Potop, tom trzeci

któren — dziś popr. który.

prezydium (z łac. praesidium) — straż, zbrojna załoga.

partia — tu: oddział.

żywić — tu: pozostawiać przy życiu, darować życie.

Żmudź — płn.-zach. część Litwy.

mieszczany — dziś popr. forma N. lm: mieszczanami.

Duglas — Douglas, Robert (1611–1662), Szkot, od 16 r. życia żołnierz armii szwedzkiej, feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej. Podczas potopu szwedzkiego dowodził wojskami szwedzkimi w Prusach Książęcych. Za zasługi wojenne otrzymał tytuł hrabiego, a jego potomkowie stali się jednym z najbogatszych rodów arystokratycznych Szwecji.

Miller — Burchard Müller von der Lühnen (1604–1670), szwedzki wojskowy, generał, uczestnik mi.in. wojny trzydziestoletniej, II wojny północnej i wojny polsko-szwedzkiej.

Wittenberg — Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego.

przez galicką chorobę toczon — chory na chorobę weneryczną.

vir molestissimus (łac.) — mąż niezmiernie uciążliwy, uprzykrzony.

wsparł — tu: starł się z nim.

ordynek (z niem. Ordnung) — porządek, szyk.

rajtar — średniozbrojny żołnierz konny, posługujący się w walce głównie bronią palną.

siła (daw.) — dużo, wiele.

język — tu: informator, żołnierz nieprzyjacielski, wzięty do niewoli w celu przesłuchania i zasięgnięcia informacji o wojskach wroga, ich liczebności, rozmieszczeniu i zamiarach.

siła (daw.) — dużo, wiele; bardzo.

każden — dziś popr.: każdy.

dowcip (daw.) — rozum, inteligencja.

mon prince (fr.) — mój książę.

archiduk — arcyksiążę.

język — tu: informator, żołnierz nieprzyjacielski, wzięty do niewoli w celu przesłuchania i zasięgnięcia informacji o wojskach wroga, ich liczebności, rozmieszczeniu i zamiarach.

władyka — władca, książę.

ekstraordynaryjny (z łac.) — niezwykły, nadzwyczajny.

krotochwila (starop.) — żart.

imaginacja (z łac.) — wyobraźnia, wyobrażenie.

fraucymer (z niem. Frauenzimmer: komnata kobiet, pokój dla dam) — damy dworu, stałe towarzystwo księżnej.

wenerować (z łac.) — uwielbiać.

vir incomparabilis (łac.) — mąż niezrównany.

z Kozaki — dziś popr. forma N. lm: z Kozakami.

dowcip (daw.) — rozum, inteligencja.

oleum (łac.) — olej.

Est modus in rebus (łac.) — na wszystko jest sposób.

hospodar — tytuł władcy Wołoszczyzny, państwa położonego na terenie dzisiejszej płd. Rumunii, zależnego od Imperium Osmańskiego.

kondycja (łac.) — warunek.

siła (daw.) — dużo, wiele.

potrzeba — tu: bitwa.

kontempt (z łac.) — lekceważenie, pogarda.

lafa (daw.) — żołd, płaca.

Eques polonus sum (łac.) — jestem polskim rycerzem.

ma foi (fr.) — słowo daję, dalibóg, doprawdy.

parol (z fr.) — słowo honoru.

taki (reg.) — jednak, tak więc, przecież.

futrowanie — obicie z desek, boazeria; por. futryna.

język — tu: informator, żołnierz nieprzyjacielski, wzięty do niewoli w celu przesłuchania i zasięgnięcia informacji o wojskach wroga, ich liczebności, rozmieszczeniu i zamiarach.

któren — dziś popr. który.

kromwelowscy Anglicy — żołnierze Olivera Cromwella (1599–1658), angielskiego polityka i wybitnego dowódcy, który doprowadził do skazania na śmierć króla Karola I Stuarta (1600–1649) i został lordem protektorem Anglii.

buzdygan (z tur.) — rodzaj broni, ozdobna pałka; w XVII w. symbol władzy oficera.

anguł (z łac. angulus: kąt, róg) — załamanie, występ muru, rodzaj bastionu.

perspektywa (daw.) — luneta.

