Potop, tom drugi - читать бесплатно онлайн полную версию книги автора Henryk Sienkiewicz (ч. notes)

1

towarzyszów – dziś popr. forma B. lm: towarzyszy. [przypis edytorski]

2

siła (daw.) – ile; wiele, dużo. [przypis edytorski]

3

trzon – palenisko. [przypis edytorski]

4

towarzyszów – dziś popr. forma G. lm: towarzyszy. [przypis edytorski]

5

wykiń (z ukr.) – wyrzuć. [przypis edytorski]

6

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) – rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667), o której Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską; kariera Chowańskiego zaniepokoiła w końcu dwór carski do tego stopnia, że został ogłoszony buntownikiem i ścięty wraz z synem, co stało się powodem buntu wojskowego, a w XIX w. tematem opery Modesta Musorgskiego Chowańszczyzna. [przypis edytorski]

7

zali (daw.) – czy, czyżby. [przypis edytorski]

8

dictum (łac.) – zdanie, wyrażenie, żart, rozkaz. [przypis edytorski]

9

ona (daw.) – ta. [przypis edytorski]

10

ordynans (z łac.) – rozkaz. [przypis edytorski]

11

bekowisko – rykowisko, pora godowa, kiedy jelenie walczą o samice. [przypis edytorski]

12

kruty ne werty (z ukr.) – dosł. kręć nie wierć; jak się nie obrócić. [przypis edytorski]

13

siromacha (z daw. ukr.) – wilk. [przypis edytorski]

14

charakternik (z ukr.) – czarownik. [przypis edytorski]

15

Lubomirski, Jerzy Sebastian herbu Szreniawa bez Krzyża (1616–1667) – marszałek wielki koronny, później hetman polny koronny i starosta spiski; w latach 60. przywódca rokoszu, który ograniczył absolutystyczne dążenia Jana Kazimierza; zmarł na wygnaniu. [przypis edytorski]

16

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) – rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667). [przypis edytorski]

17

febris (łac.) – gorączka, dreszcze. [przypis edytorski]

18

banit – dziś: banita, skazany na wygnanie. [przypis edytorski]

19

defensor patriae (łac.) – obrońca ojczyzny. [przypis edytorski]

20

hufnal – duży gwóźdź o kwadratowym przekroju. [przypis edytorski]

21

garłacz – broń palna, ładowana od przodu, o rozszerzanej lufie, rozmiaru pośredniego pomiędzy pistoletem a karabinkiem. [przypis edytorski]

22

kulbaka – wysokie siodło. [przypis edytorski]

23

jaźwiec – borsuk. [przypis edytorski]

24

na parol – pod słowem honoru. [przypis edytorski]

25

polityka (z łac.) – tu: uprzejmość, dobre obyczaje. [przypis edytorski]

26

kapuza (z łac. caput: głowa) – futrzana czapka-uszanka. [przypis edytorski]

27

kosy – skośny a. zezowaty. [przypis edytorski]

28

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) – rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667). [przypis edytorski]

29

kostera – ryzykant, hazardzista, szuler. [przypis edytorski]

30

Zołtareńkowi – wojska Iwana Zołotarenki (zm. 1655), hetmana kozackiego, stronnika Rosjan, szwagra Bohdana Chmielnickiego; Zołotarenko brał udział w zdobyciu Wilna (1654) i wielu innych miast, a zginął podczas oblegania Bychowa. [przypis edytorski]

31

kolokacja (z łac. collocatio: umieszczenie, ustawienie) – tu: współwłasność. [przypis edytorski]

32

Rzplitej – Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. [przypis edytorski]

33

privatim (łac.) – prywatnie. [przypis edytorski]

34

auxilium (łac.) – pomoc; tu B. lm auxilia. [przypis edytorski]

35

komunik – jeździec, kawalerzysta a. jazda, kawaleria. [przypis edytorski]

36

wolej – lepiej; lepiej by było, żeby. [przypis edytorski]

37

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) – rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667). [przypis edytorski]

38

zali (daw.) – czy, czyż. [przypis edytorski]

39

insultować (łac.) – znieważać, obrażać. [przypis edytorski]

40

insultum (łac.) – zniewaga; tu B. lm insulta: zniewagi. [przypis edytorski]

