Potop - читать бесплатно онлайн полную версию книги автора Henryk Sienkiewicz (ч. notes)

1

Żmudź – płn.-zach. część Litwy. [przypis redakcyjny]

2

Mendog a. Mindowe (lit. Mindaugas, ok. 1203–1263) – zjednoczyciel, książę, a następnie król Litwy. [przypis redakcyjny]

3

wielce skoligacony – spokrewniony z wieloma liczącymi się rodzinami, zwł. przez małżeństwo; spowinowacony. [przypis redakcyjny]

4

Rosieńskie – ziemia w środkowej części Litwy, jej ośrodkiem są Rosienie (lit. Raseiniai), położone ok. 80 km na płn. zach. od Kowna. [przypis redakcyjny]

5

Mars (mit. rzym.) – bóg wojny. [przypis redakcyjny]

6

Krakinów (lit. Krekenava) – miasteczko w środkowej części Litwy, położone ok. 30 km na płd. zach. od Poniewieża. [przypis redakcyjny]

7

Lauda, Szoja, Niewiaża – rzeki w środkowej części Litwy. [przypis redakcyjny]

8

Poniewież (lit. Panevėžys) – miasto w środkowej części Litwy nad rzeką Niewiażą, ok. 90 km na płn. wsch. od Rosień. [przypis redakcyjny]

9

komput – liczba stałego wojska w I Rzeczypospolitej XVII i XVIII w., ustalana na sejmie wielkim osobno dla Korony i dla Litwy. [przypis redakcyjny]

10

Upita (lit. Upytė) – w XVII w. miasteczko, dziś wieś, położona ok. 12 km na płd. zachód od Poniewieży. [przypis redakcyjny]

11

kwitnęła – dziś popr. forma 3 os. lp r.ż. cz.przesz.: kwitła. [przypis redakcyjny]

12

bitwy pod Łojowem (1649 i 1651) – pod Łojowem, leżącym nad Dnieprem, dziś w płd.-wsch. części Białorusi, wojska polskie pod wodzą Janusza Radziwiłła (1612–1655) dwukrotnie pokonały Kozaków Chmielnickiego. [przypis redakcyjny]

13

Janusz Radziwiłł herbu Trąby (1612–1655) – hetman wielki litewski, wojewoda wileński. [przypis redakcyjny]

14

pocztowy – członek pocztu, zbrojnego orszaku należącego do bogatszego szlachcica. [przypis redakcyjny]

15

ordynek (z niem. Ordnung) – porządek, szyk, szereg. [przypis redakcyjny]

16

Birże (lit. Biržai) – miasto w płn. części Litwy, rezydencja Radziwiłłów. [przypis redakcyjny]

17

apopleksja (z gr.: paraliż) – udar mózgu. [przypis redakcyjny]

18

regiment – pułk. [przypis redakcyjny]

19

oberszt (z niem. Oberst) – pułkownik. [przypis redakcyjny]

20

invidia (łac.) – zazdrość. [przypis redakcyjny]

21

substancja (z łac.) – tu: majątek, stan posiadania. [przypis redakcyjny]

22

Orsza – miasto we wsch. części dzisiejszej Białorusi, ok. 200 km na wsch. od Mińska, ok. 100 na zach. od Smoleńska, miejsce dwóch bitew między wojskami polskimi i moskiewskimi (1512 i 1564). [przypis redakcyjny]

23

wolentarz – ochotnik. [przypis redakcyjny]

24

familiant – członek dobrej szlacheckiej rodziny. [przypis redakcyjny]

25

Smoleńsk – miasto nad Dnieprem, dziś w zach. Rosji. [przypis redakcyjny]

26

congressus (łac.) – spotkanie, zjazd. [przypis redakcyjny]

27

dyferencja – różnica zdań, spór. [przypis redakcyjny]

28

dziegieć – lepka ciecz uzyskiwana w wyniku suchej destylacji drewna lub kory, ze względu na swoje właściwości bakteriobójcze stosowana daw. jako lekarstwo, a także jako smar, impregnat i klej. [przypis redakcyjny]

29

wojski – urzędnik, zobowiązany do opieki nad pozostałymi w kraju rodzinami szlachty, kiedy ta brała udział w pospolitym ruszeniu. [przypis redakcyjny]

30

Żmudź – płn.-zach. część Litwy. [przypis redakcyjny]

31

okiść – gruba warstwa ciężkiego śniegu powodująca łamanie gałęzi. [przypis redakcyjny]

32

kądziel – pęk lnu, konopi lub wełny przygotowany do przędzenia. [przypis redakcyjny]

33

karpa – pniak i korzenie pozostałe po ścięciu drzewa. [przypis redakcyjny]

34

brzeźniak – gałązki brzozowe. [przypis redakcyjny]

35

łuczywo – smolne drzewo, używane do oświetlania lub na rozpałkę. [przypis redakcyjny]

36

buńczuk – drzewce zakończone kulą lub grotem, ozdobione końskim włosiem, symbol władzy wojskowej. [przypis redakcyjny]

37

żarna – daw. przyrząd do mielenia ziarna, składający się z dwóch trących o siebie kamieni. [przypis redakcyjny]

38

rusznica – ręczna broń palna o długiej lufie. [przypis redakcyjny]

39

40

akomodować się (z łac. accomodare: przystosować, poświęcić) – tu: przestawić się. [przypis redakcyjny]

41

na pola beresteckie – bitwa pod Beresteczkiem (1651), zwycięstwo wojsk polskich nad siłami kozacko-tatarskimi; Beresteczko – miasto nad Styrem na Wołyniu, w zach. części Ukrainy. [przypis redakcyjny]

42

zali (daw.) – czy. [przypis redakcyjny]

43

driakiew – używany w medycynie ludowej uniwersalny lek roślinny, złożony m.in. z cynamonu, imbiru, dziurawca, miodu, mięsa żmii, ziemi z Lemnos, często z dodatkiem opium. [przypis redakcyjny]

44

szuba – futro, płaszcz futrzany. [przypis redakcyjny]

45

konterfekt – portret, wizerunek. [przypis redakcyjny]

46

legat – spadek, zapis w testamencie. [przypis redakcyjny]

47

fryga – zabawka dziecięca, bąk na sznurku. [przypis redakcyjny]

48

rarytet – rzadkość, tu: niezwykła piękność. [przypis redakcyjny]

49

bizun – daw. bat, uderzenie batem. [przypis redakcyjny]

50

hippocentaurus (łac., mit. gr.) – centaur, pół-koń a pół-człowiek. [przypis redakcyjny]

51

Kiejdany (lit. Kėdainiai) – miasto w środkowo-zach. części Litwy, położone nad rzeką Niewiażą, ok. 40 km na płn. od Kowna. [przypis redakcyjny]

52

konfuzja – zakłopotanie. [przypis redakcyjny]

53

obces – tupet, zuchwałość. [przypis redakcyjny]

54

konwent – klasztor, zakon; szkoła klasztorna. [przypis redakcyjny]

55

statek – stateczność, powaga, umiar. [przypis redakcyjny]

56

konfidencja – poufałość. [przypis redakcyjny]

57

półgęsek (daw.) – połowa tylnej części gęsi bez nogi i bez kości, obszyta w gęsią skórę i uwędzona. [przypis redakcyjny]

58

dragon – żołnierz walczący pieszo, a poruszający się konno. [przypis redakcyjny]

