зиндагии пуртаззоди як инсон ва тавассути он рўзгори бузургворонаю фољиавии инсониятро бозгў кардаанд, то романњои ба њар маънї бузургу фарогираш, ки Инсону Кайњонро бо он њашамату бекаронї ба тасвир гирифтаю зимнан шодию нишот ва дарду аламњои њар як одами хокиро хеле муассир инъикос намудаанд, ин ќаламкаши забардаст дар мадори муњаббати китобхонњои дунё ќарор дорад.

Чунон ки хонандаи мўњтарам медонад, таќрибан бист сол пеш романи нахустин, вале њамоно устодонаи Чингиз Айтматов - «Рўзе њаст дарозтар аз ќарн» ё худ «Дуроњаи бўронї» манзури њамагон гардид. Тавассути ќаламдоди рўзгори ашхоси оддии зањматкаш, аз як љониб ва тасвирњои хаёлии кайњонї, ки барояш одатї набуданд, аз љониби дигар, адиби ќудратманд масоили мубрами замонро пеш нињода, чун њамеша љомеаро ба андешаи амиќ перомуни оламу одам водошта буд. Њамон ваќт он асари зебову хоноро мутолиа кардаву ба ќудрати сухан мафтун шуда ва аз љасорати адабиву инсонии муаллиф ба њайрат афтода, шояд кам касоне андешида буданд, ки ин китоби љолиб низ аз заррабини мафкуравї гузаштаву тањрироти иљбориеро дучор омада ва, беш аз ин, аз порањои дилраси хеш мањрум шудааст.

Мутаассифона, њамин хел шуда буд ва, хушбахтона, замоне расид, ки њамон пораи соќити роман чун ќиссаи људогона манзури хонандагон гардид. Дар маркази ин пораи роман ё худ ќиссаи алоњидаи Чингиз Айтматов низ, чун дар осори дигараш, Инсони оддии зањматкаш ќарор дорад; Инсоне, ки бори дунёро ба дўш бардоштаву бо вуљуди ин ќудрату бузургї љуз осоиши хонадони хешу дигарон, муњаббати љонибайни одамон, яъне хушбахтии оддию душворњосили заминї, ормоне надорад.

Дар ќисса образњои маъруфи романи «Рўзе њаст дарозтар аз ќарн» – Абўтолиб Ќуттибоев ва майори хадамоти амнияти давлат Тансиќбоев амал мекунанд ва табиист, ки зимнан љињатњои нави характерњояшон тасвир мешавад. Њамзамон бо ќудрати беназиру ѓайриинсонии мошини муљозотї, ки дар шахси «одами давлат» Тансиќбоев нишон дода шудааст ва бечорагию бењуќуќии Инсон, ки зимни образи Абўтолиб манзур мешавад, хати дигари сужет мегузарад. Ин хати тоза аз масири таърихи инсоният убур карда, замони истилои муѓулро бо даврони сотсиализми пирўз, салтанати худкомонаи Чингизхонро бо диктатураи бедодгарбунёдкори Сталин пайвастааст. Ва чизи љолибтарине, ки зимнан мушоњида мешавад, образи Инсон аст, «инсони оддии зањматкаш» (таъбири Чингиз Айтматов), ки бо вуљуди таѓйироти чашмгири иљтимоиву сиёсиву фарњангї аз азал то имрўз кам дигаргуниеро мувољењ шудааст. Њоло низ ў њамон инсонест, ки ду, се, дањ аср ќабл буд, њамон гуна азият мекашад, меандешад, ѓам мехўраду аз ночизтарин бањонаи тараб шодї мекунад. Ин фикри љолиб зимни хати пайванде, ки миёни образњои Абўтолиб Ќуттибоев ва Эрдене-юзбошї устувор аст, бозгў шудааст. Абўтолиб, ки дар даврони дигаргунињои бузурги иљтимоиву техникї, замони пайванди ќутбњову ќитъањо, тасхири ављи кайњону ќаъри замин, бунёди истгоњњои бузурги барќ, ихтироъи дорую дармони бемислу силоњњои беназири одамкуш зиндагї дорад, мубталои њамон дарди азалиест, ки Эрдене-юзбошї – сарбози соњибдили Чингизхонро дар доми худ медошт. Њарду низ – њам инсони асри сездању њам муосири мо чизи бисёре намехоњанд: дар зиндагї ба њоли худ зистан, касеро дўст доштану дўстдоштаи касе будан, фарзанд ба дунё овардану сазовор парваридан кофист барои хушбахтии комили онњо. Лекин рўзгор - њам дар он ва њам дар ин замон – бисёр берањм буду њаст ва лозим намедонад Инсонро ба камтарин таманнои дилаш њам комёб кунад.

