Пошукі кахання: Аповесці, апавяданні

1

Таня валакла свайго Сашку за руку па вуліцы і ледзьве стрымлівала слёзы. Такіх страху, гневу і сораму яна яшчэ не мела ў сваім жыцці, не магла і падумаць, што такое можа прыйсці да яе блізкіх, да яе самой. Яна не бачыла людзей, што ішлі насустрач, чаплялі яе плячыма, партфелямі, сумкамі, за якіх чапляўся, якіх абмінаў Сашка.

Валакла яго і па лесвіцы — на пяты паверх, піхнула ў калідор і замкнула за ім, за сабою дзверы, быццам хочучы адгарадзіцца ад усяго, што было за імі. Цяпер слёзы паплылі з вачэй, і яна пайшла ў кухню, села за пакрыты цыратаю столік, узлакацілася на яго, закрыла твар рукамі.

Сашкі зусім не было чуваць, потым вінавата рыпнула пад яго нагою маснічына, і замест злосці на сына Таня абрынула гнеў на сябе: недагледзела, не ўсцерагла... А што, як вырасце злодзеем, трапіць у турму?.. Яна сядзіць, румзае, а трэба нешта рабіць, нешта рабіць, каб не было позна...

Яна яшчэ не ведала, што трэба рабіць, што будзе рабіць, але сядзець больш не магла, паднялася, пасунулася ў ванную. З хвіліну стаяла над кранам, быццам успамінаючы, чаго сюды прыйшла, потым пусціла халодную ваду, набрала поўныя прыгаршчы, лінула на твар. Яшчэ раз, яшчэ. Халодная вада студзіла апечаны слязьмі твар, ад яе лягчэла, глынула яшчэ з прыгаршчаў некалькі разоў. Выціралася ручніком і думала: ніколі не біла, але тут трэба налупіць... Толькі чым? Рэменем? У хаце няма рэменя, няма мужчыны, і няма рэменя... На пральнай машыне ляжаў скрутак вяроўкі, на якой вешала бялізну. Узяла цяжкі скрутак, пачала развязваць. Рукі дрыжалі, але не ад злосці — ад страху: як гэта яна будзе біць?.. Зрабілася моташна, аж занудзіла. Кінула вяроўку на падлогу, пайшла ў пакой.

Саша сядзеў на сваёй канапцы нахохлены, лыпнуў на маці спалоханым вокам і зноў адвёў позірк. Таня ўспомніла, якую праборку зрабілі яму ў міліцыі. Перажывае? А можа, лічыць сябе героем, у іх жа, у падшыванцаў, свае законы, міліцыя, бацькі, настаўнікі гавораць ім адно, а які бэйбус на вуліцы скажа другое, і таго бэйбуса яны больш паслухаюць, ён у іх большы аўтарытэт. I як убіць яму ў галаву, як навучыць, дзе знайсці словы?..

— Саша,— падышла яна да сына, села каля яго на канапцы.— Саша, у мяне, акрамя цябе, нікога няма на свеце...

Яна гаварыла не тое, канечне, не тое, трэба нешта цвёрдае, рашучае, але галаву сціскала, як абручом, і гэты абруч не даваў думаць.

— Чуеш, Саша? — Яна далоняй павярнула яго твар да сябе. Ад дотыку матчынай рукі Саша ўздрыгнуў, нібы ад удару, яшчэ глыбей уціснуўся ў канапку, узяўся за караткаваты ўжо рукаў пінжачка, пачаў нацягваць на руку.— Ты не бойся, Саша,— гаварыла Таня,— я спачатку і праўда хацела цябе набіць, але не паднялася рука... Ну што біць, няўжо мы так... Я табе найлепшы сябра, чуеш, Саша, ты павінен мне верыць і мяне слухацца... Не, я не хачу сказаць, што ў цябе больш не павінна быць сяброў, у цябе павінны быць сябры, але харошыя хлопчыкі, не такія, як гэты Генка, ён шмат старэйшы за цябе і дабру цябе не вучыць, бачыш, што выдумаў...

Саша глядзеў убок, на акно, за якім пачынала сінець, і ўсё больш нацягваў на руку рукаў пінжачка.

— Ты мяне не слухаеш, пакінь рукаў,— раззлавалася Таня і тузанула за пінжачок, але Саша яшчэ болей сцяўся, схапіўся за рукаў другою рукою.— Што ты там хаваеш! — сілаю падняла Таня рукаў і ахнула — праз усю руку ад кісці і амаль да локця чырванела ледзь засохлая разадраная палоса.— Божа мой... Што ж ты маўчаў? — I зноў шкадаванне, злосць нахлынулі, змяшаліся, падступаючы да вачэй слязамі.— Дзе гэта? Там? — строгасцю хацела прагнаць шкадаванне.— Ну, так, людзей у вайну на фронце раніла як герояў, а мой сын... Як злодзей, ну, так...

Пайшла на кухню, узяла з аптэчкі ёд, кавалак бінту. Калі канчала перавязваць руку, у дзверы пазванілі, і яна пайшла адчыняць, думаючы, што менш за ўсё ёй патрэбны сёння госці.

Але гэта прыйшла Люба — у светлым плашчыку, з сумкаю цераз плячо, заклапочаная.

— Што ў цябе здарылася? — з парога пачала яна.— Пабегла з работы як шалёная і больш не вярнулася, заходзіў рэдактар, пытаўся, дзе ты, я сказала, што цябе некуды тэрмінова выклікалі.

— Распранайся,— коратка запрасіла Таня.

Люба скінула плашчык, глянула на сябе ў люстэрка, што вісела каля вешалкі, кранула пальцам акуляры, папраўляючы іх на пераноссі, зайшла ў пакой.

— Здароў, Сашка,— павіталася з хлопчыкам.

— Здрасце,— буркнуў той.

Люба села на другую канапку, Таніну, выставіла нагу ў модным боціку, кінула каля сябе сумку.

— Дык што ў цябе?.. Твар апух... Плакала?

Таня адчула, што слёзы зноў падступілі да вачэй, але стрымалася.

— Ідзі ў кухню,— загадала Сашку, і той паслухмяна падняўся з канапкі, выйшаў. Таня зачыніла за ім кухонныя дзверы, потым дзверы ў пакой.

— З міліцыі прывяла,— кіўнула ў бок кухні.

Люба павяла акулярамі ў бок дзвярэй.

— Во фокус! — Гэта было любімае Любіна слова — фокус, яна выказвала праз яго шмат якія эмоцыі — здзіўленне, абурэнне, трывогу.— А што ён нарабіў?

— Разумееш, у склад залезлі... Вартаўнік, таксама добрая варона, недзе адышоўся, можа, чарніла піць, а яны збілі замок, залезлі ў склад і набралі ракет, дымавых шашак.

— Во заразы... А што гэта за склад такі, з ракетамі?

— Склад кінастудыі, там розная піратэхніка і ракеты, бомбы... Міліцыі наехала, думалі, дыверсія, потым злавілі завадзілу, ёсць у нас тут у двары такі доўбень, Генка, і той сказаў, з кім лазіў.

— Ты яму хоць усыпала? — паказала Люба вачыма на дзверы, за якімі быў Сашка.

Таня пакруціла галавою.

— Ты ж ведаеш, я ніколі яго не біла... I потым... Сама вінавата... Маеш дзіця, то май час і глядзець за ім... А я што? Ён са школы прыйдзе — я на рабоце, гойсае адзін па двары, хто хоча, той над ім уладу бярэ... Я сёння наогул як вар’ятка, што як вырасце злодзеем, трапіць у турму, мне тады застанецца адно — рукі на сябе налажыць...

Люба паморшчылася, паказваючы, як не спадабаліся ёй гэтыя словы, загаварыла, і асуджаючы Таню, і спачуваючы ёй.

— Ты, па-мойму, занадта драматызуеш... Хлапчукі — свавольнікі, нельга рабіць такіх вывадаў...

— Усё пачынаецца з малога,— не пагадзілася Таня.— Сёння ракеты, а заўтра чорт ведае што... I добрае свавольства, на мяне штраф наклалі — сто рублёў, а ты ведаеш, што для мяне значыць сто рублёў.

Тут ужо Люба не магла не пагадзіцца, што справа сапраўды сур’ёзная, сто рублёў для Тані — амаль месячная яе зарплата.

А Таня пра гэтыя сто рублёў толькі цяпер успомніла, не яны былі галоўнае, не яны.

— Напішаш пару рэцэнзій... Не ў нашу, у іншую газету, часопіс... Я пагавару...

Таня, здаецца, не чула Любу, як у бездань правалілася ў свае думкі. Паволі падымала на Любу вочы.

— Кажуць, цяжка нарадзіць дзіця... Пакуты... Канечне, пакуты, я Сашку раджала ў трыццаць сем... Але я табе магу раджаць дзяцей хоць кожны год... Не фокус, як ты кажаш, нарадзіць, фокус выгадаваць... Я ведала, што будзе цяжка, але не думала, што так...

— Усім цяжка,— пагадзілася Люба.— Думаеш, мне не цяжка? Мой Воўка такі неслух, а ў Наташкі адны шмоткі ў галаве, толькі і круціцца перад люстэркам, не паступіць яна ў інстытут, а мне гэта, думаеш, не баліць?

— Ну, зраўняла ты сябе і мяне... У цябе муж, у цябе маці, твае дзеці дагледжаныя, не галодныя, і бацька... Ведаеш, як трэба хлопчыку мужчынская рука?

Люба энергічна падняла абедзве далоні, выставіла перад сабою, быццам адпіхаючы Таніны словы, не хочучы іх слухаць, сказала цвёрда, без жалю і спачування:

— Галубка, ведала, на што ішла... Цяпер маўчы...

— Ды ведала, маўчу... Таму сябе ва ўсім і вінавачу.

Люба паднялася, ускінула сумку на плячо, паправіла акуляры на пераноссі.

— Я прыбегла, бо думала — бяда ў цябе... А гэта ўсё... Вядома, непрыемна, але не так і страшна...

— Чужую бяду рукамі развяду,— сказала Таня. Яна паднялася з Сашавай канапкі, на якую нядаўна прысела, пайшла за сяброўкаю ў калідорчык.— Дзякуй, што прыйшла. Я заўтра буду на рабоце. Толькі прашу цябе, нікому не расказвай, не хачу, каб мянцілі языкамі.

— Не бойся, нікому не скажу, і не перажывай,— абняла яе Люба. Пайшла, дробна стукаючы па лесвіцы высокімі абцасамі.

Таня пастаяла з хвілінку ў калідоры, успомніла, што выставіла Сашку ў кухню і ён цяпер яшчэ там. Іншым разам не вытрываў бы столькі ў адзіноце. Пайшла ў кухню.

Сашка сядзеў упоцемках, паднёршы шчаку рукою, бялела з-пад рукава павязка бінту. Спужана азірнуўся на маці.

Таня паставіла на пліту чайнік, дастала з халадзільніка масла, учарашнія катлеты, паклала на стол хлеб.

— Ідзі мый рукі, вячэраць будзем,— сказала сыну.

Ён паслухмяна пайшоў у ванную, іншым разам спрачаўся б, даказваў бы, што рукі чыстыя.

Таня памазала кавалак хлеба маслам, паклала зверху на яго катлету. Калі сеў за стол Саша, падала яму хлеб з катлетаю, наліла чаю. Сама ўзяла счарсцвелую скарынку хлеба, абмакнула ў сваім кубку ў чай. Саша з падазрэннем зірнуў на маці. Адкрыў ужо рот, каб адкусіць ад сваёй катлеты, але не адкусіў.

— А ты чаму катлеты не бярэш? — спытаў у мацеры.

Таня пабоўтала скарынкаю ў сваім кубку, адказала нібы спакойна:

— Я, сынок, больш чым месяц не буду есці ні мяса, ні катлет. Трэба ж заплаціць штраф — сто рублёў... А ты ж ведаеш, колькі я зарабляю... Трэба будзе сесці на галодны паёк.

— Дык і я не буду! — Саша паклаў свой хлеб з катлетаю і адхапіў руку, быццам апёкся гэтым хлебам.

Таня падсунула хлеб сыну.

— Ты павінен есці, бо ты расцеш... I розум твой павінен расці, бо пакуль ён у цябе дурны... А мне не прывыкаць да голаду, у вайну я была такая, як ты цяпер... Масла і катлет мы ў вочы не бачылі... Шалупінне ад бульбы елі. Праўда, тады галадалі з-за фашыстаў...

— I я не буду есці! — закрычаў Саша, адпіхваючы катлету. I раптам заплакаў, першы раз за сённяшні дзень заплакаў.

Жаль агарнуў Таню, але стрымалася, спытала строга і нібы спакойна:

— Не разумею, чаго ты плачаш, я ж цябе, па-мойму, не біла, хоць цёця Люба сказала, што трэба было налупіць.

— Ну і бі, набі, а ты не будзеш есці, дык і я не буду! — праз плач гаварыў Саша.

Таня адчула, што і яна больш не можа стрымлівацца.

— Саша, Саша,— гаварыла яна, і так шмат хацелася сказаць сыну, але зноў не ведала, што гаварыць і ці трэба гаварыць. Яны абое сядзелі над сваімі кубкамі, плакалі.

2

Дзень пачаўся як звычайна: яна ўстала ў сем гадзін, зрабіла Сашу сняданне, разбудзіла, выправіла ў школу, загадаўшы, каб пасля школы абавязкова прыйшоў да яе на работу. Ёй у рэдакцыю трэба было ісці крышку пазней, і яна збольшага прыбрала ў кватэры, кінула ў каструлю кавалак мяса — зварыць булён, каб потым можна было толькі заправіць крупамі.

Рабіла ўсё гэта і на нейкія хвіліны як правальвалася ў нерэальнасць, перад вачыма ўсплываў твар Сяргея, яго амаль сівыя валасы над гладкім ілбом. Гэтыя сівыя валасы пры маладжавым твары прыцягвалі ўвагу да Сяргея, надавалі яму рамантычнай таямнічасці, а ў цвёрдых вуснах, у разумным позірку адчувалася сапраўды мужчынскае, дужае і прывабнае. Таня ў Сашу ўсё шукае гэтых рысаў — мужнасці, цвёрдасці — у твары, у характары, але не бачыць. Саша бязлітасна падобны на яе — такі самы мяккацелы кісель.

Перад Таняю ўсю раніцу ўставала аблічча Сяргея, але яна не магла разабрацца, якія пачуцці яно выклікае. Крыўду? Яна не мае права на яго крыўдаваць. Каханне? Толькі не яно, каханне даўно мінула. Шкадаванне? А чаго шкадаваць? I ўсё ж яно прыходзіла, яго аблічча, і трэба было клопатамі дня адганяць яго.

У рэдакцыі закруцілася з работаю — рыхтавала да друку артыкул, адказвала на пісьмы. Выклікаў рэдактар. Ён сядзеў за сваім вялікім паліраваным сталом нахмураны, на дне вачэй ляжалі халодныя льдзінкі. Падаў ёй рэцэнзію, якую яна падрыхтавала з месяц таму назад.

— Рэцэнзія слабая, вярніце аўтару... Калі цытаты, якія ён прыводзіць, самыя лепшыя ў кнізе, то ўяўляю, якая кніга...

У голасе рэдактара быў моцны папрок і ёй — што ж яна за работнік, калі такі матэрыял яму падсоўвае.

Гадоў дзесяць кіруе рэдактар іх газетаю, а Таня, ды і не адна Таня ў рэдакцыі ніяк не могуць знайсці дарогу да яго сэрца.

Завялікую дыстанцыю трымае ён са сваімі падначаленымі, увесь час быццам хоча падкрэсліць сваю над імі перавагу. А Таня, хоць забіце яе, ніяк не можа засвоіць закон субардынацыі, надта хочацца ёй, каб усе людзі, якія пасады яны ні займалі б, у першую чаргу заставаліся людзьмі. Яна так ненавідзіць падхалімаў, што лістам сцелюцца перад начальствам, прыніжаюцца перад ім.

Вярнуўшыся ад рэдактара — яшчэ раз перачытала рэцэнзію. Здаецца, рэдактар маю рацыю. Рэцэнзія і праўда заблытаная, і цытаты... Як яна сама гэтага не заўважыла... Але мог бы сказаць мякчэй... Не так сурова і холадна...

Паклала рэцэнзію ў шуфлядку стала.

За дзвярыма пачуўся тупат, няйначай, абедзенны перапынак, і ўсе зрушылі з месцаў. Глянула на гадзіннік — ну так, без трох мінут дзве гадзіны.

Тані ў час абеду трэба было паспець у прадуктовы магазін, і яна, праверыўшы, ці на месцы кашалёк, ці не забылася торбачку, пабегла.

Такая разумная была не адна яна, у час абедзеннага перапынку шмат жанчын кідалася ў магазін, і было тут народу аж чорна. Давалі кілбасу, і за ёю выстраілася чарга. Кілбасы трэба купіць. Саша любіць кілбасу, а гэту, вараную, посную, есць без хлеба. Стала ў хвост. Як толькі набегла людзей за ёю, папрасіла дазволу адысціся і пайшла па іншых аддзелах. У металічны магазінны кошык паклала тры пакеты малака, пачак маргарыну, булку хлеба, батон, кілаграм цукру, кілаграм проса — Саша любіць прасяную кашу. Крыўда на сына не прайшла, але крыўдуй не крыўдуй — карміць трэба.

З нагружанаю сумкаю вярнулася ў чаргу па кілбасу. Прадаўшчыца крыкнула, каб больш чаргу не займалі — кілбаса канчаецца, і Таня захвалявалася: ці хопіць ёй?

Блізка каля прылаўка разгараўся канфлікт:

— Вы тут не стаялі!

— Як не стаяла, я на хвілінку адышлася, во гэта жанчына можа пацвердзіць!

— Ніхто вас не бачыў, сорамна лезці без чаргі!

Таня нервавалася, колькі ўзяць, кілаграм ці цэлы батон? Каб не гэты штраф, то не думала б, узяла б цэлы батон... Ды не будзе ж яна цяпер марыць дзіця голадам і сама галадаць не будзе, учарашняю скарынкаю хацела даць урок. Можа, гэта быў недазволены прыём, але яна не ведае, які ўжо прыём правільны, які няправільны, Сашку, здаецца, прабрала. Яна потым таксама ўзяла катлету, галадаць яны не будуць, на штраф пойдуць грошы, што збірала сабе на паліто, яшчэ зіму ў старым паходзіць. Крыўдна, канечне, цяпер жанчыны так апранаюцца, яна вечна горшая за ўсіх... Як жа там з кілбасою, хопіць ці не хопіць, колькі яшчэ чалавек наперадзе — раз, два, тры,— чалавек дзесяць, здаецца, хопіць...

Яна падышла ўжо блізка да прылаўка, бачыла ўжо прадаўшчыцу — высокую, з гонарам на беласмятанным твары, з халодным позіркам светлых вачэй. Спрытным рухам выхоплівала яна са скрынкі кілбасу, гопала на вагі, тут жа гаварыла цану і скідала батон на паперу, што ляжала побач і каля якой стаяла маладзенькая дзяўчынка, мусіць, вучаніца, загортвала кілбасу і пісала на ражку паперы цану.

Вось і Таніна чарга падышла, і ёй выхапіла прадаўшчыца са скрынкі батон, і ёй дзяўчына загарнула ў паперу. Адышла ад прылаўка задаволеная, павярнулася да касы, і агарнула прыкрасць — да касы стаяў доўгі хвост чаргі. Але нічога не зробіш, прыйдзецца выстаяць.

Металічны кошык, напакаваны даверху, цяжкі, брала яго то ў адну руку, то ў другую. Глянула на гадзіннік — абедзенны перапынак на зыходзе, а тут, як на злосць, у касе скончылася папера, касірка пачала ўцягваць новую стужку, ды так павольна гэта рабіла, так марудна. Другая каса была пустая, і Таня раззлавалася — вечная гісторыя, у абедзенны перапынак, калі так шмат людзей у магазіне, працуе толькі адна каса. Але ў гэту хвіліну са службовага ўваходу выйшла яшчэ адна касірка, Таня ведала ўсіх работнікаў гэтага магазіна, кожны дзень сюды бегала. Другая касірка пакіравалася да другой касы, і Таня рванула туды — каб сярод першых заняць чаргу. Першай стаць не паспела, стала чацвёртая, але і гэта было добра.

Скора яна заплаціла за свае прадукты, пераклала іх з магазіннага кошыка ў сваю торбу, пабегла на работу. Сёння ёй пашанцавала — і кілбасы купіла, і на работу не спазнілася, прыйшла яшчэ раней за Любу. Некалькі хвілін аддыхвалася за сваім сталом, дастала шчотку для валасоў, пудру, губную памаду, выняла з шуфляды люстэрка, паставіла на стол, прыпёршы да кіпы паперы. Глянула на сябе і ўздыхнула. Вочы прыпухлыя, твар шэры, валасы раскіданыя, бледныя вусны. Валасы прычасала, губы падмалявала, а прыпухлыя вочы і шэры твар засталіся.

Саша прыйшоў да яе на работу ціхі, пінжачок школьнай формы зашпілены на ўсе гузікі, стаў пры дзвярах, гатовы да любога матчынага загаду.

Кальнула ў сэрца ад такой пакорлівасці. Паказала на вольны столік і наўмысля строга сказала:

— Садзіся і рабі ўрокі!

— Ты што! — навалілася на яе Люба.— Дзіця толькі са школы, галава стомленая, а ты яму ўрокі! Яму пабегаць трэба!

— Набегаўся... Цяпер будзе на прывязі!

Саша пацягнуўся рукою да партфеля, што паставіў на падлогу каля крэсла, на якое сеў. Партфель аж распірала ад напханых у яго кніжак, сшыткаў, розных школьных прычындалаў.

— Добра, пасядзі так,— згадзілася Таня. Загаварыла да Любы: — Каб хоць тэлефон дома быў, каб магла праверыць яго па тэлефоне, дома ён ці не, дык жа ніяк не магу дабіцца.

— Пагавары з рэдактарам, няхай напіша просьбу ад рэдакцыі,— параіла Люба.

— Няёмка прасіць...

— Няёмка штаны цераз галаву надзяваць,— адрэзала Люба.

Увайшоў загадчык аддзела пісем Кулік Пятро Пятровіч — нізенькі, тоўсты, з круглым тварам і жывымі цёмнымі вочкамі, якія ўмелі перадаваць самую шырокую гаму пачуццяў — ад яхідства, падхалімства да робленых дабрыні і адчаю. Цяпер яго вочкі стрэлілі ў Сашу, і Таня не магла не заўважыць у іх яхідства. Здаецца, ва ўсёй рэдакцыі адзін Кулік асуджае незаконнае з’яўленне на свет Сашы. Стрэліў у хлопчыка нядобрым позіркам і тут жа перавёў вочы на яго матку. Чуйная Таня не магла не прачытаць у іх робленай дзелавітасці.

— Пісьмы на ваш аддзел... Прашу не затрымліваць адказы...

Павярнуўся, пайшоў.

— Божа мой, колькі начальнікаў на нашу галаву,— уздыхнула Таня.

А за дзвярыма чуўся голас Куліка, бубніў некаму:

— Раней у рэдакцыі быў дзіцячы сад, цяпер школа-прадлёнка.

Гэта ўжо на тое, што ў кабінеце сядзеў Саша.

— Месца ён тваё заняў? — уголас сказала Люба.

— Сквалыга,— не стрымалася і Таня.

— Плюнь,— супакоіла яе сяброўка.— Не ведаеш Куліка?

Таня ведала Куліка. Ён мог зняважыць ніжэйшага па чыну і да агіднага падхалімнічаць перад вышэйшым. Свае ўчынкі загортваў у паперку прынцыповасці, а сам рабіў толькі тое, што самому выгадна.

Вечарам Таня зварыла абед на заўтра, памыла Сашавы кашулі, шкарпэткі, улажыла сына спаць і сама лягла. У пасцелі падумала ўжо, што, можа, і праўда зайсці да рэдактара, папрасіць паперку — каб паставілі тэлефон. I яшчэ падумала, што заўтра трэба будзе схадзіць да Сашы ў школу, як там у яго, даўно не была.

Пачынала блытацца ўжо ў галаве, адольваў сон, апошняе, што ясна ўявілася,— сіваваты німб валасоў над чыстым белым ілбом. Павярнулася да сцяны, каб адагнаць гэты німб. I праўда адагнала, як у яму правалілася.

3

Яна адчула не то трывогу, не то боль і ад гэтай трывогі ці болю прачнулася. Вакол было цёмна і ціха, нават Сашавага дыхання не чулася. Спаў дом, спала вуліца. Ага, міліцыя, штраф, успомніла Таня. Ліха з імі, неяк абыдзецца, хацела супакоіць сябе, каб зноў заснуць, але акрамя гэтага турбавала нешта яшчэ, яна не магла спрасоння зразумець — што, пакуль не ўбачыла: яно нібы выплыла з цемнаты, наблізілася да яе, застыла — тое самае аблічча — малады твар і сівыя валасы... «Адыдзі!» — ледзь не ўголас сказала Таня, але ёй здалося, што аблічча ўсміхнулася здзекліва: «Чаго ж ты гоніш, калі сама завеш...» — «Не заву я цябе, навошта ты мне, не заву!» Цела напружылася ад хвалявання, і сон зусім знік, у галаве настала яснасць, быццам і зусім не спала альбо выспалася ўжо. Палэпала ў цемнаце па крэсле, шукаючы гадзіннік, знайшла, уключыла святло, і яно разанула па вачах, доўга жмурылася, пакуль разгледзела — дзве гадзіны. Уся ноч наперадзе, трэба спаць. Яна зноў лягла, укрылася, заплюшчыла вочы. Баялася, каб зноў не падступіла тое аблічча, і ад таго, што змагалася сама з сабою, сон не прыходзіў... Яна раптам убачыла сябе ў люстэрку — такую, як была тым вечарам: сукенка вышэй каленяў — міні, па модзе, акуратна прычасаныя валасы — спецыяльна збегала ў цырульню. З люстэрка на яе пазіраў малады смуглы твар, ніхто не верыў, што ёй трыцаць шэсць. Але яна памятае, добра памятае, што іменна тады ўбачыла ў сваіх валасах першы сівы, як спіралька, валасок, ён тырчаў, выкручваўся з прычоскі, яна доўга лавіла яго пальцамі, выдрала, выкінула. Яшчэ раз агледзела сябе — можна ісці, усё ў парадку.

З Верай яны пазнаёміліся ў час турысцкай паездкі па Чэхаславакіі. Аж не верыцца, што некалі яна была такая вольная, бесклапотная, магла дазволіць сабе такі шык — махнуць у падарожжа за мяжу. Градчаны, «Злата улічка» Старой Прагі, Карлаў мост, шырокая плынь Влтавы і пах, непаўторны пах вясны, каштанаў. Гэта была паездка, якая запомнілася на ўсё жыццё. I яшчэ, як падарунак,— сяброўства з Верай, з Ларысай Пятроўнай.

Вера загадвала тэрапеўтычным аддзяленнем у клініцы, яе сябры, знаёмыя ў асноўным былі медыкі, і сёння ў Веры медыкі, і будзе, напэўна, ён... З жонкаю... Чаму яна мінулы раз звярнула на яго ўвагу? Амаль зусім сівыя валасы і малады твар? Толькі таму? Наўрад. I бачыла, што з жонкаю, і жонка сімпатычная... А можа, ён даў падетаву? Здаецца, не... А можа, даў? Той позірк, адзін толькі позірк, які ён кінуў на яе. Было ў ім нешта... I яшчэ Вера, сама не ведаючы, што робіць, падліла масла ў агонь: «Вельмі таленавіты хірург... Кандыдат навук... Піша доктарскую...»

Падабаліся разумныя мужчыны.

Яна ведала, што паміж імі абсалютна нічога не можа быць, і ў той вечар наўмысля на яго больш не глянула і на сабе позірку яго больш не адчувала.

Ён скора знік з яе памяці і выплыў толькі цераз год, тым вечарам, калі зноў збіраліся да Веры, на дзень нараджэння.

У Верынай кватэры было людна, шумна. Яе сустрэлі вясёлымі галасамі:

— А вы ўсё маладзееце, прыгажэеце!..

— А сукенка, вы паглядзіце, якая сукенка!

— Харошая мода, мне падабаецца,— гэта ўжо мужчынскі голас, рэакцыя на яе «міні».

Ёй было прыемна чуць кампліменты, яна ружавела, шукала вачыма яго і не знаходзіла.

Да дзвярэй быў прышпілены ліст паперы з фатаграфіямі Веры аж з яе маленства. З некаторых фатаграфій былі павыразаны толькі твары, да іх смешна прымаляваны рукі, ногі, пад імі — вясёлыя вершы. Госці разглядалі фатаграфіі, чыталі подпісы, смяяліся.

— Гэта, няйнакш, работа Ларысы Пятроўны,— сказала Таня.

— А што, не падабаецца? — адазвалася тая з балкона, дзе стаяла ў гурце мужчын і курыла.

— Наадварот, вельмі падабаецца, цудоўна!

Там, на балконе, сярод мужчын, быў і ён... А жонкі яго не відаць... Цікава, чаму няма жонкі?

Адзін за другім чуліся званкі ў дзверы, прыходзілі новыя госці, Вера прымала віншаванні, падарункі, ставіла кветкі ў вазы.

Людзей назбіралася ўжо вельмі многа, па кватэры было ўжо не прайсці, прабіраліся бокам, просячы адзін у аднаго прабачэння.

— Здаецца, нас ужо хопіць, калі хто спазніўся — зачынім дзверы і не пусцім, няхай ведаюць дысцыпліну, прашу за стол! — аб’явіла Вера.

— Правільна, трэба заводзіць сяброў з разліку кватэрнай плошчы, не больш як пяць сяброў на квадратны метр! — звонка сказала Ларыса Пятроўна.

— Пяць сяброў на квадратны метр — замнога, не сядзем, стаяць прыйдзецца,— адазваўся нізенькі лысы тэрапеўт з Верынага аддзялення.

— Дзе ты набярэшся пяць сяброў на квадратны метр, цяпер на сяброў дэфіцыт,— гудзеў нехта з калідора.

— Вам, Барыс Платонавіч, канечне, цяжка, у вас кватэра, па-мойму, ці не сто квадратных метраў,— крыкнула яму Ларыса Пятроўна.

— Калі хочаш мець правераных сяброў, не заводзь вялікую кватэру, на вялікую плошчу пад маскаю сябра можа пралезці і закадычны вораг! — уставіла сваё і Таня.

Вера — з чорнаю касою, закручанаю ззаду абаранкам (класічная жаночая прычоска, ад якой сёння адмовіліся амаль усе маладыя жанчыны і ад якой не хацела адмаўляцца Вера), пазірала на ўсіх жывымі цёмнымі вачыма, усміхалася, паказваючы свежыя белыя зубы. Узяла Таню за руку, павяла ў тарэц стала, дзе на канапе сядзеў ужо ён. Гукнула да яго:

— Сяргей Кірылавіч, вы сёння саламяны ўдавец, прашу ўзяць пад апеку маю сяброўку, яна — літаратар, вы — кнігалюб, побач вам не будзе сумна!

— Я не літаратар, я падручны ў літаратараў,— удакладніла Таня.

Сяргей Кірылавіч пасунуўся, даючы ёй месца.

— Па-мойму, не такая ўжо і сціплая ваша прафесія,— сказаў ён.— Хто, як не вы, робіце пагоду ў літаратуры?

— Пагоду! — засмяялася Таня.— Гром і маланкі ляцяць на нашы галовы!

Нехта застукаў нажом па графіне, патрабуючы ўвагі, госці прыціхлі, тамада-самазванец — высокі поўны мужчына ў сінім касцюме і белай кашулі, манжэты якой высоўваліся з рукавоў,— Таня не памятала — хто ён, як яго імя,— загадаў усім наліць чаркі.

— Што будзем піць? — спытаў у Тані Сяргей Кірылавіч.

Яна паглядзела на батарэю бутэлек, што стаяла пасярод стала. Там былі каньяк, шампанскае, сухое віно, гарэлка.

— Я лепш за ўсё вып’ю гарэлкі... Крышку...

— Паважаю ваш густ,— узяў яшчэ не адкаркаваную бутэльку Сяргей Кірылавіч.— Я таксама больш за ўсё люблю гарэлку,— зняў ён з рыльца жоўтую бляшаную «бесказырку».

— Во п’яніцы сабраліся,— засмяялася Таня.

Тамада-самазванец гаварыў ужо тост:

— За дарагую Веру Мікалаеўну, якая, нібы магніт, прыцягвае да сябе людзей, у якой многа сяброў, бо яна ўмее любіць людзей. А людзі згаладаліся па любові, па таварыскасці, па шчырасці, і кожны з радасцю адгукаецца на дабро, якое сам рабіць развучыўся. За вас, Вера Мікалаеўна, ад усяго сэрца! Гамбэй, як кажуць кітайцы, да дна!

Госці дружна выпілі, пачалі закусваць, і ў цішыні, якая наступіла і ў якой чуўся толькі бразгат відэльцаў, нажоў, прагучаў голас:

— Адразу відаць, што пабываў у Кітаі...

— I пабываў... Тры гады працаваў у Шанхаі ў бальніцы... Некалі мы ім былі патрэбныя, увесь час дзякавалі за дапамогу.

— Народ не вінаваты, якую палітыку вядзе яго ўрад, а кітайскі народ працавіты, таленавіты,— сказала Ларыса Пятроўна, якая таксама некалі, у пяцідзесятых, працавала ў Кітаі.

— Ну так, кітайская медыцына,— падтрымаў нехта Ларысу Пятроўну.

— Во-о, павялі, на імянінах Веры Мікалаеўны пра кітайцаў павялі,— незадаволена сказала жонка тамады, як і ён — поўная, ружовая, у светлым парыку — тады былі модныя парыкі,— з дарагімі пярсцёнкамі на пальцах.— А ты таксама,— павярнулася яна да мужа,— гамбэй, гамбэй...

— Даю слова чарговаму прамоўцу,— падняў руку тамада.— Можа, у яго лепш атрымаецца, Барыс Платонавіч, прашу!

I пацякло застолле — з прамовамі, чоканнем, закускамі — спачатку халоднымі, потым гарачымі. Ларыса Пятроўна чытала верш, які напісала да Верынага дня нараджэння. З каго можна падзівіцца, дык гэта з Ларысы Пятроўны — ёй ужо за пяцьдзесят, а стройная, заўсёды дагледжаная, апранутая па модзе — і гарачы тэмперамент, нястрымная жыццярадаснасць. Да кожнага дня нараджэння ўсім сябрам, знаёмым і нават сама сабе яна піша вершы, клеіць і сценгазеты з фатаграфіямі імянінніка, як сёння Веры, прыдумляе розныя гульні. Тані наогул падабаліся Верыны госці, былі яны дасціпныя, разумныя, вясёлыя. Яна часам бывае сярод літаратараў, каму б, здаецца, як не ім, быць разумнымі і дасціпнымі, але тыя як падап’юць, дык усё спрачаюцца, хто з іх больш таленавіты, а гэтыя, дактары, больш адкрытыя шчырасці і весялосці. Можа, часта бачаць смерць, дык умеюць цешыцца жыццём, здароўем.

Мужчыны паскідалі пінжакі, гаварылі голасна, размахвалі рукамі, жанчыны вялі свае размовы.

Яны з Сяргеем Кірылавічам сядзелі ў кутку на канапе, як на ціхім астраўку ў шумным моры. Ёй падабалася, што ён не прымушае яе піць, як часта робяць суседзі па стале, не гаворыць пошлых кампліментаў, хоць адчувала — падабаецца яму. Ёй было добра, утульна каля яго, прыемны быў дотык яго пляча, дотык рукі, калі ён неназойліва, а часам нібы незнарок дакранаўся да яе пальцаў. Ён увесь час сачыў, каб талерка яе не пуставала. Яны больш маўчалі, слухалі, што гаварылі прамоўцы, смяяліся, калі нехта дасціпна жартаваў, і быццам прыслухоўваліся да таго, што адбывалася ў іх саміх, паміж імі.

— Мне зараз трэба ісці, а так не хочацца,— сказаў раптам Сяргей Кірылавіч.

— Ісці? — здзівілася Таня.— Але чаму? Да канца вечара, па-мойму, далёка.— Сказала так і зразумела — ёй не хочацца, каб ён пайшоў.

— Я сёння аперыраваў хворага, трэба з’ездзіць у бальніцу, паглядзець.

— А-а...

Гэты свет, свет дактароў, хірургаў, быў для Тані таямнічы, рамантычны і вельмі сур’ёзны, яна разумела ўсю важнасць работы хірурга і цяпер з павагаю паглядзела на Сяргея Кірылавіча.

— Шкода, што вы пойдзеце,— шчыра сказала яна.

Ён ужо надзяваў пінжак, які быў скінуў і паклаў на валік канапкі, апрануў яго, намерыўся падняцца, ды зноў сеў. Прыцішаным голасам папрасіў:

— Скажыце ваш нумар тэлефона...

Тады, на старой кватэры, у іх быў тэлефон, ён стаяў у калідоры, адзін на яе з суседзямі. Яна з хвіліну вагалася — называць нумар ці не называць, можа, лепей не трэба. I назвала.

— Дзякуй,— паціснуў ён яе руку.

— Вы ж не запісалі, забудзеце,— усміхнулася Таня.

— Не забуду...

Ён пайшоў, і ў шумнай, цеснай Верынай кватэры ёй здалося пуста, вечар страціў цікавасць. Думала — навошта дала яму нумар тэлефона, навошта ўсё гэта? Супакойвала сябе — ён забудзе, нават не запісаў, забудзе...

Таня займала тады адзін пакой у агульнай кватэры, у другім пакоі жылі старыя людзі — муж і жонка з чарапахаю. Адзінокія людзі, не маючы нікога блізкага, яны некалькі гадоў ужо трымалі ў хаце чарапаху. Часам суседзі адчынялі дзверы са свайго пакоя ў агульны калідор, і чарапаха павольна выпаўзала на новую для яе прастору. Калі Таня праходзіла па калідоры, моцна тупаючы высокімі абцасамі, чарапаха палохалася, хавала галаву з пыскаю, падобную на дзюбу ў птушкі, і лапы з кіпцюрыкамі на канцах пад руды плямісты панцыр. Таня прыпынялася, глядзела на гэта стварэнне, і яно зноў высоўвала лапы і галаву на зморшчанай, як у старога чалавека, шыі, паводзіла ёю ў бакі, лыпала, як курыца, вачамі. Калі чарапаха адпаўзала далёка ад свайго пакоя, выходзіў сусед — сухенькі стары з белымі, зачэсанымі набок валасамі, гаварыў цёплым голасам:

— Ты куды, вяртайся назад, дадому, дадому.

I чарапаха паварочвалася, марудна паўзла назад, у пакой, а гаспадар цярпліва чакаў яе.

— Няўжо яна нешта разумее? — дзівілася Таня.

Кожную вясну, калі прыгравала сонца, сусед загортваў чарапаху ў анучу і павольна спускаўся з ёю па лесвіцы, саступаючы дарогу маладым і дужым, якім не хапала цярпення ісці павольна, якія стрымгалоў ляцелі па лесвіцы ўніз альбо ўзбягалі ўгору.

Сусед выносіў чарапаху на двор, пускаў яе на леташнюю, рудую траву і пасвіў.

Мусіць, усякае, нават самае брыдкае стварэнне жыве па свеце нездарма. Магчыма, што і гэта чарапаха жыла нездарма, неяк і яна паўплывала на Танін лёс: надта баялася Таня, каб пад старасць не застацца вось так — з адною чарапахаю...

Сяргей Кірылавіч не забыўся нумар яе тэлефона і ў першую ж суботу пасля Верынага дня нараджэння пазваніў. Яна была адна ў кватэры, суседзі са сваёю чарапахаю паехалі на дачу. Тэлефонны званок загучаў нечакана і моцна, яна аж уздрыгнула і чамусьці падумала: ён, і тут жа адагнала здагадку — чаму ён, ці мала хто можа званіць? Не спяшалася да тэлефона, знарок перачакала і другі, і трэці званок, але тэлефон настойліва клікаў, і яна выйшла ў калідор, узяла трубку.

— Слухаю...

— Гэта я, Сяргей Кірылавіч...

Яна пазнала адразу, нібы званіў ён часта, можа, кожны дзень, і дастаткова было сказаць: «Гэта я...»

— Не забыліся нумар тэлефона? — спыталася яна, адчуваючы, як агортвае яе радасць.

— Як бачыце... Ну, як там скончыўся вечар?

— Анічога... Наеліся, насмяяліся... А як ваш хворы?

— Ведаеце, таксама нішто, выпаўзае, сёння ўжо есці папрасіў.

— Шчаслівы вы чалавек.

— Чаму шчаслівы?

— Ну, людзей ратуеце...

— Бывае...— Абое памаўчалі.— А я да вас з прапановаю... Што, калі пад’еду да вас на машыне і мы скочым куды за горад?

Яна спужалася, што ён праз тэлефон пачуе ўдары яе сэрца. Маўчала, ліхаманкава думаючы — згаджацца ці не? Ёй хацелася, вельмі хацелася згадзіцца, але яна не дзяўчынка, яна разумее, што такія прапановы робяцца нездарма, што згадзіцца на прагулку, значыцца, зрабіць яму нейкі аванс..

— Чаму вы маўчыце? Расцаніць ваша маўчанне як згоду?

— Ёсць лацінская прымаўка: кум тацэт — клямант, што азначае — калі маўчаць — крычаць... Так што маўчаць можна і ад абурэння.