śmigownica — falkonet a. sokolik, działo polowe piechoty, ładowane od przodu, używane w XVI-XVIII w., rodzaj oktawy kolubryny o kalibrze 55-70 mm, stosowane także w bitwach morskich do abordażu.

gemajn (daw., z niem. gemein: zwykły) — szeregowiec.

zali (daw.) — czy, czyż.

respons (z łac.) — odpowiedź.

własnymi słowy — dziś popr. forma N. lm: własnymi słowami.

trefniś — błazen.

princeps, principis (łac.) — pan, władca, książę, cesarz.

kontempt (z łac.) — obraza, pogarda, lekceważenie.

któren — dziś popr. który.

nieodbicie — koniecznie.

bogactwy — dziś popr. forma N. lm: bogactwami.

dowcip (daw.) — rozum, inteligencja.

patoka — płynny miód.

przecz (daw.) — po co.

konsyliarz (z łac.) — doradca.

skonfundować (z łac.) — zbić z tropu, zawstydzić.

każden — dziś popr.: każdy.

spyża (daw.) — prowiant, żywność.

iść komunikiem (daw.) — jechać konno, wierzchem, bez wozów i piechoty; komunik (daw.) — jeździec, kawalerzysta.

Wittenberg — Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego.

żywot (daw.) — brzuch.

szwedzki Aleksander (…) polskiego Dariusza — nawiązanie do historii starożytnej, do zwycięskiej wojny władcy macedońskiego Aleksandra Wielkiego (356–323 p.n.e.) z królem perskim Dariuszem (zm. 330 p.n.e.).

ruń — tu: roślinność, trawy.

porzecze — łąka nad rzeką.

okiść — ciężki śnieg na gałęziach drzew.

podstrzesze — miejsce pod okapem dachu.

Wittenberg — Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego.

staje — daw. miara długości, w różnych okresach i okolicach licząca od 100 do 1000 m.

Łazarz — nieboszczyk, wskrzeszony przez Jezusa Chrystusa po kilku dniach spoczywania w grobie.

wolentarz — ochotnik, żołnierz nie otrzymujący żołdu, walczący w imię swoich przekonań lub dla łupów wojennych.

Millera —Miller — Burchard Müller von der Lühnen (1604–1670), szwedzki wojskowy, generał, uczestnik mi.in. wojny trzydziestoletniej, II wojny północnej i wojny polsko-szwedzkiej.

Duglas — Douglas, Robert (1611–1662), Szkot, od 16 r. życia żołnierz armii szwedzkiej, feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej. Podczas potopu szwedzkiego dowodził wojskami szwedzkimi w Prusach Książęcych. Za zasługi wojenne otrzymał tytuł hrabiego, a jego potomkowie stali się jednym z najbogatszych rodów arystokratycznych Szwecji.

Lubomirski, Jerzy Sebastian herbu Szreniawa bez Krzyża (1616–1667) — marszałek wielki koronny, później hetman polny koronny i starosta spiski; w latach 60. przywódca rokoszu, który ograniczył absolutystyczne dążenia Jana Kazimierza; zmarł na wygnaniu.

siła (daw.) — dużo, wiele.

język — tu: informator, żołnierz nieprzyjacielski, wzięty do niewoli w celu przesłuchania i zasięgnięcia informacji o wojskach wroga, ich liczebności, rozmieszczeniu i zamiarach.

spyża — jedzenie, prowiant.

rajtar — średniozbrojny żołnierz konny, posługujący się w walce głównie bronią palną.

munsztuk — kiełzno, element uprzęży, zakładany na pysk koński i służący do kierowania szczególnie nieposłusznym wierzchowcem.

ordynek (z niem. Ordnung) — porządek, szyk, szereg.

któren — dziś popr. który.

zali (daw.) — czy, czyż.

tarantowy — o sierści białej w plamy.

kołpak — wysoka czapka bez daszka, z futrzanym otokiem.

kulbaka — wysokie siodło.

Tatarzy białogrodzcy — Tatarzy mieszkający w Białogrodzie (a. Akermanie, dziś ukr.: Biłhorod-Dnistrowskij), położonym nad limanem Dniestru, ok. 20 km od Morza Czarnego, na terenie dzisiejszej płd. Ukrainy, ok. 50 km na płd. zach. od Odessy. Miasto, założone w VI w. p.n.e. jako kolonia grecka, w XVII i XVIII w. znajdowało się w rękach tatarskich.

staja — daw. miara długości, w różnych okresach i okolicach licząca od 100 do 1000 m.

wilcy — dziś popr. forma M. lm: wilki.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, przed 1549 r. rezydencja książąt Wiśniowieckich, w 1655 r. znajdowało się na terytorium zajętym przez Kozaków.

pendent — pas zakładany przez ramię, służący do noszenia szabli.

buzdygan (z tur.) — rodzaj broni, ozdobna pałka; w XVII w. symbol władzy oficera.

pułki zaśpiewały jednym głosem, odjeżdżając: „Anioł Pański zwiastował Najświętszej Pannie Marii”, i z tą pieśnią znikły Szwedom z oczu — modlitwa Anioł Pański jest tu jeszcze jednym symbolem przewagi nad Szwedami jako nie uznającymi kultu maryjnego luteranami.