Њарду низ – њам Эрдене-юзбошї ва њам Абўтолиб зоњиран коре накардаанд, ки сазовори њайрату мафтунї бошад. Вале моњиятан њарду низ исёнкоранд ва мебояд ќањрамонони созандаи адабиёт мањсуб бишаванд.

Эрдене-юзбошї амалдори ќўшуни бешумори Чингизхон аст, ки њар њафта шањреву њар моњ кишвареро зери даст мекунад. Ў имкон дорад ба коми дили як инсони худком бизияд. Вале Эрдене-юзбошї инсони ќолабї нест, ў бояд исён бикунад, ба зоњир не, ба моњият исён бикунаду ќадру манзалати Инсонро биафзояд.

Абўтолиб – фарзанди асри бист бо Эрдене-юзбошї аз њамин љињат ќаробат дорад. Ў вазифадор аст оддитарин арзишњоро ќадр бикунаду суннатњоро зинда бидорад, дар мушкилтарин њолатњо, ки ќисмат ба сараш меорад, Инсонро дар хеш бой надињад. Абўтолибро бо гуноњњои гўшношуниде муљрим медонанд, бо љазоњои мудњише метарсонанд, вале ў, беш аз њама, аз як љазо, ки ќисмат мубталояш кардааст – људої аз зану фарзандон њарос дораду бас. Њамин људоии љовид аз пайвандони дилу љон, њамин талафоти мудњиш нуќтаи дигарест, ки ќисматњои Абўтолибу Эрдене-юзбоширо ба њам мепайвандад. Талафоте, ки њаргиз ва ба њељ чиз љуброн намешавад ва, бинобар ин, љуз Офаридгор касе њаќ надорад Инсонро ба он дучор бикунад.

Бадбахтии Инсон аст, ки бо талќини Шайтон аз доираи вазоифи рањмонии хеш убур мекунаду ба сари њамзотонаш балоњо меорад. Вай дар осори Чингиз Айтматов мањз њамчун як офаридаи комил-тарину ноќистарини Худованд, ки пайваставу мунта-зам ба такомул ниёз дорад ва, бадбахтона, дар роњи ќисмати хеш хоњу нохоњ ва аксаран ба коњишњои рўњонию маънавї мувољењ мешавад, ба ќалам омадааст. Аз ин љињат, махсусан, образи Чингизхон љолиб аст. Вай, бо њама шукўњу шањомат, дар сояи лутфи ќисмат – дар ињотаи ќўшуни бисёрњазора ва ходимону надимони содиќ (садоќате, ки решааш њарос аст) дар ављи салтанату љањонгирї тасвир шудааст. Вале назари заррабини адиби њунарманд, аз љавшани заркўби ў гузашта, дилу љонашро урён мебинад ва дармеёбад, ки ў низ, бо вуљуди он њама ободии зоњир, доѓњое дар дилу љон дорад. Чунин тасвири амиќу воќеї хонандаро маљбур мекунад ба образи маъруфи адабиёти дунё дигаргунатар назар андозад. Фољиањое, ки он абарќудрату љањонталаби хунхору мардумозор аз сар гузарондааст, варо лањзае чун Инсон – чун мављуди муќтадиру бечораи мўњтољи рањму дилсўзї вонамуд месозад; вале фољиањое, ки ў худ ба сари инсонњо меорад, ўро аз мадори камтарин таваљљўњ низ берун мекунад. Ин таваљљўњи оддии инсонї не, балки љозибаи хоси кайњонї, беш аз он, муњаббати рањмонист. Чунки Инсон, тавассути маќсадњои поки хеш, пайванди Офаридгор аст ва нияти азалии ўро амалї месозад. Нияти азалии Худованд – ободии оламу озодии одам, муњаббати пайвандону парвариши фарзандон, нек гуфтану нек кардан, шукргузориву мењршиорї, хуллас, накўкорї, ки чун пањнои Љањону ќудрати Яздон поён надорад, тавассути Инсони асил дар дунё собит мешавад. Ва, мантиќан, њар касе, ки бо кирдори шайтонї мавриди нафрати Инсон ќарор мегирад, њамзамон нафрати Яздонро сазовор мегардад.