— Вас абразіла мая прапанова? — голас не вінаваты, хутчэй упэўнены ў тым, што ён не мог яе гэтаю прапановаю абразіць.

— Ну, як вам сказаць... Яна нечаканая...

— Самае прыемнае ў жыццё прыходзіць нечакана... Як і самае благое, дарэчы... Цераз дзесяць хвілін я з машынаю буду стаяць каля вашага дома.

— Адкуль вы ведаеце мой дом?

— Я ўсё ведаю... Ведаю нават, што вы зараз гаворыце са мной па тэлефоне і захінаеце на грудзях халацік.

— Вы чараўнік! — амаль спалохалася Таня — яна і праўда леваю рукою захінала на грудзях халацік.

— Еду на вы! — сказаў ён і паклаў трубку.

Таня стаяла каля тэлефона, закусіўшы губу. Не, яна не хоча больш ніякіх раманаў, у яе было два, і абодва пакінулі ў душы толькі прыкрасць. Яна, як закахаецца, то траціць галаву, для яе каханне — як хвароба. Цяпер яна здаровая, і так ёй добра жыць у душэўным спакоі. Раман з жанатым мужчынам — бесперспектыўны, не трэба згаджацца на гэту прагулку.

Яна думала так, а сама ўжо вымала з шафы сукенку — тую самую, у якой была ў Веры. Апранулася, прычасалася, папудрыла твар, падмалявала губы. Падышла да акна, глянула ўніз. У двары стаяла сіняя «Волга», за ветравым шклом бялела сіваватая галава. Некалькі хвілін яна стаяла каля акна, пазірала ўніз і яшчэ стрымлівала сябе — не выходзь, ты яму не абяцала, не выходзь...

Машына стаяла ў двары, у яго ў руках апынулася газета, разгарнуў, пачаў чытаць. Відаць, збіраўся чакаць яе доўга. Адчула, як у душу зноў хлынула радасць, зрабілася лёгка і весела. Замкнула кватэру, пабегла ўніз па лесвіцы — да яго.

Яны ехалі спачатку вуліцамі горада, і калі спыняліся каля светафораў, ён паварочваў галаву і глядзеў на яе, яна не адводзіла позірку, яны нібы вывучалі адно аднаго ў новых для іх абставінах. Потым выехалі на шашу, ён прыбавіў хуткасці, у машыну ўварваўся свежы вецер з пахам травы, прыгрэтай на сонцы хвоі.

Яна сядзела побач, але ён, здаецца, не глядзеў на яе, глядзеў наперад, на дарогу.

— I што гэта вы такі вольны казак, дзе ваша мілая жонка? — спытала Таня.

— Жонка з дзецьмі купаецца ў моры,— адказаў ён.

— А колькі ў вас дзяцей?

— Двое... Два хлопцы... Старэйшаму пятнаццаць, а меншаму восем. Старэйшы сур’ёзны, добра вучыцца, шмат чытае, а меншы трохі спешчаны... Хварэе шмат, дык мы з жонкаю дзьмухаем на яго. Вось і цяпер жонка дзеля яго на поўдзень паехала, ну і старэйшага ўзяла з сабою.

Ён расказваў ёй, як сябру, а не жанчыне, што яму падабаецца і з якою хоча завесці раман, і гэта Тані крышку не спадабалася, хацелася, каб з ёю ён думаў і гаварыў толькі пра яе, хоць ёй і цікава было — як, чым жыве ён у тым, невядомым ёй свеце.

— А жонка ваша хто? — спытала, каб падтрымаць размову ў напрамку, у якім яна пацякла.

— Жонка таксама доктар, педыятр.

Яна нічога не адказала, толькі падумала: што ж гэта вы, два дактары, ды тым больш педыятр, сваё дзіця вылечыць не можаце...

Яны ад’ехалі ўжо далёка ад горада, Таня маўчала, адхілілася на спінку сядзення, любавалася прасторай, што расхіналася наперадзе — пакрытыя лесам узгоркі, шырокія палі з высокім зялёным жытам, лугі, на якіх пасвіліся чорна-белыя каровы. Прыемна было адчуваць мяккае пагойдванне, павевы пахучага ветру, што задуваў у акно.

— Цэлы дзень у бальніцы, у кіслых палатах, так добра вечарам выехаць за горад,— сказаў ён.

— I мяне, значыцца, за кампанію, каб аднаму сумна не было? — павяла на яго Таня позіркам.

Ён памаўчаў, пільна ўзіраючыся ў дарогу, па якой несліся ім насустрач і праляталі міма, як чмялі, легкавыя машыны, прапаўзалі з гулам цяжкія грузавікі.

— Не падумайце пра мяне блага... Я не донжуан, не валацуга, я прыстойны сем’янін... Цяпер я здраджваю не жонцы, а сабе...

— Пакуль яшчэ, па-мойму, нікому не здрадзілі...

— Здрадзіў... Вы заселі ў маёй галаве, як цвік, яшчэ з мінулага года. Я вельмі паважаю Веру Мікалаеўну, але гэты раз мог на яе дзень нараджэння не прыйсці, яна ведала, што ў той дзень я рабіў складаную аперацыю. Я прыйшоў дзеля вас, ведаў, што вы будзеце там.

Яна магла б сказаць яму, што і ён запомніўся ёй, і яна, ідучы да Веры, думала пра яго, але не сказала.

Ён павярнуў машыну на дарогу, што вяла ў бок ад шашы, бегла па рэдкім лесе, справа на які асядала сонца. На хвіліну яно затрымалася на вяршыні высокай елкі, пырснула яркім залацістым святлом і паплыло ўніз, прашываючы лес касымі промнямі, кідаючы іх папярок дарогі. Машына падмінала гэтыя промні, ехала па іх, як па грэблі, промні падскоквалі з зямлі і набягалі на твары, паласавалі іх жоўтым святлом. Нібы ўцякаючы ад іх, Сяргей Кірылавіч павярнуў налева, на зялёную дарогу, якая вяла ў глыб лесу.

Яны спыніліся на паляне, парослай нізкай густой травой. Вакол паляны кусціўся арэшнік, за ім уздымаліся ў неба празрыстыя кроны хвой, стаялі панурыя елкі, бялелі камлямі бярозы. Сяргей Кірылавіч выйшаў з машыны, адчыніў дзверцы, запрашаючы выйсці і яе. I яна ступіла на траву, адчуваючы, як грузнуць у ёй высокія тонкія абцасы. З зялёнай травы на іх нібы з дзівам пазіралі дробненькія жоўтыя браткі, ківаў галоўкамі белы рамонак, сінелі званочкі. Сяргей Кірылавіч раскінуў рукі, глыбока ўдыхнуў паветра.

— Чуеце, які рай?.. Пасля шумнага, дымнага горада... Чуеце, якая цішыня?

Вакол сапраўды стаяла цішыня, толькі ціўкала ў лесе невядомая гарадской Тані птушка — тоненька і коратка:

— Ціў... Ціў...

З шырока раскінутымі рукамі ён падышоў да яе, абняў. Яна паспрабавала выслабаніцца, але ён абняў яшчэ мацней, і яна засталася ў яго руках.

Яе бог не пакрыўдзіў ростам, але ён усё роўна быў пашмат вышэйшы за яе, яна падняла вочы, зірнула яму ў твар, сустрэла ясны прамяністы позірк.

— Уявіце, што мы ў раі, што мы з вамі — Адам і Ева...

— А яблык, яблык дзе? — слаба спыталася яна.

— Ёсць яблык! — весела сказаў ён і пусціў яе, пайшоў да машыны, выцягнуў з багажніка стары зялёны плашч, кінуў на траву, з таго ж багажніка выняў некалькі яблыкаў, сыпануў іх на плашч, і яны рассыпаліся па ім — вялікія, чырвоныя.

— Вы чараўнік,— сказала яна.

— Мы з вамі будзем ляжаць, і есці яблыкі, і глядзець на неба, і дыхаць лесам,— гаварыў ён, рассцілаючы плашч на траве.

Яна села, заціснула яблык у далонях, аддаючы яму гарачыню сваіх рук, усперлася локцямі на калені, апусціла галаву.

Ён зноў абняў яе, павольна наблізіў твар да яе твару, асцярожна дакрануўся вуснамі да яе вуснаў. Яе нібы ўдарыла токам, і яна адхіснулася, яблык выпаў з рук, скаціўся з плашча, спыніўся ў густой траве. Ён пачаў яе цалаваць, расшпіліў каўнер яе сукенкі і цалаваў яе шыю, грудзі, цалаваў вочы, вусны.

Спачатку яна баранілася, потым зніклі сорам, страх. Цяпер ёй было ўсё роўна — што ў яго сям’я, што з лесу могуць выйсці людзі і ўбачыць іх, усё роўна, што ён падумае пра яе,— душу затапіла адчайная радасць.

4

Празрыста засінелі шыбы — пачыналася світанне, і як злыя духі начы, спужаныя набліжэннем сонца, пачалі знікаць, раставаць малюнкі мінулага, заставаліся толькі, як пасля хваробы, кволасць і смага. Асцярожна, каб не разбудзіць сына, яна паднялася, пайшла ў кухню, сцадзіла з крана цёплую ваду, маленькімі глыткамі пачала піць халодную, адчуваючы, як вяртае яна сілы. Глянула ў акно — і застыла з кубкам каля вуснаў. На ўсходзе, за дахамі высокіх дамоў, запальваўся чырванню гарызонт. Воблакі, аблітыя малінавым святлом, нерухома стаялі над ім вузкімі палосамі, у блакітна-зялёным небе патухаў празрысты серп месяца, каля яго макавым зернем дагарала зорка. З далёкага даля ў акно яе кухні пазірала вечнасць, і Таня раптам адчула сябе нібы далучанай да гэтай вечнасці, злітаю з вялікім, неабсяжным. Адчуванне вечнасці і злітнасці з ёю не прыніжала, а ўзвышала, супакойвала, як далучэнне да бясконцага, еднасць з тым бясконцым.

Яна вярнулася ў пасцель, лягла і заснула як забітая, і калі праз сон разумела ўжо, што пара ўставаць, ніяк не магла загадаць сабе прачнуцца. Праз сілу, як п’яная, паднялася, глянула на гадзіннік — сем. Вось што значыць прывычка — не праспала. Пайшла будзіць Сашу. Усё, што кроіла сэрца ўначы, знікла, зашылася, нібы ў схованку, якую, здаецца, калі нават моцна захочаш, сама не знойдзеш, нахлынулі клопаты дня.

За сталом, калі падавала ўжо Сашу сняданне, спытала:

— Ваша класная сёння будзе ў школе?

Саша з трывогаю глянуў на маці. Ён быў цяпер свежы, памыты, але заставалася ў ім і скаванасць, не было звычайнай гатоўнасці да смеху, да выбрыку.

— А нашто яна табе? — спытаў насцярожана.— Расказваць будзеш, хочаш расказаць? — У голасе пачулася крыўда.

Яна паправіла каўнер на яго пінжаку, хацелася надаць рукам цвёрдасці, каб не адчуў сын у матчыным дотыку ласкі, яна проста папраўляе яго каўнер.

— А што, сорамна? Не хочаш, каб расказвала? Бачыш, сынок, калі табе за нейкі твой учынак сорамна, калі не хочаш, каб пра яго ведалі, значыцца, гэта кепскі ўчынак, добрых учынкаў не саромеюцца...

Саша нічога не адказаў.

Яна выправіла сына ў школу, прывычна, як рабіла кожны дзень, прыбрала пасцелі са сваёй канапкі, з Сашавай, трохі выцерла пыл — адкуль ён і бярэцца, кожны ж дзень выцірае — і сапраўды пабегла ў школу.

У калідорах было пуста і ціха, ішлі ўрокі, з класаў, каля якіх праходзіла, чуліся то голас настаўніка, то голас вучня, які адказваў урок, то неспакойны шумок дзятвы. Пахла крэйдаю, мокраю анучаю, пылам, які, мусіць, яшчэ не асеў з часу перапынку. Божа мой, які далёкі ад яе ўжо гэты свет, свет новага сшытка, незаструганага алоўка, чарніліцы-невылівайкі, якую насіла ў мяшэчку, зашморгнутым зверху шнурком. Саша піша шарыкаваю ручкаю і яшчэ ў трэцім класе рашаў задачкі, якія дай бог ёй развязаць. I ведаюць цяперашнія дзеці нашмат болей, чым ведалі яны ў іх узросце.

Раптам Таня спынілася — за дзвярыма хлапечы голас дэкламаваў:

Т нібы знікла тое, што аддаляла ад маленства, нібы прыбегла яно сюды, схавалася за тыя дзверы, варта адчыніць іх, і яна ўбачыць сябе за партаю, і свайго настаўніка — без рукі і з ордэнам на палінялай гімнасцёрцы.

Вучань чытаў упэўнена, з настроем, Таня слухала, і шчымела нечага ў грудзях. А потым падумала — ці ж разумее гэты хлопчык сэнс таго, што вывучыў на памяць? Яна па сабе ведала — некаторыя вершы, знаныя яшчэ з дзяцінства, сэнс адкрывалі з гадамі, а тады запамінала іх, як папугай. На ўвесь голас гарланіла:

А чаму тыя сітцы і парча ляжалі ў каробачцы, што такое зазнобушка і чаму яна павінна шкадаваць маладзецкае плячо — хто іх ведае. I толькі потым, калі дазналася, хто такія былі карабейнікі, зразумела і песню.

А пушкінскага «Прарока» зразумела наогул зусім нядаўна, неяк перачытала і жахнулася — магутнасці вобразаў, глыбіні сэнсу, зразумела, чаму Пушкін — геній, раней верыла на слова.

Дык ці могуць адчуць, зразумець сённяшнія гарадскія дзеці «Мой родны кут, як ты мне мілы...»? Дзе родны кут гэтых сённяшніх Косцікаў, Сашкаў — кватэры ў шматпавярховых дамах, пад’езды, двары, у якіх выбіваюць дываны і сушаць бялізну? Але хлопчык чытаў з натхненнем, калі і не разумеў як трэба сэнсу радкоў, то паддаваўся, мабыць, магіі паэзіі, яе чарам.

Зазвінеў званок, і пачалі, як лопацца, адчыняцца дзверы, выкідваючы ў калідор тупат ног, крык, смех, што стрымліваліся цэлых сорак пяць мінут. На Таню ніхто не звяртаў увагі, яе аббягалі, міналі, як бурны паток аббягае корч, што трапіў у яго цячэнне і толькі замінае.

Разумеючы, што перапынак кароткі і за гэты час трэба пагаварыць з класнаю, Таня пакіравалася да настаўніцкай, якая была ў канцы калідора і куды акурат сыходзіліся настаўнікі пасля скончанага ўрока.

Убачыла Таня і Сашаву класную — Зінаіду Паўлаўну. Яна ішла — невысокая, у цёмнай спадніцы і шарсцяной сіняй кофтачцы, з кіпаю сшыткаў пад пахаю і журналам у руцэ. Таня пакіравалася ёй насустрач.

— Дзень добры, выбачайце, што ў час перапынку, але, разумееце, потым я пайду на работу...

— Нічога,— супакоіла яе настаўніца.— Вы, здаецца, маці Сашы Каштанава?

— Ага, так, прабачце, можа, рэдка бываю, можа, сын...

Яны прыпыніліся каля настаўніцкай, тут было крышку зацішней, шум і крык заставаліся ўбаку, хаця траплялі і сюды, двое хлопчыкаў, па гадах як Саша, праляцелі паўз іх на злом галавы, даганяючы адзін аднаго, але Зінаіда Паўлаўна, здаецца, зусім не звярнула на іх увагі.

— Я вас слухаю,— сказала яна, убачыўшы, што Таня запнулася.

— Я...— Таня сама не ведала, што ёй сказаць, што спытаць, яна прыбегла сюды, бо адчувала і сваю віну перад сынам — мала за ім сачыла, не памятае, калі апошні раз была ў школе, здавалася, у сына ўсё нармальна, а бяда была ўжо на парозе.— Я зайшла спытаць, як тут Саша...

Рукою, запэцканаю ў крэйду, класная пачала папраўляць сшыткі пад пахаю, адзін ледзь не выслізнуў, Таня падхапіла яго, дапамагла пакласці на месца.

— Ведаеце...— настаўніца крышку падумала,— я, можна сказаць, не маю да Сашы вялікіх прэтэнзій... Ён такі, як усе хлопчыкі ў яго ўзросце... Бывае, што сваволіць, бывае на ўроках няўважлівы, але наогул... Вучыцца нядрэнна... Канечне, мог бы і лепей, мог бы і зусім без троек...

Таня ківала галавою, згаджаючыся — так, так, мог бы і зусім без троек, але не гэта, не тройкі яе цяпер хвалявалі. Настаўніца пакуль не ведала таго, што ўжо ведала Таня.

Зрэшты, можна было пагадзіцца з Любаю, што хлапчукамі больш кіравала свавольства, чым злы намер, але калі сёння Сашу так лёгка ўгаварылі залезці ў склад, дзе ляжаць ракеты, то хто можа даць гарантыю, што заўтра яго не падаб’юць на горшае — залезці ў кішэню да чалавека ці ў кватэру. Вось чаму Таня забегала, вось чаму ўся гэта гісторыя так яе напалохала. I за чым цяпер у Сашы найважней сачыць? Яна спытала ў настаўніцы:

— А дысцыпліна?.. Вы альбо іншыя настаўнікі не заўважалі за Сашам... Ну, чаго-небудзь... На што трэба звярнуць увагу?..

Ёй хацелася спытаць — які Саша ў школе, з сябрамі, ці сумленны ён, ці не робіць якіх кепскіх учынкаў, але не хацелася ж і нагаворваць на сваё дзіця, насцярожваць увагу настаўніцы.

Зінаіда Паўлаўна яшчэ падумала, паціснула плячмі:

— Ды не... Здаецца, нічога... Як усе...

— Дзякуй вам,— Таня адчула палёгку, нібы падазравала ў сябе цяжкую хваробу, прыйшла да доктара, а доктар сказаў: «Вы здаровая». Адчула і ўдзячнасць да настаўніцы і паспачувала ёй — нялёгка спраўляцца з гэтай стыхіяй, а яшчэ стос сшыткаў нясе дадому.

Калі спускалася па лесвіцы да выхаду, зноў зазвінеў званок, і стыхія, што была вырвалася з берагоў, з шумам вярталася ў сваё рэчышча — класы. Беглі па лесвіцы, даганяючы, пераганяючы яе, хлопчыкі, дзяўчаткі ў школьнай форме, класы ўсмоктвалі іх у сябе, як у вір, аж заторы рабіліся перад дзвярыма. Сашу ў гэтым гамузе і мітусні так і не ўбачыла, а можа, ён сам яе ўгледзеў ды прытаіўся.

Недалёка ад школы быў прыпынак аўтобуса, там спыняўся і той, на якім магла даехаць да рэдакцыі. Здалёк убачыла, што з-за павароту выруліў «Ікарус», пусцілася з усіх ног, бегла, трымаючы рукою капялюшык на галаве, прыціскаючы пад пахаю сумку, разляталіся на ветры полы плашчыка. Бачыла, што не паспявае, што аўтобус высадзіў пасажыраў, забраў новых, ужо і дзверы зачыніў, але яна ўсё бегла, хутчэй па інерцыі, бо спадзявацца не было на што.

Мусіць, шафёр убачыў і ацаніў яе наетойлівасць, бо міргаў паваротам, але не зрушваў з месца, а калі Таня дабегла, адчыніў ёй пярэднія дзверцы. Яна ўвалілася ў аўтобус, шафёру, які з усмешкаю сачыў за ёю, таксама ўсміхнулася, сказала:

— Дзякуй.

Паехалі. Паволі аддыхвалася. Прабіла талончык, узялася рукою за поручань.

За акном плыла вуліца — знаёмыя будынкі, магазіны, час «пік» ужо схлынуў, і рух паспакайнеў — менш было машын, менш пешаходаў, але ў аўтобусе на кожным прыпынку прыбывала і прыбывала людзей. Заціснутая з двух бакоў пасажырамі, яна стаяла, пазірала ў акно, а ў вушах яшчэ звінелі дзіцячыя галасы. I ўспаміналіся свае школы.

Іх у Тані было тры — тая, з настаўнікам без рукі, у вылінялай гімнасцёрцы з ордэнам, была ўжо пасля вайны, калі, прапусціўшы ў час акупацыі тры гады вучобы, пасля пятага класа пайшла адразу ў восьмы. А першыя тры гады, тры класы, вучылася ў самай лепшай, узорнай, як тады яе называлі, школе імя Чарвякова.

Ва ўзорнай школе былі ўзорныя настаўнікі і ўзорныя вучні. На ўроках стаяла цішыня, настаўнікі цікава вялі ўрокі, вучылі дзяцей быць праўдзівымі, сумленнымі, адважнымі, паважаць і слухацца старэйшых. Вучылі, што сапраўднае сяброўства не ў тым, каб пакрываць кепскія ўчынкі дружбака, а выкрываць іх і гэтым дапамагаць сябру выпраўляцца. Прыкладам, героем быў Паўлік Марозаў, які выкрыў нават бацьку — ворага.

Дзіцячае Таніна сэрца з вялікай шчырасцю ўбірала ў сябе гэтую навуку, і яна хацела быць сумленнай, праўдзівай, адважнай.

А потым, калі памёр бацька, маці з ёю і з малодшай сястрой Ленай перасяліліся на іншую кватэру, на ўскраі горада, і Таню перавялі ў іншую школу, у тую, што была бліжэй да новага жылля, узорная засталася ў цэнтры.

Школа, у якую перавялі Таню, была не ўзорная, і вучні там былі не ўзорныя. Яны бегалі па партах, на ўроках не слухалі настаўнікаў, падстройвалі ім розныя штукі — то намажуць крэйдаю крэсла, каб настаўнік не заўважыў і сеў, то наловяць і напхаюць у чарніліцу мух, то ўкрадуць класны журнал, поўны двоек. Пасля той, узорнай школы для Тані ўсё гэта было незразумела і жахліва.

Аднойчы адзін хлопчык стрэліў у класе з рагаткі і выбіў шыбу. Прыйшоў дырэктар школы, спыніўся за настаўніцкім сталом, абвёў клас позіркам.

— Хто?

Клас маўчаў.

Дырэктар паўтарыў пытанне:

— Хто выбіў шыбу?

Зноў ніхто не адказаў, а бачылі ж усе, і Таня бачыла. «Чаму ж яны маўчаць? — дзівілася Таня.— Хіба можна пакрываць такія кепскія ўчынкі, маўчаць, калі пытае сам дырэктар школы?..»

— Няўжо сярод вас не знойдзецца ніводнага смелага, сумленнага вучня? — дапытваўся дырэктар.

I Таня не вытрывала, сказала:

— Гэта Колька Драчык...

Дырэктар пахваліў яе, а хлопчыкі пасля ўрокаў падпільнавалі і набілі.

I потым яшчэ некалькі разоў давалі ёй урокі таварыскасці.

Таня і цяпер, дарослая, не ведае, як правільна было павесці сябе ў той сітуацыі — ці выдаць Кольку Драчыка, ці змоўчаць, як усе. Мусіць, трэба было ўсё-такі змоўчаць, не адрывацца, так сказаць, ад калектыву. Але і такая філасофія можа завесці ў балота, будзеш бачыць несправядлівасць, але ўсе будуць маўчаць — і ты змоўчыш... А колькі такіх сітуацый падкідае жыццё... I як вучыць Сашку?..

Задумалася, ледзь не праехала свой прыпынак. Калі прабіралася да выхаду, нейкі мужчына, і не стары яшчэ, замест таго каб даць дарогу, пачаў бурчаць:

— Спала дасюль, а цяпер прэцца...

Нічога не адказала.

На работу прыйшла ў час, амаль разам з Любаю, толькі Таня задыханая, распараная, а Люба — акуратненькая, праз павелічальнае шкло ў акулярах былі відаць падмаляваныя вейкі, пакрытыя блакітнымі ценямі павекі.

Аддыхалася і Таня, прычасалася, села за стол, паклала перад сабою паперы.

Люба папоркалася ў сваёй вялікай скураной сумцы з замком-маланкаю, якая нагадвала пашчу акулы, выняла з той пашчы кнігу, прынесла Тані на стол.

— Што гэта? — спытала Таня, беручы ў рукі невялікі томік.

— Грошы на штраф,— адказала Люба. Потым растлумачыла: — Мяне даўно просяць напісаць рэцэнзію для часопіса, а я ўсё не выберу часу. Напішы ты. Я пазваню ў рэдакцыю, дамоўлюся.

Гэта з боку Любы было самаахвярнасцю, і Таня не магла прыняць такога яе жэсту.

— Дамаўляліся з табою, можа, яны хочуць, каб іменна ты напісала,— адклала яна ўбок кніжку.

— Ведаеш што,— не то роблена, не то сур’ёзна ўзлавалася Люба.— Гэта гнілая інтэлігентнасць...— Яна паправіла на носе акуляры.— Мы, па-мойму, з табою ў такіх адносінах, што няма чаго... Вазьмі і напішы, я табе не адкідаю абы-што, кніга харошая.

Яны сапраўды з Любаю былі сяброўкі. Люба старалася не падкрэсліваць свайго начальніцтва, і Таня была ёй за гэта ўдзячная. Але нешта ў адносінах Любы да Тані было падобнае на апякунства, у нечым Люба прызнавала сваё большае права. Яна, напрыклад, магла дазволіць сабе купіць дарагія модныя боцікі, а калі да такіх боцікаў прыцэньвалася Таня, Любе яўна не падабалася такая яе замашка. Часам Тані здавалася, што каб у яе крышку лепей склалася жыццё, то яны з Любаю былі б не столькі сяброўкі, як саперніцы. А можа, Таня ў нечым і памылялася, ва ўсякім разе, яна даражыла добрымі адносінамі Любы.

— Я бачу, што кніга харошая,— сказала яна,— тым болей сама напішы.

— Давай не будзем таргавацца, не возьмеш ты, я скажу ў рэдакцыі, што адмаўляюся пісаць, дадуць на рэцэнзію абы-каму, шкода аўтара,— заключыла Люба.

Аўтара было шкода, яго не вельмі песціла крытыка, хоць пісаў ён, магчыма, лепей за тых, чые імёны не сыходзілі з газетных палос. Талент аўтара быў някідкі. Ён пісаў пра вайну, але не столькі пісаў пра гераізм, як пра пакуты, якія яна прынесла людзям, ды быў там і гераізм, але не лабавы, не бяздумны, як у некаторых творах, а цярплівы і пакутлівы. Акрамя таго, аўтар не круціўся навідавоку ў начальства, сядзеў ціхенька. дома і пісаў. Калі трапіць яго кніга неразумнаму крытыку, рэцэнзія можа аказацца адпіскаю, незаўважанымі застануцца перлы, параскіданыя па апавяданнях, чаго добрага, папракнуць і за вузкае бачанне свету.

— Калі ты і праўда... I калі ў часопісе пагодзяцца,— сказала Таня.

— Усё, дамовіліся,— адрэзала Люба.

Таня паклала кнігу ў сумку, каб дома ўважліва прачытаць, падсунула да сябе рукапіс даволі вядомага аўтара — урыўкі з рамана. Пачала чытаць і толькі цяпер адчула, што недаспала — галава цяжкая, усярэдзіне нядобра, і вочы зліпаюцца. Трэба было перамагаць кепскае адчуванне. Каб рукапіс быў цікавы, то, мусіць, сам па сабе рассеяўся б і сон, але рукапіс уганяў яшчэ ў большую дрымоту. Хто яго ведае, гэтага аўтара, здаецца, і таленавіты пісьменнік, а нешта як гоніць яго, гоніць, быццам хоча ўсіх абскакаць, над усімі праславіцца, і ў гэтай пагоні губляе той талент, які мае, збіваецца на прымітыў, на дэтэктыў у горшым яго сэнсе. Але ў сэнсе сацыяльным, палітычным усё ў яго правільна, камар носа не падточыць, заўсёды ў святле апошніх рашэнняў.

Таня ніяк не магла засяродзіцца, паміж чытаннем думала, што трэба зайсці да рэдактара і папрасіць наконт тэлефона... Успамінала школу і голас хлопчыка за дзвярыма — «Мой родны кут, як ты мне мілы...». I яшчэ думала, што трэба пазваніць аўтару рэцэнзіі, якую забракаваў рэдактар, але гэта было непрыемна рабіць, і яна вырашыла, што пазвоніць, можа, заўтра ці паслязаўтра. Потым учыталася, некаторыя старонкі былі яркія, цікавыя, прарываўся талент аўтара.

Зайшоў сакратар рэдакцыі — Віктар Паўлавіч — худы, з глыбока запалымі вачмі, крыху сутулы. Прафесія часта накладае адбітак на твар, на постаць, на рухі, на голас, нездарма мы можам пазнаць у чалавек-настаўніка, доктара, мастака. Доўгая работа журналіста таксама накладвае свой адбітак, вось і ў Віктару Паўлавічу лёгка было ўгадаць старога газетчыка. Ён перажыў ці не пяцёх рэдактараў, работнік быў вопытны і чалавек харошы, заўсёды стараўся згладжваць неразумныя канфлікты, а ў важным заставаўся прынцыповым да канца.

— Ну, дзевачкі, што здасцё ў сакратарыят? — назваў ён дзевачкамі Таню з Любаю, якім падбіралася ўжо кожнай пад пяцьдзесят.

Люба, як загадчыца аддзела, пачала дакладваць, вымаючы са стала матэрыялы, змацаваныя ў левым баку канторскімі шпількамі.

— Можам даць тры рэцэнзіі, на выбар — гэту, гэту і гэту,— назвала Люба аўтараў і кніг, і рэцэнзій.— I яшчэ — Таццяна Максімаўна чытае ўрыўкі з рамана.

Віктар Паўлавіч павярнуўся да Тані.

— Рэцэнзіі мы даем часта, рыхтуйце ўрыўкі з рамана, як яны, цікавыя?

— Н-нішто,— заікнулася Таня.

Віктар Паўлавіч яшчэ крышку пастаяў, падумаў, пайшоў. Узяўся ўжо за ручку дзвярэй, ды азірнуўся, сказаў Тані:

— Падайце ў мясцком заяву, там прыйшлі пуцёўкі ў піянерскі лагер.

— Праўда? — узрадавалася Таня, ды тут жа астудзіла сваго радасць.— Ці дадуць, мне летась давалі.

— Падайце заяву, там будзе відаць... Я буду падтрымліваць...

I пайшоў.

Таня паклала аловак, з якім чытала рукапіс, уздыхнула.

— Залаты чалавек.

Люба складвала ў стосік рэцэнзіі.

— Залаты,— згадзілася яна.— Кепска будзе, калі ён пакіне рэдакцыю.

— А чаму ён павінен пакінуць? — здзівілася Таня.

— Ну, гады... На пенсію пойдзе... Здароўе кепскае.

— Божа мой,— уздыхнула Таня.— Няхай бы добрыя людзі жылі вечна!

Дома Саша папрасіў:

— Мама, я ўключу тэлевізар, там футбол...

— Футбол! — узвысіла голас Таня.— Ніякага футбола! Садзіся вучы ўрокі! Ад троек не можаш адчапіцца! Настаўніца казала, што мог бы і без троек! I я павінна працаваць, трэба зарабляць грошы, думала сабе новае паліто справіць, у старым лісіца ўжо на сабаку падобна, дык грошы прыйдзецца на штраф аддаць!

Саша паслухмяна выцягваў са свайго партфеля падручнікі, клаў на стол — збіраўся рабіць урокі. Разгарнуў кнігу, сшытак, узяў ручку, падпёр шчаку рукою, задумаўся. I раптам сказаў:

— Я вырасту, буду атрымліваць палучкі і куплю табе паліто... I боцікі куплю, як у цёці Любы...

У душы ў Тані ўсё перавярнулася, але пастаралася не паказаць сыну сваёй узрушанасці, спытала крыху з насмешкаю:

— Дык мне што, да тваіх палучак хадзіць у старым паліто?

А сама падумала: «I ўбачыў жа ён у Любы тыя боцікі...»

5

Машына ехала берагам мора, якое ўставала справа, нібы сцяна. Пад самае неба ўскідаліся хвалі, абвальваліся на бераг, і ёй было страшна, што хвалі зараз затопяць іх. Але іх не затапіла, хваля падхапіла машыну, і яны паплылі ў ёй па моры, як у чаўне. I Тані зноў было страшна, бо яна ведала, што плывуць яны не ў чаўне, а на машыне, што машына не можа плаваць па моры, што яны хутчэй за ўсё загінуць. А далёка ў моры стаяў вялізны белы карабель, і трэба было да яго даплысці. Ад гэтага залежала — загінуць яны ці не загінуць, загінуць ці не... Даплывуць ці не даплывуць...

Зноў перад імі ўздыбілася вадзяная гара, абрынулася на машыну, і Таня ад жаху прачнулася. Некалькі секунд ляжала, спаралізаваная страхам, не магла крануць ні рукою, ні нагою, потым скаванасць пачала праходзіць, але ясным заставалася адчуванне марской прасторы і Сяргеевай прысутнасці, нібы ён толькі што быў тут, побач з ёю.

Мінулае, перакручанае фантазіяй сну, зноў урывалася ў яе свядомасць.

Яны не ездзілі ў машыне па беразе мора, але Таня ўяўляла мора, калі ён гаварыў, што атрымаў пісьмо і сын яму піша: «Я ўжо здаровы і загарэлы, даплываю да буйка, напішы маме, каб яна не сварылася, што я плаваю да буйка, і каб не прымушала есці моркву...»

Ен любіў сына, радаваўся яго пісьмам і чытаў іх Тані. А ёй было няёмка... Няёмка гаварыць, думаць пра яго дзяцей.

Яны не ездзілі берагам мора, яны ад’язджалі на машыне кіламетраў дваццаць, трыццаць ад горада, потым збочвалі ў лес. Ён не браў з сабою ні віна, ні гарэлкі, часам толькі цукеркі, яблыкі, свежыя памідоры. Яны елі і размаўлялі. Аднойчы ён спытаў:

— Ты не была замужам?

— Не,— адказала Таня.

— Куды глядзяць мужчыны,— падзівіўся ён. Потым падумаў і сказаў: — Твой, мусіць, ляжыць пад Сталінградам? Ці пад Курскам?

— Можна суцешыць сябе і такім разважаннем,— адказала Таня.— Але не ўсе ж мае равесніцы старыя халасцячкі... I ўсё ж, мусіць, вайна... Калі і не забрала майго нарачонага, то значна звузіла для мяне выбар...

Яна ляжала на спіне, падклаўшы пад галаву рукі, глядзела на неба, па якім плылі белыя аблачынкі, і гаварыла, як спавядалася:

— Я магла выйсці замуж... Калі была студэнткаю, быў адзін... Ваня звалі... Сціплы, харошы хлопец. Мы сустракаліся з ім гады два. Ён сказаў мне: «Скончым універсітэт, паедзем разам працаваць». Я адказала: «М-угу»,— што павінна было азначаць згоду. А потым я зразумела, што не люблю яго... I ён паехаў, а я засталася... З майго боку гэта была здрада... Усё верыла, што свайго яшчэ сустрэну, а потым азірнулася — усіх хлопцаў разабралі... У нас на курсе было трыццаць дзяўчат і якіх пяць хлопцаў, ды хлопцы ўсе худыя, малыя, замораныя. Бачыла іх і не разумела — прыгожыя, разумныя дзяўчаты выходзілі замуж не вельмі перабіраючы. Праўда, цяпер і тыя, малыя ды замораныя, павылюднелі — той кандыдат, той дацэнт, той міністр, у капелюшах ходзяць, з партфелямі, адзін дык нават вядомы пісьменнік. Праўду кажуць, што, каб стаць генеральшай, трэба выйсці замуж за лейтэнанта... Я пра генерала не марыла... Не магла без кахання...

Памаўчала крышку, зноў загаварыла:

— Потым было два раманы, але абодва... Адным словам... Там нічога добрага і не магло атрымацца. Адзін быў жанаты, другі — стары халасцяк. Жанаты вярнуўся да жонкі, а стары халасцяк захацеў застацца халасцяком.

Яна сарвала травінку, адкусіла раз, другі, зняла пальцамі з губы зялёную дробачку.

— Потым той, стары халасцяк, гады цераз два хацеў зноў... пачаць усё спачатку... Але я адмовілася.

Яна расказвала яму ўсё шчыра, не стараючыся выставіць сябе ў выгадным святле, нібы нават кідаючы яму нейкі выклік.

Наогул яны былі вельмі шчырыя і адкрытыя адно перад адным, разумелі, што хлусіць ім зусім не патрэбна, хлусня ім нічога не дасць, самая маленькая можа толькі ўсё сапсаваць.

— Ну, а ты? Раскажы і пра сябе... Часта возіш вось так, як мяне, жанчын на палянкі?

Падзьмуў ветрык, здаецца, шпарчэй паплылі па небе воблакі, зашумелі вакол паляны бярозы, сосны. Надрывалася зязюля:

— Ку-ку, ку-ку, ку-ку...

— Ці часта важу? — перапытаў ён.— Зусім не вазіў... Да цябе... Вайна пачалася — я пацаном быў... Потым падрос і пайшоў дабравольцам. Там сустрэўся з Валюшаю, яна была медыцынская сястра, зусім дзяўчынка, таксама дабраволка... А пасля вайны вучыліся — і я, і яна. А потым я пісаў дысертацыю. Дзяцей гадавалі... Некалі было раманы вадзіць.

— Можа, таму і пасівеў рана, жыццё меў нялёгкае,— дакранулася яна да яго сіваватай скроні.

— Пасівеў,— усміхнуўся ён, прытуліў яе далонь да сваёй скроні.— Не, гэта не ад клопату, гэта ад генаў, у мяне бацька вельмі рана пасівеў. Калі табе нехта скажа, што пасівеў ад гора,— не вельмі вер, маладыя сівеюць ад генаў, старыя — ад гадоў.

— А хіба ж ад гора не сівеюць? — здзівілася Таня.

— Можна сказаць — не.

Ён расказваў ёй пра свае клопаты — піша доктарскую дысертацыю, але не мае добрай базы для доследаў, не мае часу ездзіць на сімпозіумы, навуковыя канферэнцыі, даўно ляжыць даклад па тэме і не можа яго прачытаць на людзях — вельмі шмат работы ў аддзяленні. Нядаўна быў усесаюзны з’езд хірургаў яго профілю, але яго не паслалі, паехаў той, каму там няма чаго рабіць.

Скардзіўся на іншыя клопаты:

— Я магу зрабіць вывалачку доктару, медыцынскай сястры, але баюся зачапіць нянечку — кіне анучу, венік, і будзь здароў. Перад міністрам не прыніжаюся, а перад нянечкаю — бывае.

— Ты мне падаў цудоўную ідэю,— смяялася Таня.— Пасваруся з рэдактарам, пайду да цябе ў бальніцу нянечкаю, калі на іх у вас такі дэфіцыт.

Ён павярнуўся да яе, абняў, пачаў цалаваць.

Бывалі вечары, калі ён, заняты сваімі клопатамі, не прыязджаў да яе і яна сядзела адна дома, думаючы толькі пра яго, кожную хвіліну чакаючы яго званка. Аднойчы ўявіла сябе яго жонкаю, нібы яна з ім, з іхнімі дзецьмі каля мора... Гэта здалося такім неверагодным шчасцем, такою нязбытнаю мараю, пра якія і думаць страшна, адагнала ад сябе насланнё.

Неяк душным надвячоркам ён сказаў:

— Праедзем крышку далей, там возера, пакупаемся.

— Але ў мяне няма з сабою купальніка,— сказала яна.

— У горадзе сёння было так горача, што я цэлы дзень марыў пра гэта возера... I табе прывёз купальнік...

Таня здзівілася:

— Мне купальнік?

Потым спужалася, падумала, што ён прывёз жончын купальнік, не, яна ні за што не надзене купальнік яго жонкі.

— Заехаў у магазін і купіў,— нібы зразумеў ён, што магла падумаць Таня.

Яны паехалі да возера, яно ляжала, як круглае люстэрка, у аправе густой травы, у вадзе адбіваліся сіняе неба і белыя аблачынкі, можна было падумаць, што гэта выразалі кавалак неба і паклалі пасярод травы, Таня аж глянула ўгору, ці няма ў небе дзіры, але неба было цэлае.

Валюхаючыся, паехалі яны па няроўнай зямлі да вады. На беразе возера, там і там, далёка адны ад адных, ляжалі людзі. Сяргей знайшоў зручнае месца, спыніўся.

Таня за кустамі надзела купальнік, адарваўшы папяровы цэтлік, што вісеў, зачэплены за шлейку. Купальнік быў акурат, каб сама купляла, то, можа, так не ўгадала б.

Вада была чыстая, цёплая, дно цвёрдае, не ўзнімалася ад ног каламуці, як часта бывае ў азёрах. Таня акунулася і паплыла па-сабачы, як ні вучылася, не магла адолець ніякага стылю, падграбала пад сябе ваду рукамі, адпіхалася нагамі, толькі што не пляскала імі па вадзе. I ён паплыў — кролем, аж на сярэдзіну возера. Яна глядзела, як ён плыў — па-спартыўнаму, прыгожа, і думала: «Усё ён умее, ва ўсім ён таленавіты...»