41

Panno Mądra – jedno z określeń Matki Boskiej, występujące w litanii. [przypis edytorski]

42

kupy swawolne – oddziały nieprzyjacielskie, które odłączyły się od swojej armii. [przypis edytorski]

43

chudoba – niewielki majątek, inwentarz. [przypis edytorski]

44

Panno Można – jedno z określeń Matki Boskiej, występujące w litanii. [przypis edytorski]

45

46

imieniowi – popr. forma C. lp: imieniu. [przypis edytorski]

47

siła (daw.) – wiele, dużo. [przypis edytorski]

48

z waszecia go traktować – zwracać się do niego: waszeć, jak do prostego szlachcica. [przypis edytorski]

49

pod wiechami – tj. w karczmach, których znak rozpoznawczy stanowiła wiecha, czyli wieniec albo przyozdobione drzewko, umieszczone nad wejściem. [przypis edytorski]

50

statysta (daw.) – polityk, mąż stanu, strateg (dziś: osoba niebędąca aktorem, a występująca w filmie lub sztuce teatralnej w roli podrzędnej). [przypis edytorski]

51

personat (z łac.) – ważna osobistość. [przypis edytorski]

52

foryś – konny pachołek, pomocnik stangreta. [przypis edytorski]

53

konfidencja (z łac.) – zaufanie, zwierzenie. [przypis edytorski]

54

inkomodować (z łac. incommodum: niedogodność) – narażać na niewygody. [przypis edytorski]

55

konfident (z łac., przestarz.) – tu: zaufany przyjaciel, ktoś, na kim można polegać (dziś: donosiciel). [przypis edytorski]

56

partyzant (daw., z fr.) – stronnik, zwolennik. [przypis edytorski]

57

zali (daw.) – czy, czyż. [przypis edytorski]

58

dyzgust (z łac.) – niechęć, wstręt. [przypis edytorski]

59

obywatelów – dziś popr. forma D. lm: obywateli. [przypis edytorski]

60

substancja (daw., z łac.) – majątek, dobra materialne. [przypis edytorski]

61

do sprzętów i omłotów – do czasu zwiezienia plonów i wymłócenia zboża. [przypis edytorski]

62

krescencja (z łac.) – plon, urodzaj. [przypis edytorski]

63

statek a. statki – sprzęt domowy, naczynia, narzędzia. [przypis edytorski]

64

towarzysz – rycerz, szlachcic, służący w wojsku z własnym wyposażeniem i pocztem. [przypis edytorski]

65

rękodajny – dworzanin, którego zadaniem było podawać rękę pani czy panu przy wysiadaniu z powozu, wstawaniu itp. [przypis edytorski]

66

w niebiesiech (daw.) – dziś popr. forma Ms. lm: w niebiosach. [przypis edytorski]

67

wiwenda (daw., z łac.) – żywność, prowiant. [przypis edytorski]

68

siła (daw.) – wiele, dużo. [przypis edytorski]

69

nie staje (daw.) – brakuje. [przypis edytorski]

70

szturmak – tu: broń palna z rozszerzoną u wylotu lufą używana w XVII i XVIII w. [przypis edytorski]

71

Zwierciadło sprawiedliwości – jedno z określeń Matki Boskiej w litanii. [przypis edytorski]

72

azali (daw.) – czyż, czy. [przypis edytorski]

73

dyferencja (z łac.) – różnica zdań, spór. [przypis edytorski]

74

siła (daw.) – ile; wiele, dużo. [przypis edytorski]

75

ordynans (z łac., daw.) – rozkaz. [przypis edytorski]

76

ci, którzy świętych młodzianków za Herodowym ordynansem wycinali – wg Biblii, po usłyszeniu proroctwa Trzech Króli, że narodził się nowy król żydowski, król Herod kazał swoim żołnierzom zabić wszystkich małych chłopców; Maria i Józef uratowali wówczas nowonarodzonego Jezusa Chrystusa dzięki anielskiemu ostrzeżeniu i ucieczce do Egiptu. [przypis edytorski]

77

szlachcic chodaczkowy – ubogi, prosty szlachcic. [przypis edytorski]

78

towarzyszów – dziś popr. forma B. lm: towarzyszy. [przypis edytorski]