Чингизхон, чун як абарќудрат, аз доираи вазоифи инсонии хеш гузашт ва фармудаи Офаридгор – идомаи наслро њангоми юришњои хеш муроот накард. Эрдене-юзбошиву Догуланг ин фармони шайтониро риоят нанамуданд ва гирифтори љазои берањмоната-рин гаштанд: љањонгири хунхор онњоро аз зиндагї ва лаззати ширинтарин меваи дарахти умр – фарзанд бенасиб сохт. Худованд, чун мукофоти амал, Чингизхонро аз сояи марњамати хеш – абри сафеде, ки аз оѓози юришаш љониби Ѓарб њамроњиаш дошт, мањрум намуд.

Тансиќбоев, алораѓми воќеияту њаќиќат, Абўтолибро дучори тўњмату мањрумиятњо карда, ба њалокат расонд ва аз бузургтарин орзў – дидори зану фарзандон мањрум сохт. Ва моњиятан ба нафрати Худованд дучор гардид.

Рамзист, ки ин њодиса бањманмоњи соли 1953 рух дод. Баъди чанде Сталин даргузашт ва шикастани мошини мудњиши тарсу њарос, тўњмату бўњтон, шиканљаву љазо, ки дар бањои љону азобњои алими Инсон тансиќбоевњоро ба манзили муродашон мерасонд, оѓоз гирифт…

Њамин аст фарљоми њар амале, ки алайњи нияти азалии Худованд корбаст мешавад.

Њамин аст хулосаи ќиссаи муассиру омўзандаи Чингиз Айтматов «Пораабри сафеди Чингизхон».

Дар ќисса порае њаст, ки дарвеши ѓайбдоне пайдоиши абри сафедро болои сари Чингизхон пешгўї мекунад: «Он нишонаи Ќазои Афлок аст, ки воломаќомии мутлаќатро дар рўи замин шањодат медињад. Ту бояд он абрро эњтиёт кунї, вагарна, гумаш, ки кардї, аз ќудрати беназират мемонї…» Њама таркиши хашми Хоќонро интизор мешаванд, вале ў густохии ѓайбдони дарвешро оромона тањаммул мекунад: «Фарз кардем, Афлок ин суханонро ба дили ту андохт, ки ба мо бигўї. Фарз кардем, ки ман бовар кардам. Лекин, бигў, эй мусофири хирадманд, ки ман он абри озоди осмонро чї гуна эњтиёт карда метавонам? Шояд галабонњои савори аспњои болдорро бифиристам, ки нигоњубинаш бикунанд? Ё, чун аспи сур, ба њар эњтимол, лаљомаш бизананд?! Абри осмониеро, ки бод сад сўяш мебарад, ман чї хел эњтиёт карда метавонам?» Дарвеши ѓайбдон, бо њамон густохиву лоќайдии бузургворона, посух медињад: «Инаш – кори ту…»

Оре, њар касе њам, агар Инсон аст, бояд пораабри марњаматеро, ки Худованд бар фарози њар бандаи покаш парафшон медорад, посбону посдор бошад. Чї гуна – кори њар кас аст, вале як чиз мусаллам аст, ки бе нияти неку амали нек, ки вазифаи азаливу абадии Инсон аст, дар сояи пораабри марњамати Худованд будан имкон надорад.

Низом ЌОСИМ

E-mail: nizom_kosim@mail.ru

* Волга

* Дуруд (муѓулї)

*рўди Урал

* вагон

*почта

**оперативї

[††] локомотив, паровоз

*купэ.

* стрелочник