Ён паплыў некуды і знік, Таня стаяла ў вадзе, азіралася, яго нідзе не было відаць. Пачала ўжо хвалявацца, ды ўбачыла белаватую яго галаву амаль на другім канцы возера. Яшчэ крыху паплёхалася і выйшла на бераг, пачала чакаць яго. Ён вяртаўся і нешта трымаў у руках. Падплыў бліжэй, і Таня ўбачыла цэлае бярэмя белых, з жоўтымі сярэдзінкамі, гарлачыкаў-лілей.

Выйшаў на бераг і паклаў кветкі да яе ног.

Яна была шчаслівая. Яна папрыгажэла, увесь час свяцілася — вачыма, усмешкаю. На рабоце заўважылі гэта. Не было чалавека, які не сказаў бы ёй: «Вы вельмі папрыгажэлі...»

Разумная Люба здагадалася:

— Ты што, закахалася?

— Ага,— прызналася Таня.

— Хто ён?

— Якая розніца... Ты яго не ведаеш...

— Ну, хоць па прафесіі хто?

— Доктар, хірург.

— Халасцяк?

— Жанаты.

Люба пакруціла галавою.

— Глядзі, дзеўка... Табе трэба нешта сур’ёзнае, нежанатага трэба, не век жа адной.

— А дзе ты возьмеш нежанатага? Нежанатыя пад Курскам, пад Сталінградам...

Люба, як ніколі сур’ёзна, сказала:

— Ты цяпер проста п’яная, глядзі, надыдзе пахмелле.

Пахмелле надышло.

Ён, як звычайна, пазваніў ёй пад вечар, а потым пад’ехаў на машыне. Яна выбегла — бяздумна шчаслівая, села ў машыну, пачала нешта вясёлае расказваць яму, ды раптам заўважыла, што твар у яго не такі, як звычайна, вельмі ўважліва сочыць ён за дарогаю, не адказвае ўсмешкаю на яе вясёлае апавяданне. I яна прыціхла, падумала: можа, нечым яго пакрыўдзіла? Толькі цяпер заўважыла, што неба нахмурылася, на ветравое шкло ўпалі тонкія касыя рысачкі дажджу. Машына, што ехала спераду, пакідала за сабою цёмныя палосы на асфальце.

— Дождж пайшоў,— сказала яна ціха.

— Ага, гэта кепска,— адказаў ён.

Можна было б вярнуцца ў горад, запрасіць яго да сябе, але прыехалі з дачы суседзі з чарапахаю — саромелася суседзяў.

Ён павёў машыну шпарчэй, неяк ліха абмінаў тых, што ехалі наперадзе. Але Тані не было страшна.

— Добра ты водзіш машыну,— сказала яму, каб пахваліць і, можа, пахвалою вывесці з панурага настрою.

— Дык я ж да машыны дзесяць гадоў на матацыкле ездзіў,— сказаў неяк нявесела.

Дождж пайшоў мацнейшы, а ён усё гнаў машыну — далей, далей ад горада. Куды, навошта, дзе знойдуць яны прыстанак, вакол мокра. Але яна прывыкла падпарадкоўвацца яму. Калі ён едзе, значыцца, так трэба.

Ён павярнуў на тую дарогу, на якую збочылі некалі, першы раз. Спыніўся на той самай паляне — гэта было іх любімае месца. Паляна цяпер была зусім іншая — блішчала абвіслае лісце арэшніку, сплюшчылі свае вянкі рамонкі, абвялі сінія званочкі — усё вакол было мокрае, шэрае. Па даху машыны барабаніў дождж, праз адчыненае бакавое шкло цягнула вільгаццю.

— Не пашанцавала,— сказаў ён.— А сёння я асабліва хацеў сонца.

— Чаму сёння?.. Асабліва?..— нядобрае прадчуванне ўжо варушылася ў ёй.

— Бо сёння наша апошняе спатканне... Заўтра прыязджае жонка з дзецьмі...

«Ну, так, што ж тут нечаканае... Усё мае свой канец»,— думала Таня, а сама адчувала, як камянеюць мышцы твару, застываюць у робленай усмешцы. Ён паглядзеў на яе, адвёў вочы.

— Мне таксама цяжка, разумееш... Але я не магу... Я не магу хлусіць жонцы, кідацца ад яе да цябе...

— Ну, так, так,— згаджалася Таня. А што яна магла яшчэ сказаць? Не кідай мяне, любі мяне, а не жонку?

— Можа, з майго боку гэта непрыстойна... У адносінах да цябе... Ну, усё, што было паміж намі... Можа, я павінен быў сябе стрымаць, даруй мне...

— Не, што ты, не апраўдвайся, я сама вінавата, я ж ведала, што ты жанаты... Для мяне гэта быў месяц шчасця.

— I для мяне...

Ён прыгарнуў яе да сябе. Дождж стукаў у іх над галовамі, а яны сядзелі, прытуліўшыся адно да аднаго, і маўчалі. Таня ніяк не магла паверыць, што траціць яго назаўсёды,— вось жа ён, тут, з яго цяплом, з яго дыханнем... Няўжо гэта можа знікнуць так проста, знікнуць, і ўсё...

— Я асуджаў людзей, якія, маючы жонак, заводзяць раманы... Аказваецца, усе мы чалавекі... I гэта цяжка... За ўсё добрае ў жыцці трэба плаціць... Пакутаю, пакаяннем...

— Трэба,— згаджалася яна, а сама думала, што ён — у сям’і, з дзецьмі скора забудзе яе, а яна... У суме, у адзіноце вечароў і выхадных дзён... Не скора перагарыць у ёй гэта каханне, ёй прыйдзецца дорага заплаціць.

— Не крыўдзіся, калі я не буду табе званіць... Я буду цябе помніць, але трэба адразу, як хворы зуб вырываць.

— Хірургічны падыход,— сказала з іроніяй.

— Іначай нельга... Я не магу крыўдзіць жонку, мы разам перажылі шмат цяжкага... Даруй мне...

I нават гэтае жорсткае расстанне, калі рвалі, рэзалі па жывым, не зменшыла павагі да яго, наадварот, яшчэ больш узвысіла ў яе вачах. Ну так, ён не хоча хавацца са мной пазавуголлі, хлусіць і жонцы, і мне, ён не баіцца рэзаць па жывым. Можа, так і лепей, бо ўсё роўна канец быў бы адзін, навошта ж запускаць хваробу, даводзіць адносіны да таго, што ўзненавідзяць адно другога і ў памяці ад кахання застанецца толькі прыкрасць, лепей так, хоць і моцна баліць.

Яны вярнуліся ў горад, ён завёз яе дадому. I гэта быў канец. Ён знік, нібыта болей не існавала яго ні ў гэтым горадзе, ні наогул на зямлі — ні званка, ні паштоўкі.

Таня як захварэла — нічога не ела, пахудзела, яна пастарэла, пабрыдчэла, на скронях убачыла некалькі сівых валасоў. «Ад гора сівых не бывае, значыцца, ад гадоў»,— падумала з горкім сумам, успамінаючы іх размову.

Часам адчай пачынаў так душыць, што думала накласці на сябе рукі — навошта далей жыць, чаго? I нават думала — як гэта зрабіць. I агортваў страх, падступалі млоснасць, мутарнасць, калі ўяўляла сваю смерць. Не, нялёгка гэта зрабіць нават у хвіліну самага горкага адчаю.

Дзівілася сама з сябе — думала пра смерць, хацела смерці, а хадзіла на работу, абедала ў буфеце, размаўляла і нават смяялася.

А цераз месяц пасля іх развітання, калі Таня пачала ўжо пакрышку супакойвацца, аказалася, што яна цяжарная.

Таня выйшла з паліклінікі як аглушаная, з хвіліну стаяла на тратуары, успамінаючы, у які бок ёй трэба ісці дадому, пабрыла па тратуары, між людзей, якія, як і ўчора, і пазаўчора, ішлі, спяшаліся са сваімі клопатамі, безуважныя да іншых, безуважныя да яе. Як і ўчора, і пазаўчора ехалі па вуліцы аўтобусы, тралейбусы, стаялі чэргі каля латочкаў, дзе нешта прадавалі, экскаватар капаў пасярод тратуара яму. Жыццё ішло, такое жорсткае ў сваім няспынным руху, у сваім імкненні ў невядомае, у будучае, якое праз хвіліну зробіцца мінулым, зноў у будучае, далей, далей, і што б ні здарылася з чалавекам, яно не спыніцца ні на хвіліну — у здзіўленні, спачуванні, адчаі.

Яна прыйшла дадому, замкнулася ў сваім пакоі, лягла на ложак. Потым злавіла сябе на адчуванні, што ёй хочацца моцна зарагатаць. Ці не пачынае яна вар’яцець? I ўсё ж ёй хацелася зарагатаць, і яна села на ложку, закрыла твар далонямі, засмяялася.

Яна была ўпэўнена, што такое з ёю здарыцца не можа — чаму ж раней не было, у гады маладзейшыя? I раптам... Во фокус, як сказала б Люба. I што цяпер рабіць? Страшна, непрыемна, але прыйдзецца зрабіць тое, што робяць у такіх выпадках многія жанчыны, не я першая, не я апошняя.

Першая, апошняя... Але гэта са мною здарылася першы раз у жыцці, першы раз і апошні... Смешна было б у маім узросце строіць ілюзіі, спадзявацца на цуд — што яшчэ сустрэну чалавека, палюблю, выйду замуж і нараджу... Хопіць з мяне кахання, сытая па макаўку. А дзіця? Што, калі нарадзіць дзіця?..

Яна ўстала, пачала хадзіць па сваім невялічкім пакойчыку. «Вось тут пастаўлю ложачак... Будзе дзяўчынка, вядома, дзяўчынка, у яе будуць белыя валаскі і сінія вочкі... Я ж так хацела некалі мець дзіця, і вось яно, і што ж яго — забіць?»

Таня хадзіла па сваім пакойчыку, як ваўчыца, замкнёная ў клетцы. Жаданне мець дзіця і страх, што прыйдзецца перажыць — сорам, адказнасць перад тым, невядомым яшчэ жыццём, ды і цяжкасці, звычайныя цяжкасці, ёй жа зусім няма адкуль, ад каго чакаць дапамогі, сястра з мужам на Далёкім Усходзе, ды каб і тут была — у яе свая сям’я, дзеці.

Ну, сорам, гэта глупства, разважала Таня. Цяпер не той час, як некалі, ды яшчэ ў вёсцы, дзёгцем вароты такім жанчынам не мажуць. Вунь тая, архітэктарка, успомніла Таня адну жанчыну, замуж не выйшла, а бачыла, што старэе, і нарадзіла... А Верына сяброўка, Нэла, успомніла яшчэ адну жанчыну, якая нарадзіла без мужа. Бо кожная жанчына хоча мець дзіця... I страх адзіноты... Каб не застацца пад старасць з адной чарапахаю...

Яна ўвесь вечар праседзела ў замкнёным пакоі, то ляжала, то хадзіла, то сядзела, успершы галаву на рукі. Нехта званіў, але яна не пайшла да тэлефона, прытопала суседка, пашкрэбла ў яе дзверы:

— Танечка, вас да тэлефона...

— Мяне няма дома,— гукнула, не адчыняючы дзвярэй, не баючыся, што там, на провадзе, пачуюць, здагадаюцца — яна проста не хоча браць трубкі.

Ёй трэба было разабрацца ў тым, што з ёю здарылася, абдумаць з усіх бакоў. I яна зноў думала, ужо ў вечаровых прыцемках, не запальваючы святла.

«Ну, так, давай спакойна, без хвалявання... Што са мною здарылася? Бяда? Аперацыя — гэта, вядома, аперацыя, і ўсё можа быць, можна нават і памерці. Але памерці можна і ад грыпу, і ад ледзяша, што ўпадзе з даху на галаву. Цяпер такія аперацыі рабіць не забараняюць, хоць і не раяць, усё будзе прафесійна, так што не памру. А калі нават і так, то няхай, нядаўна ж сама хацела смерці... Толькі шкода забіваць таго... Болын ніколі, ніколі ў мяне не будзе, гэта факт... I ў перспектыве чарапаха... А так — будзе родная душа, свая крывінка... Людзі з прыютаў бяруць, да чужых душою прырастаюць, а тут будзе сваё...

Але каб была замужам, хоць які месяц, а потым разышлася, колькі цяпер разведзеных і самі гадуюць дзяцей... Усё-такі ў дзіцяці прозвішча бацькі і імя па бацьку... А так... Прыйдзе час, і яно спытае: «А дзе мой тата?»

На кожнае «за» знаходзілася дзесяць «супраць», і задачу гэту рашыць было немагчыма, тым больш што разбалелася галава, агарнула слабасць. «Ну вось, куды табе дзіця заводзіць, не ў твае гады, дзяцей трэба раджаць у маладосці»,— падумала з горыччу. «Але арганізм, мусіць, ведае, што робіць, калі выкінуў такую штуку, то, мусіць, спадзяецца на свае сілы...» I на кожнае «супраць» знаходзілася «за».

Усё гэта немагчыма было перамолваць у галаве, нікому не даверыўшыся, ні з кім не параіўшыся, і назаўтра вечарам яна пайшла да Веры.

Вера была дома адна — у паркалёвым халаціку, з касою, закручанаю ззаду абаранкам, утульная, будзённая — не імянінніца і не начальніца на сваёй рабоце, звычайная жанчына. Веры таксама не вельмі пашанцавала ў жыцці — была замужам, развялася, жыла з маці і гадавала дачку — дзяўчынцы ўжо трынаццаць. Поўная жыццёвай энергіі, душэўная, добразычлівая, Вера, здаецца, зусім не перажывала сваёй сямейнай няўдачы, была шчаслівая работаю, дачкою, вельмі клапацілася пра маці, у яе было шмат родзічаў — братоў, сёстраў, і родных, і стрыечных, і ўсе грэліся каля яе дабраты — таму яна даставала дэфіцытныя лякарствы, таго аглядала дома як доктарка, таго бегла павіншаваць з днём нараджэння.

— Танечка! — узрадавалася Вера.— Сто лет, сто зім, як той казаў, прапала ты з майго гарызонта, учора я табе ўжо званіла, але цябе не было дома.

— Была я дома,— адказала Таня, праходзячы з калідорчыка ў пакой,— не хацелася ісці да тэлефона.

Круглыя Верыны вочы яшчэ больш пакруглелі.

— Гэта ўжо нешта новае, раней такога за табою не заўважала, сядай,— паказала яна на крэсла, пакрытае тканаю накрыўкаю.

Верына кватэра напомніла Тані той дзень, ці хутчэй вечар, калі тут было весела, гаварыліся тосты, сыпаліся жарты, калі яны з Сяргеем сядзелі побач і з дотыку рук, невыразных адчуванняў нараджалася тое, што цяпер абрынулася на яе такой бядой. Было дзіўна, што не стаіць пасярод пакоя доўгі стол з батарэяю бутэлек, з закускамі, што ў кватэры прасторна.

— Ну, расказвай, як жывеш, якія навіны і чаму гэта табе раптам не хочацца браць тэлефонную трубку? — спытала Вера.

Таня крышку памаўчала, паглядзела на свае пазногці з ружовым аблупленым манікюрам, сказала, стараючыся пабароць хваляванне і сорам:

— Я зацяжарала...

Бровы над круглымі Верынымі вачмі паплылі ўгору, некалькі хвілін моўчкі глядзела яна на Таню, можа, чакаючы, што тая засмяецца, скажа, што пажартавала, ды разумела — такім не жартуюць, і па Тані было відаць — ёй не да смеху.

— Гэта сапраўды навіна,— апусцілася на крэсла Вера.— Толькі... Толькі... Хто ён?..

Так і ведала Таня, гэта пытанне будзе цяпер круціцца над ёю, вакол яе, усе будуць пытацца, гадаць: хто? Але яна не скажа, яна не можа гэтага сказаць, не мае права.

— Гэта няважна, Вера, ты яго не ведаеш,— сказала назнарок, што не ведае, хто-хто, а Вера яго ведала выдатна, бачыла, мусіць, кожны дзень.

— Дык я думаю... Калі так здарылася... Ён возьме цябе замуж,— цвяроза разважыла Вера. Сумленная, наіўная сяброўка, яна не магла дапусціць, што Таня завяла раман з жанатым чалавекам.

— Ен не можа ўзяць мяне замуж, бо ён жанаты,— адказала Таня.

Абурэнне, шкадаванне, папрок — усё адбілася на Верыным твары, але ў добрай душы пераважыла, мусіць, шкадаванне. Вера паднялася, выйшла на кухню, вярнулася са шклянкаю вады, падала Тані.

— Але я не хачу піць,— сказала Таня.

Вера выпіла сама, уздыхнула, пакруціла галавою, спытала:

— I што ты думаеш рабіць?

Таня развяла рукамі.

— Не ведаю, вось прыйшла да цябе параіцца... Можа, пакладзеш у сваю бальніцу?

Таня бачыла, што Веру ўразіла яе прызнанне, разумела Таня і тое, што сяброўка цяпер хоча аднаго — памагчы ёй, як зможа і чым зможа.

— У бальніцу я цябе магу пакласці,— сказала Вера, круцячы ў руках шклянку з рэшткамі вады.— Але ты падумай...

— А што думаць, што думаць! — горача загаварыла Таня.— Каб людзі пальцамі тыкалі — без мужа нарадзіла!

Вера так махнула рукою, што рэшткі вады са шклянкі выплеснуліся на падлогу.

— Гэта глупства, мяшчанства, мы жывём не ў сярэднія вякі, цяпер шмат такіх, і жанчын гэтых паважаюць, ніхто іх не асуджае!

— А само дзіця? Ці маю я права, ці не асудзіць яно мяне потым?

Таня ставіла перад Верай пытанні, якімі перамучылася сама — што скажа Вера, а значыцца, і людзі.

— Дзіця? — Вера задумалася.— Ну, ты дасі яму жыццё... Можа, яно будзе нялёгкае, як кожнае чалавечае жыццё... Але яно ўзбагаціць свет...

— Філосаф! — засмяялася Таня. Яна магла смяяцца і здзівілася таму.

— Падумай, Таня...

Яны некалькі хвілін маўчалі, Вера паглядзела на пустую шклянку, што дасюль трымала ў руцэ, паставіла на стол. На кухні нешта зашыпела, і яна выбегла, загрукала там начыннем, вярнулася з ручніком на плячы.

— Можа, ты есці хочаш, у мяне рыба смажаная.

— Не, дзякуй,— пакруціла галавою Таня.

Зноў нейкі час маўчалі, потым Таня сказала:

— Калі ты такая разумная, маеш адказы на ўсе пытанні, то скажы мне... Ці павінна я... Ну, расказаць таму чалавеку?

Яна перамучылася і гэтым пытаннем, і тут знаходзілася на кожнае «за» сваё «супраць», яна так заблыталася ў гэтых «за» і «супраць», што і іх павінна была вынесці на людзі.

Вера задумалася.

— Ну, каб я ведала гэтага чалавека,— пачала разважліва.

— Ведаць яго не трэба, чалавек як чалавек, прыстойны сем’янін... Будзем лічыць яго абстрактным мужчынам...

— Ну, я думаю так,— Вера пачала няўпэўнена, потым усё з большым перакананнем: — Каб ты збіралася пазбавіцца, то, відаць, можна было б і не гаварыць, а калі будзеш пакідаць, то...

Прыйшлі Верыны маці з дачкою, і маці і дачка вельмі падобныя на Веру, здавалася, вось такая будзе Вера ў старасці — ахайная сівая бабулька з добрым тварам, а такая была некалі — цыбаты падлетак з пяшчотнаю акругласцю падбародка, з мяккай ружовасцю чыстых шчок.

— Вячэра на пліце, калі астыла — падагрэйце, а я пайду з цёцяй Таняю, прайдуся,— сказала ім Вера.

Канечне, цяпер, пры дачцэ ды пры мацеры, не пагаворыш.

Лета канчалася, і хоць днямі яшчэ прыгравала сонца, вечарамі наплывалі вільготныя туманы, рабілася золка і холадна. Пахла цвіллю ад гародчыкаў, якія атулялі дамы, загаралася чырванню лазіна вінаграду, што плялася з зямлі па сцяне да балкона.

Яны гаварылі пра тое, што здарылася з Таняй, і Вера нарэшце заахала, завохкала, так здзівіла яе Таня, не чакала такога ад яе — гэта ж трэба, звязацца з жанатым мужчынам. Яна то ўшчувала Таню, то зноў угаворвала пакінуць дзіця, прыводзіла довады, якія прыводзіла сама сабе і Таня — аб адзінокай старасці, аб блізкім чалавеку, якога сама сабе павінна стварыць.

— Што б я цяпер рабіла, як бы я жыла, каб не было ў мяне Ірынкі? Не было б сэнсу жыць...

— А ці не будзе гэта эгаістычным? — пыталася Таня.— Думаць пра сябе, пра сваю старасць... Можа, лепей падумаць пра дзіця, пра яго лёс?

Вера раптам спынілася, стала насупраць Тані, замахала перад яе тварам рукамі. Здаецца, ніколі не бачыла Таня ў такім гневе заўсёды дабрадушную Веру.

— Раней трэба было думаць! Тожа мне! Разважае пра эгаізм! Што лепей для дзіцяці — каб яго забілі ці каб яно ўбачыла свет? Тожа мне!

Таня толькі міргала вачыма, прагаварыла, апраўдваючыся:

— Там жа яшчэ не дзіця, эмбрыён...

— Сама ты эмбрыён! — абняла яе Вера.

— Я падумаю,— апусціла Таня галаву.

— Думай, Таня, думай, ніколі не шкодзіць падумаць, сем разоў адмерай...

I Таня думала. Разумела — адкладваць нельга, мае значэнне кожны дзень, каб не аказалася позна,— і ўсё ніяк не магла прыняць рашэння. А над тым зачараваным колам, як стрэмка ў мазгах, у сэрцы — сказаць яму ці не сказаць... Пасля доўгіх хістанняў у той і ў другі бок вырашыла, што трэба сказаць. А можа, на вагі лягло і перацягнула жаданне ўбачыць яго яшчэ хоць раз, бо ў душы разумела — ён нічым не дапаможа, усё роўна будзе так, як вырашыць яна, сустрэча з ім прынясе толькі крыўду, ён, вядома, не ўзрадуецца такой навіне.

I ўсё ж не стрымалася.

Таня ведала, што работу ён канчае ў чатыры гадзіны. Каля чатырох падышла яна да брамы клінічнай бальніцы. Паміж высокіх карпусоў па асфальтавых дарожках хадзілі хворыя ў цёплых бальнічных халатах, як белыя гускі, прабягалі сёстры, нянечкі, хадзілі там і звычайныя людзі, мусіць, адведвалі хворых. Уявіла яго ў тым далёкім ад яе свеце — у белым халаце, з марлеваю павязкаю на твары, за аперацыйным сталом. Чаго яна ўварвалася ў яго свет?.. I чаго ён уварваўся ў яе жыццё?.. Няўжо не маглі размінуцца, разысціся, столькі ў жыцці сцежак, дарог, столькі людзей на зямлі. I ўсё ж Таня адчувала — не шкадуе яна, што скрыжаваліся іх дарогі, можа, і жыць было варта для гэтай сустрэчы і для таго, што яна пакінула.

Збіраючыся сюды, спадзеючыся яго ўбачыць, Таня і апранулася, і прычасалася харашэй, і вочы падвяла. Яе часам крыўдзіла несправядлівасць — колькі непрыгожых, неахайных, ды і неразумных жанчын — шчаслівыя жонкі, маткі, і чаму іншых — і прыгожых, і не дурных — абдзяляе лёс. А яна сябе лічыла іменна такою — прыгожаю і не дурною.

У грудзях трымцела ад хвалявання — зараз ён выйдзе, яна яго ўбачыць, што ён скажа... Крыху абражала, што павінна хадзіць, чакаць яго, можа, павярнуцца ды пайсці, усё роўна гэта спатканне нічога не дасць, акрамя прыкрасці. I ўсё ж хадзіла, як прывязаная да гэтай брамы, не могучы адмовіцца ад прынятага рашэння, быццам запраграмавала сабе, як машыне, гэту задачу — сустрэцца з ім, і зараз, каб і хацела, закрэсліць праграмы не магла.

Глянула на гадзіннік — дваццаць мінут пятай. А можа, ён адразу не пойдзе дадому, можа, пойдзе рабіць свае доследы... А можа, ён у камандзіроўцы, на якім сімпозіуме — не мог ніяк вырвацца, ды нарэшце вырваўся... А можа, проста захварэў і ляжыць дома, а яна тут сноўдаецца, як дурная.

Праходзілі хвіліны, напятыя нервы павольна адпускаліся, ужо не верыла, што сустрэне яго, але не магла адарвацца ад гэтай брамы. I калі зусім страціла надзею на спатканне, убачыла знаёмую сіваватую галаву — ён ішоў энергічнаю паходкаю, без шапкі, у караткаватым шэрым плашчы, з партфелем у руцэ. Кальнула ў сэрца, аслабелі ногі. Стаяла ўбаку, каля жалезнай агароджы, глядзела, як ён ішоў цераз двор, набліжаўся да брамы. Выйшаў на вуліцу, павярнуў налева.

Таня пакіравалася за ім. Цераз некалькі крокаў дагнала, але не адважвалася гукнуць, ішла, гледзячы на яго патыліцу, на каўнер плашча, адчуваючы, якое ўсё гэта блізкае, роднае і — забароненае.

Можа, ён сам адчуў яе, бо раптам азірнуўся і спыніўся. Здзіўленне... Радасць... Таня магла пабажыцца, што была на яго твары радасць...

— Адкуль ты?

Яна глядзела на яго, нічога не адказваючы, удзячная яму за гэту радасць, яна была гатова і да халоднага позірку, і да сухога слова — дамовіліся ж болей не сустракацца.

— Я рады цябе бачыць... Ты вельмі добра выглядаеш...

I яна ўглядалася ў яго твар — нешта ў ім змянілася, няўлоўна змянілася. А можа, проста не прывыкла яго бачыць у гэтым плашчы, у гэтай кашулі з гальштукам. Божа мой, ён жа ўвесь гэты час, пакуль яна яго не бачыла, жыў на свеце, іншыя людзі сустракаліся з ім кожны дзень, і гэта для іх было звычайна.

Яны стаялі на тратуары, іх з двух бакоў абміналі людзі, зачапілі яго партфель, і ён пераклаў партфель у другую руку.

— Што ж мы стаім пасярод тратуара, давай адыдземся ўбок,— узяў ён яе за локаць.

Яны адышлі пад агароджу клінікі, за якою, у двары, раслі старыя ліпы з цёмнымі кронамі, сталі пад тыя ліпы.

Першы парыў — здзіўленне, радасць сыходзілі з яго аблічча, на іх месца прыходзіла заклапочанасць, ён ужо не вывучаў Танінага твару, некалькі разоў кінуў позіркам навокал, нібы баючыся, што яго ўбачыць нехта знаёмы.

— Як ты жывеш? — спытаў ужо, здаецца, толькі з далікатнасці, так пытаюць у чалавека, калі не вельмі і цікавяцца, як ён жыве.

Яна нічога не адказала, усім сваім жаночым інстынктам разумеючы, што калі тая, першая радасць, была і шчырая, то ён ужо перамог яе, цвярозы розум паклаў ужо шурпатую далонь на пачуцці, яго намер — больш не мець з ёю ніякіх кантактаў — застаецца нязменным, і лепш за ўсё сказаць яму, што жыве яна добра, і пайсці, пакуль не позна, пакуль не абразіў яе сваім раўнадушным холадам. Думала адно, а гаварыла ўжо другое.

— Сустрэча наша не выпадковая,— паднялася на пальчыкі, сарвала з ліпы круглы, з зубчыкамі па баках, лісток.— Я цябе чакала... Хачу з табой пагаварыць.

— Што-небудзь здарылася? — спытаў ён заклапочана.

Побач з імі шумела вуліца — ішлі людзі, з гулам праязджалі тралейбусы, з грукатам — аўтобусы, недалёка ад іх адбойным малатком збівалі асфальт з тратуара. Месца для размовы не самае лепшае.

— Давай сядзем у тралейбус, праедзем пару прыпынкаў, зойдзем у парк,— сказала Таня.

Ён, вядома, не планаваў гэтай сустрэчы і тым болей паездкі ў парк, з хвіліну маўчаў, нібы думаючы — згаджацца ці не, і Таня ўжо чакала, што ён пачне адмаўляцца — «няма часу», «спяшаюся», але ён, хоць і не вельмі ўпэўнена, сказаў:

— Давай...

Яны селі ў тралейбус. Ён купіў два білеты, але ехалі, як незнаёмыя, ні пра што не гаварылі.

Выйшлі каля парку, цераз браму зайшлі ў яго сыраватую прахалоду.

Па баках шырокай цэнтральнай алеі на лавачках сядзелі пажылыя людзі, няйнакш, пенсіянеры, стаялі калясачкі з немаўляткамі, большыя дзеці забаўляліся гульнямі, бегалі адно за адным.

Таня з Сяргеем збочылі на вытаптаную ў траве чорную сцежку, пайшлі па ёй поплеч.

— Дык што здарылася? — спытаў ён, павёўшы на яе запытальным позіркам.

Таня набіралася духу. Набралася.

— У мяне павінна быць дзіця...

Адчула гаркату ў роце, і дробненька закалола ў скроні, і аслабелі ногі, аж захацелася ўзяцца за яго руку, але не ўзялася.

Ён маўчаў. Што было ў яго маўчанні? Здзіўленне? Абурэнне? Прыкрасць?

Нарэшце ён сказаў крыху хрыплаватым голасам:

— Я б вельмі хацеў табе памагчы... Скажы, чым я магу табе памагчы?..

Яна сама не ведала, што хацела пачуць ад яго, яна вельмі баялася, каб не падумаў ён, што яна цяпер будзе нечага ад яго патрабаваць, ёй проста важна было, каб ён зразумеў — у яе жыцці гэта як бомба...

— Разумееш... У мяне да цябе... Я да цябе,— пачала яна збіўчыва,— не маю ніякіх прэтэнзій... Я сама вінавата, і я думала — гаварыць табе ці не, вырашыла, што павінна сказаць, ці, можа, я не павінна была гаварыць?..

— Добра, што сказала, але чым я магу табе памагчы?..

— Я не чакаю ніякай дапамогі, я проста табе сказала...

Яе крыўдзіла гэта пытанне пра дапамогу, быццам яна, як жабрачка, прыйшла прасіць у яго міласціны. Зноў доўга ішлі моўчкі, потым ён сказаў, не вельмі ўпэўнена:

— Я магу арганізаваць... Ну, будзе прафесійна, без рызыкі, на самым высокім узроўні, праз тры дні будзеш здаровая, і ведаць ніхто не будзе...

Усё, што пакутліва ціснула ў грудзях, быццам абарвалася, абвалілася, і там утварылася пустата, быццам яна нечага чакала, на нешта спадзявалася, а яе ашукалі, паперка была складзена пад цукерку, а ўсярэдзіне — пуста.

Яны зайшлі ўжо глыбока ў парк, рудыя голыя камлі хвой з абламанымі сукамі ўскідалі ў неба калючыя парасоны кронаў, праз іх прасвечвала шэрае неба, а ўнізе сцежку ўкрывала ржавая хваёвая ігліца. На кустах каліны, што расла справа ад сцежкі, ярка спелі чырвоныя ягады.

— А калі я вырашу пакінуць? — спытала Таня.

Цяпер ён спыніўся, стаў насупраць яе — высокі, шырокі ў плячах, і блізкі ёй, і далёкі, і свой, і чужы. Бровы яго хмурыліся, вочы шукалі яе позірку і быццам прасілі зразумець яго, зразумець і дараваць.

— Пры нашым развітанні... Я папярэджваў... Нічым не змагу памагчы... Танюша, у мяне сям’я,— ён узяў яе за руку, і Таня здзівілася, якая яго рука халодная,— і я не магу яе пакінуць... I я не магу пакрыўдзіць жонку, а калі яна даведаецца пра гэта, то цяжкі ўдар... Я не змагу памагаць табе нават матэрыяльна, бо ўсе грошы аддаю жонцы... Калі я вінаваты перад табою — даруй мне, але...

Яна не адбірала ў яго рукі, хоць тое, што ён гаварыў, абражала, крыўдзіла. Гэты дотык вяртаў у мінулае, у тое, што было, ад чаго ён цяпер адракаецца і ад чаго ніяк не можа адрачыся яна.

— Сярожа, няўжо ты падумаў, што я прыйшла прасіць цябе пакінуць жонку... Ці шантажыраваць цябе... Ці прасіць матэрыяльнай дапамогі... Барані божа...

Мне нічога гэтага не трэба, я сама не дазволіла б табе кінуць сям’ю... I зарабляю я сама няблага... Я прыйшла да цябе, бо гэта і тваё... Каб ты ведаў... Я, хутчэй за ўсё, яго пакіну, бо...

Ён выпусціў яе руку, стаяў, пазіраў сабе пад ногі, і твар у яго быў вінаваты.

— Не крыўдзіся на мяне... Далібог, я не нягоднік... Але часта бываюць сітуацыі... Ну што, што я магу зрабіць для цябе?

Таня ўздыхнула.

— Самае лепшае, што ты мог бы зрабіць, гэта сказаць мне, што ты мяне яшчэ хоць крышку любіш...

Ён усміхнуўся, абняў яе, але тут жа апусціў руку.

— Я цябе яшчэ люблю... I часта ўспамінаю... Але я нічога не магу зрабіць... Я табе ўжо казаў — не магу разрывацца паміж жонкаю і каханкаю, хлусіць адной і другой, я прымусіў сябе адрэзаць раз і назаўсёды...

— Ці прывыкаць табе рэзаць...— усміхнулася Таня.— Але прабач... Твая праўда... Жыві шчасліва... Больш я цябе не патрывожу.

Ёй трэба было набрацца сілы, каб апошні раз глянуць яму ў твар, павярнуцца і пайсці, пакінуўшы яго на дарожцы, усланай іржавай хваёвай ігліцай. Пайсці, ведаючы, што ён там стаіць і пазірае ёй услед, і стрымаць сябе, не азірнуцца, і пастарацца ўкласці ў паходку як мага больш незалежнасці.

Дома яна не плакала, а неяк уся сцялася. Зноў хадзіла па пакоі, як ваўчыца, і на злосць яму, на злосць яшчэ невядома каму вырашыла пакінуць дзіця. Няхай прыйдзе на свет, няхай гадуецца, будуць удваіх, не адзінокія.

6

Прыняўшы рашэнне, Таня паспакайнела, хадзіла на работу, заказвала і рыхтавала да друку рэцэнзіі, артыкулы, часам цэлыя літаратурныя старонкі, адказвала на пісьмы. Гэта была, бадай, самая цяжкая работа ў аддзеле, і выконвала яе Таня, Люба як загадчыца толькі падпісвала лісты.

Рэдакцыю завальвалі вершамі, але толькі іх наіўныя аўтары маглі лічыць, што гэта вершы, з паэзіяй рыфмаваныя радкі, што грудзіліся на Таніным стале, не мелі нічога супольнага.

I трэба было цярпліва, не абражаючы найлепшых намераў і пачуццяў аўтараў, растлумачваць, чаму гэтыя вершы нельга надрукаваць, а растлумачыць было цяжка. У адказ на свае пісьмы яна часта атрымлівала гнеўныя папрокі — «А вы навучыце мяне пісаць так, каб можна было друкаваць!». Іншыя скардзіліся ў вышэйшыя інстанцыі, былі ўпэўнены, што вершы іх не горшыя за тыя, што друкуюцца ў газеце, рэдакцыя проста зацірае невядомых аўтараў.

Рэдактар выклікаў Таню, паказваў такія скаргі, патрабаваў, каб яна пісала аўтарам больш падрабязныя лісты, з падрабязным разборам вершаў, больш аргументаваныя.

— Міхаіл Арсенавіч,— гаварыла Таня,— пераканаць каторага з іх проста немагчыма, ёсць такія графаманы, што ў іх хоць кол на галаве чашы.

— А вы тлумачце, тлумачце,— гаварыў рэдактар.— Гэта ваша работа, на тое вас ва універсітэце вучылі.

Таня абяцала:

— Добра.

Яна, як і да гэтага часу, сумленна, шчыра працавала, але ад усяго іншага быццам адгарадзілася, быццам стварыла вакол сябе паветраную падушку, якая павінна была абараняць ад непатрэбнага. Прыходзячы дадому, яна пагружалася ў сябе, нібы прыслухоўвалася да таго, што адбывалася ў ёй самой.

«Няхай бы была дзяўчынка... Ах, няхай бы была дзяўчынка»,— думала Таня. Яна так хацела, каб нарадзілася дзяўчынка, што нават імя ёй прыдумала — Даша. Ёй падабалася гэта імя — Даша.

У рэдакцыі пакуль нічога не заўважалі, а Таня нікому нічога не расказвала, нават Любе. I ўсё ж — шыла ў мяшку не схаваеш. Першая зноў-такі заўважыла Люба. Яна сядзела за сталом, праз свае круглыя акуляры ўважліва сачыла, як Таня падыходзіла да тэлефона, вярталася на сваё месца. Таня адчувала на сабе гэты дапытлівы позірк і думала: «Няхай сабе... Усё роўна ўсе даведаюцца».

— Слухай, дзеўка,— загаварыла Люба,— гляджу я на цябе, гляджу і гатова аб заклад пабіцца, што ты цяжарная.

Таня пераклала паперы з аднаго боку на другі, памаўчала.

— I выйграла б заклад,— сказала спакойна.

Люба адкінулася на спінку крэсла.

— Ад каго?

Невядома, чаго больш было ў Любіных вачах — ашаламлення, цікаўнасці, спагады.

Таня чакала гэтага пытання.

— Ты яго не ведаеш.

— Разумею, хаваеш... Тваё дзела... Не буду дапытвацца. Да-а...

Люба кінула аловак, адсунула ад сябе рукапіс, было ясна, што працаваць яна больш не можа, так уразіла яе навіна.

I Таню ўзрушыла размова, круціла ў руках аловак, стукала ім па стосіку чыстай паперы, што ляжаў перад ёю,— збіралася пісаць адказ чарговаму паэту.

— Значыцца, думаеш адна гадаваць дзіця... А ты ведаеш, як цяжка гадаваць дзяцей, у мяне мама, муж і то...

Канечне, Люба была адна са шчаслівых жанчын, яна мела клапатлівага мужа — ідучы з работы ён заходзіў ва ўсе магазіны, што былі па яго дарозе, і прыносіў дадому цэлы партфель прадуктаў, ён па начах уставаў да дзіцяці, мяняў пялёнкі і падаваў малое Любе ў пасцель — толькі пакарміць, ён ніколі не сказаў Любе грубага слова. З імі жыла Любіна маці, якая вяла ўсю гаспадарку, і то Люба гаварыла, што другое дзіця нарадзіла зусім выпадкова, а болей, прабачце, ні за што на свеце.

— Цяпер ужо нічога не зробіш, буду гадаваць,— сказала Таня.

Люба сашчапіла рукі.

— Танька, ты гераіня... Канечне, вырасце дзіця, нідзе не дзенецца, я ведаю такіх кабет, родзяць сабе дзяцей і гадуюць... Ты — гераіня!

Яны доўга гаварылі. Люба то пужала Таню цяжкасцямі, то захаплялася яе смеласцю, абяцала і маральную, а калі спатрэбіцца, і матэрыяльную падтрымку.

Таня была ўдзячная Любе за тое, што не асудзіла, не пачала выпытваць лішняга, што прыняла блізка да сэрца.

Хутка даведаліся ўсе супрацоўнікі рэдакцыі. Здаецца, ніхто не асуджаў яе, наадварот, людзі зрабіліся больш уважлівыя, мужчыны на лятучках наперабой падстаўлялі крэслы, жанчыны частавалі цукеркамі, яблыкамі.

Хіба адзін Кулік часам паглядаў з яхідствам, з маслянаю ўсмешачкаю, але Таня рабіла выгляд, што не заўважае ні таго яхідства, ні ўсмешачак, ні самога Куліка.

А хутка яна пайшла ў дэкрэт і два месяцы адпачынку была спакойная, чытала, напісала тры рэцэнзіі, каб мець грошай у запас. Люба дамовілася з некім у выдавецтве, і ёй далі на пераклад некалькі апавяданняў — таксама будзе капейка. Хадзіла па магазінах, купляла пялёнкі, кашулькі. Ложак, каляску вырашыла купіць потым, кажуць, нядобрая прыкмета, калі купляць малому ўсё загадзя. Пра Сяргея старалася не думаць, ды і ён не падаваў пра сябе знаку, толькі месяцы тры таму назад адзін раз пазваніў. Таня зразумела, што звоніць ён з аўтамата — блізка гудзела машынамі вуліца. Спытаў, як яна жыве. Таня адказала, што жыве добра. Абодва памаўчалі ў трубку. Ён сказаў, што рады пачуць яе бадзёры голас. I яна адказала нешта падобнае. Развіталіся. Той званок усё-такі выбіў яе з раўнавагі, успаміналіся іх спатканні і апошняе, як хадзілі яны па дарожцы, усыпанай іржаваю ігліцаю хвоі. Успамін выклікаў шкадаванне, тугу, але старалася ні ў чым не вінаваціць Сяргея, старалася пераканаць сябе, што павінна быць яму нават удзячная — як-ніяк, ён даў ёй магчымасць зведаць невядомае. Ці ж ведае сам, што яна пакінула дзіця, можа, думаў, што яна яго там, на той дарожцы ў парку, толькі пужала?