79

towarzyszów – dziś popr. forma B. lm: towarzyszy. [przypis edytorski]

80

81

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) – rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667). [przypis edytorski]

82

Septentrionowie (z łac. septentrio, septentrionis: wielka niedźwiedzica, północ) – ludzie z północy; omowne określenie Rosjan, o wojnie z którymi Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską. [przypis edytorski]

83

admiracja (z łac.) – podziw, uwielbienie. [przypis edytorski]

84

polityka (z łac.) – uprzejmość, dobre obyczaje. [przypis edytorski]

85

Rewera Potocki – Stanisław Potocki herbu Pilawa, zwany Rewera (1579–1667), hetman wielki koronny, wojewoda krakowski, kijowski, podolski i bracławski, uczestnik wielu wojen, uratował króla Jana II Kazimierza pod Zbarażem; przydomek Rewera pochodzi od jego ulubionego powiedzonka re vera (łac.: w rzeczy samej, zaprawdę). [przypis edytorski]

86

promulgować (z łac. promulgo, promulgare: wyjawiam, obwieszczam) – ogłosić. [przypis edytorski]

87

deputat (z łac.) – przedstawiciel, wysłannik. [przypis edytorski]

88

skuwki na rzędzikach – elementy końskiej uprzęży, wykonane ze srebra. [przypis edytorski]

89

periculum in mora (łac.: niebezpieczeństwo w zwłoce) – niebezpiecznie jest zwlekać. [przypis edytorski]

90

towarzysz – rycerz, szlachcic, służący w wojsku z własnym wyposażeniem i pocztem; towarzyszów – dziś popr. forma G. lm: towarzyszy. [przypis edytorski]

91

pocztowy – członek pocztu, sługa. [przypis edytorski]

92

93

Trubecki, Aleksiej Nikitycz herbu Pogoń Litewska (ok. 1600–1680) – ostatni książę Księstwa Trubeckiego w granicach Rzeczypospolitej Obojga Narodów (1634–1645) i później w granicach Rosji (1660–1672), ojciec chrzestny cara Piotra I, w czasie wojny polsko-rosyjskiej dowodził południową grupą wojska carskiego, do historii przeszła tzw. rzeź Trubeckiego w Mścisławiu. [przypis edytorski]

94

Buturlin, Wasilij Wasiljewicz (zm. 1656) – rosyjski bojar, dyplomata i wojskowy, w czasie ugody perejasławskiej w 1654 przyjął przysięgę od starszyzny kozackiej na wierność państwu moskiewskiemu, na początku wojny polsko-rosyjskiej 1654-1667 wraz z Bohdanem Chmielnickim dowodził połączonymi wojskami rosyjsko-ukraińskimi. [przypis edytorski]

95

Chmielnicki, Bohdan Zenobi (1595–1657) – ukraiński bohater narodowy, hetman Kozaków zaporoskich, organizator powstania przeciwko polskiej władzy w latach 1648–1654. [przypis edytorski]

96

Potocki, Stanisław herbu Pilawa, zwany Rewera (1579–1667) – hetman wielki koronny, wojewoda krakowski, kijowski, podolski i bracławski, uczestnik wielu wojen, uratował króla Jana II Kazimierza pod Zbarażem; przydomek Rewera pochodzi od jego ulubionego powiedzonka re vera (łac.: w rzeczy samej, zaprawdę). [przypis edytorski]

97

Septentrionowie (z łac. septentrio, septentrionis: wielka niedźwiedzica, północ) – ludzie z północy; kolejne omowne określenie Rosjan, o wojnie z którymi Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską. [przypis edytorski]

98

awizy (z fr. avis: zdanie, ostrzeżenie, doniesienie) – pisemne zawiadomienia. [przypis edytorski]

99

deputat (z łac.) – wysłannik, przedstawiciel. [przypis edytorski]

100

egzakcja (z łac. exactio: pobór, nadzór) – ściąganie podatku na wojsko. [przypis edytorski]

101

Gradyw (mit. rzym., z łac. gradivus: kroczący na przedzie) – przydomek Marsa, boga wojny. [przypis edytorski]

102

siostrzan – siostrzeniec. [przypis edytorski]

103

stentorowy głos – głos gromki, donośny jak głos Stentora, herolda opisanego w Iliadzie. [przypis edytorski]