59

frykas – wyszukana, smakowita potrawa. [przypis redakcyjny]

60

kondemnata – w daw. prawie pol. wyrok skazujący wydawany zaocznie. [przypis redakcyjny]

61

hiberna – danina pieniężna pobierana w Polsce w XVII i XVIII w., przeznaczona na utrzymanie wojska w zimie. [przypis redakcyjny]

62

munsztułuk (daw.) – nagroda za dobrą nowinę. [przypis redakcyjny]

63

szerepetka – człowiek z gminu, przybłęda. [przypis redakcyjny]

64

substancja (z łac.) – tu: majątek, stan posiadania. [przypis redakcyjny]

65

kondycje (z łac.) – warunki. [przypis redakcyjny]

66

trzaska – mały kawałek drewna, używany zazwyczaj na podpałkę. [przypis redakcyjny]

67

harmata (daw.) – armata. [przypis redakcyjny]

68

fraucymer (z niem. Frauenzimmer) – komnata kobiet, pokój dla dam; damy dworu, stałe towarzystwo królowej lub księżnej. [przypis redakcyjny]

69

exemplum (łac.) – przykład. [przypis redakcyjny]

70

w wieżach – w więzieniu. [przypis redakcyjny]

71

kaganek – używana daw. mała lampka w kształcie miseczki z dziobkiem i uchwytem. [przypis redakcyjny]

72

bandolet – lekka strzelba z krótką lufą. [przypis redakcyjny]

73

dzianet – piękny, rasowy koń. [przypis redakcyjny]

74

haeres (łac.) – dziedzic. [przypis redakcyjny]

75

Orszańskie – ziemia we wsch. części dzisiejszej Białorusi, ze stolicą w Orszy. [przypis redakcyjny]

76

roztruchan – wielki, ozdobny kielich. [przypis redakcyjny]

77

banitem – dziś popr. forma N. lp: banitą. [przypis redakcyjny]

78

posesjonat – właściciel posiadłości ziemiskiej. [przypis redakcyjny]

79

czekan – tu: ludowy flet czeski lub węgierski. [przypis redakcyjny]

80

kawalkator – zawodowy trener i ujeżdżacz koni, szczególnie ceniony w Rzeczypospolitej szlacheckiej. [przypis redakcyjny]

81

lafa – daw. płaca, żołd. [przypis redakcyjny]

82

furda (daw.) – błahostka. [przypis redakcyjny]

83

bachmat – koń używany daw. przez jazdę polską i tatarską. [przypis redakcyjny]

84

koń husarski – specjalnie wyhodowana rasa wysokiego, odpornego i szybkiego konia służącego husarii w walce. [przypis redakcyjny]

85

żmudzin – koń żmudzki, rasa konia domowego, hodowana na Litwie i Żmudzi, głównie do prac rolnych i do zaprzęgu. [przypis redakcyjny]

86

kałmuk – mały, krępy koń stepowy. [przypis redakcyjny]

87

exul (łac.) – wygnaniec. [przypis redakcyjny]

88

kiep – głupiec, dureń. [przypis redakcyjny]

89

sanna – jazda saniami po drodze usłanej śniegiem. [przypis redakcyjny]

90

bekiesza – długi, męski płaszcz podbity futrem. [przypis redakcyjny]

91

pasy drzeć – obdzierać żywcem ze skóry. [przypis redakcyjny]

92

dereszowaty – koń maści karej, gniadej lub kasztanowatej z domieszką białych włosów. [przypis redakcyjny]

93

tobie zasię – tobie nic do tego, nie twoja sprawa. [przypis redakcyjny]

94

jubka – damski kaftan z rękawami do łokcia, noszony w XVII–XVIII w. [przypis redakcyjny]

95

komiliton – towarzysz broni. [przypis redakcyjny]

96

Kiejdany (lit. Kėdainiai) – miasto w środkowo-zach. części Litwy, położone nad rzeką Niewiażą, ok. 40 km na płn. od Kowna. [przypis redakcyjny]

97

kontent – zadowolony. [przypis redakcyjny]

98

kołpaczek – wysoka, stożkowa czapka futrzana, od XV do XIX w. noszona w Polsce. [przypis redakcyjny]

99

staje – daw. miara długości, w różnych okresach i okolicach licząca od 100 do 1000 m. [przypis redakcyjny]

100

bojarzyn a. bojar – rycerz, szlachcic litewski lub ruski. [przypis redakcyjny]

101

Upita (lit. Upytė) – w XVII w. miasteczko, dziś wieś, położona ok. 12 km na płd. zachód od Poniewieży. [przypis redakcyjny]

102

asygnacja (z łac.) – dokument, pisemne zlecenie wydania pieniędzy lub innych świadczeń. [przypis redakcyjny]

103

łyczek (daw., pogard.) – mieszczanin. [przypis redakcyjny]

104

oprymować (z łac.) – daw. gnębić, uciskać. [przypis redakcyjny]

105

sukurs (z łac.) – pomoc, ratunek. [przypis redakcyjny]

106

wilczura – daw. futro z wilczych skór. [przypis redakcyjny]

107

Upita (lit. Upytė) – w XVII w. miasteczko, dziś wieś, położona ok. 12 km na płd. zachód od Poniewieży. [przypis redakcyjny]

108

nicpotem (daw.) – do niczego. [przypis redakcyjny]

109

infamia (daw.) – sądowe pozbawienie czci i praw obywatelskich. [przypis redakcyjny]

110

Mejszagoła – miasteczko na Litwie. [przypis redakcyjny]

111

kostera – hazardzista, oszust karciany. [przypis redakcyjny]

112

auxilia (łac.) – wsparcie. [przypis redakcyjny]

113

sieść (daw.) – siąść. [przypis redakcyjny]

114

łyczek (daw., pogard.) – mieszczanin. [przypis redakcyjny]

115

ciura – daw. człowiek należący do czeladzi obozowej, wojsk. pachołek. [przypis redakcyjny]

116

konwikcja (daw., z łac.) – przekonanie. [przypis redakcyjny]

117

deliberować (z łac.) – tu: dyskutować. [przypis redakcyjny]

118

polityczny (z łac.) – uprzejmy, grzeczny. [przypis redakcyjny]

119

podbechtać – nastawić kogoś przeciwko komuś lub czemuś, podrażnić czyjąś dumę, ambicję. [przypis redakcyjny]

120

wyporek – skóra z niedonoszonego płodu zwierzęcego (np. jagnięcia). [przypis redakcyjny]

121

hubka – wysuszony miąższ huby lub inny materiał łatwo się tlący, używany do rozniecania ognia. [przypis redakcyjny]

122

cieciorka – samica cietrzewia. [przypis redakcyjny]

123

ferezja – męskie okrycie wierzchnie w XVI–XVII w. [przypis redakcyjny]

124

gaudium (łac.) – radość. [przypis redakcyjny]

125

krokosz – roślina o pomarańczowoczerwonych kwiatach, uprawiana jako roślina oleista i barwierska. [przypis redakcyjny]

126

samodział – tkanina z wełny lub lnu tkana na ręcznym warsztacie. [przypis redakcyjny]

127

pakłak – gruby lniany lub bawełniany materiał, z jakiego szyto worki na mąkę lub zboże. [przypis redakcyjny]

128

omłot – oddzielanie ziarna od słomy, młócenie. [przypis redakcyjny]