А ў красавіку, калі па-вясноваму звонка заціўкалі пад акном вераб’і, забуркавалі на балконе галубы, калі прадаваліся ўжо перніыя, звязаныя ніткамі, букецікі пралесак, Таня нарадзіла сына. Яна так чакала дзяўчынку, так пераканала сябе, што будзе дачка, што сын здаўся нечаканым. Яго прынеслі ёй — маленькі белы скрутачак, з якога вытыркаўся ружовы тварык з носікам, нібы абсыпаным маннымі крупамі, з прыпухлымі зажмуранымі вочкамі, з маленькім роцікам, які крывіўся, моршчыўся, і Таня ніяк не магла паверыць, што гэта яе дзіця, яе сын. Шукала падабенства — на Сяргея ці на сябе — і не знаходзіла. Можа, пераблыталі ў бальніцы? На ўсякай рабоце бываюць памылкі, чаму не можа быць і тут, але доктарка пераканала, што памылкі быць не можа.

У палаце было чацвёра парадзіх, яна сярод іх — самая старэйшая, тры іншыя — зусім маладыя жанчыны. Тым траім мужы прыносілі кветкі, запіскі, перадачы. I на Танінай тумбачцы ў бутэльцы з-пад кефіру стаялі чырвоныя цюльпаны, і ёй прысылалі запіскі, перадачы, але ўсё гэта было ад жанчын з рэдакцыі, ад Веры, ад Ларысы Пятроўны. Яна ведала, што будзе толькі так, і старалася не зайздросціць тым траім жанчынам, хаця нешта падобнае на зайздрасць часам падступала да сэрца. Як ні дзіўна, але першыя дні тры да дзіцяці была амаль раўнадушная, не выклікала яно ніякага асаблівага пачуцця, акрамя хіба здзіўлення, што вось яно, новае жыццё, з’явілася на свет. А на трэці ці чацвёрты дзень хлопчыка з раніцы прынеслі карміць, і ён раптам каля яе грудзей заплакаў. I Таню разануў па сэрцы такі жаль. Яна села на ложку, пачала гушкаць дзіця, даваць яму грудзі. Хлопчык нібы папярхнуўся плачам і сціх. I Таня ледзь не заплакала ад вялікага да яго шкадавання. «Бедны мой, маленькі,— шаптала яна ў думках,— я цябе буду любіць, буду моцна любіць...» Потым ёй здавалася, што хлопчык заплакаў тым разам ад крыўды на яе.

Увайшла нянечка — пажылая поўная жанчына ў белым халаце, у белай марлевай хустачцы, завязанай пад падбародкам, збірала з тумбачак, з падаконнікаў парожнія бутэлькі з-пад малака і гаварыла:

— Каб яны пагарэлі, такія маткі, каб іх зямля не насіла, народзяць дзіця, а потым кідаюць, браць не хочуць...

— А хто кідае, хто браць не хоча? — спытала маладая жанчына, што ляжала насупраць Тані.

— Ды вунь, у пятай палаце,— кіўнула нянечка на дзверы.— Выпісваецца, а дзіця браць не хоча... Дактары ўгаварваюць, угаварваюць, а яна — што сцяна...

Нянечка сабрала бутэлькі, прыціснула іх да грудзей, панесла з палаты, а жанчыны сядзелі на сваіх ложках як знямелыя.

— Як гэта — браць не хоча, хіба так можна? — спытала жанчына, што ляжала каля акна.

— Мусіць, можна,— сказала тая, што ляжала насупраць Тані.

— Мусіць, нагуляла,— падтрымала размову трэцяя.

Парадзіхі загаварылі наперабой, асуджаючы такую матку, яны не выбіралі слоў і выразаў, вочы іх гарэлі абурэннем, твары расчырванеліся ад гневу і хвалявання.

— Гэта пайсці ды валасы ёй павыдзіраць,— гаварыла тая, што ляжала каля акна.

— Судзіць такіх трэба... Гэта ж і бацька недзе ёсць, і матка, а дзіця будзе з пялёнак сіратою расці,— падтрымала тая, што ляжала насупраць Тані.

Потым гнеў з жанчыны, якая не хоча браць дзіця, перакінуўся на бацьку таго дзіцяці, лаялі ўвесь мужчынскі род. I такія яны і сякія, гэтыя мужчыны, ім хоць бы што, з іх як з гусі вада, а па справядлівасці, дык і яго судзіць трэба, бо і ён вінаваты, скалечыў жыццё і дзяўчыне, і дзіцяці, а сам недзе хвастом накрыўся.

Кіпела ўся бальніца — парадзіхі, нянечкі, сёстры, дактары. Не часта бывае такое — дзіця для кожнай мацеры шчасце, радасць, а тут раптам знайшлася такая — вылюдак.

Вельмі хацелася Тані паглядзець на тую кабету, уяўляла яе брыдкаю, ледзь не з рагамі. Яна магла ўжо хадзіць і папрасіла нянечку, каб тая паказала ёй гэту страшную жанчыну. Дзверы ў пятую палату былі адчынены, і нянечка паказала:

— Вунь, у куце, коўдраю прыкрылася...

Таня глянула і як спужалася. Не магла адарваць вачэй ад таго кутка, хоць і разумела — няёмка так стаяць і разглядаць. Ды жанчына гэтага, здаецца, і не заўважала, а можа, прывыкла ўжо да такіх і недаўменных, і поўных асуджэння позіркаў.

На ложку ляжала нават не жанчына, а дзяўчынка, дзіця, гадоў не болей як семнаццаці, яна ўтулілася ў кут, прыкрыўшыся да падбародка коўдраю, нібы хаваючыся пад ёю ад балючых, як удары камянёў, позіркаў. Твар у яе быў зусім белы, у вялікіх цёмных вачах застыў не то страх, не то адчай, тонкія сіняватыя вусны шчыльна стулены і апушчаны куточкамі ўніз. Яна была падобна на звярка, загнанага ў кут і гатовага прыняць удар. «Божа мой,— жахнулася Таня,— няўжо ў яе няма маткі, сястры, каб памагчы... Божа мой...»

Яна вярнулася ў палату, лягла на свой ложак. З вачэй не сыходзіў твар маладзенькай парадзіхі. «Колькі трагедый схавана ў жыцці,— думала Таня.— I чаму так несправядліва... Кожная жанчына за шчасце лічыць выйсці замуж, гадаваць дзіця, чаму адным так проста ўсё даецца, а другая ў жыцці павінна прайсці праз усе кругі пекла... Што гэта, як хвароба, перадаецца разам з генамі? Можа, гэта і няправільнае назіранне, але Таня часта заўважала, што ў няшчасных матак і дочкі няшчасныя, часта дочкі нібы паўтараюць лёс сваіх матак. Вядома, тут не гены, а ўмовы жыцця... Кепская матка дабру не навучыць, а добрая матка, разумная паможа свайму дзіцяці і з пекла выбрацца».

У душу Тані зноў лінула пяшчота да свайго дзіцяці, не магла дачакацца, калі зноў прынясуць карміць.

З бальніцы выпісвалася напярэдадні мая. Горад быў як вымыты на свята, чырванню гарэлі сцягі, пупышкі на ліпах набрынялі ліпкім сокам, кроны бяроз агортваў жаўтаваты празрысты пух, і неба было як вымытае, празрыста-блакітнае, ляжала на ім адно белае воблачка, як анучка, якою яго толькі што старанна выцерлі.

З бальніцы яе забіралі Люба, Вера і Клава — худзенькая ціхая кабетка, стылістка з іх рэдакцыі, з якою Люба і Таня сябравалі. Жанчыны адна за другою адхіналі рог коўдры, глядзелі на дзіцятка і хвалілі — які прыгожы хлопчык і як падобны ён на Таню. Вера пабегла па таксі.

Таня пасля бальнічнай палаты ледзь не на смак адчувала свежае паветра. Незвычайна лёгкая пасля цяжарнасці і крыху няўпэўненая ад слабасці, якая яшчэ не зусім пакінула яе, яна адчувала сябе нібыта ў іншым свеце. I сябе адчувала іншаю, нібыта абноўленаю, і замірала сэрца: чаго больш чакае яе ў гэтым новым свеце — радасці ці гора...

7

На свята Першамая Таня не магла ўжо пайсці куды-небудзь у госці, сядзела з малым дома. Званілі Вера, Люба, Клава, Ларыса Пятроўна, жадалі ёй і сыну здароўя, шчасця. Кожны раз, як званіў тэлефон, Таня ў душы спадзявалася — а раптам Сяргей, можа, як даведаўся? Але ён не званіў з той далёкай зімы. Ведае ён ці не ведае, што ў яго нарадзіўся сын? Адкуль яму ведаць...

Хлопчык, якому яшчэ так і не прыдумалі імя, спаў у калясачцы, падоранай супрацоўнікамі рэдакцыі. Ён ляжаў ва ўсім беленькім, чысценькім, сам чысценькі, толькі што выкупаны з дапамогаю суседкі. Таня і не ведала, што гэта такі радасны занятак — купаць дзіцятка, паліваць яго, загорнутага ў пялёнку, прыгаршчамі цёплай вады, намыльваць кволыя, растапыраныя ва ўсе бакі ручкі, ножкі, глядзець, як ён недаўменна лыпае вачанятамі, разяўляе раток, зусім не разумеючы, што з ім робяць. Увогуле ўражвала бездапаможнасць дзіцяці — як хочаш яго загарні, куды хочаш пакладзі — нічым, ніяк не можа абараніцца.

Таня перабірала мужчынскія імёны, думаючы, як назваць сына, і нічога іншага не прыдумала, як назваць яго Сашам, Аляксандрам. Той год ледзь не кожнага другога хлопчыка называлі Сашам, няхай і ў яе будзе Саша. Імя па бацьку запісала дзедава, свайго нябожчыка бацькі Максіма, і прозвішча дала сваё — Каштанаў. На свеце з’явіўся новы чалавек — Аляксандр Максімавіч Каштанаў.

Тыдні тры Аляксандр Максімавіч спаў, набіраў вагу, круглеў. Таня паспявала ўсё зрабіць у кватэры — пялёнкі памыць, прыбраць, зварыць есці, папрасіўшы суседку, каб павартавала малога, бегала ў магазін. Паспявала нават крыху папрацаваць — перакладала для выдавецтва апавяданні.

А потым хлопчыка нібы падмянілі. Як толькі надыходзіла ноч, ён пачынаў плакаць, плакаў голасна і аднастайна:

— Куга, куга, куга!..

Таня і насіла яго, і гушкала ў калясцы, салодкай вады з бутэлечкі давала — нічога не памагала. Дзіця плакала і плакала — адну ноч, другую, трэцюю.

Таня панесла яго ў кансультацыю. Маладая чарнявая доктарка разгарнула на Сашу пялёнкі, агледзела, прыцмокнула малому яыком, і той разявіўся ва ўсмешцы, паказваючы голыя дзёсны.

— У вас цудоўны хлопчык,— сказала доктарка Тані.— У яго ўсё нармальна, ён добра прыбывае ў вазе і на свой узрост нармальна развіты.

— Але ён плача, кожную ноч плача,— гаварыла Таня.

Доктарка паціснула плячыма.

— Бываюць такія дзеці... Крыклівыя... Хаця такое малое капрызнічаць яшчэ не можа, нешта яму не так, калі крычыць, але ў вашага хлопчыка ўеё нармальна.

Таня панесла Сашку дадому. Дзень ён пражыў нібыта і нішто, спаў, гуляў, а ноччу зноў пачаў крычаць. Таня зноў яго насіла, гушкала, плакала разам з ім.

I так пайшло — амаль кожную ноч. Таня зусім выбілася са сну, удзень хадзіла як самнамбула, работу сваю закінула. А Саша хоць начамі і крычаў, развіваўся нармальна, круглеў, таўсцеў, рабіўся падобным на чалавека.

Канчаліся тры месяцы адпачынку — два дэкрэтнага і чарговы. Таня ўзяла яшчэ месяц, за свой кошт. Па закону яна магла не выходзіць на работу, пакуль дзіцяці не споўніцца год, але без аплаты. Праўда, у яе быў такі-сякі грашовы запас, спецыяльна яго нарыхтавала, але грошы плылі як вада. Трэба было аддаваць дзіця ў яслі. Толькі як ты яго панясеш, зусім маленькага, бездапаможнага, на кожную нянечку ў тых яслях дваццаць такіх крыкуноў, тут з адным не справішся, ці ж хапае той нянечцы часу дагледзець за кожным, недзе ляжаць будзе ў мокрым і плакаць.

Шкода было малое.

Таня вырашыла неяк перабіцца, пакуль малому не споўніцца год.

Пасля бяссоннай ночы яна хапала Сашку на рукі, бегла з ім у малочную кухню па бутэлечкі з кашаю, кісялём, потым разам з ім заскоквалі ў магазін, несла на адной руцэ дзіця, у другой — сумку з прадуктамі, з бутэлечкамі. А Саша, дай яму бог здароўя, цяжэў з кожным днём.

Дома, наскора прыбраўшы, памыўшы пялёнкі, зварыўшы яды, укладвала малога спаць, а сама садзілася за работу. Мазгі ў галаве варочаліся, не раўнуючы, як каменныя жорны, вочы зліпаліся — надта хацелася спаць, але перамагала сябе, працавала. На самым цікавым месцы Саша пачынаў пакрэктваць у сваёй калясцы, а потым падаваў басавіты голас:

— Ку-га!

Трэба было бегчы да яго, мяняць пялёнкі, карміць, гуляць з малым на вуліцы.

А час ішоў, непрыкметна мінула лета, жоўтымі кронамі бяроз дагарэла восень, укрыла белым покрывам дахі зіма, ды і на яе знайшлася ўправа — зноў засвяціла сляпучае сонца. Пара было несці Сашу ў яслі.

I панесла, хоць аказалася гэта не так і проста, колькі трэба было папабегаць з малым на руках, каб здабыць месца, дзяцей было ў горадзе нашмат болей, чым месцаў у тых яслях.

Цяпер Таня раніцою будзіла Сашу, які ў гэту пару акурат соладка спаў, яшчэ соннага апранала, хапала на рукі, уціскалася з ім у перапоўнены тралейбус — везла ў яслі. У яслях Саша крычаў, чапляўся за яе спадніцу, не пускаў, каб адыходзіла. Нянечка брала яго на рукі, але хлопчык цягнуўся да мацеры, адчайна плакаў. Таня бягом уцякала з ясляў, каб не бачыць гораснага тварыку сына, не чуць яго крыку, а на рабоце разрывалася сэрца — так шкадавала малога.

Наступным летам яслі на цэлых два месяцы выехалі на дачу. А ў Таніным доме пачаўся капітальны рамонт. Прыйшлося выцягваць з пакоя рэчы, мыць і перамываць у кватэры пасля водаправодчыкаў, атынкоўшчыкаў, маляроў. Шчасце яшчэ, што жыла ў кватэры не адна, ключ ад свайго пакоя аддавала суседцы — як зробяць той рамонт без яе, так і зробяць, ліха з ім. А потым сама захварэла, прастудзілася на скразняку, мыючы вокны пасля пабелкі столі, злягла з моцнаю ангінаю. А Саша быў за горадам, без яе, амаль месяц не бачыла, і сэрца рвалася да малога.

Як крышку палепшала, купіла цукерак, пірожных — паехала да Сашы.

Дача стаяла на ўскраі хваёвага лесу — свежа пафарбаваны ў зялёны колер дом з вялікімі, чыста памытымі вокнамі. У двары, у скрынцы з пяском, валяліся цацкі — лялька без нагі, жоўтае пластмасавае гусянё, мячык, напалову сіні, напалову чырвоны. Па драўляным ганку паднялася да дзвярэй, адчыніла, увайшла ў цемнаваты вестыбюль. З калідора ў гэты вестыбюль выбегла некалькі нагола стрыжаных дзяцей, уставіліся на яе, потым выйшла нянечка — маладая жанчына ў белым халаце, з-пад якога была відаць квяцістая шаўковая сукенка.

Таня павіталася. Нянечка ветліва адказала на прывітанне.

— А дзе мой Саша? — абводзячы позіркам дзяцей з аднолькава стрыжанымі галоўкамі, спытала Таня.

— А які Саша, у нас некалькі Сашаў,— сказала нянечка.

— Саша Каштанаў.

Нянечка павяла вачыма па стрыжаных галоўках.

— А во ён... Во,— нянечка паказала на хлопчыка, які стаяў у куточку і глядзеў на госцю.

— Гэта?.. Саша Каштанаў?..— заікнулася Таня.

— Ну канечне,— упэўнена сказала нянечка.

Таня нясмела пайшла да хлопчыка.

— Саша... Сашачка,— паклікала слабым голасам.— Ідзі сюды...

Хлопчык недаверліва глядзеў на яе.

— Саша... Сашачка...

Ён падрос, паправіўся, загарэў, яго сапраўды было цяжка пазнаць. Ды і ён, мусіць, забыў яе, не кінуўся ж з радасцю, з плачам, як некалі дома ў яслях.

Таня ўзяла хлопчыка на рукі — і пахла ад яго ўжо не пялёнкамі, не кашаю, пахла чалавечкам — Сашам Каштанавым.

Яна выйшла з ім у двор, на святло, на сонца, дастала з сваёй сумачкі пірожнае, дала яму. Хлопчык узяў пірожнае дзвюма ручкамі, пачаў есці, але без усялякай радасці і без усялякай спробы хоць што-небудзь сказаць, на сваёй, дзіцячай мове, як звычайна робяць гэта дзеці.

Яна гладзіла яго стрыжаную галоўку, туліла да сябе, цалавала, а ён сядзеў у яе на руках абыякавы, безудзельны, маўчаў. У Тані балюча, трывожна сціскалася сэрца.

На двор выйшла нянечка, сказала, што зараз у іх абед, а потым будзе «мёртвая» гадзіна, яна мусіць забраць Сашу.

I Таня аддала сына, разумеючы, што гэта нянечка тут мае большае права на яго, чым яна, маці.

Не магла адразу пайсці на станцыю, вярнуцца ў горад, вырашыла пачакаць, пакуль дзеці адбудуць і абед, і «мёртвую» гадзіну.

Выйшла з двара дачы, пакіравалася да ўзлеску. Вакол расла густая высокая трава, у якой цвілі рамонкі, чырвоныя пеўнікі. Сярод зеляніны мільганула чырвоная суніца, адна, другая. Таня нахілілася, сарвала. Чым бліжэй падыходзіла да лесу, тым больш было ў траве суніц.

«Назбіраю Сашу»,— падумала Таня.

Яна выняла з сумкі папяровы пакецік, у якім было пірожнае, пачала ў гэты пакецік збіраць суніцы.

Дзень выдаўся вельмі гарачы, няшчадна паліла сонца, і пасля хваробы Тані пад яго пякучымі праменнямі рабілася аж млосна, але яна хадзіла па ўзлеску, збірала ягады, ніводнай не паклаўшы сабе ў рот. Сэрца сціскала туга — чаму Саша такі маўклівы, ціхі, дома быў не такі. Не пазнала яго — і ён не пазнаў, адвык... Кінула дзіця, як адраклася, можа, ён пакрыўдзіўся на матку, таму гэтакі маўклівы.

Скора яна адчула, што абпаліла ногі, абгарэлі рукі ў сукенцы з кароткімі рукавамі.

Суніц было многа, яна назбірала ледзь не поўны пакецік, і ўсё буйныя, сакавітыя. Тым часам павінна была скончыцца «мёртвая» гадзіна.

Дзеці сапраўды паўставалі ўжо, хадзілі па двары, і тут Таня заўважыла, што ўсе яны, як і Саша, маўклівыя, не бегаюць, не крычаць, не смяюцца, кожны корпаецца сам сабе, сам з сабою забаўляецца.

Знайшла Сашу, пасадзіла сабе на калені, трымала перад ім пакецік з суніцамі. Хлопчык двума пальчыкамі браў з пакеціка ягады, клаў у рот, еў, прыжмурваючы вачаняты,— і зноў маўклівы, абыякавы.

Гэтыя адведкі засталіся ў душы, у сэрцы Тані на ўсё жыццё як дакор сумленню, як вялікая яе віна перад сынам. Толькі потым яна зразумела, чаму Саша, чаму ўсе дзеці былі ў тых яслях маўклівыя. Яны проста не ўмелі яшчэ гаварыць. Дзяцей вучаць гаварыць тыя, хто ўвесь час побач з імі, гудзе і гудзе над вухам дзіцяці, як матка, з самага маленства. А тым нянечкам у яслях хапала работы абмыць дзяцей, накарміць, яны не гаварылі з дзецьмі, і дзеці між сабою не гаварылі, бо яшчэ не ўмелі.

На ўсё жыццё запомніла Таня, як не пазнала яна ўласнага сына і як ён яе не пазнаў, як моўчкі сядзеў у яе на каленях, браў двума пальчыкамі ягады з пакеціка і клаў у рот. I потым, калі Саша ўчыняў якую прыкрасць, калі свярбела рука пляснуць па азадку, успамінала тую дачу на ўзлеску, маўклівага стрыжанага хлопчыка, і рука не ўзнімалася, і Таня ішла на кухню, каб супакоіцца.

А колькі адабралі ў яе здароўя Сашавы хваробы — адзёр, кохлік, свінка, колькі папасядзела на бюлетэнях, колькі папанасілася з ім па дактарах.

Але як ні было цяжка, Таня ніколі не пашкадавала, што нарадзіла дзіця. Калі Саша, зусім яшчэ маленькі, абвіваў яе шыю мяккімі цёплымі ручанятамі, слінявіў ёй твар — цалаваў — для гэтай хвіліны варта было жыць на свеце; калі ён зрабіў першы крок, а потым са страхам, растапырыўшы пальчыкі, пратопаў да яе і ўпаў на яе далоні — дзеля гэтай хвіліны варта было жыць; калі ён вырываўся з гурбы дзяцей у садзіку і з крыкам «мама!» бег ёй насустрач — дзеля гэтай хвіліны варта было жыць; калі яна купляла яму новую цацку і ўяўляла, як ён будзе скакаць ад радасці, а потым засяроджана, ціхенька з ёю забаўляцца — дзеля гэтай хвіліны варта было жыць на свеце. Ды ці мала іх было яшчэ, хвілін, дзеля якіх варта было жыць на свеце, варта было ісці вёрсты па сыпучым пяску, несці на сабе пуды жалеза, стаяць, як тая блудніца, пад градам камення. Яна часам успамінала тую дзяўчынку-маці, укрытую да падбародка коўдраю, і думала — гэта ж тая пазбавіла сябе такога шчасця... Хаця... Маладая, яшчэ, можа, выйдзе замуж, народзіць дзяцей, будзе жыць, як людзі... Але жыццё жорсткае, можа і пакараць, можа, і той было наканавана толькі адно дзіця... Ды і як жыць з такою ношкаю, кожную хвіліну памятаючы, што недзе па зямлі ходзіць тваё дзіця, а ты не можаш яго нават і ўбачыць.

8

Час ішоў, Саша ўсё цвярдзей станавіўся на ногі, усё больш сур’ёзна і разумна разважаў, задаваў тысячы пытанняў, на якія Таня павінна была адказваць. Аднойчы ён прыйшоў з пытаннем, якога і чакала і баялася Таня.

— А чаму гэта ў Колі дзве таты, а ў мяне ніводнага?

Маці таго Колі, Сашавага равесніка, разышлася з Колевым бацькам і выйшла замуж за другога. Айчыма свайго Коля называў татам, а прыходзіў да яго і родны бацька.

Чакаючы пытання «дзе мой тата?», Таня падрыхтавала і адказ: няма яго... Памёр... Што іншае магла сказаць яна чатырохгадоваму чалавечку? Але цяпер, пад шчырымі, недаўменнымі вачанятамі ёй зрабілася няёмка хлусіць. Узяла Сашу за руку, павяла ў ванную — памыць яму рукі, твар. Хацела адцягнуць той момант, калі будзе маніць. Саша падстаўляў пад яе мокрую руку твар, заплюшчваў вочы, але ўсё роўна дапытваўся:

— У Колі дзве таты... А дзе мой?

— Няма... Памёр,— Тані лягчэй было гэта сказаць, не гледзячы сыну ў вочы.

— Яго забілі фашыстьн на вайне? — пытаўся Саша.

— Не... Вайна была даўно. Ён так памёр...

— Ён быў старэнькі і хворы?

Саша шукаў тлумачэння такой бядзе ў межах свайго жыццёвага вопыту.

— Паміраюць, сынок, не толькі старыя...

— I дзеці паміраюць?

Таня памыла ўжо сыну рукі, твар, выцірала ручніком. Саша памагаў ёй, потым адвёў ручнік, глянуў на маці чыстымі, нібы таксама толькі што памытымі вачамі, чакаў адказу на пытанне.

— I дзеткі, сынок, паміраюць.

Саша правёў далоняй па шчацэ, дзе, мусіць, яшчэ заставалася вільгаць.

— Але я не памру, праўда?

— Не, сынок, ты не памрэш, ты вырасцеш вялікі, прыгожы, разумны. Хадзем на кухню, я цябе пакармлю, ты, мусіць, прагаладаўся, я табе смачных аладак напякла.

Едучы аладкі, Саша ўжо расказваў, як яны з Валеркам гушкаліся на арэлях і як Валерка гушкаў яго высока-высока, пад самыя дрэвы, а ён не баяўся.

Калі Сашу споўнілася пяць гадоў, Таня вырашыла адзначыць яго дзень нараджэння. Сказала сыну, каб паклікаў сваіх сяброў, што жывуць у іхнім двары, і прыйшоў той самы Коля, у якога «дзве таты», прыйшоў Валерка, што высока гушкаў на арэлях, дзяўчынка Іра — з пышным блакітным бантам на галаве. Коля прынёс у падарунак Сашу кнігу «Мыйдадзір», Валерык — мячык, а Ірачка — шакаладку.

Таня спякла пірог, уваткнула ў яго пяць тоненькіх свечак і паставіла на стол. Яшчэ наклала ў вазачкі пячэння, цукерак, яблыкаў, варэння, купіла ліманаду, гэтага любімага дзіцячага напітку. Дзеці пілі і елі салодкае ад пуза, павыпэцквалі варэннем твары і толькі тады адваліліся ад стала, калі ён апусцеў. Заявілі, што пойдуць гуляць на двор. Таня загадала ім памыцца, адчыніла ім дзверы, і яны з грукатам, смехам пабеглі па лесвіцы ўніз, на хаду пытаючыся ў Сашы, калі ў яго зноў будзе дзень нараджэння.

А вечарам прыйшлі Люба, Вера, Клава, Ларыса Пятроўна.

Таніны госці віншавалі, цалавалі Сашу, прынеслі яму кветкі, падарункі, Ларыса Пятроўна прысвяціла юбіляру верш:

Люба прынесла ў падарунак Сашу пісталет, і хлопчык аж заскакаў, запішчаў ад радасці. Саша даўно прасіў маці купіць яму пісталет ці аўтамат, але Таня знарок не купляла, ёй чамусьці страшна рабілася, калі бачыла ў двары дзіцячыя гульні з аўтаматамі, пісталетамі, як бегалі хлопчыкі, крычучы: «Та-та-та! Лажыся, ты забіты!» Дзеці гулялі, а яна ўспамінала вайну, і ёй страшна рабілася, калі ўяўляла ў руках гэтых самых дзяцей, але ўжо дарослых, сапраўдную зброю.

— Дарэмна ты яму пісталет прынесла,— сказала яна Любе.

— А што, усе хлопчыкі гуляюць з пісталетамі, ты бачыла, як Саша ўзрадаваўся?

— Я знарок не купляю яму такіх цацак, не хачу патураць гэтым хлапечым інстынктам,— сказала Таня.

I тут на яе наваліліся ўсе.

— А ты што, хочаш выхаваць яго мамчыным сынком? — напала на яе Ларыса Пятроўна.

— Што за пацыфісцкія настроі! — здзівілася нават дабрадушная Вера.

— А калі радзіму трэба будзе абараняць, тады што! — з запалам гаварыла Люба.

— Нічога вы з гэтым не зробіце, мой унук таксама толькі з пісталетамі ды з аўтаматамі гуляе,— сказала Клава.

— Я ўсё разумею,— апраўдвалася Таня,— усё разумею, але як успомню вайну... Я хачу, каб мой сын вырас сапраўдным мужчынам, але няўжо нельга без гэтага, без зброі,— паказала яна на пісталет у Сашавых руках. Хлопчык не чуў, пра што гаварылі госці, ён так захапіўся цацкаю, што, акрамя яе, нічым не цікавіўся, націскаў і націскаў на курок, страляў са свайго пісталета.

Выпілі па кілішку віна, закусілі салатамі, халадцом, катлетамі. Вера і Ларыса Пятроўна пасядзелі нядоўга, у іх былі нейкія свае справы, а Люба і Клава засталіся.

Стомленага радасцю, падарункамі Сашу Таня ўлажыла спаць, патушыла верхняе святло, прысунула да стала таршэр, завесіла яго з боку Сашавага ложка ручніком. Зеленаватае святло таршэра падала на кубкі, з якіх яны пілі чай, на рэшткі пірага з уваткнутымі ў яго абгарэлымі свечкамі, на букецік чырвоных гваздзікоў, якія ў гэтым святле здаваліся амаль чорнымі.

Клава расказвала:

— У мяне айчым быў, нягодны чалавек, зямля яму пухам. У сорак другім мне было чатырнаццаць. Маці пайшла ў вёску мяняць адзежу на хлеб. А айчым мяне нечага пакрыўдзіў. Апранула я пальцечка — I ў вёску, да мацеры — ведала, куды тая пайшла,— на сваю радзіму. Дарога вяла цераз Дзяржынск. А зіма, холад, мароз. Іду, іду па шашы, дзе які добры дзядзька ў санках крыху падвязе, ды зноў тупаю. Прыйшла ў Дзяржынск — ужо сцямнела. А ў тую вёску, куды мама пакіравалася, яшчэ столькі гопаць, колькі прагопала. Нічога не зробіш, трэба начаваць.

Пастукала я ў нейкія дзверы, адчыніла мне кабета — яшчэ даволі маладая, нават на тыя мае гады я бачыла, што маладая. Я і прашуся:

— Пусціце пераначаваць...

Завяла мяне тая кабетка ў пакой, а пакой той зусім маленечкі, адзін ложак у ім стаіць ды столік, адзежа на сцяне нейкая вісіць, на стале капцілка чадзіць... Але раем здаўся мне той куточак — акалела за цэлы дзень на марозе ды галодная.

I што вы думаеце? Накарміла мяне тая жанчынка, цяпер ужо не памятаю чым, і спаць паклала разам з сабою, у адну пасцель...

Не ведаю я, як звалі тую кабетку, можа, і не спыталася ў яе, але буду памятаць яе ўвесь век — як яна мяне ў свой ложак, да сябе паклала, ад свайго хлеба адарвала і мяне накарміла. Уяўляеце цяпер, нашы мадамы — багатыя, сытыя, у шыкоўных сваіх кватэрах — пусцяць яны нанач незнаёмую дзяўчынку?..

Памаўчалі.

— У цябе, я бачу, ваенная настальгія, ці што,— сказала Люба.

— Ну і прыдумала,— здзівілася Клава.— Не дай бог вайны, самае большае гора для людзей — вайна, але самі людзі, людзі... Чаму цяпер нейкія злосныя, нядобразычлівыя...

— Бо шмат дэфіцыту развялося,— падтрымала Клаву Таня.— У час вайны адзін дэфіцыт быў — хлеб... А цяпер... На месцы ўрада я хлеб нашмат у цане падняла б, бо ён у нас амаль дармовы. Вы падумайце толькі — букецік кветак, во гэты, што вы Сашу прынеслі, пяць гваздзікоў,— Таня паказала на кветкі, што стаялі ў шкляной вазачцы на стале.— Ведаеце, колькі ён каштуе, калі перавесці на хлеб?.. Больш чым трыццаць кулідак украінскага хлеба!..

Мусіць, ні Люба, ні Клава не пераводзілі раней цану кветак на хлеб, бо з дзівам паглядзелі на тыя гваздзікі, на Таню.

— Во, во,— заківала галавою Клава.— Нам, хто памятае вайну, голад, пра гэта і падумаць страшна. А цяпер хлеб не ў цане... Розныя дэфіцыты ў цане... За іх людзі не тое што грошы, сумленне апошняе гатовы аддаць.

— Што так, то так,— уздыхнула Люба.— Мне казалі... Праўда ці не, што наш Кулік... А, не ведаю нават, ці гаварыць...

— Заікнулася, то гавары ўжо, а то дзеці заікамі будуць,— сказала Таня.

— Ну, што ён у магазіны заходзіць... З чорнага ходу... Паказвае сваё рэдакцыйнае пасведчанне — быццам хоча пісаць пра гэты магазін... I яму даюць розныя дэфіцыты, каб задобрыць...

Таня не заўсёды верыла розным нагаворам, людзі часам могуць наплесці на чалавека такога, у чым той ні сном ні духам не вінаваты, але пра Куліка паверыла. Нешта ў яго хамелеонавым позірку, маслянай усмешцы было нячыстае. Ды гаварыла гэта Люба, якая наогул не любіць плётак.

Падзівіўшыся з такога спрыту Куліка, загаварылі, як гэта часта бывае, і пра іншых сваіх супрацоўнікаў. Пра тое, які харошы ў іх Віктар Паўлавіч, які недаступны часам бывае рэдактар.

— Мне здаецца, дзевачкі,— сказала Люба,— што наш рэдактар, як айсберг, тое, што відаць на паверхні, невялічкая яго частка, астатняя, галоўная — пад вадою... Толькі я не ведаю, якая частка пад вадою — лепшая ці горшая...

Таня падумала, што такі, мусіць, не адзін рэдактар, такія, мусіць, усе людзі, тое, што на паверхні,— невялічкая частка душы кожнага: а нешта, можа, самае важнае, схавана ў глыбіні.

— Ну, а як жа ты тады дабралася да маткі? — спытала Люба ў Клавы.

Размова даўно перайшла на іншае, і Клава, мусіць, забылася, што расказвала, паглядзела крыху няўцямна на сяброўку.

— Якую матку?

— Ну, калі ў Дзяржынску начавала...

— А-а,— усміхнулася Клава.— Не, не пайшла далей... Пераначавала ў той добрай жанчыны, за ноч крыху астыла ад крыўды і назад патупала. Падумала, што не найду і ў маткі спачування, толькі сварыцца будзе, што кінула хату, дзяцей... Я ж дома за гаспадыню была, пада мною яшчэ чацвёра насамі шморгалі, матка на мяне іх пакінула, айчыму і яго ўласных дзяцей баялася даверыць.

Клава памаўчала, быццам успамінаючы той далёкі час. Сумныя вочы, немалады ўжо твар са зморшчынкамі каля вачэй, з крыху абвіслымі ўжо шчокамі — не шкадуе час жанчын, проста не верыцца, што некалі і яна была маладая, была дзяўчынка.

— Далася ў знакі нам вайна... З’ела наша дзяцінства, маладосць... I хопіць пра яе, не будзем успамінаць напроціў ночы,— сказала Люба.

— I праўда,— падтрымала яе Таня.— Давайце лепей чаю яшчэ вып’ем, пірог во застаўся, я сёння два пірагі спякла, адзін дзеці ўмялі, а мы што — другі не здужаем?

— Ідзі ты са сваім чаем,— адставіла Люба ўбок кубак.— Давай лепей яшчэ віна па чарцы возьмем.

— I то праўда,— згадзілася Таня.

Яна ўзяла высокую зялёную бутэльку, з якой не было выпіта і палавіны, наліла гасцям у чаркі. Люба заявіла, што хоча сказаць тост. Ёй дазволілі.

— За тваё здароўе, Таня,— падняла чарку Люба.— I за здароўе Сашы, імянінніка... I каб не было вайны... I яшчэ — за чалавечнасць... Каб вакол чалавека былі чалавекі, каб не галёкаў ён, як у пустыні, шукаючы жывую душу... За сяброўства, дзевачкі... Па-мойму, сяброўства, дружба — гэта нават важней, чым каханне... Каханне — хвароба, наляціць, як тайфун, можа і скалечыць, а сапраўднае сяброўства ніколі не скалечыць... Да дна! — I Люба падняла свой кілішак, адчайна ўсё выпіла. I Клава, і Таня выпілі сваё віно.

— Дзякуй табе, Лхоба,— сказала Таня.— Сяброўства, гэта сапраўды вельмі важна. Што б я рабіла без сяброў, без цябе, Люба, без Клавы, без Веры. Ты не ведаеш, якая Вера харошая, яна ж дзе апельсіны ўбачыць, купляе і на нашу долю, Сашу нясе, кілбасы добрай дастане — нам з Сашам нясе, хварэў Саша — яна лякарства даставала.

— Ага, яна і мне падабаецца,— сказала Люба.

Сядзелі позна, і не хацелася жанчынам развітвацца, і добра было ім пры цьмяным святле прыкрытага ручніком таршэра, пры гэтым стале з недаедзеным пірагом, у якім тырчала пяць абгарэлых свечак, з вазачкаю, у якой стаяла пяць гваздзікоў. Нешта добрае лунала над імі, і не хацелася з гэтым добрым разлучацца.

9

У дзверы моцна пазванілі, і Таня, з нажом у руцэ — наразала хлеб, збіраліся снедаць,— пайшла адчыняць. Каля дзвярэй стаяла пажылая жанчына ў форменнай куртцы, з сумкаю цераз плячо, з канвертамі ў руцэ — паштарка. Яна падала Тані жаўтаваты квіток — грашовы перавод. Таня ніадкуль не чакала грошай і здзівілася, падумала — ці не памылілася паштарка, але адрас быў яе і прозвішча яе — Каштанавай Таццяне Максімаўне. Таня распісалася і з пераводам у руцэ пайшла ў кухню, дзе круціўся ўжо Саша — чакаў сняданку. Перавод быў на дзвесце рублёў, грошы немалыя, прысланыя з Масквы. Ад каго? Гэта магла даведацца толькі атрымаўшы грошы і прачытаўшы лісток, адведзены для пісьма.

Была субота, выхадны дзень, яна збіралася з Сашам у парк, той даўно прасіўся на каруселі. Яны паснедалі, апрануліся і пакіраваліся ў парк, а па дарозе зайшлі ў паштовае аддзяленне. Пастаяўшы крышку ў чарзе, Таня атрымала дзвесце рублёў і лісток.

Грошы былі ад Сяргея, прысланыя з Масквы.

Як варам абдало Таню, аж слёзы падступілі да вачэй. «Як ён мог! Нібы адкупнога! Нібы падачку! Ні разу не пазваніў, нават не пабачыў сына, і грошы!» Захацелася кінуць тыя дзесяткі на зямлю, але ведала, што гэта неразумна.

Яна не распытвала Веру пра Сяргея, баялася, каб не ўзнікла ў сяброўкі падазрэння, нават ёй не хацелася адкрывацца да канца, Вера магла, жадаючы Тані толькі добрага, прагаварыцца. Аднак тады-сяды, нібы выпадкова, задавала пытанні і ведала, што Сяргей жывы і здаровы, абараніў доктарскую дысертацыю і цяпер загадвае кафедраю хірургіі пры медінстытуце, але па-ранейшаму працуе і ў клініцы. Можа, так даведаўся пра яе ад Веры і Сяргей? Даведаўся, што ў Тані гадуецца сын, і прыслаў грошы. Чаму з Масквы? Каб замаскіравацца? Ён некалі казаў, што не зможа дапамагаць матэрыяльна, бо ўсе грошы аддае жонцы... Што ж гэта? Утаіў ад жонкі? Прыслаў яе сыну крадзеныя грошы?

Яна ішла шпарка, Саша ледзь паспяваў за ёю, каціўся подбегам, трымаючыся за яе руку, і пытаўся:

— Мы бяжым на каруселі? Каб не спазніцца? I ты мне купіш марожанае? Табе цёця дала многа грошай і ты мне купіш марожанае?

Таня паглядзела на сына — твар у яго быў радасны, натхнёны, яснай шчырасцю свяціліся вочы.

Часам яна, баючыся, каб сын не прастудзіўся ад марожанага, казала яму, што ў яе няма на марожанае грошай, часам іх і праўда не было. Цяпер угледзеў у мацеры дзесяткі і зразумеў, што такой адгаворкі быць не можа.

— Гэта не нашы грошы, чужыя,— сказала Таня.

— А чаму цёця дала табе?

— Яна памылілася.

— То чаму ты ўзяла?

— Я іх аддам назад.

— I не купіш мне марожанага?

— Куплю, сынок, але не за гэтыя грошы, за нашы.

У парку іграла музыка, круціліся каруселі, гушкаліся арэлі, лёталі размаляваныя самалёцікі. На асфальтавай дарожцы стаяў маленькі чорны конік, запрэжаны ў павозку, у павозцы сядзела многа дзяцей у нецярплівым чаканні радасці. Прыбраны ў стракатую, з мядзянымі бляшкамі, са званочкамі, збрую, конік быў падобны на цацку, аж не верылася, што ён жывы.

I нібыта для таго, каб давесці недаверлівым, што ён не цацка, конік пераступаў нагамі, круціў галавою, паводзіў сваім круглым фіялетавым вокам, у якім адбіваліся арэлі і каруселі. Катацца на коніку стаяла вялікая чарга, і Таня сказала Сашу, што ён пакатаецца, калі чарга паменшае, купіла білеты на чароўнае кола, села разам з Сашам у калысачку.

Пад імі нешта загуло, потым калысачка павольна гайданулася і паплыла — шыбчэй, шыбчэй, пачала ўзнімацца ўгору. Саша схапіўся рукамі за матчыну сукенку.