104

Koniecpolski, Stanisław (1591–1646) – hetman wielki koronny w latach 1632–1646, kasztelan krakowski, uznawany za jednego z najwybitniejszych polskich wodzów. [przypis edytorski]

105

splantować – wyrównać grunt; tu: zrównać z ziemią, pokonać. [przypis edytorski]

106

Zbaraż – miasto w zachodniej części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola; w obronie Zbaraża (1649) przed Kozakami Chmielnickiego i Tatarami brały udział wojska polskie pod komendą trzech regimentarzy i księcia Jeremiego Wiśniowieckiego. [przypis edytorski]

107

regimentarz – zastępca hetmana; tymczasowy dowódca; określenie używane w XVII–XVIII w. [przypis edytorski]

108

zali (daw.) – czy, czyż. [przypis edytorski]

109

in liberis suffragiis (łac.) – w wolnych wyborach. [przypis edytorski]

110

inwidia (z łac.) – zazdrość, zawiść. [przypis edytorski]

111

unanimitate (łac.) – jednomyślnie, jednogłośnie. [przypis edytorski]

112

vivat (łac.) – niech żyje. [przypis edytorski]

113

dux (łac.) – wódz. [przypis edytorski]

114

modestia (łac.) – skromność. [przypis edytorski]

115

przyrodzenie (daw.) – natura, charakter, właściwości. [przypis edytorski]

116

tentować (z łac.) – zabiegać, starać się. [przypis edytorski]

117

przecz (daw.) – dlaczego. [przypis edytorski]

118

fatum (łac.) – los; tu M. lm fata. [przypis edytorski]

119

dyskordia (z łac.) – niezgoda, skłócenie. [przypis edytorski]

120

buńczuk – drzewce zakończone kulą lub grotem, ozdobione końskim włosiem, symbol władzy wojskowej. [przypis edytorski]

121

konfidencja (z łac.) – zaufanie, zażyłość. [przypis edytorski]

122

wiwenda (daw., z łac.) – żywność, prowiant. [przypis edytorski]

123

siła (daw.) – wiele, dużo. [przypis edytorski]

124

vacans (łac.) – wolne miejsce, wakat. [przypis edytorski]

125

oktawa – właśc. oktawa kolubryna, działo średniej wielkości, kalibru do 70 mm. [przypis edytorski]

126

nunquam (łac.) – nigdy. [przypis edytorski]

127

fawor (z łac.: przychylność, życzliwość) – wyróżnienie. [przypis edytorski]

128

Honores mutant mores (łac.) – godności zmieniają obyczaje. [przypis edytorski]

129

exemplum (łac.) – przykład; tu: przykładem jest. [przypis edytorski]

130

statysta (daw.) – polityk, mąż stanu, strateg (dziś: osoba niebędąca aktorem, a występująca w filmie lub sztuce teatralnej w roli podrzędnej). [przypis edytorski]

131

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) – rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667). [przypis edytorski]

132

paralusa (daw.) – paraliż; do paralusa: do cholery, do diabła. [przypis edytorski]

133

stojąć – stoją ci. [przypis edytorski]

134

znosić – rozbijać, pokonywać. [przypis edytorski]

135

et haec facienda, et haec non omittenda (łac.) – i to trzeba zrobić, i tamtego nie zaniedbać. [przypis edytorski]

136

stawa – dziś popr. forma 3 os. lp cz.ter.: staje. [przypis edytorski]

137

spyża (daw.) – prowiant, żywność. [przypis edytorski]

138

zali (daw.) – czy, czyż. [przypis edytorski]

139

berdysz – szeroki, ciężki topór na bardzo długim drzewcu, używany przez piechotę do kruszenia zbroi. [przypis edytorski]

140

towarzysz – rycerz, szlachcic, służący w wojsku z własnym wyposażeniem i pocztem. [przypis edytorski]

141

siła (daw.) – wiele, dużo. [przypis edytorski]

142

kupy swawolne – oddziały, które odłączyły się od swojej armii. [przypis edytorski]

143

tentować (z łac.) – próbować. [przypis edytorski]