129

moderunek – ekwipunek żołnierski. [przypis redakcyjny]

130

gruba (z niem. Grube: dołek, jama) – palenisko. [przypis redakcyjny]

131

basetla – ludowy instrument strunowy lub daw. wiolonczela. [przypis redakcyjny]

132

zapusty – daw. ostatnie dni karnawału. [przypis redakcyjny]

133

rapier – broń o długiej, prostej, obosiecznej klindze, dłuższa niż szabla, używana w XVI i XVII w. [przypis redakcyjny]

134

Upita (lit. Upytė) – w XVII w. miasteczko, dziś wieś, położona ok. 12 km na płd. zachód od Poniewieży. [przypis redakcyjny]

135

Kiejdany (lit. Kėdainiai) – miasto w środkowo-zach. części Litwy, położone nad rzeką Niewiażą, ok. 40 km na płn. od Kowna. [przypis redakcyjny]

136

wolentarz (daw., z łac.) – ochotnik. [przypis redakcyjny]

137

komput – liczba stałego wojska w I Rzeczypospolitej XVII i XVIII w., ustalana na sejmie wielkim osobno dla Korony i dla Litwy. [przypis redakcyjny]

138

Birże (lit. Biržai) – miasto w płn. części Litwy, rezydencja Radziwiłłów. [przypis redakcyjny]

139

kapuza – daw. nakrycie głowy w postaci kaptura a. futrzanej czapki uszanki. [przypis redakcyjny]

140

ferezja – męskie okrycie wierzchnie w XVI–XVII w. [przypis redakcyjny]

141

spisa – długa broń drzewcowa o małym grocie, używana przez Kozaków od XVI do XIX w. [przypis redakcyjny]

142

berdysz – szeroki topór na długim drzewcu. [przypis redakcyjny]

143

łyczek (daw., pogard.) – mieszczanin. [przypis redakcyjny]

144

tołub – rodzaj futra. [przypis redakcyjny]

145

eksakcja (z łac.) – pobór, ściąganie podatków. [przypis redakcyjny]

146

kańczug – bicz z plecionego rzemienia osadzonego na krótkim kiju. [przypis redakcyjny]

147

hajdamaka (z tur.) – buntownik, rozbójnik, uczestnik któregoś z powstań chłopskich na Ukrainie w latach 1730–1770. [przypis redakcyjny]

148

rekuza – odrzucenie przez kobietę propozycji małżeństwa. [przypis redakcyjny]

149

mores – karność, subordynacja. [przypis redakcyjny]

150

słowy – dziś popr. forma N. lm: słowami. [przypis redakcyjny]

151

banitem – dziś popr. forma N. lp: banitą. [przypis redakcyjny]

152

prezydium (z łac.) – zbrojna załoga. [przypis redakcyjny]

153

tręzla (daw.) – uzda. [przypis redakcyjny]

154

biesić się – daw. wpadać w złość. [przypis redakcyjny]

155

odryna (reg.) – budynek, w którym przechowuje się siano. [przypis redakcyjny]

156

sztych – ostry koniec broni białej, pchnięcie bronią białą. [przypis redakcyjny]

157

żupan – starop. ubiór noszony przez szlachtę, o kroju długiej sukni zapinanej na guziki, ze stójką i wąskimi rękawami. [przypis redakcyjny]

158

surma – instrument dęty z drewna lub kości słoniowej używany w daw. wojsku do sygnalizacji. [przypis redakcyjny]

159

bisurmanin (daw., pogard.) – muzułmanin, Tatar a. Turek. [przypis redakcyjny]

160

oblatować – wpisać do ksiąg miejskich. [przypis redakcyjny]

161

palestrant – daw. prawnik. [przypis redakcyjny]

162

Hydra – potwór w mit. gr., wielogłowy wąż, u którego na miejscu odciętej odrastały dwie lub trzy nowe głowy. Zgładzenie Hydry było jedną z prac Heraklesa. [przypis redakcyjny]

163

Joannes Casimirus Rex (łac.) – król Jan Kazimierz. [przypis redakcyjny]

164

Initium Calamitatis Regni (łac.) – początek nieszczęść królestwa. [przypis redakcyjny]

165

partyzant (daw., z fr.) – zwolennik, stronnik. [przypis redakcyjny]

166

wolentarski – ochotniczy. [przypis redakcyjny]

167

lemiesz – część pługa podcinająca skibę. [przypis redakcyjny]

168

familiantka – szlachcianka z bogatego i wpływowego rodu. [przypis redakcyjny]

169

kałamaszka – odkryty jednokonny pojazd czterokołowy bez resorów, używany na Kresach w XVII i XVIII w. Drewniane koła osadzone były na drewnianej osi, którą smarowano mazią w celu zmniejszenia oporów. [przypis redakcyjny]

170

cyrulik – fryzjer zajmujący się też leczeniem lekkich chorób i wykonywaniem prostych zabiegów medycznych na podstawie wiedzy ludowej i doświadczenia. [przypis redakcyjny]

171

Kiejdany (lit. Kėdainiai) – miasto w środkowo-zach. części Litwy, położone nad rzeką Niewiażą, ok. 40 km na płn. od Kowna. [przypis redakcyjny]

172

niezabudka – niezapominajka. [przypis redakcyjny]

173

kwap – pierze. [przypis redakcyjny]

174

robota (dial. B. lp) – robotę. [przypis redakcyjny]

175

pludry – krótkie, bufiaste spodnie, część dawnego stroju dworskiego lub żołnierskiego. [przypis redakcyjny]

176

bisior – cienka tkanina płócienna lub lniano-wełniana używana w dawnej Polsce a. jedwab morski, tkanina z przędzy małżów, bardzo rzadka i kosztowna. [przypis redakcyjny]

177

lama – tkanina jedwabna przetykana złotymi lub srebrnymi nitkami. [przypis redakcyjny]

178

sepet – skrzynka z szufladami do przechowywania klejnotów, dokumentów itp. [przypis redakcyjny]

179

puzdro – skrzynka lub pudło z przegródkami, zwykle z zamkiem, okuciami i uchwytami. [przypis redakcyjny]

180

kwoli (daw.) – dla. [przypis redakcyjny]

181

182

ordynek (z niem. Ordnung) – porządek, szyk. [przypis redakcyjny]

183

Zołtareńko – właśc. Zołotarenko, Iwan (zm. 1655), hetman kozacki, szwagier Bohdana Chmielnickiego, brał udział w zdobyciu Wilna (1654). [przypis redakcyjny]

184

semen – Kozak na czyjejś służbie. [przypis redakcyjny]

185

staje – daw. miara długości, w różnych okresach i okolicach licząca od 100 do 1000 m. [przypis redakcyjny]

186

szto za lude (z ukr.) – co za ludzie. [przypis redakcyjny]

187

raptus puellae (łac.) – porwanie panny. [przypis redakcyjny]

188

samowtór (daw.) – we dwóch, sam z kimś drugim, tu: pojedynek. [przypis redakcyjny]

189

szerpentyna (daw.) – szabla. [przypis redakcyjny]

190

hajdawery – szerokie, bufiaste spodnie, typowy element stroju polskiej szlachty w XVII w.; szarawary. [przypis redakcyjny]

191

zali (daw.) – czy. [przypis redakcyjny]

192

konfuzja (z łac.) – zmieszanie, zawstydzenie. [przypis redakcyjny]