— Не бойся, сынок, мы не звалімся, глядзі, як цікава ўнізе, вунь як высока мы ўзняліся.

Чароўнае кола сапраўды ўзняло іх высока, Тані аж самой зрабілася крыху вусцішна, здавалася, яны плылі пад самым небам, парк застаўся далёка ўнізе, не відаць было камлёў соснаў ды ліп, адны пышныя, раскідзістыя кроны. Людзі ўнізе здаваліся зусім маленькімі, як стракатыя мурашкі ў сваіх сініх, жоўтых, чырвоных шапачках бегалі па алеях дзеці. Калысачка пачала апускацца, і набліжаліся дрэвы, людзі — усё рабілася звычайнае.

Зноў паехалі ўгору, зноў уніз, Саша ўжо не баяўся, ужо не хапаўся за матчыну сукенку, размахваў рукамі, смяяўся, крычаў:

— Мы ляцім! Мы ляцім!

I гэта для Тані была хвіліна, дзеля якой варта было жыць на свеце, забылася нават пра грошы, якія нядаўна сапсавалі настрой. А калі ўспомніла, то вырашыла, што абавязкова аддасць, не патрэбны ёй яго грошы.

Як аддаць? Можна даведацца яго адрас і паслаць дадому, але яна не хацела рабіць яму непрыемнасці — раптам перавод убачыць жонка і спытае, ад каго. Паслаць на работу? А можа, сустрэць каля бальніцы, як той раз, і аддаць?

За ўсе гэтыя шэсць гадоў Таня ні разу яго не бачыла, не сустрэла нават выпадкова. Праўда, аднойчы ёй здалося, што праехала знаёмая «Волга» і ў ёй мільганула сіваватая галава, але яна не была ўпэўнена, што гэта ён. Ды, уласна, чаго было сустракацца, паміж імі даўно ўсё ясна, і ад пачуцця ў Тані нічога не засталося. Успамінаць яго прымушаў хіба Саша, калі пачынала думаць пра сынаў лёс. I ўсё-такі ёй хацелася яго пабачыць, хацелася паказаць перад ім сваю незалежнасць, свой жаночы гонар, сказаць, што ёй непатрэбны яго падачкі, што ён гэтымі грашыма пакрыўдзіў, абразіў яе.

Яна хадзіла каля бальніцы больш чым гадзіну і не сустрэла яго. Другі раз таксама доўга пільнавала і не ўбачыла. I трэці раз збіралася ісці ўжо дадому, так яго і не пабачыўшы, але азірнулася на браму бальніцы і спынілася.

Яна не бачыла яго амаль шэсць гадоў. Галава яго, здаецца, яшчэ больш пасівела, ён крыху папаўнеў, быў у новым, з іголачкі, светлым касцюме, з партфелем і выглядаў салідна. Відаць было, што з клінікі выходзіць не звычайны які-небудзь ардынатар, а няйнакш прафесар. Ён пакіраваўся да ўзбочыны тратуара, і толькі тут Таня пазнала яго «Волгу». Хвіліна, і ён сеў бы ў машыну, Таня шпарка падышла да яго. Ён, мусіць, пачуў яе скорыя крокі, што спыніліся за яго спіною, азірнуўся. I застыў, трымаючы ў адной руцэ ключы ад машыны, у другой — тоўсты партфель.

— Дзень добры,— сказаў спакойна, нібы і не здзівіўся, што яе ўбачыў. Адчыніў заднія дзверцы машыны і запрасіў:

— Сядай.

Таня паслухмяна села. Ён зачыніў за ёю дзверцы, абышоў машыну, сеў за руль. Уставіў у шчыліну ключ, уключыў паварот — паехалі. Нейкі час маўчалі, быццам было зусім звычайна, што яна едзе з ім па горадзе. Ён старанна сачыў за дарогаю, спыняўся каля светафораў, абганяў тралейбусы, аўтобусы. У машыне знаёма пахла, і яна ўспомніла, як некалі ездзіла з ім, толькі тады сядзела спераду, побач...

— Ты далёка не едзь, я скора выйду,— старалася гаварыць спакойна.— Я толькі аддам табе грошы, прысланыя з Масквы...

Глядзела на яго збоку і бачыла, як ружавелі яго шчака, лоб, яшчэ болей адцяняючы сівыя валасы.

— Дарэмна,— сказаў ён, не азіраючыся.— Я разумею, можа, я раблю не тое, але я хацеў...

— Не трэба,— перабіла яго Таня.— I больш ніколі гэтага не рабі... Мне ад цябе нічога не трэба... I прабач, але я сказала сыну, што яго бацька памёр... Я нічога лепшага не магла прыдумаць.

Ён вёў машыну і маўчаў. У яе круціліся на языку яшчэ нейкія словы, хацелася ямў яшчэ нечым дапячы, можа, нават пасмяяцца, што ён утаіў грошы ад жонкі, але чамусьці расхацелася смяяцца, падумала, што гэта было б вельмі па-бабску. I потым — у яго спіне, у павароце галавы яна ўбачыла нешта вінаватае, бездапаможнае, куды дзеўся салідны чалавек, прафесар, які нядаўна ішоў да машыны, зрабілася шкода яго, быццам яна і праўда хацела яго пахаваць і ён быў на гэта згодны.

— Спыні машыну... Грошы ў канверце я пакідаю на сядзенні... I больш ніколі гэтага не рабі,— паўтарыла яна.

Ён паслухмяна падвёў машыну да тратуара, спыніў. Таня пачала тузаць дзверцы — не магла сама адчыніць. Ён перахіліўся цераз крэсла, дапамог ёй. На міг яго рука, яго твар наблізіліся да яе, і на яе дыхнула родным, сваім, падобным на Сашку... Цясней зрабілася ў грудзях.

Яна трымала ўжо дзверцы адчыненыя, але не выходзіла з машыны, быццам чакаючы ад яго нейкага слова ці збіраючыся нешта на развітанне сказаць яму.

— Што я павінен зрабіць? — спытаўся ён, павярнуўшыся да яе тварам.

Таня паглядзела яму ў вочы.

— Нічога... А ты б не хацеў пабачыць свайго сына?

— Не,— адвярнуўся ён ад Тані, узяўся дзвюма рукамі за руль.

— Чаму?

Ён памаўчаў.

— Бо тады б ён стаяў перад маімі вачыма... I я, магчыма, не змог бы стрымацца...

— Шкадуеш сябе,— сказала з іроніяй.

Ён нічога не адказаў.

— Як хочаш,— Таня выйшла з машыны, бразнула дзверцамі, пайшла не азіраючыся.

Было крыўдна, да слёз крыўдна, што не захацеў пабачыць Сашку. Беражэ спакой сваёй сям’і... Беражэ свой аўтарытэт — перад дзецьмі, на рабоце, бо, калі дазнаюцца дзеці, на рабоце — спадзе арэол непагрэшнасці... I было крыўдна, надта крыўдна, што для спакою сваёй сям’і, для свайго аўтарытэту так лёгка ахвяруе сынам, няхай і пабочным.

Думаць так было страшэнна цяжка, Тані наогул было цяжка адчуваць сябе несправядліва пакрыўджанаю, заўсёды шукала і сваёй віны, лягчэй было адчуваць несправядлівай сябе, чым без віны пакрыўджанай. Вось і цяпер пачала шукаць яму апраўдання: а якое, уласна, я маю права выстаўляць да яго прэтэнзіі? Ён мае права берагчы сваю сям’ю, берагчы свой аўтарытэт, я не менш вінаватая за яго, ведала, што жанаты... А сёння... Не, што грошы аддала, гэта правільна, але трэба было больш тактоўна... Трэба было пагаварыць па-чалавечы, павіншаваць яго з доктарскай дысертацыяй, спытаць, як дзеці, як той, што часта хварэў, пісаў яму пісьмы з берага мора: «Даплываю ўжо да буйка...» Колькі ж гэта яму ўжо? Шэсць ды восем — чатырнаццаць... Калі ўжо Сашу будзе чатырнаццаць?.. Не, я зусім не так сябе з ім трымала. Заднім розумам моцная, хоць пабяжы ды дагані тую «Волгу», пачні ўсю размову спачатку.

I яшчэ, як ні дзіўна, трохі шкода было грошай — яны былі б ёй зусім, зусім не лішнія. Але не ўяўляла сабе, як магла б імі пакарыстацца.

Аднак сустрэча, якой яна так чакала, якую рыхтавала, якая так доўга была для яе ў будучым, адышла ўжо ў мінулае, як і ўвесь сённяшні дзень, і перажыць яго нанова, нешта ў ім паправіць было немагчыма.

I зноў пабег час — у рабоце, клопаце. Кожны дзень выходзіла газета, і ў кожны нумар, хоць ты памры, павінен быў паступаць матэрыял і з іх аддзела. Ён паступаў бы, каб Таня і сапраўды памерла, як не спынілася б ад гэтага выходзіць і газета, як не спынілася б ад гэтага наогул жыццё на зямлі, яе работу выконваў бы нехта іншы. Але пакуль Таня жыла, пакуль працавала ў аддзеле, то гэты клопат ляжаў на ёй і на Любе, але кожны ведае, што начальнікі заўсёды робяць менш работы, чым падначаленыя, так што большая доля грузу клалася на Таню.

Ёй далі асобную аднапакаёвую кватэру, і Таня ўпершыню ў жыцці адчула сябе гаспадыняю, быццам нават цвярдзей усталявалася на зямлі. Праўда, кватэра была не новая, на пятым паверсе, людзям, якія ў ёй жылі, далі лешпую. Кватэра не мела тэлефона, да якога так прывыкла Таня і які быў ёй вельмі патрэбны, але ўсё роўна гэта была першая ў яе жыцці кватэра, яна магла рабіць у ёй што сама хацела, адчуваць сябе гаспадыняй, як хацела магла карыстацца кухняю і калідорам.

Потым надышоў дзень, калі Сашу, у новенькай школьнай форме, з кветкамі ў руках, з ранцам за плячыма, завяла яна ў першы клас. I гэта была хвіліна, дзеля якой варта было жыць на свеце.

А потым Саша прынёс першую пяцёрку — радасць мацеры, а потым першую двойку, якая прывяла Таню ў адчай.

Новая кватэра з усімі выгодамі паказвала і свае невыгоды. На старой кватэры разам з ёю жылі пажылыя людзі, і часам можна было іх папрасіць, каб прыгледзелі за Сашкам, тут Сашка быў аддадзены самому сабе. Адпраўляючы сына ў школу, Таня вешала яму на шыю, на шнурку, каб не згубіў, ключ ад кватэры. Пасля школы загадвала ісці дадому, есці тое, што пакідала яму на стале ў тэрмасах, і нікуды не хадзіць, пакуль яна не вернецца з работы.

Калі быў меншы — слухаўся, а далей Таня вярталася з работы і бачыла, што тэрмасы стаяць на стале некранутыя, Саша не еў, а, кінуўшы партфель у калідоры, пабег на вуліцу, часам забыўшыся нават замкнуць дзверы. Яна лётала па двары, шукала яго, знаходзіла, ушчувала. Нейкі час Саша зноў слухаўся, а потым мацнейшымі за матчын загад аказваліся двор, сябры.

Вучыўся ён някепска, каб гэта было каму за ім пасачыць, прымусіць зрабіць усе ўрокі, ды ў час накарміць, ды паглядзець, з кім там гуляе,— залаты быў бы хлопец.

А Тані на ўсё не хапала. Яна думала — вось падрасце сын, паразумнее, будзе лягчэй. Трэба было на сваім уласным вопыце дайсці да таго, што даўно спасцігла народная мудрасць: «Малыя дзеткі, малыя бедкі...», «Растуць дзеткі, растуць бедкі...», «Малыя дзеці смокчуць грудзі мацеры, вялікія дзеці смокчуць яе сэрца...»

Трэба было на сваім жыццёвым вопыце пераканацца, што найбольш шчасця даюць мацеры малыя дзеці, пакуль яны належаць ёй, сталеюць, і забірае іх жыццё, усмоктвае ў свой вір, гоніць цераз вадаспады і парогі, усё далей адносячы ад мацеры, і ўсё больш гаруе яе сэрца, сумуе па бездапаможнасці, па кволасці таго, далёкага, маленькага дзіцяткі.

Перажытае за дванаццаць гадоў можна ўспомніць за адну гадзіну, бо ўспамінаецца яно не паслядоўна, не падрабязна, успамінаецца ўрыўкамі, малюнкамі, словамі, сказанымі табою і сказанымі табе, успамінаецца эмоцыямі — крыўдаю, тугою, радасцю.

Апошнія дні, бяссонныя ночы Таню апаноўвалі гэтыя малюнкі, словы, уваскрашаліся то радасць, то туга, то прыкрасць. Усё гэта было выклікана тым вялікім для яе патрасеннем — Саша і міліцыя. Прайшоў ужо тыдзень з таго дня, а яна ніяк не магла супакоіцца, не магла прыдумаць — як аберагчы сына ад новых неразумных учынкаў, ад небяспекі, ад страшнага, што можа падпільнаваць яго ў жыцці. Але не мучылася сумненнямі — ці добра яна зрабіла, што свядома без мужа нарадзіла дзіця. Саша жыў — са сваімі вачыма, непаслухмянымі валасамі, худымі лапаткамі, і хіба магла разважаць Таня — а ці не лепей было б, каб усяго гэтага не існавала.

10

Кабінет рэдактара быў метраў на пяцьдзесят, прадаўгаваты, з вялікімі вокнамі справа і насупраць уваходных дзвярэй. Да рэдактарскага стала, тарцом, быў прыстаўлены яшчэ адзін стол, доўгі, паліраваны, з крэсламі паабапал. Стаялі крэслы і ўздоўж сцен — каб у час лятучак, сходаў можна было збіраць сюды ўвесь калектыў. Калі ў кабінет сыходзіліся работнікі, ён нібы меншаў, а калі заставаўся адзін гаспадар, адчувалася яго вялікая прастора.

Пасярод кабінета ляжаў дыван, які ўсе ў рэдакцыі называлі па-руску — кавёр. Часам на гэты «кавёр» выклікалі супрацоўнікаў, каб давалі тлумачэнні за дапушчаныя памылкі, за не ў час здадзены матэрыял — ды ці мала за што можна прапясочыць работніка, асабліва маладзейшага, які не спасціг яшчэ мудрасці журналісцкай работы.

У Тані рэдактарскі кабінет выклікаў не тое каб страх, але нешта падобнае на трывожную пачцівасць. За дзвярыма, абабітымі жоўтым дэрмацінам, сядзела сіла, якая магла альбо памілаваць, альбо пакараць. Асабліва страшным здаваўся ёй гэты кабінет у гады маладосці, калі толькі прыйшла сюды з універсітэта. Ёй тады наогул здавалася, што ў рэдакцыі ўсе вельмі разумныя людзі, вельмі вопытныя журналісты, а яна — сляпое кацяня, няўмека, і вельмі скора ўсе гэта ўбачаць, і ёй будзе сорамна, што яна, маючы універсітэцкі дыплом, нічому не навучылася.

Старэйшыя работнікі рэдакцыі па чарзе трымалі дзяжурства над кожным нумарам. Памылка ў газеце была з’яваю незвычайнаю. Тэкст кожнага матэрыялу чытаўся і перачытваўся — у аддзеле, начальствам, стылістамі, карэктарамі, дзяжурным па нумары. I ўсё ж, бывала, памылка ўлазіла на паласу. Бывала, што ў рэдакцыі яе ніхто так і не заўважаў, але газета трапляла чытачам, і там ужо знаходзіліся ўважлівыя. У рэдакцыю званілі, пісалі: «Куды глядзяць работнікі газеты!..», «Ці там у вас сядзяць непісьменныя?..»

За кожную памылку вінаватага моцна крытыкавалі. Моцна крытыкавалі нават тады, калі памылка даходзіла да дзяжурнага па нумары. Дзяжурны дакладваў рэдактару, і тады вінаватага выклікалі на «кавёр», пясочылі на лятучцы.

Надта баялася Таня, каб не праскочыла памылка па яе віне, заўсёды вельмі ўважліва чытала матэрыялы. I ўсё ж прапусціла.

Машыністка, перадрукоўваючы артыкул, перакруціла літары, ды так перакруціла, што слова набыло зусім іншы і вельмі несімпатычны змест. I ніхто не заўважыў — ні сама Таня, ні стылісты, ні карэктары. Дайшло да дзяжурнага па нумары — Віктара Паўлавіча, сакратара рэдакцыі. Той ціхенька паправіў. I нікому нічога не сказаў. Толькі назаўтра прыйшоў да Тані з паласою, паказаў тое слова.

Таня ледзь не самлела.

I як жа была яна ўдзячная Віктару Паўлавічу, што нікому не сказаў пра яе памылку... А некаторыя дзяжурныя не так рабілі. Той жа Кулік, рады выслужыцца перад рэдактарам, паказаць, які пільны, з кожнаю не там пастаўленаю коскаю бег скардзіцца на аддзел. Віктар Паўлавіч пашкадаваў яе, зялёную, нявопытную.

Яшчэ больш уважліва пачала Таня чытаць матэрыялы. і больш памылак па яе віне не было.

Люба тады не загадвала яшчэ аддзелам, яе месца займаў Алесь Жумар, малады паэт, які потым перайшоў на работу ў выдавецтва, на яго месца і паставілі Любу. Таня да таго часу так паднатарэла ў рабоце і сама пачала пісаць рэцэнзіі, друкавацца, што ў душы нават крышку пакрыўдзілася на начальства — не маглі хіба яе паставіць загадчыцаю?.. Але крыўда скора прайшла, мусіць, нечага ёй не хапае, каб зрабіцца хоць маленькаю начальніцаю, мусіць, вышэй за літработніка яна ў сваёй кар’еры не паднімецца.

А ў чалавечнасці Віктара Паўлавіча ёй яшчэ не раз даводзілася пераконвацца — і ў адносінах да сябе, і ў адносінах да іншых.

Сёння яна з раніцы вырашыла, што зойдзе да рэдактара, папросіць паперку наконт тэлефона, але вось ужо хутка дванаццаць, а яна яшчэ не зайшла, усё адцягвае — зараз, зараз... Нарэшце вырашыла, што раней ці пазней зайсці давядзецца, і рашуча пакіравалася ў прыёмную.

Сакратарка Света — зусім маладая дзяўчынка з моднаю стрыжкаю, з блакітнымі павекамі, закладвала ў карэтку пішучай машынкі чысты ліст паперы. Таня спытала ў яе, ці рэдактар адзін у кабінеце. Тая кіўнула галавою — адзін.

Адчыніла дзверы.

Рэдактар сядзеў далёка, на другім канцы кабінета, доўга ішла да яго стала. Ён падняў вочы ад паласы, нядаўна прынесенай з друкарні. У руках у яго быў чырвоны аловак, гэтым алоўкам ён звычайна падкрэсліваў у матэрыялах месцы, якія яму не падабаліся. I на свежай паласе Таня ўбачыла ў адным месцы след гэтага алоўка.

— Прабачце, калі ласка, вы заняты,— пачала Таня,— але вы на рабоце заўсёды заняты, а мне вельмі трэба...

Рэдактар трымаў аловак над паласою напагатове, сесці Таню не запрасіў, паказваючы, што не мае часу на доўгую размову.

— Міхаіл Арсенавіч, мне вельмі патрэбен тэлефон, а на тэлефоннай станцыі вельмі вялікія чэргі, я некалькі гадоў ужо чакаю... Ці не маглі б вы... Ад рэдакцыі... Даведку... У мяне сын, няма за хлопчыкам кантролю, хоць бы па тэлефоне,— збіўчыва тлумачыла Таня сваю просьбу. Але рэдактар адразу зразумеў, чаго яна хоча. Ну так, абанентных нумароў на станцыі не хапае, паставіць тэлефон складана, але просьбу рэдактара газеты могуць улічыць, калі напісаць, што тэлефон патрэбен не так супрацоўніку, як газеце, каб можна было пры патрэбе выклікаць...

Таня была, вядома, не такі вялікі работнік у рэдакцыі, каб ёй спецыяльна ставіць тэлефон, і яна разумела незаконнасць сваёй просьбы, але што ёй рабіць. Пакуль не здарылася гэтай гісторыі з Сашам, яна і не прасіла, але цяпер...

— Дык вы што, па тэлефоне будзеце выхоўваць сына? — падняў рэдактар на Таню вочы, па якіх яна ніяк не магла здагадацца — ці рэдактар ёй спагадае, ці насміхаецца з яе.

— Як адзін са сродкаў кантролю,— вінавата ўсміхнулася Таня.

Напружанасць пачала яе адпускаць, падступіла нават крыўда: божа мой, колькі балабонак гадзінамі сядзяць на тых тэлефонах, гавораць абы пра што, а ёй трэба выпрошваць, прыніжацца.

— Калі гэта няможна, то няможна,— суха сказала яна, паварочваючыся, каб ісці. Гонар, шмат перашкаджаў ёй у жыцці гонар, але найцяжэй, амаль немагчыма змагацца з самой сабою.

— Скажыце Віктару Паўлавічу, няхай напіша, я падпішу,— сказаў рэдактар і апусціў вочы на паласу.

— Дзякуй,— сказала Таня. I яшчэ раз шчыра паўтарыла: — Дзякуй.

Яна адразу пайшла да Віктара Паўлавіча, растлумачыла, чаго прасіла ў рэдактара і што рэдактар накіраваў да яго.

— На рэдакцыйным бланку напішыце,— папрасіла Таня.

— Вядома,— кіўнуў галавою Віктар Паўлавіч.— Даўно трэба было гэта зрабіць.

— Ды няёмка,— сказала Таня.

Віктар Паўлавіч выглядаў сёння кепска — бледны твар, цёмныя кругі пад вачыма, вусны сіняватыя.

— Вы, можа, нездаровы,— са спачуваннем спытала Таня.

— Я, дзевачка, даўно нездаровы,— прызнаўся Віктар Паўлавіч.— А сёння ноччу і праўда... Сардэчны прыступ, «хуткую дапамогу» выклікалі.

— То чаго вы прыйшлі на работу! — абурылася Таня.— Ідзіце дадому, думаеце, без вас газета не выйдзе? — сказала і тут жа зразумела, што ляпнула не тое, не трэба было так казаць, можа, чалавек прыходзіць, бо адчувае сваю неабходнасць на рабоце, а яна яму — так нетактоўна...

— Газета выйдзе і без мяне,— не пакрыўдзіўся Віктар Паўлавіч.— Не так я ёй патрэбен, як яна мне...

— Даруйце,— папрасіла Таня.— Ды яшчэ з гэтым маім тэлефонам... Кіньце, іншым разам... Ачуняеце, тады напішаце...

— Ды нічога, я пайду прадыктую машыністцы.

Таня вярнулася ў аддзел, села на сваё месца. Любы не было — недзе пайшла. Зазваніў тэлефон. Аўтар рамана пытаўся, ці хутка пойдуць яго ўрыўкі. Таня сказала, што пачнуць друкаваць з наступнага нумара.

Скора Віктар Паўлавіч прынёс ёй падпісаную рэдактарам паперу.

— Толькі ці паможа яна,— сказаў Тані.— Там такіх просьбаў — горы. Ну, але жадаю ўдачы.

Таня пакінула Любе запіску, што пайшла выбіваць тэлефон, і, узброеная паперкаю з рэдакцыйным бланкам, пабегла на тэлефонную станцыю.

Сакавік сёлета выдаўся халодны, за цэлы месяц якія тры цёплыя дні, астатні час дзьмуў вецер, ішоў дождж, нават са снегам, сонца калі і свяціла, то не магло прагрэць тоўсты пласт халоднага паветра. Цяпер сакавік быў на зыходзе, і нарэшце пацяплела, сонца адбівалася ў шыбах вітрын, клалася пад ногі, на сухі чысты асфальт. Людзі адразу павесялелі, папрыгажэлі, з’явілася шмат дзяўчат, маладых жанчын у светлых палітонах і пілотках, модных гэтым сезонам. У куртках, без шапак, з доўгімі валасамі і бародамі спяшаліся маладыя мужчыны.

Таня апошнім часам пачала заўважаць, што ўжо не хвалююць яе, не цікавяць модныя строі, ды ў яе гады і смешна было б, мусіць, надзець такую пілотачку. Яна і маладая не вельмі ганялася за ўборамі, не было на што купляць строі, маці памерла скора пасля вайны, бацька яшчэ перад вайною, вучылася і працавала, грошай ледзь хапала на жыццё, мела якіх дзве сукенкі і адно паліто на ўсе сезоны. Ніхто ёй не загадваў вучыцца, ніхто не абяцаў, ды і не было каму абяцаць дапамогі, яна пайшла вучыцца, бо не ўяўляла, як гэта можна — не вучыцца. I ў галаве ў яе не было, што вось дыплом забяспечыць ёй бязбеднае жыццё. Былі ў сэрцы ідэалы, голас душы клікаў рабіць нешта добрае, высокае, неабходнае ўсяму чалавецтву. Яшчэ блізка была вайна з яе горам, пакутамі, калі ўсё каштоўнае і некаштоўнае вымяралася не грашыма, а чалавечымі жыццямі, калі ўсе грэліся ў праменнях перамогі і здавалася — наперадзе вечнае шчасце і вечная маладосць.

Але вось і мінула яна, Таніна маладосць, ужо маладзенькія модныя дзяўчаткі глядзяць на яе са скептычным недаўменнем — няўжо і гэтай кабеціне патрэбен новы капялюш? Што наогул ёй патрэбна тут? Часам Тані робіцца вусцішна каля іх — высокіх, дужых акселератак, упэўненых у сабе і ў тым, што свет належыць толькі ім, вусцішна ад іх практыцызму, ад іх пагарды да старэйшых, якую яны ўмеюць схаваць за з’едлівым гумарком. Якія ў іх думкі, ідэалы?

Голас душы, які кіраваў Таняю ў маладосці, не заглух і цяпер, і цяпер хочацца ёй служыць дабру і праўдзе, але цяпер яна не заўсёды ведае, як гэта рабіць, яе палохае нейкая апантанасць, сквапнасць многіх людзей, выстаўляюцца адно перад адным — багаццем, пасадаю, поспехам. Бескарыслівых энтузіястаў робіцца ўсё менш, ды і тыя, што спачатку здаваліся бескарыслівымі, аказваліся не такімі ўжо і бессярэбранікамі, падабалася, што іх на ўвесь свет праслаўлялі за энтузіязм і бескарыслівасць, часта гэтым праслаўленнем псавалі сапраўды працавітых, сціплых людзей. А якія жорсткія людзі адзін да аднаго — у магазінах, тралейбусах, няўжо вайна нічому не навучыла, не навучыла людзей дабрыні?

Дабрыня... Каб хто сказаў, калі яна сябар, калі вораг. Вось што рабіць ёй з Сашам — яшчэ трымаць пад гневам ці дараваць ужо? Не, дараваць яна не даруе, але ці трымаць яго і далей у такой строгасці — не пускаць на вуліцу, не дазваляць уключаць тэлевізар? Каб не набралася ў сынава сэрца злосці...

Адчувала на твары цёплы прамень, з ледзь прыкметнай шчылінкі паміж домам і тратуарам прабіваліся, зелянелі сакавітыя пер’і травы. Прырода рабіла сваё.

Вечарам Саша яшчэ ўсё вінавата папрасіў:

— Мама, я ўключу тэлевізар, там кіно пра вайну...

Таня сама ўжо думала сёння — ці не парушыць ёй паласу адчужанасці з сынам, каб не перабаршчыць у сваёй строгасці, але зрабіла выгляд, што думае — дазволіць ці не дазволіць.

— Уключай,— сказала стрымана.

Узрадаваны хлопец падбег да тэлевізара, уключыў.

Матчына згода дазваляла яму зрабіць вывад, што гнеў яе мінуўся, і ён, радасны, як сабачанё, прылашчанае гаспадаром, закруціўся вакол мацеры, загаварыў:

— Валерка бачыў гэта кіно, казаў, што міравое кіно, а я тады не бачыў, я на двары гуляў.

— Вось то-та, табе то ў двары гуляць, то кіно глядзець, калі ты за розум возьмешся,— не стрывала, папракнула Таня.

Але ў гэты час на экране замільгалі цітры фільма, Саша плюхнуўся на крэсла, застыў у чаканні асалоды. Таня, хоць і не бачыла гэтага фільма, не мела часу глядзець, пайшла ў кухню, распакавала сумку з прадуктамі, якіх накупляла ў час абеду,— трэба было згатаваць вячэру ды які суп зварыць на заўтра.

Яна поркалася на кухні і чула, як з пакоя даляталі да яе страляніна, выбухі, задыханыя галасы салдат, нямецкае гергетанне. Потым пайшоў дыялог, які Таня чула не вельмі выразна, потым з экрана заплакала дзіця.

Яна нечага зайшла ў пакой, кінула вокам на экран — па дарозе, запыленыя, стомленыя, ішлі бежанцы — з клункамі, з чамаданамі, нехта вёз дабро на калымажцы, нехта вёў на вяроўцы казу; націскаючы на клаксон, просячы дарогі, праз натоўп бежанцаў прабіраліся грузавікі.

Таня прыпынілася на хвілінку ды так і засталася, прымасцілася на крэсле каля сына, і ўдваіх яны прагледзелі фільм.

Толькі тады, калі на экране выплыла слова «канец», Таня заўважыла, што сядзела, абняўшы Сашу. «Ну што ж... Хто яго і пашкадуе, калі не я,— апраўдвалася сама перад сабою.— А пакараць заўсёды знойдзецца каму, хто ведае, што ў яго наперадзе, мы вунь якую вайну перажылі...»

— Міравы фільм, праўда? — падняў на яе вочы сын.

— Ага, харошы фільм... I мы вось так некалі ў бежанцы хадзілі,— пачала яна ўспамінаць сваё,— мая мама — твая бабка — я і цёця Лена... Ад немцаў уцякалі... Мама несла чамадан і клунак, звязаныя ручніком, перакінула цераз плячо — на спіне чамадан, на грудзях клунак,— паказала Таня рукамі, дзе быў чамадан, дзе клунак.— I ў мяне быў клуначак за плячыма... Цёця Лена зусім малая была, шэсць гадоў ёй было, то яна нічога не несла, сама ледзь ішла... Немцы на нас наляталі, бамбілі, як у гэтым фільме,— паказала Таня на цёмны цяпер экран.— Мы з цёцяю Ленаю наламалі бярозавых галінак і, як бачылі, што ляцяць самалёты, збягалі з дарогі, прысядалі і над сабою галінкі выстаўлялі — маскіраваліся.

— Усё роўна ў вас магла папасці бомба, вы ж былі каля дарогі, і яшчэ шмат людзей было, немцы ж з самалёта ўсё бачылі,— разважаў Саша.

— Цяпер і я разумею, што тыя галінкі нас не ўратавалі б, а тады страшна было, хаваліся пад галінкамі. Ад нас і другія дзеці навучыліся, і тыя наламалі галінак, і як наляталі самалёты, то маскіраваліся.

— I ўцяклі вы ад немцаў? — Саша з цікавасцю глядзеў на маці.

— Не, сынок... Немцы ішлі шпарчэй за нас... Дагналі і загадалі вярнуцца.

— А потым?

— А потым мы жылі ў чужой кватэры, бо нашу разбілі бомбы, а потым у горадзе голад пачаўся і мы пайшлі ў вёску, да цёці Стэфы, жылі ў тым доміку, які я табе паказвала, калі мы ездзілі да цёці Стэфы.

— Дык там жа не дом, а хлеўчык,— успомніў Саша той будынак, які быў прытулкам яго бабцы з дзецьмі ў час вайны.

— Цяпер-то ён і праўда хлеўчык, а тады быў нішто... Хаця, і тады быў хлеўчык,— згадзілася Таня.

Хлопчык памаўчаў, задуманы, потым спытаў:

— А ты бачыла партызанаў?

— Канечне, бачыла, яны да нас часта заходзілі.

— А чаму ты не пайшла ў партызаны?

Таня сядзела на крэсле насупраць тэлевізара, цяпер выключанага, Саша з нагамі ўзлез на сваю канапку, заціснуўся ў куток, глядзеў адтуль на маці жывымі, поўнымі цікавасці вачыма, як нядаўна на экран.

— Ну, сынок, ты ж ведаеш, я была яшчэ малая, амаль такая, як ты цяпер, які з мяне быў бы партызан.

Саша змераў вокам матчыну постаць, быццам не верачы, што яна некалі была малая, сказаў з перакананнем:

— А я ўсё роўна пайшоў бы... Як той хлопчык у гэтым фільме... Ён таксама быў малы, а пайшоў у партызаны... I ў разведку хадзіў.

— I загінуў,— сказала Таня.

— Ну дык і што! — аж прыўзняўся Саша на сваёй канапцы.— Ён жа загінуў за радзіму!

Святыя, чыстыя парывы хлопчыка...

— За радзіму, за праўду, калі трэба, то можна і памерці,— сказала Таня.— Але вайна — гэта не гульня, гэта страх, гэта пакуты, гэта смерці нявінных людзей... Дзеці ў вайну — пакутнікі, і фільм гэта паказаў... Таму гэты фільм і харошы, і праўдзівы.

Саша зноў задумаўся. Таня збіралася ўжо пакіравацца на кухню, але сын спыніў пытаннем:

— А бываюць фільмы непраўдзівыя?

Ну вось, новая задача, паспрабуй адкажы правільна. Вырашыла не крывіць душою перад сынам:

— Бываюць...

— То чаму іх робяць?

Пытанне зусім лагічнае.

— Чаму робяць непраўдзівыя фільмы? — перапытала яна.— Ну, разумееш... спецыяльна ніхто не хоча зрабіць дрэнны фільм, непраўдзівы, але часам людзі, якія іх робяць, кепска ведаюць вайну... Выдумляюць... Ну, і выходзіць кепскае кіно, як ты кажаш.

— То чаму яго паказваюць па тэлевізары?

— Ты, Саша, задаеш столькі пытанняў... Я і сама не ведаю, чаму яго паказваюць па тэлевізары... Вырасцеш, сам разбярэшся, можа, сам будзеш кінарэжысёрам.

— Не,— пакруціў галавою Саша,— я буду доктарам.

Таню гэта прызнанне сына амаль спужала. Доктарам... Як бацька... Няўжо нешта перадалося ў генах?

Не падала выгляду, што сынавы словы ўразілі, сказала:

— Каб доктарам быць, трэба добра вучыцца, а ты ад троек ніяк адчапіцца не можаш. Вучыцца трэба, каб троек не было.

— От ты, мама,— на Сашавым твары адбілася прыкрасць.— Пра што б ні загаварылі, ты ўсё на вучобу перавернеш, падумаеш, дзве тройкі будзе ў чвэрці... На наступны год, калі захачу...

Гэта размова магла б цягнуцца бясконца, і, каб перапыніць яе, Таня махнула рукою, пайшла ў кухню.

— Праз тваё кіно я вячэры не зрабіла, суп на заўтра не зварыла, пойдзем хоць чаю вып’ём, ды спаць кладзіся, раніцою цябе не дабудзішся.

Ставіла на пліту чайнік і думала:

«Гэта ж трэба — буду доктарам... Няўжо гены?..»

11

I рваліся бомбы, і гарэў горад, імчаліся немцы на матацыклах — не ў кіно, у Танінай памяці. Растрывожаная фільмам, размоваю з Сашам, яна абвальвалася ў мінулае, у сваё дзяцінства і, здаецца, зноў адчувала мукі голаду, цела скоўваў ледзяны холад страху. Яны нічога не маглі вырашыць самі, Тані было дванаццаць, а Лене, меншай сястры, усяго шэсць. Вырашыць павінна была маці, і яна вырашыла — уцячы ад голаду ў вёску. Маці ўмела шыць, мела ручную швейную машынку, спадзявалася, што ў вёсцы будзе зарабляць шытвом.

Не то хлеўчык, не то лазня ў двары цёткі Стэфы — жонкі матчынага роднага брата. Сама цётка Стэфа з чатырма дзецьмі жыве ў хаціне, не нашмат лепшай за іх прыстанішча: маленькій вокны — у гарадскіх дамах форткі большыя, земляная падлога.

Мамін брат, муж цёткі Стэфы, вельмі добра іграў на мандаліне, і перад самаю вайною яго паслалі ў Мінск на нейкі канцэрт калгаснай самадзейнасці. Пачалася вайна, і дзядзька з таго канцэрта не вярнуўся. А праз некалькі дзён па вёсцы пайшла пагалоска, што дзядзьку ў Мінску за нешта арыштавалі, нехта бачыў, як ён ехаў з міліцыянерам у машыне.

Цётка не так шкадавала дзядзьку, як злавала на яго — за тую самадзейнасць, за тую мандаліну. Як цяпер, чуе Таня цётчын голас:

— Ён век не так да работы рваўся, як да гуляў... Дагуляўся...

Як бачыць Таня перад сабою і цётчыну постаць — высокая, жылістая, у доўгай цёмнай спадніцы, у хустцы, завязанай пад падбародак, у каптане з закасанымі рукавамі. Твар абветраны, цёмны, жывыя разумныя вочы, у якіх упартасць, цвёрдасць, папярок ілба — дзве звілістыя зморшчыны.

Немцы калгас раскідалі, зямлю падзялілі, і лягчэй аказалася тым, у каго ў хаце быў хоць лядашчы, ды мужчына.

Цётцы не было ад каго чакаць дапамогі — дзеці малыя, адно пад адным, трэба было ўсё рабіць самой.

Прадаўшы палатно, што бераглося ў куфры, яшчэ і матчына, і бабчына (былі там такія абрусы ды ручнікі, якія цяпер толькі б у музей), мужаву адзежу, пайшла яна ў Заходняю Беларусь і купіла там каня. На выгляд конь быў не вельмі — маленькі, нейкі кудлаты, з наіўным позіркам лупатых вачэй, але аказаўся цягавіты. Цётка на ім арала, баранавала, вазіла гной, сена, збожжа, дровы. Але сама працавала нашмат больш за свайго каня. Загнаўшы Сіўку ў хлеў і даўшы яму корму, сама ўгіналася ў новую работу, якую не мог памагчы зрабіць ніякі конь — паліла ў печы, мыла бялізну, палола грады, карміла скаціну, дзяцей. Былі дзве дзяўчынкі і два хлопчыкі, блізняты, Мішка і Грышка. Усё жыццё, нават і цяпер, Таня блытае — дзе Мішка і дзе Грышка, такія яны падобныя.

У вёсцы гаварылі пра лістоўкі, што скінуў савецкі самалёт, пра партызан, што недзе блізка аб’явіліся. Цётка ад усякай палітыкі адмахвалася.

— Мне трэба дзяцей карміць,— казала яна.

Аднойчы маці не вытрывала:

— Што ты ўсё тыцкаеш — дзяцей карміць, дзяцей карміць, ува ўсіх дзеці, не толькі ў цябе, усім трэба карміць, ды трэба падумаць, каму ты іх гадуеш... Парабкаў выгадуеш... Будуць выжыльвацца, як ты цяпер выжыльваешся, ды не на сваіх дзяцей...

Цётка памаўчала, плюнула сабе пад ногі:

— То што я з тымі немцамі зраблю... Што я табе, мацнейшая за фронт?..

Скруціла з газеты цыгарку, закурыла — у вайну цётка навучылася курыць, смаліла махорку, як мужчына.

I ўспомніла Таня, як наехалі на іхнюю вёску карнікі, паліцаі з мястэчка — у іхняй вёсцы не было ніводнага паліцая,— пачалі хапаць людзей з тых сем’яў, чые мужчыны былі ў партызанах. I як бегла з малым дзіцем на руках Волька Герасімовых, муж якой, Федзька, быў у лесе. Паліцай шапнуў Вольцы — бывае ж і такое — «Уцякай»...

Волька бегла, і целяпалася ў яе на спіне белая хустка, што спаўзла з валасоў, скочыла ў іхні двор, кінула малое на рукі цётцы Стэфе, крыкнула: «Ратуй!» — а сама пабегла загуменнямі, па бульбе, што цвіла сінімі кветачкамі.

Цётка стала з тым дзіцем пасярод двара, а спадніцу яе абляпілі Мішка з Грышкам ды дзяўчаткі — Валя і Жэня. У двор увайшло двое немцаў і паліцэйскі, паглядзелі на цётку, абвешаную дзецьмі ды з малым на руках.

Немец агледзеў цётку з усіх бакоў, спытаў нешта ў паліцэйскага, паказваючы на такую маляўнічую карціну.

— Гэта ўсе твае дзеці? — спытаў паліцэйскі.

— А чые ж? — дзёрзка адказала цётка.

— А муж дзе?

Сама не ведае цётка, як выскачыла ў яе:

— Мужа савецкая ўлада арыштавала!

— То адкуль дзіця малое?

Скамянеў цётчын твар, але толькі на якое імгненне, тут жа зноў зрабіўся дзёрзкі.

— А ты, гіцаль, не ведаеш, адкуль бяруцца дзеці? Дапытваць мяне прыйшоў? Ану, марш са двара!

Паліцэйскі задам, задам падаўся да варот, на хаду нешта тлумачачы немцам.

Потым Волька плакала, дзякавала цётцы.

— А я, цётачка, кінулася ў баразну і сплю... Ведаю, што трэба бегчы, уцякаць, а не магу скрануцца з месца, сплю, і ўсё,— расказвала Волька.— Каб малое было пры мне, то заплакала б, выдала б, прапалі б мы... Дзякуй вам...