144

Radziwiłł, Michał Kazimierz herbu Trąby (1635–1680) – krajczy litewski, później otrzymał także tytuły podczaszego litewskiego, kasztelana i wojewody wileńskiego oraz hetmana polnego litewskiego; szwagier Jana III Sobieskiego, gorliwy katolik, interesował się nauką, a szczególnie alchemią. [przypis edytorski]

145

nec Hercules contra plures (łac.) – nawet Herkules na nic przeciw wielu. [przypis edytorski]

146

konie petyhorskie – średniozbrojna jazda w wojsku litewskim. [przypis edytorski]

147

potraw – siano z drugich sianokosów. [przypis edytorski]

148

wolentarz – ochotnik, wolontariusz. [przypis edytorski]

149

Minerwa nad Marsem przemaga – mądrość góruje nad walecznością; Minerwa (mit. rzym.) – bogini mądrości, odpowiednik gr. Ateny; Mars (mit. rzym.) – bóg wojny, odpowiednik gr. Aresa. [przypis edytorski]

150

pro publico bono (łac.) – dla dobra wspólnego. [przypis edytorski]

151

pro memoria (łac.: dla pamięci, na pamiątkę) – tu: nauczka. [przypis edytorski]

152

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) – rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667). [przypis edytorski]

153

Karol X Gustaw Wittelsbach (1622–1660) – król Szwecji w latach 1654–1660. [przypis edytorski]

154

rajtar – średniozbrojny żołnierz konny, posługujący się w walce głównie bronią palną. [przypis edytorski]

155

wyekspediować (z łac.) – wyprawić, wysłać. [przypis edytorski]

156

dragonia – wojsko walczące pieszo, a poruszające się konno. [przypis edytorski]

157

Chmielnicki, Bohdan Zenobi (1595–1657) – ukraiński bohater narodowy, hetman Kozaków zaporoskich, organizator powstania przeciwko polskiej władzy w latach 1648–1654. [przypis edytorski]

158

Nebaba, Martyn (zm. 1651) – ataman kozacki, jeden z przywódców powstania Chmielnickiego. [przypis edytorski]

159

północne zastępy – omowne określenie Rosjan, o wojnie z którymi Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską. [przypis edytorski]

160

Radziejowski, Hieronim (1612–1667) – stronnik Szwedów, podkanclerzy, wygnany za spiskowanie przeciwko królowi. [przypis edytorski]

161

zali (daw.) – czy, czyż. [przypis edytorski]

162

intrata (z łac.) – dochód. [przypis edytorski]

163

ma foi (fr.) – słowo daję, dalibóg, doprawdy. [przypis edytorski]

164

de publicis (łac.) – o sprawach publicznych. [przypis edytorski]

165

trabant (daw.) – żołnierz straży przybocznej. [przypis edytorski]

166

wyimainować sobie (z łac. imagino, imaginare) – wyobrazić sobie. [przypis edytorski]

167

Mazarin, Jules (1602–1661) – właśc. Giulio Raimondo Mazzarini, Włoch, francuski kardynał, pierwszy minister i reformator Francji, którą faktycznie rządził w zastępstwie małoletniego Ludwika XIV. [przypis edytorski]

168

arkana (z łac. arcanum) – tajemnice, sekrety. [przypis edytorski]

169

quo modo (łac.) – jakim sposobem. [przypis edytorski]

170

Ludwika Maria Gonzaga de Nevers (1611–1667) – księżniczka mantuańska, królowa Polski, żona dwóch polskich królów: Władysława IV i Jana II Kazimierza. [przypis edytorski]

171

Cinq-Mars – Henri Coiffier de Ruzé, markiz de Cinq-Mars (1620–1642), faworyt Ludwika XIII Burbona, króla Francji, zorganizował spisek przeciwko kardynałowi Richelieu, został ujęty i ścięty. Plotkowano o jego romansie z Marią Ludwiką Gonzagą i o tym, jakoby ich nieślubną córką miała być dama dworu Marii Ludwiki, Maria Kazimiera d'Arquien, późniejsza żona Jana III Sobieskiego. [przypis edytorski]

172

hic mulier (łac.: ten kobieta) – mężna, wojownicza kobieta, herod-baba. [przypis edytorski]

173

partyzantka (daw.) – stronniczka, zwolenniczka. [przypis edytorski]

174

comme otage (fr.) – jako zakładnik. [przypis edytorski]