193

zrekuzować – odrzucić oświadczyny, odmówić ręki. [przypis redakcyjny]

194

wokacja (z łac.) – powołanie. [przypis redakcyjny]

195

tentować (z łac.) – próbować. [przypis redakcyjny]

196

wziąść – dziś popr.: wziąć. [przypis redakcyjny]

197

zjeść arbuza – pogodzić się z odmową, przyjąć odrzucenie oświadczyn. [przypis redakcyjny]

198

ślepki – oczy. [przypis edytorski]

199

cekhauz (z niem.) – arsenał, zbrojownia. [przypis redakcyjny]

200

Hraju, pane (ukr.) – gram, panie. [przypis redakcyjny]

201

kontent – zadowolony. [przypis redakcyjny]

202

Zwiahel – miasto w płn. części Ukrainy, dziś: Nowogród Wołyński. [przypis redakcyjny]

203

sobaka (ukr.) – pies. [przypis redakcyjny]

204

Ne znaju, pane (ukr.) – nie wiem, panie. [przypis redakcyjny]

205

hołysz (z ukr.) – golec, nędzarz. [przypis redakcyjny]

206

bojar putny – uboższy szlachcic litewski lub ruski, służący u bogatszego pana. [przypis redakcyjny]

207

począł – zaczął. [przypis redakcyjny]

208

kołpak – wysoka czapka bez daszka, z futrzanym otokiem. [przypis redakcyjny]

209

sekundować (z łac. secondo, secundare: pomagać, towarzyszyć) – ochraniać, bronić. [przypis redakcyjny]

210

kontent – zadowolony. [przypis edytorski]

211

in medias res (łac.) – do rzeczy, do sedna sprawy. [przypis edytorski]

212

jagody (daw.) – policzki. [przypis redakcyjny]

213

konfuzja – zakłopotanie [przypis edytorski]

214

familiant – szlachcic z bogatego i wpływowego rodu. [przypis redakcyjny]

215

substancja (z łac.) – majątek, dobra materialne. [przypis redakcyjny]

216

despekt (z łac.) – obraza. [przypis redakcyjny]

217

Gradyw (mit. rzym., z łac. gradivus: kroczący naprzód) – jeden z przydomków Marsa, boga wojny. [przypis redakcyjny]

218

liszka (daw.) – lis. [przypis redakcyjny]

219

podwika (starop.) – kobieta. [przypis redakcyjny]

220

trosków – dziś popr. forma D. lm: trosk. [przypis redakcyjny]

221

piatyhorska chorągiew – oddział średniozbrojnej jazdy w wojsku litewskim. [przypis redakcyjny]

222

periculum in mora (łac.: niebezpieczeństwo w zwłoce) – niebezpiecznie jest zwlekać. [przypis edytorski]

223

mierzyn żmudzki – koń żmudzki, rasa konia domowego, hodowana na Litwie i Żmudzi, głównie do prac rolnych i do zaprzęgu; mierzyn – koń średniego wzrostu, niezbyt wielki. [przypis redakcyjny]

224

jasyr (z tur.) – niewola tatarska. [przypis redakcyjny]

225

de publicis (łac.) – o sprawach publicznych. [przypis edytorski]

226

emulacja (z łac.) – tu: niezgoda, konflikt. [przypis redakcyjny]

227

polityczny (z łac.) – tu: cywilizowany, przestrzegający prawa. [przypis redakcyjny]

228

Kiejdany (lit. Kėdainiai) – miasto w środkowo-zach. części Litwy, położone nad rzeką Niewiażą, ok. 40 km na płn. od Kowna. [przypis redakcyjny]

229

Birże (lit. Biržai) – miasto w płn. części Litwy, rezydencja Radziwiłłów. [przypis redakcyjny]

230

wiktoryja (daw., z łac.) – zwycięstwo. [przypis redakcyjny]

231

frukt (z łac.) – owoc, tu w M. lm wg odmiany łac.: frukta – owoce. [przypis redakcyjny]

232

lubo (daw.) – chociaż. [przypis redakcyjny]

233

turbować się (z łac.) – martwić się. [przypis redakcyjny]

234

polityka (z łac.) – uprzejmość, dobry obyczaj. [przypis redakcyjny]

235

aza (starop.) – czyż. [przypis redakcyjny]

236

zbarażczyk – tu: weteran spod Zbaraża; w obronie Zbaraża (1649) przed Kozakami Chmielnickiego i Tatarami brały udział wojska polskie pod komendą trzech regimentarzy i księcia Jeremiego Wiśniowieckiego. [przypis redakcyjny]

237

komunik – jazda, kawaleria. [przypis redakcyjny]

238

wiktoryja (z łac.) – zwycięstwo. [przypis redakcyjny]

239

rapt (z łac.) – porwanie. [przypis redakcyjny]

240

łyczek (daw., pogard.) – mieszczanin. [przypis redakcyjny]

241

subiectum (łac.) – obiekt. [przypis edytorski]

242

spostponować (z łac.) – obrazić, zlekceważyć. [przypis redakcyjny]

243

Dzikie Pola – płd.-wsch. część Ukrainy, poniżej porohów Dniepru, niezamieszkany step, oddzielający Sicz Zaporoską od Chanatu Krymskiego, miejsce, gdzie chronili się zbiegowie. [przypis redakcyjny]

244

legacja (z łac.) – poselstwo. [przypis redakcyjny]

245

Gustaw II Adolf (1594–1632) – król Szwecji w latach 1611–1632, uzdolniony dowódca i reformator armii. [przypis redakcyjny]

246

Koniecpolski, Stanisław (1591–1646) – hetman wielki koronny w latach 1632–1646, kasztelan krakowski, uznawany za jednego z najwybitniejszych polskich wodzów. [przypis redakcyjny]

247

piechota łanowa – wojsko zaciężne narodowego autoramentu, złożone z chłopów z dóbr królewskich, szlacheckich i kościelnych, powoływanych po jednym z każdych 15 łanów, tj. z ok. 200 ha. [przypis redakcyjny]

248

nad chłopy (daw.) – dziś popr. forma N. lm: nad chłopami. [przypis redakcyjny]

249

250

inkaust (daw.) – atrament. [przypis redakcyjny]

251

pro die 27 praesentis (łac.) – na dzień 27 niniejszego miesiąca. [przypis redakcyjny]

252

non deesse patriae (łac.) – nie opuścić ojczyzyny. [przypis redakcyjny]

253

luterska wojna – tj. wojna trzydziestoletnia (1618–1648), konflikt między państwami protestanckimi a dynastią Habsburgów. [przypis redakcyjny]

254

wiktoria (z łac.) – zwycięstwo. [przypis redakcyjny]

255

koleśno – w kolasach, tj. w karetach. [przypis redakcyjny]

256

kopij – dziś popr. forma D. lm: kopii. [przypis redakcyjny]

257

wziąść – dziś popr.: wziąć. [przypis redakcyjny]

258

hajduk – zbrojny służący, lokaj. [przypis redakcyjny]

259

rajtar – średniozbrojny żołnierz konny, posługujący się w walce głównie bronią palną. [przypis redakcyjny]

260

absolutum dominium (łac.) – panowanie absolutne, władza absolutna. [przypis redakcyjny]

261

igne et ferro (łac.) – ogniem i żelazem. [przypis redakcyjny]