— Чаго там дзякаваць, я на таго гіцля як сыкнула, дык ён з тымі немцамі ад мяне ўцякаў, больш як ад твайго Федзькі ўцякаў бы.

Таніна маці баялася, каб не пачалі гаварыць у вёсцы, што вось, гарадская сваячка з дзецьмі села на шыю братавай, і яна не брала ў той дарма нават каша бульбы, абшывала Стэфчыных дзяцей, з большай адзежы рабіла меншую, з дзвюх адзежак — адну. Ды, можна сказаць, усю вёску абшывала маці, бо на ўсю вёску, здаецца, толькі ў яе была швейная машына.

I ўспомніла Таня, як прыйшлі ў іхнюю хату-лазню двое партызан, як цяпер бачыць іх Таня перад сабою — адзін у кажушку, у шапцы з вушамі, з вусікамі, пажылы, другі ў світцы, падпаясанай рэменем, у пілотцы з зоркаю, з-пад якой кучаравіўся светлы чуб. Памяліся партызаны каля парога, потым пажылы і кажа мацеры:

— Ці не аддалі б вы, гаспадынька, нам у атрад вашу швейную машынку... Надта нам трэба...

Ні хвіліны не вагалася маці, сказала:

— Бярыце...

Яна падышла да машыны, зняла з яе палінялую сукенку, якую ёй далі перашыць, выцерла шматком з машыны пыл, зачыніла драўляным футаралам, адышла ўбок — бярыце.

Старэйшы ўзяў машынку пад паху, падзякаваў, пайшлі.

Маці апусцілася на лаўку.

Лена, якая з маладых гадоў вылучалася практыцызмам, спытала ў мацеры з папрокам:

— Навошта аддала? На чым будзеш шыць?

Нічога не адказала маці.

А дні праз тры тыя самыя партызаны прывалаклі машынку назад. Той, які здаваўся Тані пажылым, апраўдваўся:

— Вы ўжо нас прабачце, мы не ведалі, што вы з машынкі жывяце...

Партызан з чубам смяяўся:

— Камандзір загадаў занесці назад, знайсці іншую машынку, у каго багацейшага.

Маці радавалася, і партызаны радаваліся, як забіралі машынку, былі хмурныя, а як аддавалі — вясёлыя. А Тані было крыўдна, што прынеслі назад машынку, няхай бы служыла партызанам, не яны, дык іхняя машынка была б у партызанах.

Таня стаяла, прыхіліўшыся спіною да ледзь цёплай, крывой, абмазанай глінаю печы, глядзела на партызан.

Быў позні вечар, гарэла капцілка ў чарнаце хаты, і яснаю чысцінёю свяціўся ў гэтай чарнаце твар маладога партызана, задзірыста кучаравіўся светлы чуб з-пад яго пілоткі. Хлопец весела паглядаў на Таню, і пад яго позіркам Таня сарамліва апускала вочы. Ёй было тады ўжо каля чатырнаццаці — і ў вайну растуць дзеці. Позірк партызана дакрануўся да нечага ў ёй, раней невядомага, упершыню адчула ў сабе дзявочае.

— Во, ёй пашыйце новую сукенку,— кіўнуў малады партызан на Таню.— Пакуль вайна скончыцца, яна яшчэ крышку падрасце, і прыйду сватацца. Добра? — гэта ён спытаў ужо ў Тані.

Здаецца, ім не хацелася ісці ў ноч, у холад з іх хаціны, здаецца, хацелася пабыць у іх яшчэ, і яны прыдумлялі нейкія словы, смяяліся.

З таго дня Таня пачала прыглядацца да сябе як да дзяўчыны, у адбітым кавалку люстэрка разглядала свой твар — бровы, вусны, нос. Часам ёй здавалася, што яна нічога сабе, прыгожая нават, а часам здавалася сама сабе брыдкаю. Пачала часцей мыць, прасаваць сукенку, спадзявалася, можа, што яшчэ прыйдзе той малады партызан.

А потым на Крывой Губе быў бой партызан з карнікамі. Трое сутак грымела зямля, лопаліся стрэлы, трашчалі кулямёты. Казалі, што партызаны там паклалі не адну сотню карнікаў, але і партызан шмат палягло.

Дык, можа, Танін нарачоны ляжыць не пад Сталінградам і не пад Курскам, а на Крывой Губе, дзе цяпер над брацкаю магілаю стаіць белы абеліск і золатам напісаны прозвішчы партызан, што ляжаць пад ім? Але Таня не ведала прозвішча таго, бялявага, у пілотцы, што ўпершыню абудзіў у ёй дзявочае.

I яшчэ мроіліся Тані вялікія груды жоўтай зямлі на зялёнай траве — гэта ўся вёска капала зямлянкі. Усе жыхары пакінулі свае хаты, пайшлі жыць у лес. Гарэлі суседнія вёскі — Каменка, Забалоцце, Зарэчча, дым хмарамі курыўся ў небе, вецер прыносіў пах гары. Каб не партызаны, згарэла б і іхняя вёска, але як толькі соваліся да яе карнікі, партызаны пачыналі біць па іх з гармат.

Вёска стаяла — пустая, бязлюдная, і па вуліцах, паміж хат, хадзілі буслы. Таня з Вераю, старэйшаю дачкою цёткі Стэфы, пайшла ў вёску па харчы і бачыла на свае вочы, як важна, павыстаўляўшы наперад чырвоныя доўгія дзюбы, высока паднімаючы ногі, па пустой вясковай вуліцы хадзілі белыя буслы.

Гады тры таму назад, гарачым ліпенем, Таня з Сашам паехалі туды. У Тані быў адпачынак, вырашыла прабавіць яго з сынам у вёсцы.

Халупка, у якой яны жылі вайною, зусім урасла ў зямлю, пакрывілася, цётка зрабіла ў ёй кладоўку, там стаялі кашы, пустыя запыленыя бутэлькі, жорны, зробленыя з распіленай напалову бочкі — служылі цётцы ў вайну. I Таня з маткаю не раз пераціралі тымі жорнамі цвёрдыя зерні жыта. Падышла да тых жорнаў, пакруціла — знаёма паддаваліся руху цяжкія камяні.

А цётчын дом паднавіўся, у ім прарэзалі большыя вокны, наслалі падлогу.

Дзядзька, мамін брат, пасля вайны аб’явіўся. Ніхто яго не арыштоўваў, гэта нехта бачыў, як ён з міліцыянерамі ды з артыстамі таго канцэрта выязджаў з ахопленага агнём Мінска. Жыццё пасля вайны ў калгасе было цяжкае, дзядзька пакруціўся, пакруціўся дома і паехаў у горад, уладзіўся на работу ў пякарню.

Жыццё пайшло на лепшае, і ён вярнуўся дадому. Пагадавалі дзяцей, усіх, як гэта кажуць, вывелі ў людзі, усе ў горадзе жывуць, цётка з дзядзькам засталіся ўдваіх і з раніцы да вечара сварацца. Сварацца таму, што цётка і цяпер не разгінаючы спіны працуе, а дзядзька не хоча працаваць не разгінаючы спіны. Мандаліны, праўда, няма, згубілася на ваенных дарогах, але ёсць тэлевізар, які прыслала старэйшая дачка, сабе купіўшы каляровы. У тым тэлевізары відаць толькі цені, але дзядзька можа гадзінамі сядзець, уставіўшыся на экран, глядзець і слухаць. А цётка з раніцы да вечара поркаецца ў градах, матычыць бульбу, корміць скаціну.

Дзядзьку ўжо за восемдзесят, але ён яшчэ моцны, яшчэ даволі энергічна ходзіць. Носіць ён увесь час ваенныя гімнасцёркі, штаны, якія адслужылі ўжо лейтэнанту, мужу малодшай дачкі. Цётка, як і ўсё жыццё,— у доўгай спадніцы, у кофце з закасанымі рукавамі — каб ямчэй рабіць работу, у белай хустцы пад падбародак. Цёмны абветраны твар яе пабаранавалі маршчыны, у роце засталося мала зубоў.

Люба-дорага было паслухаць, як цётка з дзядзькам сварацца. Цётка ўспамінала дзядзьку ўсе яго грахі, аж з самай маладосці, калі той на другіх дзяўчат паглядаў. Не магла дараваць яму канцэрта, праз які засталася адна з малымі дзецьмі.

— Гэта ж трзба, людзі, як вайна пачалася, дзе каторы аказаўся, дадому дабіваліся, а гэты — з артысткамі! — Цётка смешна выгіналася, растапырвала рукі, паказваючы, якія яны, тыя артысткі.

— Ні з якімі я не артысткамі, я ваенкамат даганяў, думаў, усё роўна мяне ў армію забяруць,— каторы раз тлумачыў дзядзька.

— Калі цябе ваенкамат на фронт не паслаў, то хоць бы навучыў работаць!

Дзядзька аж задыхаўся ад крыўды.

— Табе тут і не снілася, колькі я там нарабіў! А цяпер хіба не раблю? Вунь травы трусам накасіў, ваду нашу, табе, канечне, каб жылы рваў!

— А чаму я рву? У вёсцы жыць, то трэба рабо-о-таць!

— Калі я табе мала раблю, то кіну ўсё, паеду да дзяцей, адна тут заставайся!

— Трэба ты дзецям! Там паркеты, дываны, заваліш ім усю хату!

— Не завалю, гэта ты не хочаш ехаць да дзяцей, бо курыш, а там не захочуць, каб прасмярдзела ўсю хату!

Калі Таня была ў іх, яны ў сваіх сварках часта звярталіся да яе як да суддзі, і Таня не ведала, каго з іх абараняць, як іх мірыць. У душы яна больш была на баку цёткі, можа, таму, што памятала па вайне, як тая выжыльвалася, як гаравала з тымі дзецьмі.

— Вы павінны быць шчаслівыя, што да старасці дажылі разам, павінны шанаваць адно аднаго,— гаварыла ім Таня.

Цётка насцярожвалася.

— А як гэта — шанаваць? Цалавацца?

— Ды не,— адказвала Таня.— Не абавязкова цалавацца... Шкадаваць адно аднаго, памагаць адно аднаму ў рабоце...

— Во! — хапалася за апошнія яе словы цётка.— Памагаць! Рабо-о-таць! А ён толькі цілявізар глядзіць, газет вунь пад цілявізар наскладаў, нашто яны яму, усё роўна сляпы ўжо, нічога не бачыць.

— А што, аддаць табе, каб ты скурыла? — кідаўся ў спрэчку дзядзька.

— А табе шкода?

— Шкода! Бо я газеты люблю, цілявізар люблю, а ты грубая, курыш, лаешся, як мужык.

Цётка скручвала з газеты новую цыгарку, прыкурвала, кідала абгарэлую запалку на прыпечак.

— А я і ёсць мужык! Ведаеш, як бабы ў вайну спявалі? «Я і лошадзь, я і бык, я і баба, і мужык!» Добра бабе, якая жыве за мужавай спіною, яна можа быць і далікатная, і мякенькая, а мяне жыццё карчом зрабіла!

Сваркі былі доўгія, зацятыя, цётка і дзядзька нават грошы клалі на асобныя ашчадныя кніжкі, і ў цёткі было больш. Дзядзька ўсё страшыў цётку, што кіне яе адну, паедзе жыць да дзяцей, і цётка, здаецца, упатайне баялася гэтага, бо сама, мусіць, была разумнейшая за мужа, разумела, што найлепей быць гаспадыняю ў сваёй хаце, і часам казала яму:

— Чаго табе тут не хапае? Жыві вось!

— А чаго ты сварышся?

— Ат, ад языка шчэ ніхто не паміраў...

Дзядзька адчуваў нейкую сваю перамогу, садзіўся да тэлевізара, цётка ішла акучваць бульбу.

Таня старалася нечым памагчы цётцы — у тых жа градах, у бульбе, але цётка не давала.

— Ат, ідзі...

Яны з цёткаю часта ўспаміналі вайну, як гаравалі, бедавалі, цётка расказвала, як цяпер жывуць людзі ў вёсцы.

— Ва ўсіх грошай поўна, ва ўсіх цілявізары, сярванты, у мужчын матацыклы, а ў каго і машыны. Але ты скажы, што будзе далей, вёска пусцее, маладзёж у горад ірвецца, калі каторы ў вёсцы застаецца, то ўжо самы нягеглы, да навукі няздатны. Налета школы ў вёсцы ўжо не будзе, мала дзяцей, у Забалоцце дзеці будуць ездзіць у школу, на аўтобусе. Хто будзе хлеб рабіць?

— Горад, мусіць, будзе памагаць,— гаварыла Таня.

— Горад табе наробіць... Да нас вунь шэхвы прыязджалі, дык глядзяць — абы дзень да вечара, бульбу толькі зверху збіраюць, усярэдзіне зямлю і не калупнуць, уся бульба ў зямлі застаецца. Хіба тыя шэхвы так зямлю любяць, як мой бацька яе любіў, як я яе люблю?.. Тыя, што зямлю любяць, скора зусім павыміраюць, як тыя маманты.

Цётка не чытала ні кніг, ні газет, але ўсё яна ведала, пра ўсё ўмела разважаць.

Заснула Таня, і праплываюць перад ёю ў сне — ясны твар партызана з бялявым чубам, горы жоўтага пяску на зялёнай траве, буслы на вуліцы пустой вёскі. I будуць турбаваць яе мроі, пакуль не зазвоніць будзільнік, не верне з дня мінулага ў дзень наступны.

12

Укрыўшы хусткаю ногі, Таня сядзела на сваёй канапцы, прыхіліўшыся спіною да цвёрдага холаду сцяны. На каленях трымала кнігу, у руцэ — аловак, чытала зборнік апавяданняў, на які збіралася пісаць рэцэнзію. Саша сядзеў за пісьмовым сталом, рабіў урокі. У іх кватэры быў толькі адзін пісьмовы стол, для другога не знаходзілася месца, і Таня аддала яго сыну, сама, калі трэба было пісаць, садзілася за кухонны столік. Але цяпер прымасцілася на канапцы.

Яна любіла гэтыя хвіліны іх сцішанасці за работаю. Хлопчык соп над сшыткам, шамацеў старонкамі падручніка, нешта шкроб, часам стукаў крэслам, і гэтыя гукі клаліся на Таніну душу спакоем, пяшчотаю — сын тут, каля яе, адгароджаны сценамі ад вялікага шумнага горада, дзе так шмат людзей і ўсе чужыя, у яе сваё гняздо, і яно не пустое, яна мае для каго жыць, не марна мітусіцца на гэтым свеце.

У Сашы нешта ўпала, ён палез пад стол, пачаў шукаць. Лазіў пад сталом, падпоўз на карачках да Танінай канапкі, нагнуўся, выставіўшы худы востры азадак, зазірнуў пад канапку.

— Што там у цябе? — спытала Таня.

— Гумку згубіў...

Таня павяла вачыма па падлозе.

— Вунь яна, каля дзвярэй,— паказала сыну на круглы жоўты камячок.

— Во адляцела,— здзівіўся Саша, падпоўз на карачках да гумкі, узяў яе, падскочыў, як мячык, вярнуўся да стала.

Таня думала аб тым, што прачытала: хлопчык распятага Хрыста прымае за партызана, закатаванага немцамі... Біблейская легенда і трагедыя вайны... I скалечанае маленства... Шмат пішуць пра вайну, але шмат яшчэ не сказалі... Забітыя, спаленыя, знішчаныя... Хіба толькі гэта? А скалечаныя душы, што пакіраваліся з вайны ў свет, а дзеці... Ці не скалечыць такая душа другую, толькі дакрануўшыся да яе... I колькі пакаленняў будзе несці на сабе, як пракляцце, крыж вайны?

Павяла вачыма на Сашу. Той нешта адчайна сціраў гумкаю. Галава нахілена да стала, з каўняра тырчыць тонкая шыя, пасярод шыі равок з клінком светлых валасоў — пара стрыгчы. Тырчаць вушы, ружова-празрыстыя на сонцы, што б’е ў акно... Няўжо і на яго яна абрынула вайну? «Твой нарачоны ляжыць пад Курскам, пад Сталінградам?» — пытаўся Сяргей. А можа, не пад Курскам і не пад Сталінградам, а на Крывой Губе?..

Яна абрынула вайну на Сашу, а той, можа, і на сваіх дзяцей абрыне? Можа, усё-такі бязбацькаўшчына... Цяжарам ляжа... На характар...

Уздыхнула, чытала далей. Ставіла птушачкі там, дзе асабліва падабалася, дзе бачыла цікавыя дэталі. А далей зачыталася і забывалася ўжо ставіць птушачкі, бачыла, як ішлі, ішлі сотнямі, тысячамі салдаты ў шынялях, абсыпаных снегам, як выцягвалі з сыпучага снегу ногі, як згіналіся пад цяжарам паклажы і ішлі, ішлі, на агонь. Гэта была рэальнасць таго дня, кожнаму салдату з тых сотняў, тысячаў было невыносна пакутліва нават проста ісці марозам, у завею пад цяжарам сваёй паклажы, а яшчэ ж трэба было кідацца пад кулі, падаць у снег ад смяротнай раны альбо ляжаць, сплываючы крывёю, чакаючы, пакуль знойдзе яго і завалачэ ў паходны шпіталь сястрычка, якой яшчэ ў лялькі гуляць, а не хадзіць па чорнай бездані пекла.

Ці ж маглі ўсе гэтыя салдаты ісці, ісці па зямлі і перастаць існаваць, загінуць назаўсёды? Помнікі, абеліскі? Але ўсё гэта халодныя камяні, а дзе тыя, што ішлі, ішлі, патанаючы ў снезе, няўжо іх нідзе так і няма? I Тані раптам здаецца, што яны ёсць, іх не можа не быць, усе яны з зямлі, са снегу, з агню рушылі ў космас, у вечнасць, пакіраваліся да зор. I яны, і тыя, што ішлі, таксама праз снягі, балоты, яшчэ ў тую, першую Айчынную вайну, дванаццатага года... I тыя зніклі ў космасе, у вечнасці... Уся гісторыя зямлі — там, у бязмежнай прасторы галактык...

Ды раптам схамянулася — куды гэта яе завалакло? Ці не так прыйшлі людзі некалі да думкі пра той свет? Ідэалізм нейкі...

I ўсё ж хацелася, каб было так, каб мінулае не знікла без следу, каб па промню месяца ці зоркі, як па чароўнай сцежцы, адыходзіла, адыходзіла ў космас. Хаця б тое, што варта вечнай памяці.

Цямнела, чытаць рабілася цяжэй, і Таня ўстала, запаліла святло, падышла да сына.

— Што ты робіш? — нахілілася, абняла. I раптам уразіў пах. Ад сына пахла Сяргеем, замільгалі, як у калейдаскопе, промні сонца, што клаліся, як грэбля, пад колы машыны, круг возера, нібы выразаны з неба, белыя гарлачыкі каля ног. Усё гэта таілася глыбока, у космасе яе душы, на хвілінку выплыла і зноў знікла.

Матчына ласка ўзрадавала Сашу, пачаў ажыўлена ёй расказваць:

— Гэта я малюю, бачыш, во партызаны, яны ідуць на заданне, праз лес, і нясуць ПТР,— паказаў ён на дула, як у гарматы, што тырчала з-за спіны аднаго партызана,— яны будуць страляць з ПТР па нямецкім эшалоне.

Таня, уражаная, глядзела на малюнак сына. Светлыя фігуры партызан — усе ў белых, для маскіроўкі, халатах — ішлі па дарозе, за якою сінела зубчатая сцяна лесу, белая дарога вяла да чорнага неба, абсыпанага зоркамі. Ці пад уражаннем сваіх думак, ці Саша па няўменню і праўда так намаляваў, але Тані здалося, што дарога, па якой ішлі партызаны, вяла да неба, да зор. Яна некалькі хвілін глядзела на малюнак.

— А куды ж ідуць твае партызаны?

Пытанне было правакацыйнае.

— Я ж сказаў — ідуць на заданне, нясуць ПТР, будуць страляць па цягніку...

— Але твая дарога вядзе не да чыгункі, а на неба...

Саша прыгледзеўся да свайго твора.

— Не,— незадаволена сказаў ён.— Дарога ідзе да гарызонта, а за гарызонтам — чыгунка... Але я магу паправіць, магу чыгунку зрабіць бліжэй, зраблю шлагбаум,— з гатоўнасцю ўзяў ён пэндзаль, пачаў боўтаць ім у шклянцы з ружова-сіняю вадою.

Таня спыніла яго руку:

— Не трэба... Няхай будзе так... Мы павесім твой малюнак на сцяне...

Саша любіў маляваць, і гэта ёй падабалася, можа, у хлопчыка здольнасці? Яна паказвала некаторыя яго малюнкі знаёмаму мастаку. Той паглядзеў, сказаў, што цікава, аддаў Тані Сашавы малюнкі. Далікатна, каб не пакрыўдзіць матку, сказаў:

— Усе дзеці любяць маляваць. Дай бог, каб у вашага сына любоў да гэтага занятку не прапала з гадамі... Не прымушайце яго маляваць, бо можаце адбіць ахвоту.

I Таня не прымушала і лішне не захвальвала, але цяпер захацелася сказаць сыну добрае слова:

— Малайчына, добра намаляваў... I не трэба папраўляць... А ўрокі ты зрабіў?

— Ага, зрабіў, нам задалі толькі паўтарэнне.

— Малайчына,— яшчэ раз пахваліла сына, нахілілася і пацалавала ў макаўку, якая пахла тымі белымі гарлачыкамі.

I Саша, узрадаваны, абняў яе, прыхінуўся носам да рукава яе жакета.

13

У канцы рабочага дня, калі галава была перапоўнена ўжо чытаннем, чутым, гавораным, больш нічога не прымала і яны з Любаю сядзелі за сваімі сталамі, чакаючы, калі стрэлка гадзінніка падпаўзе да той рыскі, пасля якой ужо можна ўстаць, замкнуць кабінет і пакіравацца дадому, дзверы іх пакоя адчыніліся і ў іх прасунула галоўку з моднаю стрыжкаю Света — сакратарка рэдактара.

— Аддзел літаратуры і культуры — да рэдактара,— сказала Света і, пакінуўшы дзверы прачыненымі, нібы паказваючы гэтым, што зачыняць іх няма патрэбы, жанчыны зараз жа мусяць пакіравацца да начальства, затупала абцасікамі па гулкім паркеце калідора.

Люба і Таня паглядзелі адна на адну, быццам пытаючыся адна ў адной — чаго гэта кліча іх рэдактар на схіле рабочага дня, зразумелі, што ні адна, ні другая не ведаюць, паўставалі з-за сваіх сталоў.

Акрамя рэдактара, які сядзеў за сваім сталом і так уважліва чытаў матэрыял, што не падняў вачэй на Любу з Таняю, у кабінеце быў яшчэ намеснік рэдактара, высокі, з густым стогам рудых кучаравых валасоў Сцяпан Кузьміч Буркевіч. Заклаўшы рукі за спіну, ён хадзіў па кабінеце.

За сталом, тарцом прыстаўленым да рэдактарскага, сядзеў Кулік, якога летась выбралі старшынёй мясцкома. Апошнія гады ён яшчэ болей патаўсцеў, і здавалася, што за кожнай яго шчакою паўспухалі флюсы.

У Тані нядобра варухнулася ў грудзях — чаго гэта сабралася тут начальства і іх выклікала?..

Рэдактар дачытаў матэрыял, падпісаў і нібыта толькі дяпер убачыў Любу з Таняю.

— Сядайце,— паказаў рукою з шарыкаваю ручкаю на пустыя крэслы ўздоўж стала. Сказаў гэта «сядайце» холадна, афіцыйна, і Таня зразумела, што чакаць дабра не варта. Часам рэдактар, выклікаючы да сябе ў кабінет, хоць і рэдка, але ўмеў быць і прыязным, і нават вясёлым, гэтым разам выглядаў надта строгім.

Яны з Любаю селі насупраць Куліка. Намеснік рэдактара таксама сеў насупраць іх, рэдактар застаўся за сваім сталом. Ён пераклаў паперы з аднаго боку на другі, далоняй правёў па блішчастай паліраванай паверхні, быдта змятаючы са стала парушынкі, сказаў:

— Калі ласка, Пятро Пятровіч.

Кулік заварушыў тоўстымі пальцамі з шырокім залатым пярсцёнкам, перабіраючы паперы, што ляжалі перад ім, шукаючы сярод іх нейкую адну, знайшоў, выцягнуў наверх. Загаварыў голасам са строгімі інтанацыямі:

— Нам сёння трэба разабраць прыкры выпадак...— кашлянуў.— Прыкры выпадак. Калектыў адказвае за кожнага свайго члена, і мы абавязаны... А калі справа ідзе аб выхаванні... Аб адказнасці бацькоў за сваіх дзяцей...

Таня яшчэ не магла разабрацца, што хоча сказаць Кулік, чаго паклікаў іх рэдактар, хоць нешта цьмяна варушылася ўжо ў яе грудзях, у галаве, не набіраючы яшчэ акрэсленай думкі. Яна толькі глядзела на Куліка, на яго тоўстыя шчокі, якія то абвісалі да папер, то трэсліся ад гаворкі.

— Карацей кажучы,— Кулік узяў у рукі паперку, якую выцягнуў і паклаў зверху,— рэдакцыя атрымала пісьмо з міліцыі... На таварыш Каштанаву... Аб тым, што яе сын зрабіў злачынства. Разам з іншымі хуліганамі яны збілі замок з дзвярэй склада, улезлі ў склад і зрабілі пакражу на суму...— Кулік глянуў у паперку.— На вялікую суму... Міліцыя разбірала гэты выпадак, на таварыш Каштанаву накладзены штраф... Справа абышлася без суда толькі таму, што сын Каштанавай непаўналетні, каб быў паўналетні, яго судзілі б як злодзея, а так за злачынства сына павінна адказваць матка...

Першыя ж словы пра міліцыю, пра Сашу аглушылі Таню, яна адчула, як запульсавала ў скронях, у патыліцы кроў. Сорам перад рэдактарам, перад намеснікам рэдактара, перад Любаю, што яе сын — злачынец, а са слоў Куліка выходзіла іменна так — злачынец, бо ён не сказаў, у які склад улезлі дзеці і што ўкралі, і разам з тым прыкрасць, да болю, да слёз, што яе выставілі на ганьбу, што яе абмяркоўваюць, быццам таксама нейкага злачынцу, быццам і яна разам з Сашкам лазіла ў той склад.

А Кулік гаварыў:

— Мы, работнікі рэдакцыі, павінны ўказаць таварыш Каштанавай на тое, што яна кепска выхоўвае свайго сына, мы сабраліся тут... Яна павінна...

Намеснік рэдактара сядзеў, апусціўшы галаву, і нешта чыркаў на паперы, што ляжала перад ім, рэдактар, паклаўшы на стол рукі, слухаў Куліка, гледзячы не на яго, а некуды паўзверх яго галавы, Люба аглядала свае пазногці са свежым, нядаўна зробленым манікюрам.

Кулік усё гаварыў, што — Таня ўжо не чула, сядзела аглушаная, яна нават не заўважыла, калі той скончыў, убачыла толькі, што ўсе маўчаць, глядзяць на яе, быццам нечага ад яе чакаюць.

Рэдактар зноў зрабіў рукою жэст, нібы змятаючы са стала смяцінкі, загаварыў, надзіва Тані, даволі мякка.

— Разумееце, таварыш Каштанава... Мы атрымалі ліст з міліцыі... I мусім на яго рэагаваць... Мусім у міліцыю даць адказ... Спачатку мы хацелі абмеркаваць гэты ліст на сходзе, потым вырашылі ў цяснейшым коле... Так што просім вас даць тлумачэнне...

Можа, гэты голас, нечакана спакойны, мяккі, дапамог Тані саўладаць з сабою, яна адчула, што паступова перастае біць у скроні, у патыліцу кроў, пачынае вяртацца здольнасць думаць, не ведала толькі, ці зможа гаварыць.

— Я... Канечне,— голас быў глухі і хрыплы,— канечне, я вінавата, недагледзела... Сама на рабоце, а ён сам па сабе... Хто захоча, той павядзе... Але ён сам... Зразумеў ужо... Перажывае... I я разумею, разумею... Рэдакцыя атрымала пісьмо і мусіць... Але... Але...

Яна глянула на Куліка, на яго задаволена-сур’ёзныя тоўстыя шчокі, і раптам зноў забунтавала ў грудзях кроў. «Добра яму гаварыць,— думалася з крыўдаю,— калі яго жонка, такая самая тоўстая куча, ніколі нідзе не працавала, сваю дачушку да пятага класа за ручку вадзіла і ў школу, і са школы... Добра яму гаварыць, таптаць яе нагамі, а сам не даў пуцёўку Сашу ў піянерскі лагер, спаслаўся на тое, што Саша летась быў, узяў пуцёўку сваёй дачцэ, якую ўжо замуж трэба аддаваць, а не пасылаць у піянерскі лагер. Віктар Паўлавіч хварэе, не быў на тым пасяджэнні мясцкома, не змог падтрымаць...»

Яшчэ ўспомнілася Тані, што расказвала Люба пра Куліка, ды не ад адной Любы яна ўжо гэта чула — Кулік выкарыстоўвае сваё службовае становішча, ходзіць з рэдакцыйным пасведчаннем па магазінах, і там яму даюць дэфіцыты...

Яна так захлынулася абразаю, крыўдаю, што больш не магла гаварыць, а калі прадыхнула, сказала дзёрзка, ледзь не груба:

— Больш нічога я не скажу...

Рэдактар, намеснік рэдактара паглядзелі на яе са здзіўленнем.

— Чаму гэта вы больш не будзеце гаварыць? — спытаў рэдактар.

— Бо не хачу,— таксама дзёрзка адказала Таня.

Кулік заёрзаў на сваім крэсле:

— Бачыце, бачыце, як прымаюць у нас крытыку!

— Не вам мяне крытыкаваць! — не магла ўжо стрымацца Таня.

— А чаму гэта я не магу? — наліўся крывёю, як бураковым сокам, твар Куліка.

— Не можаце!

— Таварыш Каштанава! — строга заўважыў Тані рэдактар.— Я папрашу!..

Невядома, чым скончылася б гэтая перапалка, у якой і сама Таня адчувала сябе брыдка, каб не выратавала яе Люба.

— Дазвольце мне,— падняла яна, як школьніца, руку.

Рэдактар глянуў на яе з-пад нахмураных броваў, дазволіў.

— Бачыце, я... Я ведаю сына Таццяны Максімаўны з пялёнак, ён харошы хлопчык, і тое, што здарылася,— проста няшчасны выпадак. Болыныя дзеці яго падбілі, ды і пакража была — ракеты... Яны хацелі салют зрабіць на Першае мая...

— Не абараняйце,— перабіў Любу намеснік рэдактара.

— Я не абараняю,— жыва адазвалася Люба.— Ён вінаваты, канечне, вінаваты, але Таццяна Максімаўна вельмі стараецца, і я ўпэўнена, што больш нічога падобнага не здарыцца, Саша харошы хлопчык,— зноў паўтарыла яна.

Таня была ўдзячна Любе за тое, што абараніла і яе, і яе Сашку, сабою, сваімі паводзінамі яна была незадаволена, яна разумела, што ўсё гэта Кулік, ён вінаваты, каб не ён, а хто іншы гаварыў пра пісьмо з міліцыі... А так... Мараль чытае той, хто не мае на гэта права...

Яна маўчала.

Намеснік рэдактара папракаў яе за нястрыманасць, за тое, што не ўмее слухаць крытыку, сказаў, што яна павінна быць удзячная рэдактару — не пачаў абмяркоўваць пісьмо з міліцыі на сходзе, пры ўсім калектыве, зрабіў гэта, так сказаць, паміж намі...

— Вы павінны быць удзячны рэдактару, удзячны рэдактару, ён такі чалавек, такі чалавек,— затрос сваімі шчокамі і Кулік, яўна стараючыся паддобрыцца да начальства.

Дадому Таня прыйшла зусім разбітая. Сашка выбег да яе ў калідор з папрокам — чаму так позна, але ўбачыў шэры матчын твар і адступіўся, пабег, выключыў тэлевізар, які грымеў на ўсю кватэру.

Яна нічога не сказала сыну пра пісьмо з міліцыі, гэта абмеркаванне выклікала чамусьці жаданне рабіць некаму, невядома каму, наперакор. Нібы гэта пісьмо паможа ёй выхоўваць сына, яна сама больш за тую міліцыю, больш за тых рэдактараў хоча, каб яе сын вырас чалавекам. Толькі як гэта зрабіць, як, ох, ці мела яна права пусціць на свет чалавека, калі не можа абараніць яго ад зла ў гэтым свеце?

А чалавек спаў на сваёй канапцы, па макаўку ўкрыўшыся коўдраю, толькі тырчаў з-пад белага чахла непаслухмяны русявы віхор, і віхор гэты раптам выклікаў у Тані такую любасць, такое шкадаванне, што аж зашчымела ў грудзях, заліло іх пяшчотаю, незразумелаю, нечаканаю радасцю.

14

Клава зайшла ў іх пакой, павіталася стрымана, стала спіною да акна, хутаючы плечы ў вялікую вязаную хустку. Ацяпленне ў горадзе ўжо не працавала, а вясна выкідвала конікі, апошнія дні дзьмуў вецер, сыпаў дождж, тэмпература паветра апускалася ледзь не да нуля, і ў рэдакцыі стаяў сабачы холад. Але Тані здалося, што Клава хутаецца не ад холаду, вочы яе пазіралі з трывожным сумам, каля вуснаў закамянелі зморшчынкі, увесь твар, здавалася, выдаваў бездапаможнае недаўменне.

— Што з табою? — спытала Таня.

— А вы хіба не ведаеце? — сказала Клава такім тонам, што жанчыны адразу зразумелі — нешта здарылася, і ўставіліся на Клаву, чакаючы тлумачэння, як удару.

I Клава сапраўды ўдарыла:

— Віктар Паўлавіч памёр...

Першае Таніна адчуванне — нязгода з тым, што пачула,— няпраўда, немагчыма, не можа быць. Віктар Паўлавіч хварэў, ну, так, але ці мала хто хварэе, людзі хварэюць, потым ачуньваюць, а Віктар Паўлавіч жа малады, яшчэ не дайшоў да пенсіі.

— Хто сказаў, адкуль ты ведаеш? — спытала Люба, паволі скідаючы акуляры.

— Уся рэдакцыя ўжо ведае, сёння ноччу памёр... Інфаркт... У яго ж увесь час было слабое сэрца,— Клава шчыльней затулілася ў хустку.

Рэакцыя Любы аказалася нечаканай. Яна надзела акуляры, якія толькі што скінула, заявіла:

— Скажыце, чаму добрыя людзі паміраюць, а нягоднікі жывуць?

— I нягоднікі паміраюць,— ціха сказала Клава.

— Так, паміраюць,— ужо спакайней згадзілася Люба,— але... Але яны больш жывучыя...

А Тані здалося, што да яе дакранулася нешта вялізнае, шурпатае, страшнае і абыякавае ў сваёй жорсткасці. Людзі перад гэтым вялікім і шурпатым бездапаможныя, смешныя ў сваіх страсцях. Здаецца, кожнаю смерцю жыццё вучыць нечаму, вучыць і ніяк не навучыць.

Зайшоў намеснік рэдактара, выгляд у яго быў пануры. Па тым, як маўчалі яны ўтраіх, здагадаўся, што і сюды прыйшла ўжо вестка пра смерць. Загаварыў да Любы, паглядаючы і на Таню, што павінна было азначаць — звяртаецца да абедзвюх.

— З’ездзіце, калі ласка, у пахавальнае бюро, закажыце вянок ад рэдакцыі...

Нельга было не паслухацца, адгаварыцца якой прычынай, трэба было хоць як паслужыць Віктару Паўлавічу, яго памяці.

Ехалі на тралейбусе, потым ішлі пехатою. Таня ніколі не была ў пахавальным бюро, калі памерла маці, усё зрабілі добрыя людзі — маміны супрацоўнікі, суседзі, яны з Ленаю толькі плакалі. I цяпер яна баялася заходзіць у гэтую ўстанову, думала, што там стаіць плач. Нясмела, услед за Любаю, пераступіла парог.

У невялікім пакоі было даволі многа людзей, некаторыя, сабраўшыся групкамі, гаварылі між сабою, другія сядзелі вакол круглага стала, нешта пісалі. За перагародкаю з вялікаю дзіркай-акном стаяла поўная жанчына ў выцертым чорным халаце, у квяцістай хустцы, завязанай пад падбародак. Жанчына прымала заказы, і да яе стаяла чарга ў некалькі чалавек.

Таня з Любаю сталі ў тую чаргу. Яны чулі, як голасна, па-дзелавому распытвала жанчына заказчыкаў, выпісвала квітанцыі, брала грошы і пасылала ў другі пакой, да мастакоў, што пісалі тэксты на жалобных стужках.

Таня з Любаю схамянуліся, што і ім трэба скласці тэкст, параіліся, як напісаць, і Люба села за круглы стол, узяла лісток паперы. «Дарагому Віктару Паўлавічу Захарчуку ад супрацоўнікаў рэдакцыі...»

Вярнулася да Тані ў чаргу, сказала з недаўменнем, са здзіўленнем, паказваючы лісток:

— Ніколі ў жыцці не думала, што сваёю рукою буду пісаць яму вось гэта...

У перагародцы адчыніліся дзверы, і з іх выйшаў высокі мужчына ў чорным халаце з плямамі бронзавай і сярэбранай фарбы, з сівымі растрэсенымі валасамі. У руках, запэцканых такою самаю бронзаваю і сярэбранаю фарбамі, ён трымаў стужку са свежанапісаным тэкстам. Таня паспела на ёй прачытаць: «Дарагой Аксане...»

— Хто тут Перабінос? — спытаў густым голасам.

Да яго падбег невысокі худзенькі мужчына ў сіняй балоневай куртцы.

Таню разанула па сэрцы гэта смешнае прозвішча побач з трагічным, што вісела тут, здаецца, у самім паветры. Ёй здалося, што і чалавек, які стаяў перад імі ў чарзе, ухмыльнуўся.

Мужчына ў балоневай куртцы асцярожна, стараючыся не пакамячыць, не пашкодзіць фарбы, браў у мастака стужку з надпісам: «Дарагой Аксане...», гаварыў голасам, поўным шчырасці:

— Дзякуй вам... Вялікі дзякуй...

Пачуццё трывогі і страху, з якім Таня пераступала гэты парог, паступова праходзіла, вельмі будзённая, звычайная была тут абстаноўка, і ніхто тут не галасіў, не плакаў. Падышла іх чарга, і жанчына прыняла ў іх заказ, узяла грошы. Пакуль Люба вяла дзелавую размову, Таня глядзела, як там, за перагародкаю, жанчыны ў чорных халатах рабілі вянкі з хвоі, са штучных кветак. Некалькі гатовых стаялі, прыхіленыя да сцяны. Жанчыны, што рабілі вянкі, спакойна перагаворваліся паміж сабою, усміхаліся.

«Ну так, канечне,— думала Таня,— у іх жа тут работа, звычайная работа, не могуць жа яны з дня ў дзень бедаваць чужою бядою...»

Труну з целам Віктара Паўлавіча паставілі ў клубе журналістаў. Над труною, на сцяне, вісеў яго партрэт. Чорная стужка апаясвала правы рог. На партрэце Віктар Паўлавіч быў малады, прыветлівы позірк скіраваны на людзей, на вуснах ледзь прыкметная ўсмешка. Не верылася, што васкова-жоўты твар з сіняватаю плямкаю на скроні належаў таму самаму чалавеку. Таню вельмі ўразіла гэта сіняватая плямка — жыццё не спынялася ні на міг, яно ішло, ішло далей і пасля смерці, хоць і ў іншых цяпер формах.

На балконе клуба паставілі магнітафон з запісанаю на стужку жалобнаю музыкаю, і яна бесперастанку плыла, залівала залу ціхім смуткам. Тужліва спяваў жаночы хор.

Ішлі і ішлі людзі, неслі кветкі, вянкі. Вянкі былі ад усіх рэдакцый горада, прывезлі нават з вобласці, з той газеты, дзе некалі Віктар Паўлавіч пачынаў сваю работу журналіста.

Аднойчы Таня бачыла, як хавалі таксіста, забітага бандытамі. За труною ехалі сотні машын-таксі, увесь парк выйшаў праводзіць свайго таварыша ў апошнюю дарогу. Хоць Віктар Паўлавіч памёр і сваёю смерцю, нешта падобнае адбывалася і тут — усе журналісты горада ішлі развітацца са сваім калегам.

Усё большала кветак у труне, усё больш вянкоў выстрайвалася вакол пастамента, на якім узвышаўся нябожчык. З боку труны стаялі крэслы, на якіх сядзелі родныя, сваякі. Справа, з чорнаю хустачкаю на галаве, не адымаючы белай насоўкі ад сплаканага твару, сядзела жонка. Каля яе дзве дарослыя дачкі, таксама з чорнымі хустачкамі на валасах, адна ў чорнай сукенцы, другая ў чорным світэры.

Пасля кароценькага перапынку зноў зайграла жалобная музыка, і дачка, што была ў чорным світэры, мусіць, меншая, раптам упала лобам на край труны, голасна заплакала. I дзіўна было, што бацька ляжаў — зусім спакойны, безудзельны да гэтага плачу, не супакойваў, не суцішаў дачкі.

Да Тані раптам нібы падступіла вечнасць, агарнула таямнічасцю, веліччу, і хацелася перад яе тварам быць лепшаю, адкінуць дробязнае, не вартае таго касмічнага, што ўбірае ў сябе жыццё чалавечае.