175

polityka (daw., z łac.) – uprzejmość, dobre obyczaje. [przypis edytorski]

176

abominacja (z łac.) – wstręt, odraza, obrzydzenie. [przypis edytorski]

177

Radziejowski, Hieronim (1612–1667) – stronnik Szwedów, podkanclerzy, wygnany za spiskowanie przeciwko królowi. [przypis edytorski]

178

siła (daw.) – wiele, dużo. [przypis edytorski]

179

inwidia (łac.) – zazdrość, zawiść. [przypis edytorski]

180

Horribile dictu et auditu (łac.) – okropnie mówić i słuchać. [przypis edytorski]

181

synowica (daw.) – bratanica. [przypis edytorski]

182

Diana (mit. rzym.) – bogini łowów, odpowiednik gr. Artemidy. [przypis edytorski]

183

Akteon (mit. gr.) – myśliwy z Teb, przypadkowo zobaczył Artemidę w kąpieli (w mit. rzym. Diana), za to świętokradztwo został zamieniony w jelenia i rozszarpany przez własne psy. [przypis edytorski]

184

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) – rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667). [przypis edytorski]

185

książę Michał – Michał Kazimierz Radziwiłł herbu Trąby (1635–1680), krajczy litewski, później otrzymał także tytuły podczaszego litewskiego, kasztelana i wojewody wileńskiego oraz hetmana polnego litewskiego; szwagier Jana III Sobieskiego, gorliwy katolik, interesował się nauką, a szczególnie alchemią. [przypis edytorski]

186

Karol X Gustaw Wittelsbach (1622–1660) – król Szwecji w latach 1654–1660. [przypis edytorski]

187

instancja (daw., z łac.) – wstawiennictwo, poparcie. [przypis edytorski]

188

Ludwika Maria Gonzaga de Nevers (1611–1667) – księżniczka mantuańska, królowa Polski, żona dwóch polskich królów: Władysława IV i Jana II Kazimierza. [przypis edytorski]

189

potaż (z hol. pot: garnek; asch: popiół) – popiół drzewny, złożony głównie z węglanu potasu, używany do produkcji mydła, szkła, ceramiki i nawozów, ważny przedmiot eksportu w XVII i XVIII w. [przypis edytorski]

190

wyżenąć (daw.) – wygnać. [przypis edytorski]

191

ciebzie (reg.) – ciebie (wymowa kurpiowska). [przypis edytorski]

192

kałamaszka – odkryty jednokonny pojazd czterokołowy bez resorów, używany na Kresach w XVII i XVIII w. Drewniane koła osadzone były na drewnianej osi, którą smarowano mazią w celu zmniejszenia oporów. [przypis edytorski]

193

absolutum dominium (łac.) – władza absolutna. [przypis edytorski]

194

onus, oneris (łac.) – ciężar, obciążenie; tu M. lm onera: ciężary, obciążenia. [przypis edytorski]

195

196

odżenie (daw.) – odegna. [przypis edytorski]

197

stajanie – jednostka odległości, licząca od ok. 100 do 1000 m. [przypis edytorski]

198

rajtar – średniozbrojny żołnierz konny, posługujący się w walce głównie bronią palną. [przypis edytorski]

199

Furto niebieska – jedno z określeń Matki Boskiej, występujące w litanii; dziś w formie: Bramo niebieska. [przypis edytorski]

200

Czarniecki, Stefan herbu Łodzia (ok. 1599–1665) – wybitny dowódca wojskowy, oboźny wielki koronny i kasztelan kijowski, starosta kowelski i tykociński, regimentarz, później także wojewoda ruski i kijowski oraz hetman polny koronny; brał udział w walkach ze Szwedami, z Chmielnickim i z Rosjanami; jego nazwisko pojawia się w Hymnie Polski. [przypis edytorski]

201

obuszek – broń o kształcie zaostrzonego młotka, o dziobie bardziej zagiętym niż ostrze nadziaka, służąca w bitwie do rozbijania zbroi przeciwnika. [przypis edytorski]

202

zali (daw.) – czy, czyż. [przypis edytorski]

203

do dnia (daw., reg.) – nad ranem, o świcie. [przypis edytorski]