262

Jan I Olbracht (1459–1501) – król Polski w latach 1492–1501, w 1497 r. zorganizował wyprawę pospolitego ruszenia przeciko Turcji i pod Koźminem na Bukowinie (dziś płd. Ukraina) poniósł klęskę, którą miało przypłacić życiem ok. 5000 szlachty polskiej. [przypis redakcyjny]

263

Po bracie się pocieszył koroną i żoną – Jan Kazimierz ożenił się z Marią Ludwiką Gonzagą, wdową po Władysławie IV. [przypis redakcyjny]

264

podkanclerzy – mowa o Hieronimie Radziejowskim (1612–1667), wygnanym za spiskowanie przeciwko królowi. [przypis redakcyjny]

265

Marek Porcjusz Katon – w Rzymie było dwóch polityków tego samego nazwiska, pradziad, zwany Cenzorem (234–149 p.n.e.) i jego prawnuk, zwany Utyceńskim lub Katonem Młodszym (95–46 p.n.e.), obaj byli zagorzałymi obrońcami cnót obywatelskich i republiki. [przypis redakcyjny]

266

totam Rempublicam (łac.) – całą Rzeczpospolitą. [przypis redakcyjny]

267

krotofila a. krotochwila (starop.) – żart. [przypis redakcyjny]

268

salamandra – istota fantastyczna, opisana w XVI w. przez Paracelsusa, żywiołak ognia. [przypis redakcyjny]

269

Agamemnon (mit. gr.) – bohater Iliady, król Argolidy, wódz Greków w wojnie trojańskiej. [przypis redakcyjny]

270

tentować (z łac.) – próbować. [przypis redakcyjny]

271

deest (łac. desum, deesse) – jest niobecny, brakuje. [przypis redakcyjny]

272

kontempt (z łac.) – lekceważenie, pogarda. [przypis redakcyjny]

273

permisję (łac. permisio: pozwolenie) – zwolnienie. [przypis redakcyjny]

274

lubo (daw.) – chociaż. [przypis redakcyjny]

275

wziąść – dziś popr.: wziąć. [przypis redakcyjny]

276

potraw – łąka po sianokosach. [przypis redakcyjny]

277

Karol X Gustaw Wittelsbach (1622–1660) – król Szwecji w latach 1654–1660. [przypis redakcyjny]

278

język – jeniec, od którego można wymusić informacje. [przypis redakcyjny]

279

wziąść – dziś popr.: wziąć. [przypis redakcyjny]

280

wilią wyroju – tj. tuż przed wyrojeniem się, kiedy to część pszczół z młodą królową opuszcza ul, by szukać miejsca na nowe gniazdo. [przypis redakcyjny]

281

jaźwiec – borsuk. [przypis redakcyjny]

282

wziąść – dziś popr.: wziąć. [przypis redakcyjny]

283

Vivat Carolus Gustavus rex (łac.) – niech żyje król Karol Gustaw. [przypis redakcyjny]

284

veto (łac.) – nie pozwalam. [przypis redakcyjny]

285

konsystencja (z łac.) – tu: zakładanie obozu, obozowanie. [przypis redakcyjny]

286

egzakcja (z łac.) – pobór podatków. [przypis redakcyjny]

287

mane, tekel, fares (z aramejskiego) – policzono, zważono, rozdzielono; takie słowa miały się pojawić na ścianie w czasie świętokradczej uczty króla babilońskiego Baltazara, było to proroctwo śmierci Baltazara i upadku Babilonu (Dn 5, 1-31). [przypis redakcyjny]

288

spust – spuszczenie wody ze stawu w celu wyciągnięcia ryb. [przypis redakcyjny]

289

więcierz – pułapka na ryby, sieć lub kosz wiklinowy w kształcie długiego walca. [przypis redakcyjny]

290

febra – tu: choroba, objawiająca się dreszczami. [przypis redakcyjny]

291

292

consuetudo altera natura (łac.) – przyzwyczajenie jest drugą naturą. [przypis redakcyjny]

293

kupić się (daw.) – zbierać się, gromadzić się (por. skupiać się). [przypis redakcyjny]

294

inkursja (z łac.) – najazd, napad. [przypis redakcyjny]

295

Koniecpolski, Stanisław (1591–1646) – hetman wielki koronny w latach 1632–1646, kasztelan krakowski, uznawany za jednego z najwybitniejszych polskich wodzów. [przypis redakcyjny]

296

jasyr (z tur.) – niewola. [przypis redakcyjny]

297

Gustaw II Adolf (1594–1632) – król Szwecji w latach 1611–1632, uzdolniony dowódca i reformator armii. [przypis redakcyjny]

298

spyskać – stratować, przeryć ryjami. [przypis redakcyjny]

299

powietrze – tj. morowe powietrze, czyli zarazę. [przypis redakcyjny]

300

obywatelów – dziś popr. forma D. lm: obywateli. [przypis redakcyjny]

301

głową robić (daw.) – myśleć, zastanawiać się. [przypis redakcyjny]

302

rapcie – część umundurowania, paski do powieszania broni. [przypis redakcyjny]

303

do dnia (daw.) – o świcie. [przypis redakcyjny]

304

fatigatus (łac.) – zmęczony. [przypis redakcyjny]

305

rezydentka – tu: uboższa krewna, mieszkająca u bogatszej rodziny. [przypis redakcyjny]

306

najezdnik – najeźdźca, agresor. [przypis redakcyjny]

307

osacznik – członek nagonki myśliwskiej, pomocnik myśliwego, naganiacz, obławnik. [przypis redakcyjny]

308

przezpiecznie – dziś: bezpiecznie. [przypis redakcyjny]

309

Upita (lit. Upytė) – w XVII w. miasteczko, dziś wieś, położona ok. 12 km na płd. zachód od Poniewieży. [przypis redakcyjny]

310

311

konfident (z łac., przestarz.) – tu: zaufany przyjaciel, ktoś, na kim można polegać (dziś: donosiciel). [przypis redakcyjny]

312

Kiejdany (lit. Kėdainiai) – miasto w środkowo-zach. części Litwy, położone nad rzeką Niewiażą, ok. 40 km na płn. od Kowna. [przypis redakcyjny]

313

suponować (z łac.) – przypuszczać, domyślać się. [przypis redakcyjny]

314

pensum (łac.) – dzienna praca, zadanie; tu B. lm pensa: zadania. [przypis redakcyjny]

315

buława (z tur.) – mała ozdobna maczuga, symbol władzy wojskowej, tu: tytuł hetmana wielkiego litewskiego. [przypis redakcyjny]

316

rytmy (starop.) – wiersze. [przypis redakcyjny]

317

kaptować (z łac.) – zdobywać, pozyskiwać. [przypis redakcyjny]

318

ciura – pachołek wojskowy, pomocnik żołnierza. [przypis redakcyjny]

319

triarii (łac.) – najbardziej doświadczeni legioniści, weterani, wprowadzani do walki w kulminacyjnym momencie bitwy. [przypis redakcyjny]

320

sepecik – mały sepet, skrzynka z szufladkami na kosztowności lub dokumenty. [przypis redakcyjny]

321

in rebus adversis – w trudnych sprawach, mimo przeciwności. [przypis redakcyjny]

322

chuda fara – niebogata parafia. [przypis redakcyjny]

323

suffragium (łac.) – głos w wyborach, prawo głosu, tu B. lm: suffragia: głosy. [przypis redakcyjny]