З чырвона-чорнымі павязкамі на рукавах стаяла ганаровая вахта. Мянялася цераз кожныя дзве хвіліны. I Таня з Любаю надзелі чорныя павязкі, і яны падышлі да труны. Таня стаяла ў нагах, глядзела на васковы твар, на якім так мала засталося ад жывога Віктара Паўлавіча, цяжка пазнаць, на васковыя рукі, складзеныя на грудзях, і ўспамінала, калі ж яна бачыла яго апошні раз жывога. Успомніла — калі пісаў ёй даведку на тэлефон... Ну так, яна тады яшчэ сказала так па-дурному: «Хіба без вас газета не выйдзе?» А ён адказаў: «Не столькі я газеце патрэбен, як яна мне...» Ой, адчуюць яны цяпер, як і ён быў патрэбен газеце, і як работнік, і як чалавек...

Нехта дакрануўся да пляча, схамянулася. Ага, прайшлі тыя дзве мінуты, што паложана стаяць каля труны. Адышлася.

Потым казалі прамовы — выступалі тыя, хто найбольш ведаў Віктара Паўлавіча, выступіў і рэдактар, і Таня ўбачыла на яго твары непадробны чалавечы смутак. Усе гаварылі пра нябожчыка, які ён быў сумленны работнік і сціплы, харошы таварыш, выказвалі жаль з яго заўчаснай смерці.

Пад жалобную музыку духавога аркестра выносілі труну на вуліцу. Сыпаў дождж, было холадна, людзі раскрывалі парасоны, і ад іх за труною рабілася страката. Пад ногі тым, што неслі труну, кідалі жаўтавата-празрыстыя нарцысы, яркія барвовыя цюльпаны, блакітныя гіяцынты — вясновыя кветкі, і яны падалі на мокры, забруджаны асфальт. Вельмі скора па гэтай вуліцы паедуць машыны, пойдуць людзі, зусім не ведаючы, што нядаўна тут, пад халодным росным небам, на людскіх руках плыла труна, толькі расплюшчаныя на доле кветкі, можа, затрывожаць незнарок кінуты на іх позірк, але і кветкі ўжо будуць не кветкі, а нябожчыкі, нельга будзе даць веры, што яшчэ зусім нядаўна яны лашчылі вока.

Сыпаў дождж, і людзі, правёўшы труну да жалобнага аўтобуса, патрошку разыходзіліся, але Таня з Любаю і падумаць не маглі, каб не паехаць на могілкі.

I вось яны каля апошняга прыстанку Віктара Паўлавіча. Зеўрае жоўтай зяпай магіла, гатовая паглынуць сваю ахвяру, побач жоўтая горка пяску, гатовага легчы ў дол, адкуль яго нядаўна выграблі пад гэтыя вецер і дождж, пад ногі людзям.

Калі пачалі развітвацца з нябожчыкам родныя і заплакалі жонка, дзеці, Таня адышла, каб не чуць, не бачыць гэтага — апошняга. Вакол магілы, вакол нябожчыка цяпер густым чорным кругам, з парасонамі над галовамі, стаялі людзі, яны ўсе цягнуліся тварамі туды, да цэнтра, нібы баючыся прапусціць нешта цікавае і важнае. Таня апынулася ў баку ад іх, цяпер каб і хацела, яна б не вярнулася назад, да труны, так густа абступілі яе людзі. Яна стаяла ўбаку, чакаючы, калі скончыцца тое, калі ўдары малатка па цвіку абвесцяць — усё.

Недалёка ад іх таксама ішло пахаванне, магіла была выкапана на невялічкім узвышшы, і Таня бачыла каля яе, на жоўтай горцы пяску, пастаўленую на памост труну, абабітую чырвоным крэпам, шмат вянкоў, якія трымалі, стоячы вакол труны, маладыя хлопцы і дзяўчаты. Сваімі дальназоркімі вачыма Таня разгледзела ў труне, сярод мноства кветак, маладое аблічча. Над белым застылым ілбом юнака ляжала светлая хвалька валасоў, чорны гарнітур з бялюткай кашуляй і гальштукам надавалі яму ўрачыстасці, быццам прыйшоў сюды хлопец са свята, а можа, і з вяселля.

«Божа мой, які малады,— падумала Таня.— Што з ім магло здарыцца?..»

Калі памірае пажылы чалавек, то менш узнікае пытанняў — чаму? Смерць... Раней, пазней падкралася да чалавека. Ніхто яшчэ не ўратаваўся ад яе касы, але малады, хлапчук... Позірк мімаволі пайшоў па тых, што стаялі каля труны, і спыніўся, застыў — уражаны. Нізка схіленая да нябожчыка, пад дробнай морассю дажджу, бялела знаёмая сівая галава... Як асляпіла Таню, па сэрцы ўдарыла страхам. Сяргей...

Паволі пайшла туды. Наўрад ці думала яна — навошта ідзе, павяло мімаволі. Абрыўкамі мільгалі думкі — а можа, не яго... А можа, не ён? Але добра бачыла, што — ён, і сэрца адчувала — яго. Толькі ў бацькі можа быць так горка схіленая галава, закамянелая ў болю і жальбе спіна, так бездапаможна абвіслыя рукі.

Яна падышла да таго круга людзей, што таксама шчыльна абступаў труну, магілу. Адсюль ёй не было відаць, што рабілася там, пасярод гэтага круга, а ісці туды не адважвалася. Можа, ён і не ўбачыў бы яе, можа, і не пазнаў бы, але ёй самой страшна было глянуць на яго зблізку, быць сведкаю яго тугі, адчаю. I ўсё ж нешта вяло туды, нешта прымушала зірнуць — хоць раз.

Сярод людзей, што стаялі не вельмі шчыльна, яна бокам прайшла крышку наперад. На яе азірнуліся і перад ёю расступіліся. Гэта спалохала яе, быццам яе пазналі і зараз у нечым абвінавацяць. Спынілася, не пайшла далей. З парасона, якім укрывалася жанчына, што стаяла наперадзе, капала Тані на валасы, на твар, нехта паслізнуўся на мокрай траве і наступіў ёй на нагу, нехта побач паціху шморгаў у хустачку.

Да яе пляча дакрануліся. Яна спужана азірнулася і ўбачыла сплаканы Верын твар.

— Адкуль ты тут? — спытала Вера.

Таня раптам затрывожылася — Вера можа падумаць, што яна прыйшла на гэта пахаванне, што яна мае дачыненне да гэтага гора, і паспешліва паказала ў бок магілы Віктара Паўлавіча.

— Я адтуль, памёр наш сакратар рэдакцыі...

— А ў нас такое гора, такое гора,— Вера выняла з кішэні скамечаную хустачку, прыклала да вачэй.— Сын Сяргея Кірылавіча... Малодшы... Ты павінна ведаць Сяргея Кірылавіча, ён да мяне прыходзіў... Падумаць страшна, такое гора.

— А што здарылася, чаму?

Было цяжка здавацца старонняй, раўнадушна зацікаўленай чужым горам, вельмі баялася нечым сябе выдаць.

— Матацыкл... Я наогул не разумею — навошта бацькі купляюць дзецям матацыклы, я нават глядзець баюся, як яны на іх лётаюць, і вось...

«Матацыкл... Дзесяць гадоў ездзіў на матацыкле»,— успомніла Таня, як расказваў ёй пра сябе Сяргей. Ёй страшна было цяпер яго ўбачыць, баялася, што не вытрывае, падыдзе, каб сказаць хоць слова ў суцяшэнне. Гэта ж падумаць, сын, той, што пісаў: «Я даплываю ўжо да буйка, напішы маме, каб не прымушала есці моркву...» Яна запомніла тое пісьмо, бо зайздросціла ўсім, хто меў дачыненне да Сяргея, хто мог быць каля яго, з ім, не хаваючыся ад людзей, зайздросціла жанчыне, якая недзе там, каля мора, была з яго дзецьмі, зайздросціла сыну, які пісаў яму пісьмы, а ён, бацька, так гэтым пісьмам радаваўся. Як ляціць час... Толькі што быў хлопчык, дзіця, цяпер дарослы... I такая недарэчнасць... Такая жорсткасць...

Яе абыходзілі людзі, чаплялі локцямі, плячыма, а яна стаяла, баючыся скрануцца з месца.

Гулка ўдарылі па веку труны земляныя груды. Там, на ўзгорку, ішла ўжо работа, мільгалі рыдлёўкі, сагнутыя спіны магільшчыкаў, рабілася ўсё вельмі скора, надта скора, яшчэ некалькі хвілін, і курганок, абкладзены вянкамі, кветкамі, навекі пахавае жыццё, што не паспела яшчэ ўвабрацца ў сілу і так недарэчна загінула.

Вакол магілы было ўжо вальней, людзі разыходзіліся, нерухома стаяла некалькі чалавек, і Таня зноў убачыла яго. Зусім белы... У чорным плашчы... Да яго пляча прыпала жанчына ў чорнай гіпюравай хустачцы на светлых валасах, і ён трымаў яе, абняўшы рукою. З цяжкасцю пазнала ў ёй Таня мілавідную Сяргееву жонку, з якою некалі сустракаліся ў Веры. Побач з імі стаяў высокі малады чалавек, постаццю падобны на Сяргея, мусіць, старэйшы сын.

«Сярожа, Сярожа»,— шаптала ў душы Таня.

— А я цябе шукаю, з ног збілася,— пачула каля сябе голас Любы. Пацягнула Таню за руку.— Там машыны ад’язджаюць, і жонка Віктара Паўлавіча прасіла зайсці, памянуць...

Трэба было вяртацца ў сваё, на што мела права, і Таня, яшчэ раз глянуўшы на тых, што ў балючай жалобе стаялі каля магілы, пайшла за Любаю.

— А што тут, каго хавалі? — спытала Люба.

Людзей хвалюе, цікавіць смерць. Палохае і цікавіць.

— Так, чалавека,— адказала Таня.

— Тут цэлая вытворчасць,— азіралася Люба па баках.— Нясуць і нясуць нябожчыкаў, магілы капаюць экскаватары, падумаць страшна... Хаця, мільённы горад, кожны дзень нараджаюцца і кожны дзень паміраюць...

У вялікім пакоі прасторнай кватэры Віктара Паўлавіча быў накрыты доўгі, ад сцяны да сцяны, стол з багатымі закускамі, бутэлькамі гарэлкі і віна. За такім сталом толькі святкаваць, гуляць вяселле, хрэсьбіны, а не спраўляць сумны рытуал апошняга развітання.

Людзей у кватэры сабралася многа, але гаварылі ўсе паціху, стараліся моцна не стукаць, не грукаць крэсламі. Без лішніх размоў і запрашэння садзіліся за стол. Таня апынулася чамусьці побач з рэдактарам і непрыемна ўспомніла тое, што нядаўна адбывалася ў яго кабінеце. Але на той успамін наплыло толькі што бачанае, чутае — васковы твар Віктара Паўлавіча з сіняю плямкаю на скроні, светлая хвалька валасоў над белым скамянелым ілбом юнака, кветкі, кветкі, іх магільна-салодкі пах, жалобная музыка, гулкія ўдары зямлі па веку труны, і захацелася дараваць рэдактару, дараваць усім іх зло і несправядлівасць. Здаецца, каб змагла ўсім усё дараваць, то і зніклі б з зямлі — нянавісць, зло.

— Вы павінны хоць крышку выпіць і закусіць... I вось гэтага хоць крышку,— паказаў ёй рэдактар на рысавую кашу з цёмнымі ягадкамі ізюму.— Такі рытуал...

У голасе рэдактара спагада... Можа, пахаванне, могілкі і ў яго абудзілі сусветны жаль, усведамленне роўнасці ўсіх перад магілаю прывяло да такога дэмакратызму — сядзіць побач са звычайным літсупрацоўнікам ды яшчэ паказвае яму сваю ўвагу.

Таня абвяла вачыма стол. Толькі цяпер, здаецца, пачула пах смажанага мяса, і ад гэтага паху занудзіла.

— Вось ваша чарка, я наліў, выпіце, так трэба,— гаварыў рэдактар.— Што вам пакласці закусіць?

— Дзякуй, нічога не трэба, я сама.

Яна з’ела лыжку несалёнай саладкаватай кашы. Напарола на відэлец скрылёк агурка. Калі пасля памінальнага слова ўсе паднялі чаркі, і яна прыгубіла, заела агурком.

Доўга за сталом не сядзелі, трэба было даць адпачыць сям’і, якая змучылася за гэтыя дні. Пачалі патроху паднімацца.

Таня здзівілася, калі і на вуліцы ўбачыла каля сябе рэдактара, ці яму сапраўды трэба было ісці ў яе бок, ці спецыяльна пайшоў за ёю? Машыну сваю адпусціў, як толькі вярнуліся з могілак.

Дождж перастаў, і на вачах пачынала падсыхаць, здавалася, аж пара ўзнімалася ад асфальту, і большалі на ім сухія плямы. Тралейбусы, аўтобусы, пырскаючы рэшткамі вады, што пазаставалася ў выбоінах, беглі і беглі па вуліцы, у паветры вісеў пах перагарэлай саляркі, асабліва едкі ў вільготным яшчэ паветры. Густым шэрым натоўпам ішлі людзі, іх вельмі многа цяпер у горадзе, і з кожным годам большае. Таня памятала яшчэ разбураны, пасляваенны Мінск з гарамі друзу, разбітай цэглы, з абгарэлымі сценамі дамоў, праз пустыя праёмы вокнаў якіх лёталі вароны, з градкамі бульбы, буракоў на пустырах, абгароджаных спінкамі абгарэлых ложкаў. Тады на вуліцах горада было мала прахожых, а вечарамі яны амаль пуставалі. Часам, ідучы дадому пасля заняткаў у вячэрняй школе, Таня за ўсю доўгую дарогу не спатыкала ніводнага чалавека. З яе дзівіліся — як не баіцца хадзіць поначы адна, як не баіцца «Чорнай кошкі» — казалі, што такая банда шнырыць цяпер па гарадах, але за ўсю доўгую зіму сорак пятага года яе на тых вуліцах ніхто не напалохаў, ніхто не пакрыўдзіў.

Таня памятала першы экскаватар на Савецкай вуліцы, успоўзшы на гару друзу, што застаўся ад будынка, ён чэрпаў каўшом зямлю, і ўсё шырэйшая, глыбейшая рабілася пад ім яміна, а вакол стаялі разявакі — дзівіліся з яго сілы і спрытнай работы. Калі б не праходзіла Таня каля экскаватара, вакол яго стаяў народ, адны, налюбаваўшыся, адыходзілі, другія падыходзілі, глядзелі — такім цудам здаваўся тады экскаватар. Людзі прыкідвалі, колькі часу, нават з такімі машынамі, трэба на горад, каб разабраць увесь друз ды накапаць катлаванаў пад новыя будынкі, і ў самых вялікіх аптымістаў выходзіла, што на гэта спатрэбіцца не менш чым пятнаццаць гадоў. А цераз пятнаццаць гадоў стаяў ужо новы горад. Праўда, ён быў яшчэ далёка не такі, як сёння, але ўсё роўна гэта быў горад з новымі дамамі, шырокімі вуліцамі, горад-юнак. Цяпер ён, як той юнак-акселерат, расце непамерна, не паспяваючы як след забяспечыць свой арганізм вадою, газам, электрычнасцю, не паспяваючы апранаць свае новыя вуліцы асфальтам, не паспяваючы будаваць, будаваць, каб пасяліць усіх сваіх жыхароў у новыя кватэры. Кожную вясну Таня бачыць, як, нібы пасля зімовай спячкі, усё гусцейшы натоўп высыпае на вуліцы, стаіць на скрыжаваннях, чакаючы зялёнага святла, больш нецярплівыя кідаюцца ледзь не пад машыны, іх прымушаюць трымаць дысцыпліну свісткі міліцыянераў і дружыннікаў.

Людзі, людзі, людзі, кожны як сусвет, бяздонны, непазнавальны, кожны сам па сабе, сам па сабе і не могучы сам па сабе, бо што ён, адзін, без людзей, без тых, што навокал, і злых, і добрых. Цягнуцца адзін да аднаго, а потым адскокваюць, як начыненыя токам, апякаючыся, калечачыся.

Сум, жаль не пакідалі Таню. Яна моўчкі ішла па шумнай вуліцы, і таксама моўчкі ішоў побач з ёю рэдактар.

Была так званая гадзіна «пік», аўтобусы, тралейбусы ішлі перапоўненыя, і яна не захацела лезці ў духату. Дадому было не вельмі далёка, можна дабрацца пехатою.

Дайшла да скрыжавання, дзе ёй трэба было збочваць, спынілася, каб развітацца са сваім спадарожнікам, але той сказаў, што і яму ў гэты бок.

У завулку было спакайней, цішэй, менш тут ехала машын, менш ішло людзей. Пачало праясняцца неба, паміж разрывамі аблокаў прабівалася ўжо сонца, блішчалі чысцінёю маладыя, кволыя лісткі на ліпах, густою шчоткаю паднялася трава на газонах.

У тралейбусе, які праязджаў па вуліцы, сыпануўшы наўкола іскры, зляцелі з правадоў дугі. З пярэдніх дзверцаў выскачыла маладзенькая вадзіцелька ў сініх штанах і жоўтай кофтачцы, спрытна забралася на дах тралейбуса, прысела там, як канарэйка, пачала зачышчаць дугі. Міма праходзіла двое хлопцаў, адзін з іх, па-вясковаму ладны, прыгожы, крыкнуў дзяўчыне:

— Кідай ты гэтую машыну, лепей сходзім у кіно!

Дзяўчына з даху тралейбуса заўсміхалася хлопцу, сказала, як добраму знаёмаму:

— Ага, добра табе... Сам гуляеш...

Жыццё ішло сваім парадкам.

— Вось вы, цяперашнія, асабліва моладзь,— загаварыў раптам рэдактар,— дзёрзкія, смелыя... А калі я пачынаў, было не так... Я студэнтам яшчэ прыйшоў працаваць у газету — мусіў зарабляць, памагаць не было каму... Рэдактар у нас быў... Ну, няважна, як яго прозвішча... Навыцяжку перад ім стаялі... Калі што, як гаркне... З ім не спрачаліся, выконвалі загад...

Таня павяла на рэдактара позіркам — чыста паголеныя шчокі яго нібы пацвярдзелі, патанчэлі, як ад гневу ці хвалявання, вусны, а ў зморшчынах каля вачэй, здаецца, застыла няёмкасць, якую ён стараўся перасіліць.

Таня яму нічога не адказала, ішла моўчкі, думаючы — чаму ён пра гэта загаварыў?

— Паслаў ён мяне, вясною сорак шостага, па калгасах... Каб падрыхтаваць цэлую старонку — «Датэрміновае завяршэнне сяўбы». Паехаў я па вёсках, а там насення — кот наплакаў, кабеты на сабе плугі цягаюць, якое там датэрміновае... Не зрабіў я паласы. Дык рэдактар мне вымову закаціў і камандзіроўку не аплаціў — не выканаў задання рэдакцыі... I я тады не пакрыўдзіўся на яго, палічыў, што рэдактар зрабіў правільна, што я проста кепскі работнік, не здолеў знайсці добрага калгаса... У нашага пакалення была дысцыпліна, мы вельмі верылі — усё, што робіцца, так і трэба, начальства не памыляецца.

Было падобна, што рэдактар ёй у нечым спавядаецца і нібы хоча гэтым спавяданнем папрасіць прабачэння... Але чаго яму прасіць прабачэння, ён, уласна, ні ў чым перад ёю не вінаваты... Яна не ведала, што яму адказаць.

— Ну, вашы гады... Я не вельмі далёка адышла ад вашага пакалення... I, паверце, дысцыпліну я таксама цаню, да яе прывучаная...

— Не, вы ўжо не тое пакаленне, вы бліжэй да маладзейшага, да новага...

Таня ніяк не магла ўлавіць настрою, галоўнай думкі таго, што вярэдзіла душу рэдактара і ў гэты сумны дзень, пасля пахавання, шукала выйсця. Было падобна, што рэдактар са сваёй недасяжнай рэдактарскай вышыні набліжаўся да яе, рабіўся не начальствам, а чалавекам, якому таксама патрэбны спагада, звычайная чалавечая дабрыня.

— Ведаеце, мне здаецца, справа тут не ў пакаленнях і не ў часе,— загаварыла Таня.— А больш за ўсё ў самім чалавеку... Ведаеце, ёсць людзі, якія ў маладосці засвоілі нейкія думкі, формулы і не перараслі іх, ці што, нясуць іх праз усё жыццё... Не таму, што яны засталіся верныя тым думкам, формулам, а таму, што не перараслі, іначай ужо думаць не ўмеюць... Ёсць людзі вельмі кансерватыўныя ў сваіх поглядах, застылі ў іх, закасцянелі... Не бачаць ці не хочуць бачыць, што жыццё выстаўляе новыя задачы, новыя праблемы.

— Можа быць, можа быць... А вы не дапускаеце, што гэтыя людзі, пра якіх вы гаворыце, вельмі шчыра вераць у тое, што засвоілі ў маладосці, што гэта іх прынцыпы?..

Апошніх слоў рэдактара Таня амаль не пачула, усплыў перад вачыма васкова-белы твар юнака, сівая галава, схіленая над труною, у грудзях заныла жалобная музыка. Стала дзіўна, амаль кашчунна, што яна, толькі адышоўшы ад труны, гаворыць пра нешта старонняе, такое цяпер не важнае. Уявіла, як прыехаў Сяргей з жонкаю дадому, у апусцелую кватэру, як сядзіць недзе, скурчыўшыся ад болю.

Рэдактар яшчэ нешта гаварыў, а яна ўжо не чула — што.

— Прабачце, калі ласка,— сказала ціха.— На мяне сённяшнія могілкі зрабілі такое ўражанне...

— Так, так,— скоранька згадзіўся рэдактар,— я гэта бачу, я таму і пайшоў з вамі... Вы, мусіць, вельмі любілі Віктара Паўлавіча. Ён і праўда быў харошы чалавек...

Тані раптам зрабілася сорамна, што ў гэтую хвіліну яна акурат не думала пра Віктара Паўлавіча, але тут жа ўспомніла і яго, успомніла, як галасіла яго дачка над труною, а ён ляжаў — спакойны, безудзельны, абыякавы да яе плачу.

— Ага, Віктар Паўлавіч,— сказала яна.— Мне яго вельмі шкода.

Рэдактар ішоў, гледзячы сабе пад ногі. На тратуары ад дажджу расплылася лужына, ён прапусціў Таню наперад, каб яна абышла яе па вузкай сухой палосцы каля самага будынка, прапускаючы наперад, лёгка дакрануўся да яе локця. Цераз плашч адчула Таня дотык яго цвёрдых пальцаў. Калі зноў пайшлі поплеч па сухім тратуары, рэдактар сказаў:

— Мне таксама шкода Віктара Паўлавіча... Гэта страта для ўсёй рэдакцыі.

Болын ні пра што не гаварылі, нібы вычарпалі ўсё, што маглі сказаць адно аднаму, дыстанцыя, якая на нейкі міг нібы скарацілася, набліжаючы іх як чалавека да чалавека, раптам зноў пачала расці, аддаляючы іх адно ад аднаго, ставячы кожнага на сваё месца.

— Дзякуй вам, што вы мяне праводзілі,— сказала Таня.— Я ўжо дома, вось тут я жыву,— паказала яна на аблуплены шэры пяціпавярховы дом з блокаў, нараджэння тых гадоў, калі не так будавалі, як ляпілі дамы, бо трэба было рассяліць баракі, цесныя камунальныя кватэры, калі кожны новы дом, нават вось такі нягеглы, з нізкімі столямі, з кепскай планіроўкай даваў людзям шчасце.

Рэдактар падаў ёй руку. Яна была цвёрдая і халодная.

— Не гаруйце... Мёртвых слязьмі не паднімеш, а жывым трэба жыць. Ісціна не новая, банальная, але часам і без банальнага не абысціся.

— Так, так,— згаджалася Таня.— Дзякуй вам.

Ёй хацелася ўжо скарэй развітацца, скарэй пайсці, застацца са сваім смуткам, каб ніхто не перашкаджаў думаць пра тое, як жыць далей, сённяшні дзень быў нібы пераломны і ў яе лёсе, пасля сённяшняга дня нешта павінна змяніцца, не можа застацца ўсё, як і было.

15

Гэтым разам яна спаткала яго выпадкова — не шукала, не чакала сустрэчы, выйшла з рэдакцыі і, як заўсёды, у тэмпе, пакіравалася да прыпынку тралейбуса. Стаяў ужо чэрвень, цвілі таполі, і белы пух лётаў па горадзе, ласкотна садзіўся на твар, на бровы, на вейкі, яго надзімала пад сцены будынкаў, на ўзбочыны тратуара, як снегам асядаў на клумбах, на свежаскошанай траве газонаў. Пасля душнага пакоя рэдакцыі Таню агарнула цеплыня летняга надвячорка, пах пылу і бензіну ўладна перабіваўся водарам скошанай травы. Людзей у горадзе паменшала — скончыліся заняткі ў інстытутах, тэхнікумах, і студэнты выехалі на канікулы, у будаўнічыя атрады, надышла пара адпачынкаў, і шмат гараджан пакіравалася за горад, на поўдзень. Павальнела ў магазінах, у транспарце, здаецца, у горадзе цяпер толькі і адпачываць, чаго рвацца ў Крым, на Каўказ, у тую спёку, у шматлюддзе — бо цяпер жа ўсе, з усяго Савецкага Саюза — туды. I ўсё ж Тані вельмі хацелася туды — надта вабіла мора, паплюхацца ў яго тугіх салёных хвалях, паляжаць на гарачых, абкатаных прыбоем камянях, пакрыць цела загарам, бо дасюль не скідае панчохі, саромеецца агаліць белыя, як смятана, ногі.

Да мора хацела з Сашам, ды яна і не паехала б без Сашы, не толькі таму, што не магла аднаго пакінуць у горадзе, хацелася радасці не толькі сабе, а і сыну, і, можа, найбольш сыну. Другія бацькі цяпер сваіх дзетак гадоў з трох да мора возяць, а яна дасюль ні разу не звазіла, кепская матка. Але пра мора можна было толькі марыць — не па зубах.

Яна ішла скора, задумаўшыся, бачачы перад сабою шырокі марскі абсяг і белы, як пялёстак магноліі, ветразь на яго сіняй роўнядзі, залаты круг сонца ў сінім небе, аблітыя ім пальмы, кіпарысы, густы цень пад імі, у якім так свежа і лёгка дыхаецца. Яна так задумалася, што не адразу пачула, як яе гукнулі. Увогуле яна пачула сваё імя, але не падумала, што клічуць яе, цяпер так шмат развялося Тань. Але імя яе паўтарылі, паўтарылі зусім блізка, за спіною, і яна азірнулася. I ўбачыла яго. Ён ішоў, можа, які крок за ёю, можа, даўно ўжо ішоў, а яна не заўважала. Ён быў зусім белы, зусім сівы, і не існавала ўжо кантрасту паміж яго сівізною і тварам, ужо не выглядаў ён маладжавым пры сівых валасах. Вочы яго запалі, пазіралі, як з глыбокага калодзежа, застылым шэрым холадам. На ім быў чорны касцюм, шэрая кашуля без гальштука, у руцэ — партфель.

— Добры дзень, Таня, ты так скора ідзеш, я ледзь дагнаў цябе.— Ён усміхнуўся, і Таня заўважыла каля яго вуснаў незнаёмыя раней тугія зморшчынкі.

Як толькі ўбачыла яго, сэрца тарганулася, потым завухала ў грудзях, абліваючы цела слабасцю. Сама сабе здзівілася — чаго так... I яшчэ падумала — як яна выглядае, не хацела, каб убачыў яе растрапаную, механічна паправіла рукою валасы. Адказала, стараючыся гаварыць спакойна, роўна, каб не выдаць свайго хвалявання:

— Дзень добры, Сяргей... Я заўсёды скора хаджу, павольна хадзіць не ўмею...

— То, можа, ты спяшаешся, можа...

I голас яго змяніўся, зрабіўся глухаваты, ці што.

— Не, Сярожа, я нікуды не спяшаюся... Я іду з работы дадому, іду да тралейбуса.

Яны стаялі пасярод тратуара, яўна замінаючы прахожым, але не заўважаючы гэтага, быццам апынуліся на бязлюдным востраве, быццам, акрамя іх, нікога наўкруг не існавала. Першая, здаецца, апамяталася Таня, яна зрабіла адзін крок, другі. Сяргей пакіраваўся за ёю.

— Як ты апынуўся ў гэтым баку? — спытала яна. Ёй на міг здалося, што Сяргей спецыяльна чакаў яе, як некалі чакала яна каля бальніцы, каб убачыць, каб сказаць, а галоўнае, каб убачыць.

— Заходзіў тут у аптэку... Толькі ў гэтай аптэцы ёсць патрэбнае мне лякарства.

Таня ведала, што ён сказаў праўду, яны ніколі адно аднаму не хлусілі, і ўжо каб Сяргей спецыяльна чакаў яе каля рэдакцыі, то знайшоў бы ў сабе смеласці і сказаць пра гэта.

— Ты хварэеш? — спытала Таня.

— Не, не я, жонка.

Ну, так, быў і застаўся клапатлівы муж, шукае лякарства жонцы, падумала Таня і тут жа папракнула сябе за нядобрае, што варухнулася ў грудзях, успомніла апухлы ад слёз твар яго жонкі, чорны гіпюравы шалік на яе валасах, як прыпала яна, не могучы трымацца на нагах, да Сяргея.

— Я ведаю пра тваё гора, Сяргей,— ціха сказала Таня.— Я была ў той дзень на могілках... Гэта вялікае гора...

Ён спыніўся, і яна спынілася. На яго чорны касцюм упалі пушынкі таполі, вецер дзьмуў, зганяў іх, а яны не адляталі, нібы ўчапіліся ў касцюм маленькімі кіпцюрыкамі. Таня ўзяла іх двума пальцамі, скінула на зямлю. I гэты яе дотык да яго касцюма вярнуў у былое, у далёкае, ён зноў зрабіўся блізкі, родны, свой, забалела яго болем.

— Я вінаваты перад табого,— глуха сказаў ён.— Але віны той не паправіш... Самая страшная віна гэта тая, якой не паправіш...

Яны зноў стаялі між людзей, як на бязлюдным востраве, зноў нібы адны на люднай вуліцы, але Таня разумела ўжо, што гэта іх блізкасць, гэты іх бязлюдны востраў можа існаваць толькі імгненне, толькі ў хвіліну забыцця, і блізкасць, і бязлюдны востраў знікнуць пасля наступных слоў. I ёй доўга не хацелася нічога гаварыць, але імгненне ўжо мінула.

— Што цяпер — вінаваты, не вінаваты... Нічога ты не вінаваты, не муч сябе... Наадварот... У мяне ёсць Саша...

Можа, яна нетактоўна сказала — у мяне ёсць Саша, Саша, уласна, і яго сын... Брат таго, што пайшоў з жыцця... Дзіўна... Саша нават не ведае, што тут, па вуліцах горада, ходзіць яго бацька, што ў яго было два браты і што аднаго ўжо няма... Добра, што ён не ведае пра смерць брата, але кепска... Ну, тут нічога не зробіш...

— Сяргей, я вельмі спачуваю твайму гору, пасля тых могілак я проста не магла... Ну, гэта цяжка выказаць словамі... Я не маю на цябе ніякага зла... Вельмі спачуваю...

Нешта ў яго твары тарганулася, застыла. На чорны касцюм зноў упалі пушынкі таполі, і Таня зноў пачала іх знімаць, счышчаць далоняй.

— Дзякуй табе,— ціха сказаў ён.— За ўсё дзякуй... I няхай расце Саша... Беражы яго...

Ён раптам павярнуўся і пайшоў — высокі, з жоўтым партфелем у правай руцэ, доктар навук, прафесар, упэўнены ў сабе, моцны чалавек, якога жыццё раптам так ударыла.

I Таня павярнулася, пайшла ў свой бок, да тралейбуса, пайшла павольна, адчуваючы слабасць ва ўсім целе, жаль і пачуццё нейкай страты, нейкага канца.

16

Мусіць, каб жыццё складалася з адных толькі трывог і непрыемнасцяў, то чалавек не вытрываў бы, не вытрывалі б яго мазгі, нервы, але жыццё хітрае, яно выкруціць цябе навыварат, патаўчэ ў ступе, а потым падорыць і радасць, каб не зняверыўся ты і ў радасці, каб завабіць цябе ахвотаю — жыць далей. Так як не можа лёс дарыць і адно толькі шчасце, бо тады чалавек страціў бы здольнасць пакутаваць, гараваць, без чаго не ўтрымаўся б на той вышэйшай ступені развіцця, на якую ўзнесла яго прырода як гомо сапіенса.

Радасць выпала. гэтым летам і Тані.

Ёй на работу пазваніла Вера, загаварыла бадзёрым голасам:

— Слухай, ты не хочаш паехаць да мора?

Ад аднаго толькі слова «мора» Тані зрабілася свяжэй на сэрцы.

— Ты чаму пра гэта пытаешся?

— А таму, што хачу табе прапанаваць... Тут ёсць магчымасць... Адзін чалавек з машынаю... Я з ім наперадзе, ты з Сашам ззаду...

Таня падсунула сабе крэсла, села, бо адчувала — аслабелі ногі ад радасці. Люба з падазрэннем паглядзела на яе праз свае акуляры — ці не чарговы ўдар лёсу зваліў Таню з ног.

Але Таня ўсміхнулася Любе, паказваючы ўсмешкаю, што ўсё ў парадку.

— Ты што, анёл з неба? — усміхнулася ў трубку Таня.— Ды гэта мая мара, з Сашам — да мора... А ты не жартуеш? Што там за чалавек з машынаю?

Вера крышку памаўчала.

— Ты сёння вечарам будзеш дома?

— Буду.

— То я зайду, растлумачу.

Вечарам Вера сапраўды прыйшла, і Таня як убачыла яе — ахнула. Вера адрэзала сваю касу, і цяпер на галаве ў яе была модная прычоска, на ёй быў белы імпартны касцюм, туфлі на платформе, уся Вера выглядала як абноўленая, памаладзелая.

— Касу адрэзала! — склала перад сабою рукі Таня.— Але не шкадуй, добра зрабіла, ты цудоўна выглядаеш, божа мой, якія тояцца ў нас, у жанчынах, рэзервы, а мы пра іх і не здагадваемся!

— Праўда?

Здаецца, Веры гэта было вельмі важна, хоць раней Таня не заўважала за ёй какецтва.

— Кепска, што ў цябе няма тэлефона,— гаварыла Вера, праходзячы ў пакой.

Сашы не было дома, недзе бегаў па двары. Яны ўселіся на Таніну канапку, і Вера загаварыла:

— Я па тэлефоне з табою не жартавала, ёсць магчымасць паехаць на поўдзень... Не буду цябе інтрыгаваць, раскажу, з кім і як...

Вера, здаецца, наважылася нешта расказаць Тані, але раптам запнулася, нібы шукаючы слоў, якімі гаварыць далей, зачыніла і адчыніла белую лакавую сумачку, пакруцілася, шукаючы ёй месца, кінула на стол.

— Адным словам, адзін чалавек хоча выйсці за мяне замуж,— Вера засмяялася,— пардон, жаніцца са мною...

— Дык гэта ж здорава, Верка,— узрадавалася за сяброўку Таня.

— Разумееш?.. Слухай, як мне новая прычоска, ніяк не прывыкну, праўда хораша? — дакранулася Вера пальцамі да сваіх валасоў.

— Цудоўна, ты разам са сваёй касою скінула гадоў дзесяць!

— Значыцца, мне цяпер трыццаць сем, яшчэ можна замуж... Смех смехам,— Вера перастала ўсміхацца,— але разумееш... Гэта ў маладосці выходзяць замуж лёгка, бяздумна, мне мая сяброўка, Оля Гарадзецкая, казала, што яна за свайго Кіма некалі выйшла толькі таму, што на ўсім пляжы ў яго быў самы лепшы загар!..— I тут жа зноў зрабілася сур’ёзная.— Ён удавец, мае дзвюх дачок, адна ўжо замужам, другая жыве з ім... Ну, і ў мяне Ірына... I мая дарослая, не сёння-заўтра замуж...

— Вось бачыш,— перабіла Веру Таня,— замуж выйдзе, ты адна застанешся, так што калі знаходзіцца чалавек, то не ідзі, а бяжы...

Вера ўздыхнула, пакруціла галавою.

— Разумееш, у яго ўжо свае прывычкі, у мяне — свае... Каб на старасці гадоў не апраставалосіцца, не шкадаваць потым... Мы з табою жанчыны незалежныя, не прывыклі, каб намі камандавалі, а там — мала што...

— Нешта ты надта цвяроза разважаеш, ну, а каханне, каханне ў вас ёсць? — спытала Таня.

Вера паціснула плячыма:

— Хто яго ведае... Не ведаю, ці гэта каханне, ці так... Прыемна, што нехта яшчэ глядзіць на цябе...

— Хто ён?

— Выкладае фізіку ў політэхнічным... Кандыдат навук... Вось ён і заве на поўдзень... Але я не хачу адразу ўдваіх, быццам ужо дала згоду... Хачу больш прыгледзецца да яго... Паедзем з намі... Возьмем дзве палаткі, я буду з табою спаць, а ён — з Сашам.

Таня весела засмяялася.

— А захоча ён? Навошта яму такі баласт — мы з Сашам?

— Захоча, я ўжо з ім гаварыла, каб не захацеў, то я точна за яго не пайшла б, бо гэта значыла б, што ён эгаіст... А так... I ты да яго прыгледзішся, скажаш мне, ці варта...

— Ну, ведаеш...

— Дык згодна?

— Я на поўдзень вельмі хачу, мяне доўга ўгаворваць не трэба, так што...

— Так што!

I яны паехалі.

Верын жаніх, Уладзімір Міхайлавіч, вёў машыну. Быў ён невысокага росту, хударлявы, з вусікамі, у якіх прабіваліся сівыя валаскі, з жывымі цёмнымі вачамі, нейкі надта зграбны — і ў фігуры, і ў вопратцы — джынсы, тэніска,— і ў энергічных, дакладных рухах. З першага знаёмства, з першай размовы Таня зразумела, што чалавек ён разумны. Яна часам задумвалася: а наогул што такое розум чалавечы? Колькі ведала мужчын і адукаваных, і нават таленавітых, відных, часам на высокіх пасадах і, далібог, не разумных. Бо калі мужчына пазёр, калі вельмі нясціплы, калі пашляк, балбатун, хлус, то цяжка назваць яго разумным пры ўсіх іншых станоўчых якасцях.

Уладзімір Міхайлавіч не гаварыў глупства, жарты яго былі прыстойныя і дасціпныя, адчувалася, што акрамя сваёй фізікі ён цікавіцца і іншымі з’явамі жыцця — калі зайшла размова пра раман вядомага пісьменніка, які апошнім часам чытала ўся інтэлігенцыя, ён выказаў пра яго і сваю думку, і, як здалося Тані, даволі арыгінальную.

Таня з Сашам сядзелі на заднім сядзенні, Вера побач з вадзіцелем. Насустрач ім бегла бясконцая стужка шашы, дзе атуленая лесам, дзе на волі адкрытага стэпу, перабягала цераз масты, пад каторымі плылі рэкі, спынялася перад шлагбаумамі, мінала вёскі, невялікія гарадкі і зноў вырывалася на прастор. Насустрач ім імчаліся «Волгі», «Жыгулі», гружаныя самазвалы, рэфрыжэратары, некаторыя машыны іх абганялі. Вера з першых кіламетраў паставіла перад Уладзімірам Міхайлавічам умову — ехаць спакойна, ні з кім не спаборнічаць у скорасці.

— Добра, буду абганяць толькі веласіпедыстаў,— згадзіўся той, але не заўсёды выконваў сваё абяцанне, часам і набіраў разгон, на радасць Сашу, які аж павіскваў ад захаплення.

Яны ехалі ў Піцунду, дзе бываў ужо Уладзімір Міхайлавіч і ведаў добрыя мясціны для «дзікага» адпачынку.

Каўказ наплываў на іх сіняватым хрыбтом далёкіх гор, водарам цёплай вільгаці, яркім сонцам, якое залаціла паласу шашы, біла ў вокны машыны. На сцежках, што беглі ўсцяж дарогі, пачалі трапляцца смуглыя мужчыны з чорнымі вусамі, у вялікіх, як рэшата, шапках, жанчыны, нягледзячы на гарачыню, апранутыя ва ўсё чорнае.

Пасля Сочы горы падступілі зусім блізка, а справа, на ўсю неабсяжную далеч, раскінулася мора. Таня смяялася, што ў Сашы скора адарвецца галава, так круціў ён ёю, пазіраючы на ўсе бакі.

Вузкая палоска шашы вывівалася серпанцінам, аббягаючы падножжа гор, якія ўзвышаліся злева пакрытымі лесам схіламі, скалістымі вяршынямі, падступаючы блізка да абрываў, парослых кустамі, пад якімі, нібы вылітая з серабра, ляжала паверхня мора, адбіваючы ў сабе чыстае сіняе неба і распалены круг сонца. Здалёк наплывала цёмная сцяна высокіх стройных кіпарысаў, пальмы з камлямі, нібы абкручанымі кудзеляю, паказвалі на прасвет свае веерныя лісты.