204

Chmielnicki, Bohdan Zenobi (1595–1657) – ukraiński bohater narodowy, hetman Kozaków zaporoskich, organizator powstania przeciwko polskiej władzy w latach 1648–1654. [przypis edytorski]

205

206

hetman wielki koronny – Stanisław Potocki herbu Pilawa, zwany Rewera (1579–1667), hetman wielki koronny, wojewoda krakowski, kijowski, podolski i bracławski, uczestnik wielu wojen, uratował króla Jana II Kazimierza pod Zbarażem; przydomek Rewera pochodzi od jego ulubionego powiedzonka re vera (łac.: w rzeczy samej, zaprawdę). [przypis edytorski]

207

spyża (daw.) – prowiant, żywność. [przypis edytorski]

208

brać zagonowa – drobna, uboga szlachta, utrzymująca się z własnej pracy na małym kawałku ziemi. [przypis edytorski]

209

promulgować (z łac. promulgo, promulgare: wyjawiać, obwieszczać) – ogłosić. [przypis edytorski]

210

ptaszniczka – lekka, małokalibrowa strzelba myśliwska przeznaczona do polowań na siedzące ptactwo; zwana też cieszynką. [przypis edytorski]

211

każden – dziś popr.: każdy. [przypis edytorski]

212

bracia – dziś popr.: brać; tj. szlachta. [przypis edytorski]

213

excito, excitare – podburzać, napuszczać; tu 3 os. lm cz.ter. excitant: podburzają. [przypis edytorski]

214

quod attinet (łac.) – co dotyczy. [przypis edytorski]

215

Radziejowski, Hieronim (1612–1667) – stronnik Szwedów, podkanclerzy, wygnany za spiskowanie przeciwko królowi. [przypis edytorski]

216

alias (łac.) – inaczej, albo też. [przypis edytorski]

217

kasztelan kijowski – Stefan Czarniecki herbu Łodzia (ok. 1599–1665), wybitny dowódca wojskowy, oboźny wielki koronny i kasztelan kijowski, starosta kowelski i tykociński, regimentarz, później także wojewoda ruski i kijowski oraz hetman polny koronny; brał udział w walkach ze Szwedami, z Chmielnickim i z Rosjanami; jego nazwisko pojawia się w Hymnie Polski. [przypis edytorski]

218

lubo (daw.) – chociaż, mimo że. [przypis edytorski]

219

kupić się (daw.) – zbierać się, gromadzić się (por. skupiać się). [przypis edytorski]

220

Wittenberg – Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego. [przypis edytorski]

221

Radziejowski, Hieronim (1612–1667) – stronnik Szwedów, podkanclerzy, wygnany za spiskowanie przeciwko królowi. [przypis edytorski]

222

jurydyka a. jurydyki (łac. iuridicus: prawny) – osada obok miasta królewskiego, rzadziej enklawa na gruntach miejskich, nie podlegająca władzom miejskim i miejskiemu sądownictwu. [przypis edytorski]

223

chorąży Koniecpolski – Aleksander Koniecpolski herbu Pobóg (1620–1659), książę, chorąży wielki koronny, magnat i starosta kresowy, uczestnik wojen kozackich, syn hetmana Stanisława Koniecpolskiego. [przypis edytorski]

224

szkuta – krypa, duży płaskodenny statek żaglowy lub wiosłowy, służący do przewożenia dużych ładunków rzeką. [przypis edytorski]

225

jarmułka (z tur.) – mała okrągła czapeczka, kipa. [przypis edytorski]

226

hajduk (z węg.) – zbrojny służący, lokaj. [przypis edytorski]

227

pajuk (daw.) – członek służby lub straży przybocznej; lokaj. [przypis edytorski]

228

Karol X Gustaw Wittelsbach (1622–1660) – król Szwecji w latach 1654–1660. [przypis edytorski]

229

wyderkaf (daw., z niem. Wiederkauf) – forma pobierania zakazanych wówczas przez Kościół odsetek od pożyczki, udzielonej właścicielowi nieruchomości, spłacanych dochodem z tej nieruchomości; tzw. kupno renty. [przypis edytorski]

230

szewiecki – dziś popr.: szewski. [przypis edytorski]

231

egzakcja (z łac. exactio: pobór, nadzór) – ściąganie podatku na wojsko. [przypis edytorski]