324

pan Koniecpolski – Stanisław Koniecpolski (1591–1646), hetman wielki koronny w latach 1632–1646, kasztelan krakowski, uznawany za jednego z najwybitniejszych polskich wodzów. [przypis redakcyjny]

325

kulbaka – wysokie siodło. [przypis redakcyjny]

326

Krakinów (lit. Krekenava) – miasteczko w środkowej części Litwy, położone ok. 30 km na płd. zach. od Poniewieża. [przypis redakcyjny]

327

podwika (starop.) – kobieta. [przypis redakcyjny]

328

konfidencja (z łac.) – zażyłość, zaufanie. [przypis redakcyjny]

329

zbór helwecki – dom modlitwy jednego z wyznań kalwińskich. [przypis redakcyjny]

330

berdysz – szeroki, ciężki topór na bardzo długim drzewcu, używany przez piechotę do kruszenia zbroi. [przypis redakcyjny]

331

odwach (z niem. Hauptwache: straż główna) – wartownia, kordegarda. [przypis redakcyjny]

332

trabant a. drabant (z niem.) – żołnierz pieszy, żołnierz straży przybocznej. [przypis redakcyjny]

333

dragon – żołnierz, który walczy pieszo, a przemieszcza się konno. [przypis redakcyjny]

334

kolet (z fr. collet: kołnierz) – strój wojskowy, często ze skóry łosia lub wołu. [przypis redakcyjny]

335

rysią (daw.) – szybkim krokiem, chyżo. [przypis redakcyjny]

336

cekhauz (z niem.) – zbrojownia, arsenał. [przypis redakcyjny]

337

bojarzyn putny – uboższy szlachcic litewski lub ruski, służący u bogatszego pana. [przypis redakcyjny]

338

piatyhorska chorągiew – jednostka średniozbrojnej jazdy w wojsku litewskim. [przypis redakcyjny]

339

arkana (z łac.) – sekret, tajemnica. [przypis redakcyjny]

340

emulacja (z łac.) – rywalizacja. [przypis redakcyjny]

341

inkursja (z łac.) – najazd. [przypis redakcyjny]

342

imainować sobie (daw., z łac.) – imaginować sobie, wyobrażać sobie. [przypis redakcyjny]

343

znosić się (daw.) – zmawiać się, mieć konszachty. [przypis redakcyjny]

344

votum (łac.: ofiara, dar, obietnica) – tu: poparcie. [przypis redakcyjny]

345

wolentarz (z łac.) – ochotnik. [przypis redakcyjny]

346

zali (starop.) – czy. [przypis redakcyjny]

347

hajduk – zbrojny służący, lokaj. [przypis redakcyjny]

348

obserwować (z łac.) – zachowywać, uszanować. [przypis redakcyjny]

349

Karol X Gustaw Wittelsbach (1622–1660) – król Szwecji w latach 1654–1660. [przypis redakcyjny]

350

janczar (z tur.) – pieszy żołnierz turecki. [przypis redakcyjny]

351

Adieu, mon frere (fr. frère) – do widzenia, bracie. [przypis redakcyjny]

352

książę Jeremi – Jeremi Michał Wiśniowiecki herbu Korybut (1612–1651), książę, dowódca wojsk polskich w walkach z Kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673). [przypis redakcyjny]

353

Koniecpolski ojciec – Koniecpolski, Stanisław (1591–1646), hetman wielki koronny w latach 1632–1646, kasztelan krakowski, uznawany za jednego z najwybitniejszych polskich wodzów. [przypis redakcyjny]

354

hajdawery – szerokie, bufiaste spodnie, typowy element stroju polskiej szlachty w XVII w.; szarawary. [przypis redakcyjny]

355

kwarta – ok. 1,125 litra. [przypis redakcyjny]

356

gniłka – mała, dzika gruszka, ulęgałka. [przypis redakcyjny]

357

intrata (z łac.) – dochód. [przypis redakcyjny]

358

awarycja (z łac.) – skąpstwo. [przypis redakcyjny]

359

polityczny (z łac.) – uprzejmy, cywilizowany. [przypis redakcyjny]

360

Birże (lit. Biržai) – miasto w płn. części Litwy, rezydencja Radziwiłłów. [przypis redakcyjny]

361

defensor patriae (łac.) – obrońca ojczyzny. [przypis redakcyjny]

362

hostis, hostis (łac.) – wróg, obcy, tu C. lm hostibus: wrogom. [przypis redakcyjny]

363

repeto (łac.) – powtarzam. [przypis redakcyjny]

364

wyżeniem (daw.) – dziś popr.: wygnamy. [przypis redakcyjny]

365

amicus (łac.) – przyjaciel, tu W. lm amici: przyjaciele. [przypis redakcyjny]

366

suffragium (łac.) – głos w wyborach, prawo głosu, tu B. lm suffragia: głosy. [przypis redakcyjny]

367

rekuza – odmowa ręki, odrzucenie oświadczyn. [przypis redakcyjny]

368

ad libitum (łac.) – do woli, ile tylko chcą. [przypis redakcyjny]

369

Gustaw II Adolf (1594–1632) – król Szwecji w latach 1611–1632, uzdolniony dowódca i reformator armii. [przypis redakcyjny]

370

exquisitissimi (łac.) – wyborni, najwyszukańsi, najlepsi. [przypis redakcyjny]

371

z niebezpieczeństwy – dziś popr. forma N. lm: z niebezpieczeństwami. [przypis redakcyjny]

372

spuszczać się (daw.) – polegać na kimś, liczyć na kogoś, ufać komuś. [przypis redakcyjny]

373

Kiejdany (lit. Kėdainiai) – miasto w środkowo-zach. części Litwy, położone nad rzeką Niewiażą, ok. 40 km na płn. od Kowna. [przypis redakcyjny]

374

lama – tkanina jedwabna, przetykana złotymi nićmi. [przypis redakcyjny]

375

rapcie – element umundurowania, paski do troczenia szabli. [przypis redakcyjny]

376

buzdygan (z tur.) – rodzaj broni, ozdobna pałka; w XVII w. symbol władzy oficera. [przypis redakcyjny]

377

periculum (łac.) – niebezpieczeństwo, tu M. lm pericula: niebezpieczeństwa. [przypis redakcyjny]

378

aza (starop.) – czy, czyżby. [przypis redakcyjny]

379

rara avis (łac.) – rzadki ptak. [przypis redakcyjny]

380

banitem – dziś popr. forma N. lp: banitą. [przypis redakcyjny]

381

odzyszczę – dziś popr. forma 1 os. lp cz.przysz.: odzyskam. [przypis redakcyjny]

382

abominacja (z łac.) – obrzydzenie, wstręt. [przypis redakcyjny]

383

Hannibal (247–189 p.n.e.) – wódz wojsk Kartaginy podczas II wojny punickiej 218–201 p.n.e., zaatakował Italię od północy, przeprawę przez Alpy przypłacił utratą słoni bojowych, po latach walk w Italii i Afryce ostatecznie pokonany przez Scypiona zwanego Afrykańskim. [przypis redakcyjny]

384

Scipio Africanus – Publiusz Korneliusz Scypion Afrykański Starszy (235–183 p.n.e.), wódz i polityk rzymski z okresu II wojny punickiej. [przypis redakcyjny]

385

rytmy (starop.) – wiersze. [przypis redakcyjny]