«Дзікі» бераг Піцунды быў забіты машынамі, застаўлены палаткамі — сінімі, жоўтымі, чырвонымі і нагадваў цыганскі табар, уплішчыцца сюды, здаецца, было немагчыма, але Уладзімір Міхайлавіч пахадзіў, пагаварыў з адным, з другім чалавекам, і нехта крышку пасунуўся, нехта нешта прыбраў — знайшлося месца і для іх «Жыгулёў», для іх дзвюх палатак.

Тэрыторыя іхняга «дзікага» берага была даволі вялікая, ад мыса, які зялёным паўвостравам выступаў у мора, да агароджы, за якою пачыналіся «культурныя» пляжы. На мысе размяшчаўся пасёлак, дамы якога хаваліся ў густой зеляніне кустоў і дрэў, сярод якіх выступала адно — высокае, з раскідзістаю кронаю. Сярод іншай зеляніны яно ўзвышалася, як Гулівер над ліліпутамі. Мусіць, шмат гадоў стаіць яно вось так, пазіраючы з сваёй вышыні на мора, слухаючы плёскат яго несціханых хваляў.

Стомленыя ад дарогі, гарачыні, потныя, запыленыя, яны ўсе першым чынам кінуліся ў мора. Вада тут была чыстая, ад самага берага глыбокая, салёная, тугая, яна вяртала целу дужасць, маладосць, і скора яны, сабраўшыся ўсе ўчацвярых на плытчэйшым месцы, смяяліся, пырскалі адно на аднаго, дурэлі, былі як дзеці, што вырваліся на свабоду, дарваліся да асалоды.

Так пачаўся іхні адпачынак. Цяпер кожную раніцу, як толькі ўзыходзіла сонца, яны беглі ў мора. Уладзімір Міхайлавіч заплываў далёка, бераг быў «дзікі», без буйкоў, і плыўца ніхто не спыняў, не вяртаў. Таня з Верай далёка плаваць баяліся, плёхаліся па-сабачы метраў за дваццаць ад берага, не пускалі і Сашу далёка адплываць, але той часта вырываўся з-пад іх апекі і сігаў за Уладзімірам Міхайлавічам. Таня сварылася на сына, гразіла, што больш ніколі не возьме з сабою на мора, калі ён такі неслух, і хлопец нейкі час слухаўся, а потым зноў як зрываўся з прывязі, плыў у адкрытае мора. Дні за тры ён загарэў, яго худзенькая, кволая постаць нібы пацвярдзела, ён бегаў на сваіх цыбатых нагах па беразе, адчайна, з галавою, кідаўся ў хвалі, плыў пад вадою, і Таніна сэрца замірала і радавалася, калі яна бачыла, як вынырвае з хваляў яго макаўка, як пачынае ён біць сажонкамі па вадзе, рады прасторы, волі, куды вырваўся з каменю горада.

I самі яны, і ўсе «дзікія», што сабраліся на гэтым беразе, цешыліся свабодаю. Мужчыны цэлыя дні хадзілі ў адных плаўках, жанчыны ў купальніках, увесь быт ва ўсіх быў на віду, кожны ведаў, што ў каго варыцца на абед, і кухні, і сталовыя ва ўсіх размяшчаліся пад адкрытым небам.

Побач з іхнім пляжам узвышаўся высокі будынак пансіяната на трынаццаць паверхаў. Таня бачыла, як выплывалі з гэтага пансіяната на свой «культурны» пляж жанчыны ў доўгіх халатах, мужчыны неслі за імі гумовыя матрацы, лежакі, подсцілкі, жанчыны ўмошчваліся на гэтых матрацах і ляжалі пад тэнтамі, пад вялікімі расквечанымі парасонамі. Вечарамі кабеты выходзілі ў доўгіх сукенках, мужчыны — у скураных пінжачках, вельветавых касцюмах, што былі ў той сезон вельмі модныя, чынна гулялі па сваім надворку. Таня не зайздросціла ім, куды мілей была ёй іхняя воля, без шыкоўных туалетаў, якіх яна і не мела, без надакучлівага распарадку дня са сняданкамі, абедамі, вячэрамі.

Уладзімір Міхайлавіч на машыне ездзіў па прадукты ў пасёлак, Таня з Вераю гатавалі яду на газавай пліце, якую прывезлі з сабою,— невялічкай, белай, з маленькімі чырвонымі балонамі. Таня старалася як мага болей прадуктаў купіць за свае грошы: мяса, вінаграду, памідораў. Уладзімір Міхайлавіч і Вера сварыліся на яе за гэта.

— Мала таго, што я ў вас наезніца, дык яшчэ хочаце, каб была і нахлебніца? — спрачалася Таня.

— Кіньце вы пра гэта,— гаварыў Уладзімір Міхайлавіч,— мы вельмі рады, што вы з намі...

Таня з кожным днём усё больш захаплялася ім. Уладзімір Міхайлавіч быў з тых мужчын, якія ўсё ўмеюць, не саромеюцца ніякай работы. Ён умеў сам гатаваць і часам вызваляў Таню і Веру ад пліты, сам неяк па-хітраму, адмыслова смажыў мяса, і яно было — хоць пальчыкі аблізвай, пазнаёміўся з мясцовымі рыбакамі і разам з імі ездзіў вудзіць рыбу і прыносіў серабрыстую кефаль, сам чысціў яе, смажыў. Ён не дазваляў ні Веры, ні Тані мыць яго кашулі, шкарпэткі, усё рабіў сам.

— I ты яшчэ думаеш, ці выходзіць за яго замуж? — гаварыла Таня сяброўцы.— Гэта скарб, табе моцна пашанцавала.

— Я сама не ведала пра такія яго здольнасці,— дзівілася Вера.

— Глядзі, бо, калі ты адкінеш, я падбяру,— жартавала Таня.

Яна жартавала, а ў душы ёй было крышку зайздросна, калі бачыла, з якою любасцю глядзеў на Веру Уладзімір Міхайлавіч, як выбіраў ёй прыгожы яблык, прыгожую ягаду з гары прывезеных з базару, зайздросна было глядзець, як яны ўдваіх вечарамі гулялі берагам мора.

Таня лічыла, і, можа, не без падстаў, што яна прыгажэйшая за Веру. У яе і праўда была прыгажэйшая фігура — стройная, без лішняй паўнаты, цяпер пакрытая роўным залацістым загарам. А Вера не магла схаваць свайго даволі поўнага жывата, была нашмат ніжэйшая за Таню, ад сонца ў яе лупіўся нос і выгаралі бровы, вейкі. Дык чаму так часта выпадае шчасце непрыгожым і абмінае тых, якім, здаецца, яно павінна належаць па праву?

Часам яны ездзілі ў пасёлак Піцунда — і на базар, і пагуляць па тым, цывілізаваным беразе, каб лішні раз пераканаць сябе, што на іхнім, «дзікім», лепей. У высокіх прыгожых пансіянатах Піцунды адпачывала шмат іншаземцаў — балгараў, палякаў, чэхаў. Часам сярод іншых моў чула Таня і нямецкую. Колькі часу прайшло з вайны, а гэту мову яна дасюль не можа чуць спакойна. Ніяк не можа прывыкнуць, што нямецкая мова можа быць моваю і жанчын, і дзяцей, здавалася, гэта мова толькі салдат... I дзіўна было ёй, і непрыемна чуць, як гаварыла па-нямецку пажылая кабета з акуратнаю сівою прычоскаю, у шортах, што агалялі яе рыхлыя, з сінімі венамі ногі, як гаварыла гэтаю моваю цыбатая дзяўчына з распушчанымі па плячах валасамі, у джынсах, што шчыльна аблягалі яе круглыя маладыя ягадзіцы, як балбатаў па-нямецку хлопчык, меншы за Сашу — у вяснушках, з рудымі валасамі, акуратна зачэсанымі набок. Разумела, што гэта не тыя ўжо немцы, што гэта нашы сябры, і не магла пераадолець таго, што запала ў душу з маленства.

Пансіянаты стаялі на ўскраі хваёвага рэліктавага лесу, цяпер абгароджанага сеткаю, каб захаваць яго ў першабытным стане. Водар хвоі змешваўся з водарам мора, утвараючы тут непаўторны мікраклімат.

Пры ўваходзе на тэрыторыю пансіянатаў стаяла арка са скульптураю мужчыны, які ныраў у ваду, побач з ім застыў у палёце дэльфін, увасабляючы сілу, маладосць, прыгажосць, спрыт, рамантыку мора.

Усё ўзбярэжжа да самага пляжа было забрана ў бетон і служыла месцам прагулак, вечарамі тут густа гуляў прыбраны натоўп, водар мора і хвоі перабіваўся пахам дарагой парфумы.

Пакідаючы гэты райскі куток, хто-небудзь з іх чатырох кожны раз гаварыў:

— У нас усё роўна лепей.

Яны вярталіся да сваіх палатак, чакалі заходу сонца, каб палюбавацца, як будзе апускацца і большаць, налівацца чырванню яго круг, як дакранецца распалены дыск да роўнай, нібы шкляной, паверхні мора, як пачне пунсавець неба і задрыжаць, замітусяцца, быццам залатыя рыбкі, малінавыя сполахі на вадзе. Сонца апускаецца вельмі скора — вось ужо да паловы ўтапіла свой каравай у ваду, вось ужо адзін маленькі акрайчык застаўся, адна дробачка, вугельчык, і той патух, толькі большая, большая чырвань залівае неба, ваду. Пачынала цямнець, але не тухла чырвань, мора доўга ляжала сярод чорных абрысаў берага, як вялізная міса, поўная ружовай вады. Усе жыхары «дзікага» берага кідаліся ў гэту ружовую місу, лічылася, што найпрыемней купацца іменна цяпер, у цёплай, як сырадой, нагрэтай за дзень, спакойнай, без хваль, густой і тугой, як ртуць, вадзе, лавіць у ёй водбліскі сонца, якое ўжо недзе там, за гарызонтам, і бачыць яго цяпер можна хіба з вялікай вышыні, хіба з таго вунь самалёціка, што ляціць у недасяжнай вышыні, яшчэ пазалочаны яго праменнямі.

Пазіраючы на ўсё гэта, Таня хацела верыць, што ўсё ў жыцці падпарадкуецца самым лепшым законам, гармоніі, логіцы, усё, што мучыць нас — выпадковае, не вартае ўвагі, ёсць найвышэйшы сэнс жыцця, і ўсе яны ідуць да гэтага найвышэйшага сэнсу, і некалі дойдуць, а раней за ўсіх, напэўна, той, хто здолее ўзняцца над дробным, нікчэмным. З высокай вышыні сонца відаць нават тады, калі на зямлі ўжо цёмна.

Яна абірала бульбу на абед, Вера ляпіла катлеты з купленага фаршу, Уладзімір Міхайлавіч рыхтаваў свае рыбацкія прычындалы — зноў збіраўся ісці ў мора з рыбакамі, як да іх падбег хлопчык гадоў пяці, у квяцістых трусіках, аб’явіў Тані задыхана:

— Цёця, вашага Сашку б’юць!

Яна кінула нож, падхапілася, пабегла за малым у бок зялёнага мыса. Чула, што і Уладзімір Міхайлавіч бяжыць за ёю. Скора ён перагнаў яе, раней, чым яна, апынуўся на пустым беразе і ўжо хапаў, лавіў за рукі высокага бамбізу, які выкідаў наперад кулакі, стараючыся дастаць імі Сашку. Саша не кідаўся на свайго ворага, а толькі ўхіляўся ад удараў, засланяючы локцямі твар. Пакуль Таня падбегла, Уладзімір Міхайлавіч ужо моцна трымаў бамбізу, не даючы вырвацца і ўцячы, а Саша размазваў па твары кроў, якая цякла з носа.

— За што, чаго, за што ты яго! — крычала Таня ў твар высокаму хлопцу, якога трымаў Уладзімір Міхайлавіч. Хлопцу было гадоў шаснаццаць, ён быў на галаву вышэй за Сашу, у сініх плаўках, загарэлы, з непатухлай яшчэ злосцю ў зялёных вачах. Ён задыхана вырываўся з моцных рук Уладзіміра Міхайлавіча, але той не выпускаў яго.

— За што пабіліся? — напусцілася Таня на Сашу, думаючы, што зрабіў ён нешта кепскае, калі ўвёў у такую злосць бамбізу.

— Ён згубіў ласту,— паслужліва растлумачыў хлопчык, які паведаміў Тані, што б’юць Сашу, і прывёў іх на месца бойкі.

— Якую ласту? — павярнулася да хлопчыка Таня.

— Во такую,— паказаў той на зялёную, як у жабы, гумавую лапу, што ляжала на камянях.

Скора Таня і Уладзімір Міхайлавіч высветлілі прычыну бойкі.

Гэты вялікі хлопец меў ласты і маску, Сашу вельмі хацелася паплаваць з гэтаю маскаю і ластамі, хлопец даў яму сплаваць, і вось Саша згубіў ласту.

— Дык ты за гуму! Біць чалавека! — Уладзімір Міхайлавіч выпусціў рукі хлопца, нібы яму агідна зрабілася да іх дакранацца.

Прыбег бацька гаспадара ластаў — у майцы і шараварах, якія звісалі ніжэй тоўстага круглага жывата.

— Што такое, што такое,— накінуўся ён на Уладзіміра Міхайлавіча.— Сталы мужчына і біць хлапца.

— Ніхто не біў вашага хлапца, гэта ён... вунь, меншага за сябе скрывяніў,— стрымліваючы гнеў, адказаў Уладзімір Міхайлавіч.

— За што, чаго біўся? — напусціўся бацька на сына, але той толькі шморгаў носам.

— Саша ласту яго згубіў, ён за ласту біў Сашу,— зноў ахвотна растлумачыў пяцігадовы сведка ў квяцістых трусіках.

Толькі цяпер, здаецца, убачыў бацька высокага хлапца маску і адну ласту, якая ляжала на камянях.

— Забірай,— загадаў ён і замахнуўся на сына. Хлопец адхіліўся, сагнутаю ў локці рукою закрыў твар, абараняючыся ад удару, але бацька не ўдарыў, і сын хуценька падняў з камянёў сваё дабро.

— Марш дадому!

Хлопец патупаў у бок сваёй палаткі, бацька — за ім.

— Колькі гаварыў — не давай нікому,— пачулі яны злосны голас гаспадара шаравараў і майкі.

— За гуму!.. Біць чалавека!..— не мог супакоіцца Уладзімір Міхайлавіч. Ён абняў Сашу, які ўсё яшчэ размазваў кроў па твары.— Ідзі ўмыйся,— павёў яго да мора.— I пакажы, дзе ты плаваў.

Больш чым гадзіну ныраў Уладзімір Міхайлавіч там, дзе плаваў Саша, і знайшоў тую ласту, занёс гаспадару. А назаўтра паехаў на машыне ў Піцунду і прывёз Сашу маску і ласты — новенькія, прысыпаныя нечым белым, як талькам.

У Тані ўсё перавярнулася ўсярэдзіне.

— Уладзімір Міхайлавіч, колькі гэта каштуе, я заплачу,— палезла яна ў свой кашалёк.

— Кіньце,— узяў яе за руку Уладзімір Міхайлавіч.— Гэта мой падарунак Сашу.

Таня стрымлівалася, каб не заплакаць. Яна бачыла, як радаваўся Саша, як вачыма, поўнымі любові і адданасці, глядзеў на Уладзіміра Міхайлавіча. Здаецца, яна толькі цяпер зразумела, чаго пазбаўлены яе сын,— вось такой мужчынскай абароны, такой мужчынскай увагі, ласкі, адчувала сваю віну перад сынам, што сама не магла як след яго абараніць, даць яму ўсё, што неабходна хлопчыку ў яго ўзросце.

— Чаму ты мне не сказаў, што табе так хочацца тыя ласты, хіба я табе не купіла б? — папракала яна Сашу, абсалютна ўпэўненая цяпер у тым, што каб сын папрасіў, то і купіла б.

— Ага, у цябе заўсёды няма грошай,— сказаў Саша.

Таня і праўда ўспомніла, як часта на розныя просьбы сына адказвала — «няма грошай», як папракала апошнім часам за той штраф, што давялося заплаціць.

А Саша, схапіўшы ласты, маску, бег ужо да мора.

— Калі хто будзе прасіць — не шкадуй! — кінуў яму наўздагон Уладзімір Міхайлавіч.

Таня паглядзела на яго вачыма, поўнымі ўдзячнасці і любові. I тут жа спалохалася, спалохалася таго, што адчула яе сэрца да гэтага чалавека. Яна ўстала, пайшла, нібы за Сашам, да мора, а на самай справе, каб пабыць адной, адной з тым, што заліло сэрца.

Тое новае, што з’явілася ў яе да Уладзіміра Міхайлавіча, спалохала, ашаламіла. Падумала: можа, і ён да мяне... Але тут жа адагнала такое падазрэнне. Ён шчаслівы каханнем да Веры і хоча, каб усе былі шчаслівыя...

Але што б ні адчуваў ён, Таня спужалася таго, што адчула яна. Вера — яе сяброўка, і яна не можа, не можа зрабіць ёй прыкрасці. Яе ўзялі з сабою, без іх яна ні за што не трапіла б сёлета на мора, ёй не прыйшлося плаціць за дарогу, за жыллё, а яна... Не, яна не можа нічога сабе дазволіць. Яна не будзе скідаць цёмных акуляраў, каб не выдалі яе вочы, яна будзе стараніцца яго, засталося якіх дзесяць дзён... Хутчэй бы яны мінулі... Не, няхай бы цягнуліся бясконца... Кінь, дурная, вазьмі сябе ў рукі...

Калі вечарам Вера і Уладзімір Міхайлавіч паклікалі яе разам пагуляць па беразе, яна адмовілася. За імі хацеў увязацца Саша, але і Сашу Таня не пусціла.

— Няхай яны ўдваіх,— сказала сыну.

Саша з недаўменнем паглядзеў на маці, ён зусім не быў упэўнены, што Уладзіміру Міхайлавічу будзе весялей хадзіць з адною цёцяй Вераю, быў перакананы, што з ім гуляць было б куды весялей.

Некалькі дзён у іхнім, нядаўна такім дружным, лагеры панавала разгубленасць. Таня больш не смяялася, была змрочная, увесь час старалася застацца адна. I ў Верыных круглых вачах з’явілася нешта новае. Зніклі радасць ад прысутнасці іх аднаго пры адным, непрымушаны смех. Уладзімір Міхайлавіч заўважыў, што іхні карабель даў трэшчыну, пацёк, але ніяк не мог разабрацца, у якім месцы тая аварыя. А можа, і здагадваўся, ды не ведаў, як рамантаваць. I роспытамі не надакучаў, не лез у душы — ні адной, ні другой жанчыне. Адзін Саша нічога не бачыў, купаўся, плаваў са сваімі ластамі і маскаю, а потым з захапленнем расказваў:

— Плывеш так і не бачыш, якая пад табою глыбіня, а як глянеш цераз маску, во здорава! Прорва! Падводнае царства! Як у кіно! Горы там, горы, а на іх — зялёныя водарасці, гайдаюцца пад вадою, як ад ветру. I рыбы плаваюць, і медузы — сінія, як з кісяля. I светла там, сонца зайчыкамі, зайчыкамі. Ты, мама, сплавай, сплавай, паглядзі!

— Толькі гэтага мне і не хапала,— адказвала Таня,— цераз маску на тваіх зайчыкаў глядзець.

Саша хвосцікам бегаў за Уладзімірам Міхайлавічам, круціўся ў яго пад рукамі, цягаў пластмасавым белым вядром ваду з мора, мыў разам з Уладзімірам Міхайлавічам машыну.

Таня разумела, што прычына аварыі карабля ў ёй, і не ведала, як усё паправіць, як вярнуць усё ў мінулае. Кожны дзень яна ўнушала сабе: я да яго нічога не адчуваю, нічога не адчуваю, і ў яго да мяне толькі таварыскія адносіны, таварыскія, але варта было ёй паглядзець на худую Сашаву спіну з калючымі лапаткамі, як энергічна варушыліся яны, калі той цёр анучаю крыло машыны, а побач з ім — цвёрдую, мускулістую спіну Уладзіміра Міхайлавіча, як сэрца яе пачынала ныць, ныць, такім блізкім, такім патрэбным здаваўся ён і ёй, і Сашу.

Вера апошнім часам пачала больш увагі аддаваць свайму туалету — на ноч закручвала валасы на бігудзі, мазала твар крэмам, раніцою пачала бегаць — каб збавіць вагу.

— З самага пачатку трэба было бегаць, дык тады ленавалася, а цяпер — што, калі тыдзень застаўся,— бурчала Таня.

— Адзін дзень можа вырашыць лёс чалавека, адна гадзіна, не тое што тыдзень,— загадкава адказвала Вера.

Таня ляжала на гумовым матрацы ў сваёй палатцы, Вера з Уладзімірам Міхайлавічам пайшлі гуляць перад сном па беразе мора, звалі і яе, ды яна адмовілася. Яна глядзела на ружовы брызент палаткі, на ручнік, што вісеў, зачэплены за кручок. Здаецца, ні пра што не думала, толькі часам уяўляла ў зеленаватым вячэрнім прыцемку, на фоне серабрыстай паверхні вады, іх сілуэты, і ад гэтага малюнка рабілася сумна. Часам выплывалі, як з небыцця, як з далёкай далі, бледны твар, сівыя валасы Сяргея. Уяўляла такім, якім бачыла апошні раз, і гэты вобраз таксама выклікаў смутак. Хацелася ўжо, каб скарэй скончыўся адпачынак, скарэй на работу, дадому. Добра-добра на прыродзе, але засумавала ўжо і па выгодах — па сваёй мяккай канапцы, па ваннай,— усяго добра ў меру. Хацелася, каб хутчэй прыйшла Вера, хутчэй, хутчэй. Глянула на гадзіннік — дванаццаць. Устала, выключыла святло — Уладзімір Міхайлавіч правёў электрычнасць у іх палаткі ад нейкіх там акумулятараў, ці што,— выйшла на бераг.

«Цыганскі табар» спаў, толькі далёка, каля крайніх палатак, паблісквалі яшчэ рэшткі вогнішча, кідаючы ружовае святло на твар барадатага мужчыны. З другога боку, як навагодняя ёлка, свяціўся яшчэ вокнамі высокі будынак пансіяната.

Мора не было відаць, толькі ціха і раўнамерна плёскала хваля. Неба хмурылася, не свяцілі зоркі, можа, сапсуецца пагода? Тады будзе зусім кепска.

Зайшла ў мужчынскую палатку, з хвіліну стаяла, думала — ці ўключаць святло. Уключыла. Саша спаў, уткнуўшыся носам у падушку, яго загарэлая, аж чорная, спіна з вострымі лапаткамі была голая, і тырчалі з-пад тонкай коўдры голыя ногі. Таня раптам убачыла, якія вялікія ўжо ў сына ногі — трэба будзе купляць новыя чаравікі, старыя ўжо не ўзлезуць, і сам які доўгі, на ўсю пасцель. Вырас за гэты месяц, ці што? Прысела перад Сашам на кукішкі, выцягнула з-пад яго жывата скамечанаю коўдру, укрыла спіну, ногі. Азірнулася, глянула на пасцель Уладзіміра Міхайлавіча. Яна была пустая, акуратна засланая клятчастым пледам, у галавах ляжала маленькая падушачка ў квяцістай наўлечцы. Дакранулася да гэтай падушкі і адхапіла руку, быццам апёкшыся, пачырванела, нібы зрабіла нешта непрыстойнае, злосная на сябе, выйшла з палаткі.

Вакол яшчэ пацямнела, паменшала светлых вокнаў у будынку пансіяната, патухла і вогнішча каля крайніх палатак. Таня прыслухалася — ці не чуваць крокаў, можа, вяртаюцца гулёны, але вакол было ціха, толькі ўсё таксама раўнамерна, безудзельна плёскала марская хваля.

Раптам аднекуль, здалёк, пачулася музыка. Таня прыслухалася. Паланез Агінскага... Сумная і ўрачыстая мелодыя плыла здаля, з цямна, нібы нараджалася недзе ў глыбіні мора і ўзнімалася адтуль, поўная любові і трагізму, нязбытных мар. Альбо лілася з неба, з нябачных цяпер зорак, адтуль, куды адыходзіць вечнасць і вяртаецца на зямлю, каб паведаміць нам нешта важнае, невядомае дагэтуль, каб папярэдзіць на будучае, але не мае мовы, не мае слоў, і мы не маем сілы яго зразумець. Толькі нешта адчуваем... Як тугу па невядомым, нязбытным, чаго чакаем усё жыццё, з чым так і не спатыкаемся, але мару пра тое спатканне нясем да апошняга дня. Музыка, прыплыўшы з вечнасці, клалася на душу супакаеннем. Вось варухнулася ўжо, як дзіця пад сэрцам, кволая радасць. Ад таго, што пад брызентам палаткі спіць сын і ў яго ўжо такія вялікія ногі, ад таго, што побач дыхае хвалямі мора, ад таго, што заўтра будзе новы дзень, усё роўна, ці хмарны, ці сонечны, калі нават і хмарны, то не навек, усё роўна вернецца сонца.

Чамусьці супакоеная, як скінуўшы цяжкую ношу, вярнулася яна ў палатку, зноў лягла на сваю пасцель, але ўжо хацелася ёй не стагнаць, а ўсміхацца.

Скора вярнулася і Вера. Крадком заходзіла ў палатку, старалася нічым не грукнуць, не разбудзіць Тані.

— Хадзі смялей, я не сплю,— сказала Таня.

— Не спіш? — у Верыным голасе чулася радасць. Шапацела сукенкаю, распранаючыся, потым па шоргату Таня здагадалася, што пачала закручваць бігудзі.

— Ну, дык што... Прыгледзелася да свайго Уладзіміра Міхайлавіча? — з ноткамі нейкага папроку сказала Таня.

Вера ўздыхнула, перастала накручваць валасы.

— Я закаханая ў яго, як дзяўчынка, я не ведала, што ў нашы гады яшчэ можна так кахаць,— прызналася Вера.

— Значыцца, у вас усё нармальна?

— Ага... Пра ўсё дамовіліся... Вернемся дадому, і я пераеду да яго, сваю кватэру пакіну Ірынцы...

— Ну вось, бачыш,— Таня старалася надаць голасу радасці і раптам адчула, што сапраўды радуецца, радуецца, што ўсё займае сваё месца, што ёй не трэба будзе пакутаваць, што зноў будзе адчуваць сябе чыстаю перад сяброўкаю, і перад ёю, і перад ім, і перад самою сабою...

Прабоіна ў караблі залаталася, ён шчасліва даплыў да канца свайго падарожжа, развіталіся ў горадзе, як найлепшыя сябры.

17

I вось — зноў шумныя вуліцы горада, перапоўненыя тралейбусы, аўтобусы, натоўп на скрыжаванні перад светафорам — вярнуліся студэнты, настаўнікі, скончыўся сезон адпачынку. На схіле быў жнівень, і хоць халады з дажджамі яшчэ не абрынуліся на зямлю, у паветры ўжо адчувалася набліжэнне восені — жаўцелі ліпы на праспекце, вецер прыносіў з палёў пах сухой травы, ускапанай зямлі, вітрыны магазінаў упрыгожвалі дары прыроды — пірамідкі чырвоных памідораў, белакачаннай капусты, яблыкаў.

У Тані заставалася яшчэ тры дні адпачынку, і яны аказаліся вельмі патрэбныя дома. Па-першае, пераканалася, што ўсю Сашаву адзежу можна выкінуць на сметнік — усё не лезла на яго, трашчала па швах — так ён вырас за гэта лета, а праз некалькі дзён у школу, і Таня кінулася па магазінах. А там, здаецца, і забіты паліцы рознымі таварамі, і адзежы поўна, а як прыйдзецца нешта купіць, то таго, што трэба, і не знойдзеш — то памерам не падыходзіць, то цаною, то Сашку, такому кавалеру, не падабаецца. Цягала хлопца па магазінах, чапляла на яго, як на манекен, адзін касцюм, другі. Нарэшце выбралі. Не меншы клопат быў і з чаравікамі. Паліто вырашыла пакуль не купляць, адпусціць рукавы, унізе, можа, яшчэ зіму праносіць. Ды і Саша новага паліто не хоча, падавай яму куртку. Трэба будзе прыглядацца, шукаць тую куртку. Сама, дзякуй богу, са сваіх сукенак не вырасла, не патаўсцела і не пахудзела, абыдзецца пакуль тым, што мае, хоць і хацелася б набыць якую абнову. Ды ліха з імі, з абновамі.

Пасля адпачынку трэба было яшчэ і прыбраць кватэру, і сябе дагледзець — пастрыгчыся, зрабіць прычоску, скончылася «дзікае» існаванне. Так і пракруцілася тры дні, часам на міг спынялася — не магла паверыць, што зусім нядаўна была каля мора, здавалася, яшчэ пахлі морам валасы.

Але вось скончыўся і апошні дзень адпачынку.

— Таццяна Максімаўна, віншую з выхадам на работу!

— А памаладзелі, а папрыгажэлі!

— О, каго я бачу! А загар! Загар! — так сустракалі яе ў калідоры супрацоўнікі, і Таня радавалася, адчувала — тут яе дом, яе сваякі, людзі, без якіх яна не магла б жыць.

Люба сядзела ў кабінеце адна, за сталом, заваленым паперамі,— такі заўсёды аказваўся яе стол падчас вяртання Тані з адпачынку.

— О-о! Нарэшце! — бліснула яна сваімі акулярамі.

Таня села за свой, вольны ад папер, стол, паклала на яго сумку.

— Ну, як гулялася-адпачывалася? — узлакацілася Люба на паперы, аглядала Таню, нібы па выгляду яе хацела атрымаць адказ на сваё пытанне.

— Ды ведаеш, добра, з мора, можна сказаць, не вылазіла, у адным купальніку ўвесь месяц прахадзіла.

— Па табе бачу, што добра... Так што... З новымі сіламі,— Люба паляпала рукою па стосе папер.

— Ды ўжо ж... Бачу,— усміхнулася Таня. Але не кінулася пераносіць тыя паперы з Любінага стала на свой, адхінулася на спінку крэсла.— Расказвай, якія тут навіны.

Люба паціснула плячыма.

— А якія навіны... Ніякіх навін...

— З’едзеш з горада на месяц, здаецца, тут ужо ўсё дагары нагамі, навін поўна, а вернешся — усё так, як і было,— сказала Таня нібы са шкадаваннем, што ўсё тут так, як і было.— А хто на месцы Віктара Паўлавіча? Яшчэ не знайшлі?

Загадчыца аддзела хітра памаўчала, прыжмурылася. Потым адказала:

— Знайшлі...

— Каго?

— Век не ўгадаеш...

— А ўсё-такі?

— Куліка...

Усмешка памалу сыходзіла з Танінага твару, уважліва паглядзела на Любу — ці не жартуе? Здаецца, не жартуе, для жарту такое і ў галаву не прыйшло б.

— А ты кажаш, няма навін... Хіба гэта не навіна?

— Для нас ужо не навіна, мы пачынаем прывыкаць, яго паставілі праз тыдзень пасля твайго ад’езду,— абыякава адказала Люба.

— Н-да...

Мусіць, у Танінай інтанацыі Люба ўлавіла папрок, бо пачала гаварыць, як апраўдвацца:

— А што нам было рабіць, што мне было рабіць, бегаць па начальству, нагаварваць на Куліка? А якія ў мяне факты? Што пра яго кепскае гавораць, што яго ў рэдакцыі не любяць? Скажуць, не любяць, бо прынцыповы...

Таня маўчала. Шчаслівы настрой, з якім выйшла на работу, згас. З’явілася адчуванне, быдта яе абразілі.

— Не скісай.— Люба ўстала з-за стала, паправіла спадніцу, якая чамусьці перакруцілася ў яе веерам набок.— Тут гара пісем, пакуль ты ў моры купалася, яшчэ «геніяў» нарадзілася, вершамі рэдакцыю засыпалі.— Люба ўзяла пачак распячатаных, счэпленых з канвертамі, пісем, паклала на стол перад Таняю.— I гэта на, і гэта,— паперы з Любінага стала перабіраліся на Танін, там меншала гара, у Тані — расла.

— Пасля тваёй навіны працаваць не хочацца,— сказала Таня, але палезла ў сумку, выняла ручку, акуляры, якімі апошні час пачала карыстацца. Хочаш не хочаш, але пакуль не звольнілася альбо цябе не звольнілі, то трэба рабіць работу. I на нейкі час яна забылася пра тое, што яе засмуціла, бо трэба было думаць — як адказаць аўтару, каб не пакрыўдзіць, каб растлумачыць, чаму яго вершы нельга надрукаваць і разам з тым каб не адбіць ахвоты да паэзіі, бо хто ведае, можа, сярод дзесяткаў гэтых рыфмаплётаў і сапраўды хаваецца таленавіты чалавек, каб не прапусціць таго, не выліць разам з мыльнаю вадою і дзіця, каб не смяяўся потым некалі той таленавіты чалавек, прызнаны на ўвесь свет, з Танінага ліста, у якім яна забракавала яго верш, як смяюцца цяпер з няўдалых экзаменатараў, што некалі не прынялі вучыцца вакалу Шаляпіна, а прынялі Гбркага, не прынялі вучыцца спевам нашу славутую Абразцову.

Таня напісала некалькі адказаў на пісьмы і панесла ў машыннае бюро. Ішла па доўгім калідоры з аднаго канца ў другі, адказваючы на прывітанні тых, каго сустракала. На фоне акна ў канцы калідора ўбачыла знаёмы сілуэт — круглы калабок на кароткіх ножках, гарбуз-галава — Кулік. Імпэтна часаў па дывановай дарожцы, крочыў на Таню, як танк на варожы дзот. Але і тая вырашыла не саступаць дарогі. I не вітацца першай. Няхай ведае, што яго партфель не засціў ад яе яго натуры.

Яшчэ трошкі, і сутыкнуліся б ілбамі. Кулік першы прытармазіў. I павітаўся, падаў руку:

— Добры дзень, віншую з выхадам на работу.

I вочы... Чаго ў іх толькі не было... Захаваная пагарда... Гонар... Задавальненне... I страх... Так, так, сярод усіх гэтых адценняў быў і страх, ён мільгануў на нейкую долю секунды і схаваўся на самым дне.

— Добры дзень... Дзякую,— і, божа мой, падала руку...

Вярнулася на сваё месца яшчэ з горшым настроем. Адсунула ўбок работу, падперла галаву рукою.

— Ну, што яшчэ здарылася? — насцярожылася Люба.

Таня ўхмыльнулася.

— Куліка сустрэла...

— Абразіў?

— Не, павітаўся, руку падаў, павіншаваў з выхадам на работу.

Люба ўздыхнула, быдта цяжкую ношку з плячэй скінула.

— Дык чаго ты? Чаго кіснеш?

— Бо адказала на прывітанне... Руку падала!

Люба зняла акуляры, выцерла іх белаю хусцінкаю, зноў надзела, уважліва праз іх паглядзела на Таню.

— Цябе бывае цяжка зразумець. Радавацца павінна, што канфлікт ліквідаваны, што, магчыма, не будзе чапіцца, перашкаджаць...

Таня маўчала. А сама думала. Разумная Люба... Яна заўсёды асцерагаецца канфліктаў. Але чаму?.. Чаму мы такія добранькія?.. Чаму не можам сказаць у вочы нягодніку, што ён нягоднік, чаму, ведаючы, што ён нягоднік, падаем яму руку?.. I я не лепшая... I я падала... Абы ўсё было ціха... Не хапае сілы на барацьбу... Ды каб і пачала шабуршыцца — хто б мяне паслухаў.

Ад некага яна чула, ды ў адно вуха заляцела, праз другое вылецела, быдта рэдактар некаму сказаў: «Мне не патрэбны таленавітыя, мне патрэбны старанныя». Кулік-то ўжо будзе старацца, будзе выпінацца, каб дагадзіць.

Зазваніў тэлефон, Люба ўзяла трубку, паслухала, падняла на Таню вочы:

— Цябе...

Таня падышла да тэлефона.

— Мама, угадай, адкуль я званю? — у сынавым голасе звінела радасць.

— Не ведаю, сынок... Можа, з Палаца піянераў?

— З дому! — пераможна заявіў сын.

— З якога дому? — не зразумела Таня.

— Во бесталковая, не можа зразумець — з нашага дому, з нашай кватэры, прыйшоў дзядзька з чамаданчыкам і паставіў нам тэлефон, чырвоненькі... Ты мяне чуеш?

— Чую, чую,— адказала Таня.— Дык ты не смяешся з мяне, у нас тэлефон?

— Добрыя смешачкі, адкуль жа я табе званіў бы... Слухай, мама, цяпер ты мне пазвані, я паслухаю, ці добра ён працуе, мояса, толькі ў адзін канец звоніць?

— Пазваніць табе? А які наш нумар?

Саша на тым канцы дроту засоп, трубка звякнула аб нешта, але скора зноў зазвінеў сынаў голас.

— Во тут напісана...

Саша назваў нумар тэлефона, Таня набрала яго і пачула поўнае захаплення:

— Алё! Мама! Гэта ты?

— Я...

— Калі ты прыйдзеш дадому?

Таня паглядзела на гадзіннік.

— Скора ўжо, яшчэ гадзіна засталася.

— Скарэй прыходзь!

— Добра, сынок, а ты пакуль будзь дома, нікуды не бяжы, я скора прыйду, і мы з табою сходзім да цёці Веры і дзядзі Валодзі.

— Ага, добра,— ахвотна згадзіўся сын.

Таня паклала трубку, паглядзела на Любу, якая слухала размову па тэлефоне.

— Павінны ж быць у нашым жыцці хоць маленькія радасці,— сказала яна.

— Павінны,— згадзілася Люба.

I пайшло далей жыццё — дзень за днём, дзень за днём, паскараючы і паскараючы свой бег. Не агледзелася Таня, як мінуў верасень, надышоў кастрычнік, часцей зацерусіў дождж, вецер агаляў гарадскія скверы, паркі, усцілаючы дол жоўтым лісцем бярозы, клёнаў, раніцою над зямлёй падоўгу віселі белыя туманы, карацейшым і карацейшым рабіўся дзень, работу цяпер канчалі пры электрычным святле, дадому Таня ішла цёмначы і ўставала, на работу ехала цемнатою, уціскаючыся ў перапоўнены, яшчэ не адышоўшы ад сну тралейбус.

У рэдакцыі ў яе ўсё было нібыта нармальна, Кулік не чапіўся да яе матэрыялаў, але яна не магла слухаць яго выступленняў на лятучках, такія яны былі напышчаныя і няшчырыя. I іншыя ў рэдакцыі пасмейваліся, але маўчалі.

Яе неяк сцішвала, супакойвала сёлетняя восень з гэтымі кароткімі днямі, здавалася, цемната затуляе ад нечаканай прыкрасці, цясней звязвае з сынам — болей трымае яго пры доме. Яна кіравала цяпер Сашам па тэлефоне, правярала, ці ў час вярнуўся ён са школы, казала, што вымаць з халадзільніка на абед, давала яму гадзіну часу на гульню ў двары і праз гадзіну правярала па тэлефоне — ці дома ўжо, ці сеў за ўрокі. Вельмі баялася, каб зноў не ўлез у якую бяду, не нарабіў шкоды і ёй, і сабе, а галоўнае — сабе. Яна старалася падсоўваць яму цікавыя кнігі, каб прывіць любоў да чытання, каб менш вабіла вуліца, а больш кніга, запісала яго ў гурток малявання пры Доме піянераў.

Жыццё ўступіла ў тую паласу, калі ўсё ідзе нармальна, роўна, калі нішто не выбівае з каляіны, калі здаецца, што так ужо будзе бясконца, бо як ні ўглядайся ўдаль, у будучае, нічога там не ўбачыш, нічога не ўгадаеш. Што тоіцца там, як сыходзяцца абставіны, падзеі, што снуюць са сваіх нябачаных ніцяў — новую радасць? Новую бяду? Здаецца, усё перадумаеш, што з табою можа здарыцца, але таго, што здарыцца, ніколі не ўгадаеш, бо жыццё не кепскае і не добрае, як сказаў адзін пісьменнік,— яно арыгінальнае.

Мінуў лістапад з халоднай морассю, вільготным ветрам, надышоў снежань. Белым пухам пасыпаўся з неба першы снег, укрыў зямлю сляпучаю беллю, а назаўтра растаў, ператварыўся ў балота. Потым зноў падаў снег, і зноў раставаў. У канцы месяца падмарозіла, зямля застыла цвёрдымі грудамі, лужыны зацягнула белым лядком.

I зноў нясмела ўпала сняжынка, нібы прыляцела ў разведку — як сустрэне яе зямля, ці не знішчыць, не праглыне, як праглынула раней яе сёстраў? Але зямля ўжо спала, і сняжынка апусцілася ёй на грудзі. Нібы гукнула сваіх сябровак — ляціце, усё ў парадку! I тыя пасыпаліся на зямлю, укрываючы яе пухам — каб цяплей спалася.

Прыбіраўся горад. На вітрынах універмага з’явіліся выразаныя з фольгі сняжынкі, са столяў звісалі залатыя, сярэбраныя ніці «дожджыку», на паліцах, апранутыя ў аднолькавыя чырвоныя зіпуны, з аднолькавымі белымі бародамі, стаялі адзін пры адным дзяды-марозы, дзяўчаткі, прыбраныя пад снягурачак, прадавалі ёлачныя цацкі. Гусцей, шумней зрабілася на вуліцах, людзі неслі спавітыя вяроўкамі елкі — горад рыхтаваўся сустракаць Новы год.