232

przesypywano kopce – kopce oznaczały granice posiadłości ziemskich. [przypis edytorski]

233

kostera (daw.) – ryzykant, hazardzista, szuler, awanturnik. [przypis edytorski]

234

żywić – tu: pozostawić przy życiu, darować życie. [przypis edytorski]

235

personat (daw.) – ważna osobistość. [przypis edytorski]

236

statysta (daw.) – polityk, mąż stanu, strateg (dziś: osoba niebędąca aktorem, a występująca w filmie lub sztuce teatralnej w roli podrzędnej). [przypis edytorski]

237

humory – nawiązanie do starożytnej teorii humorów, spisanej przez Hipokratesa, według której zdrowie człowieka zależy od równowagi w organizmie czterech humorów: krwi, śluzu (flegmy), żółci żółtej (cholerycznej) i czarnej (melancholicznej). [przypis edytorski]

238

eksperiencja (łac.) – doświadczenie. [przypis edytorski]

239

zali (daw.) – czy, czyż. [przypis edytorski]

240

dies irae, dies illa (łac.) – dzień gniewu, ten dzień; pierwsze słowa średniowiecznej sekwencji (uroczystej pieśni) o końcu świata, wchodzącej w skład mszy żałobnej. [przypis edytorski]

241

gomółka (daw.) – szybka, tafla szklana. [przypis edytorski]

242

elekt – nowo wybrany król. [przypis edytorski]

243

Gustaw II Adolf (1594–1632) – król Szwecji w latach 1611–1632, uzdolniony dowódca i reformator armii. [przypis edytorski]

244

Krystyna Szwedzka (1626–1689) – córka Gustawa Adolfa, ostatnia z rodu Wazów, królowa Szwecji w latach 1632–1654, po przejściu na katolicyzm abdykowała na rzecz Karola Gustawa, potem starała się o elekcję kolejno na tron Neapolu i Polski; była mecenasem nauk i sztuk, uczyła się filozofii od Kartezjusza, pisała listy miłosne do jednej ze swoich dam dworu. [przypis edytorski]

245

któren – dziś popr.: który. [przypis edytorski]

246

Sodoma (bibl.) – mit. miasto nad Morzem Martwym, które Bóg zniszczył ogniem z nieba, karząc mieszkańców za rozpustę i brak bojaźni bożej. Według Biblii miało się to stać w XIX w. p.n.e. Jedynymi cnotliwymi ludźmi w Sodomie okazali się Lot, bratanek patriarchy Abrahama, i jego rodzina, zostali więc uprzedzeni przez anioła, ale podczas ucieczki żona Lota obejrzała się za siebie i zamieniła się w słup soli. Drugim zniszczonym wówczas miastem była Gomora, stąd dzisiejsze powiedzenie „Sodoma i Gomora”, opisujące chaos moralny lub bałagan. [przypis edytorski]

247

obserwancja (z łac.) – szacunek, poważanie; tu: wierność. [przypis edytorski]

248

orbis terrarum (łac.) – krąg ziemi, cały świat. [przypis edytorski]

249

alians (z fr. alliance) – związek, sojusz. [przypis edytorski]

250

251

Karol X Gustaw Wittelsbach (1622–1660) – król Szwecji w latach 1654–1660. [przypis edytorski]

252

starosta jaworowski – Marek Sobieski herbu Janina (1628–1652), polski magnat, starosta jaworowski i krasnostawski, rotmistrz wojsk koronnych, starszy brat Jana III Sobieskiego, po bitwie pod Batohem (1652) dostał się do niewoli i został ścięty na rozkaz Chmielnickiego. [przypis edytorski]

253

Wiśniowiecki, Dymitr Jerzy herbu Korybut (1631–1682) – książę, krewny i wychowanek Jeremiego Wiśniowieckiego (1612–1651), w późniejszych latach wybitny polityk, hetman wielki koronny, wojewoda i kasztelan krakowski, wojewoda bełski, starosta wielu ziem na Ukrainie. [przypis edytorski]

254

255

Chmielnicki, Bohdan Zenobi (1595–1657) – ukraiński bohater narodowy, hetman Kozaków zaporoskich, organizator powstania przeciwko polskiej władzy w latach 1648–1654. [przypis edytorski]