386

Koniecpolski, Stanisław (1591–1646) – hetman wielki koronny w latach 1632–1646, kasztelan krakowski, uznawany za jednego z najwybitniejszych polskich wodzów. [przypis redakcyjny]

387

kontempt (z łac.) – obraza, pogarda, lekceważenie. [przypis redakcyjny]

388

egzekutor (z łac.) – wykonawca. [przypis redakcyjny]

389

pereant hostes (łac.) – niech zginą wrogowie. [przypis redakcyjny]

390

Vivat Carolus Gustavus rex (łac.) – niech żyje król Karol Gustaw. [przypis redakcyjny]

391

promulgować (z łac. promulgo, promulgare: wyjawiam, obwieszczam) – ogłosić. [przypis redakcyjny]

392

Karol X Gustaw Wittelsbach (1622–1660) – król Szwecji w latach 1654–1660. [przypis redakcyjny]

393

promulgacja (łac.) – ogłoszenie, obwieszczenie, ujawnienie. [przypis redakcyjny]

394

Karol X Gustaw Wittelsbach (1622–1660) – król Szwecji w latach 1654–1660. [przypis redakcyjny]

395

Birże (lit. Biržai) – miasto w płn. części Litwy, rezydencja Radziwiłłów. [przypis redakcyjny]

396

krotofila (starop.) – żart, zabawa. [przypis redakcyjny]

397

vivat defensor patriae (łac.) – niech żyje obrońca ojczyzny. [przypis redakcyjny]

398

włosiennica – strój pokutującego. [przypis redakcyjny]

399

suffragium (łac.) – głos w wyborach, prawo głosu, tu B. lm: suffragia: głosy. [przypis redakcyjny]

400

recedere (łac.) – cofnąć, odstąpić. [przypis redakcyjny]

401

Michał Kazimierz Radziwiłł (1635–1680) – krajczy litewski, później otrzymał także tytuły podczaszego litewskiego, kasztelana i wojewody wileńskiego oraz hetmana polnego litewskiego, szwagier Jana Sobieskiego, gorliwy katolik, interesował się nauką, a szczególnie alchemią. [przypis redakcyjny]

402

ordynans (z łac.) – daw. rozkaz. [przypis redakcyjny]

403

Upita (lit. Upytė) – w XVII w. miasteczko, dziś wieś, położona ok. 12 km na płd. zachód od Poniewieży. [przypis redakcyjny]

404

trabant a. drabant (z niem.) – żołnierz pieszy, żołnierz straży przybocznej. [przypis redakcyjny]

405

O, terąue quaterąue beati (łac.) – o, trzy razy i cztery razy błogosławieni, szczęśliwi. [przypis redakcyjny]

406

wyżeń (daw.) – dziś popr. forma 2 os. lp trybu rozkazującego: wygnaj, wygoń. [przypis redakcyjny]

407

samotrzeć (daw.) – sam z dwoma towarzyszami. [przypis redakcyjny]

408

zwykłymi sposoby – dziś popr. forma N. lm: zwykłymi sposobami. [przypis redakcyjny]

409

salus, salutis (łac.) – ratunek, wybawienie, tu B. lp salutem. [przypis redakcyjny]

410

drugiego nieprzyjaciela – mowa o wojnie z Rosją, czego autor nie mógł w 1886 r. napisać wprost ze względu na cenzurę carską. [przypis redakcyjny]

411

kontentować się (z łac.) – zadowalać się, poprzestawać na czymś. [przypis redakcyjny]

412

quos ego (łac.) – ja was…, słowa, którymi Neptun wygrażał wiatrom w Eneidzie Wergiliusza. [przypis redakcyjny]

413

suponować (z łac.) – przypuszczać. [przypis redakcyjny]

414

Kiejdany (lit. Kėdainiai) – miasto w środkowo-zach. części Litwy, położone nad rzeką Niewiażą, ok. 40 km na płn. od Kowna. [przypis redakcyjny]

415

serpens, serpentis (łac.) – wąż. [przypis redakcyjny]

416

alimentum (łac.) – pożywienie, posiłek, tu B. lm alimenta. [przypis redakcyjny]

417

inkomodować (z łac.) – niepokoić, męczyć, sprawiać kłopot. [przypis redakcyjny]

418

aut, aut (łac.) – albo, albo. [przypis redakcyjny]

419

mens, mentis (łac.) – rozum, tu B. lp mentem. [przypis redakcyjny]

420

partyzant (z łac.) – tu: stronnik, zwolennik. [przypis redakcyjny]

421

fructum (łac.) – owoc, tu M. lm fructa: owoce. [przypis redakcyjny]

422

klemencja (z łac.) – łaska, zmiłowanie. [przypis redakcyjny]

423

psować (daw.) – psuć, niszczyć, tu: zabijać. [przypis redakcyjny]

424

na pohybel (z ukr.) – na zgubę, na śmierć. [przypis redakcyjny]

425

Kiejdany (lit. Kėdainiai) – miasto w środkowo-zach. części Litwy, położone nad rzeką Niewiażą, ok. 40 km na płn. od Kowna. [przypis redakcyjny]

426

tentować (z łac.) – starać się. [przypis redakcyjny]

427

Birże (lit. Biržai) – miasto w płn. części Litwy, rezydencja Radziwiłłów. [przypis redakcyjny]

428

instancja (z łac.) – tu: wstawiennictwo. [przypis redakcyjny]

429

430

Kiejdany (lit. Kėdainiai) – miasto w środkowo-zach. części Litwy, położone nad rzeką Niewiażą, ok. 40 km na płn. od Kowna. [przypis redakcyjny]

431

lud ognisty – artyleria. [przypis redakcyjny]

432

hajduk – zbrojny służący, lokaj. [przypis redakcyjny]

433

Birże (lit. Biržai) – miasto w płn. części Litwy, rezydencja Radziwiłłów. [przypis redakcyjny]

434

konfident (z łac., przestarz.) – tu: zaufany przyjaciel, ktoś, na kim można polegać (dziś: donosiciel). [przypis redakcyjny]

435

odium (łac.) – nienawiść, wstręt. [przypis redakcyjny]

436

nec Hercules contra plures (łac.) – nawet Herkules na nic przeciw wielu. [przypis redakcyjny]

437

Upita (lit. Upytė) – w XVII w. miasteczko, dziś wieś, położona ok. 12 km na płd. zachód od Poniewieży. [przypis redakcyjny]

438

tentować (z łac.) – próbować. [przypis redakcyjny]

439

salwować się (z łac.) – uratować się. [przypis redakcyjny]

440

Achilles – bohater Iliady Homera, syn króla Peleusa i nimfy Tetydy, najdzielniejszy wojownik grecki, zginął ugodzony strzałą w piętę. [przypis redakcyjny]

441

Ulisses – Odyseusz, bohater Iliady i Odysei Homera, znany ze sprytu. [przypis redakcyjny]

442

invidia (łac.) – zazdrość, zawiść. [przypis redakcyjny]

443

ekonomia – dobra ziemskie, z których dochód przeznaczony był na osobiste potrzeby króla i dworu. [przypis redakcyjny]

444

pieńka – konopie. [przypis redakcyjny]

445

wańczos – drewno przygotowane do wyrobu mebli. [przypis redakcyjny]

446

w Inflanciech – dziś popr. forma Ms.: w Inflantach; Inflanty (hist.) – kraina położona na północ od Litwy, na terenie dzisiejszej Łotwy i Estonii, zamieszkana przez potomków plemion bałtyckich i ugrofińskich, o kulturze z silnymi wpływami niemieckimi i szwedzkimi. [przypis redakcyjny]

447

staje – jednostka długości, licząca od 100 do 1000 m, nazywana też: stają a. stajaniem. [przypis redakcyjny]

448

Vivat Joannes Casimirus rex (łac.) – niech żyje król Jan Kazimierz. [przypis redakcyjny]

449

in rebus angustis (łac.) – w trudnym położeniu. [przypis redakcyjny]

450

justycja (z łac.) – sprawiedliwość. [przypis redakcyjny]

451

potraw – łąka po sianokosach, tu: pastwisko. [przypis redakcyjny]

452

casus (łac.) – przypadek. [przypis redakcyjny]

453

tenor, tenoris (łac.) – ciąg, przebieg, tu: treść, zawartość. [przypis redakcyjny]

454

expedite (łac.) – biegle, swobodnie. [przypis redakcyjny]

455

accurate (łac.) – dokładnie, starannie. [przypis redakcyjny]

456

spiżarniów – dziś popr. forma D. lm: spiżarni a. spiżarń. [przypis redakcyjny]

457

okrycie – tu: bogato, z wyposażeniem. [przypis redakcyjny]

458

potaż (z hol. pot: garnek; asch: popiół) – popiół drzewny, złożony głównie z węglanu potasu, używany do produkcji mydła, szkła, ceramiki i nawozów, ważny przedmiot eksportu w XVII i XVIII w. [przypis redakcyjny]

459

publicum bonum (łac.) – dobro wspólne. [przypis redakcyjny]

460

kulbaka – wysokie siodło. [przypis redakcyjny]

461

wirydarz (z łac. viridarium: ogród, zieleniec) – dziedziniec, ogród. [przypis redakcyjny]

462

jagoda (daw.) – policzek. [przypis redakcyjny]

463

Kiejdany (lit. Kėdainiai) – miasto w środkowo-zach. części Litwy, położone nad rzeką Niewiażą, ok. 40 km na płn. od Kowna. [przypis redakcyjny]

464

Birże (lit. Biržai) – miasto w płn. części Litwy, rezydencja Radziwiłłów. [przypis redakcyjny]

465

decus, decoris (łac.) – chluba, ozdoba. [przypis redakcyjny]

466

statysta (daw.) – polityk, mąż stanu, strateg (dziś: osoba niebędąca aktorem, a występująca w filmie lub sztuce teatralnej w roli podrzędnej). [przypis redakcyjny]

467

komputowe wojsko – stałe wojsko zaciężne w XVII w. [przypis redakcyjny]

468

przebrać się – tu: dostać się, przejść. [przypis redakcyjny]

469

Kiejdany (lit. Kėdainiai) – miasto w środkowo-zach. części Litwy, położone nad rzeką Niewiażą, ok. 40 km na płn. od Kowna. [przypis redakcyjny]

470

pocztowy – członek pocztu, sługa. [przypis redakcyjny]

471

dyfidencja (z łac. diffidentia) – nieufność, niedowierzanie. [przypis redakcyjny]

472

klemencja (z łac.) – łagodność, pobłażanie. [przypis redakcyjny]

473

pośrutować – pokawałkować, zemleć. [przypis redakcyjny]

474

czambuł (z tur. czapuł: zagon) – oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych lub zagarnięcia łupów i jasyru. [przypis redakcyjny]

475

Upita (lit. Upytė) – w XVII w. miasteczko, dziś wieś, położona ok. 12 km na płd. zachód od Poniewieży. [przypis redakcyjny]

476

staja – starop. jednostka powierzchni, licząca od 1,2 do 1,5 ha, nazywana też: stajem a. stajaniem; także jednostka długości, licząca od 100 do 1000 m. [przypis redakcyjny]

477

respons (łac.) – odpowiedź. [przypis redakcyjny]

478

Kiejdany (lit. Kėdainiai) – miasto w środkowo-zach. części Litwy, położone nad rzeką Niewiażą, ok. 40 km na płn. od Kowna. [przypis redakcyjny]

479

dragon – żołnierz walczący pieszo, a poruszający się konno. [przypis redakcyjny]

480

straża – tu: posterunek, placówka. [przypis redakcyjny]

481

auxilium (łac.) – pomoc, wsparcie; tu B. lm auxilia. [przypis redakcyjny]

482

impedimentum (z łac.) – przeszkoda; tu B. lm impedimenta. [przypis redakcyjny]

483

wyekskuzować (z łac.) – wytłumaczyć, usprawiedliwić. [przypis redakcyjny]

484

polityczny (z łac. politicus) – uprzejmy, cywilizowany. [przypis redakcyjny]

485

parol (z fr.) – słowo honoru. [przypis redakcyjny]

486

initium (z łac.) – początek. [przypis redakcyjny]

487

wasąg – powóz z bokami wyplatanymi z wikliny. [przypis redakcyjny]

488

substancja (z łac.) – rzecz, przedmiot, obiekt materialny; tu: majątek. [przypis redakcyjny]

489

zasekwestrować – sądownie zająć majątek w celu zapewnienia roszczeń. [przypis redakcyjny]

490

instancja (z łac.) – tu: wstawiennictwo. [przypis redakcyjny]

491

wziąść – dziś popr. forma bezokolicznika: wziąć. [przypis redakcyjny]

492

Birże (lit. Biržai) – miasto w płn. części Litwy, rezydencja Radziwiłłów. [przypis redakcyjny]

493

Kiejdany (lit. Kėdainiai) – miasto w środkowo-zach. części Litwy, położone nad rzeką Niewiażą, ok. 40 km na płn. od Kowna. [przypis redakcyjny]

494

obywatelów – dziś popr. forma D. lm: obywateli. [przypis redakcyjny]

495

egzekwować (z łac.) – tu: stracić, zabić. [przypis redakcyjny]

496

instancja (z łac.) – tu: wstawiennictwo. [przypis redakcyjny]

497

dyfidencja (z łac. diffidentia) – nieufność, niedowierzanie. [przypis redakcyjny]

498

modestia (z łac.) – skromność, pokora. [przypis redakcyjny]

499

parrycyda (z łac. parricida) – ojcobójca, bratobójca; wróg ojczyzny, zdrajca. [przypis redakcyjny]

500

gemajna (daw., z niem. gemein: zwykły) – częściej: gemajn, szeregowiec w wojsku polskim cudzoziemskiego autoramentu. [przypis redakcyjny]

501

minister – pastor, duchowny protestancki. [przypis redakcyjny]

502

erygować (z łac. erigo) – tu: sporządzić, zbudować. [przypis redakcyjny]

503

Kiejdany (lit. Kėdainiai) – miasto w środkowo-zach. części Litwy, położone nad rzeką Niewiażą, ok. 40 km na płn. od Kowna. [przypis redakcyjny]

504

karabon – bryka, powóz, pojazd konny do dalekich podróży. [przypis redakcyjny]

505

lama – tkanina jedwabna, przetykana złotymi nićmi. [przypis redakcyjny]

506

arcanum (łac.) – tajemnica, sekret; tu M. lm arcana. [przypis redakcyjny]

507

Extrema necessitas extremis nititur rationibus (łac.) – tonący brzytwy się chwyta; dosł. ostateczna konieczność sięga po ostateczne środki. [przypis redakcyjny]