żywić — tu: pozostawiać przy życiu, darować życie.

Duglas — Douglas, Robert (1611–1662), Szkot, od 16 r. życia żołnierz armii szwedzkiej, feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej. Podczas potopu szwedzkiego dowodził wojskami szwedzkimi w Prusach Książęcych. Za zasługi wojenne otrzymał tytuł hrabiego, a jego potomkowie stali się jednym z najbogatszych rodów arystokratycznych Szwecji.

moderowany — wyposażony, uzbrojony.

wojsko komputowe — stałe wojsko zaciężne w XVII w.

Lubomirski, Jerzy Sebastian herbu Szreniawa bez Krzyża (1616–1667) — marszałek wielki koronny, później hetman polny koronny i starosta spiski; w latach 60. przywódca rokoszu, który ograniczył absolutystyczne dążenia Jana Kazimierza; zmarł na wygnaniu.

siła (daw.) — dużo, wiele.

konfident (z łac., przestarz.) — tu: zaufany przyjaciel, powiernik (dziś: donosiciel).

pan krakowski, Stanisław — Koniecpolski, Stanisław (1591–1646), hetman wielki koronny, kasztelan krakowski, uznawany za jednego z najwybitniejszych polskich wodzów.

parol (z fr.) — słowo honoru; tu: zakład.

dowcip (daw.) — rozum, inteligencja.

exemplum (łac.) — przykład.

alteracja (z łac.) — zmiana nastroju, niepokój, wzburzenie.

Jam też nie z soli wyrósł ani z roli — słowa te miał wypowiedzieć Czarniecki, kiedy tytuł hetmana wielkiego przypadł Jerzemu Lubomirskiemu; jest to aluzja do źródeł bogactwa i wpływów Lubomirskich: żup solnych i rolnictwa, czemu Czarniecki przeciwstawiał własne zasługi wojskowe.

kalecie — kieszeń a. sakiewka, torba.

zali (daw.) — czy, czyż.

Zbaraż — miasto w zachodniej części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola; w obronie Zbaraża (1649) przed Kozakami Chmielnickiego i Tatarami brały udział wojska polskie pod komendą trzech regimentarzy i księcia Jeremiego Wiśniowieckiego.

któren — dziś popr. który.

barbarus (łac.: brodaty) — barbarzyńca; tu D. lm barbarorum: barbarzyńców.

rajtar — średniozbrojny żołnierz konny, posługujący się w walce głównie bronią palną.

konfident (daw., z łac.) — tu: zaufany przyjaciel, powiernik (dziś: donosiciel).

siła (daw.) — dużo, wiele.

pro publico bono — dla dobra wspólnego.

praeceptor (z łac.) — nauczyciel.

prospectus (łac.) — widok.

sperka — szperka, słonina.

żywot (daw.) — brzuch.

żywie — dziś popr. forma 3 os. lp cz.ter.: żyje.

parsiuk (reg.) — prosię.

pacjencja (z łac.) — cierpliwość.

siła (daw.) — dużo, wiele.

raby (z ukr.) — pstry, nakrapiany.

z Tatary — dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

kulbaka — wysokie siodło.

incipio, incipere (łac.) — zaczynać; tu 1 os. lp cz.przysz. incipiam: zacznę.

Ulisses — Odyseusz, bohater Iliady i Odysei Homera, znany ze sprytu.

ćwik — zuch.

Carogród — stolica Imperium Osmańskiego, Konstantynopol, dziś: Stambuł.

liszka (daw.) — lis.

siła (daw.) — dużo, wiele.

wiwenda (z łac.) — prowiant, żywność.

kusztyk a. kulawka — kieliszek bez nóżki, z którego trzeba wypić od razu całą zawartość.

bunt bezecny, który pod koniec swego zawodu podniósł, aby naprawie Rzeczypospolitej przeszkodzić — mowa o tzw. rokoszu Lubomirskiego (1665–1666), wznieconym przez tego magnata politycznym i zbrojnym buncie szlachty przeciw dążeniom absolutystycznym Jana Kazimierza; konflikt zakończył się kompromisem: Lubomirski został wygnany, a król zrezygnował z wyznaczenia swojego następcy (tj. z elekcji vivente rege); w 1668 r. Jan Kazimierz abdykował.

lejbgwardia — straż przyboczna monarchy.

siła (daw.) — dużo, wiele.

szerpentyna — szabla szlachecka.

stajanie — daw. miara długości, w różnych okresach i okolicach licząca od 100 do 1000 m.

lubo (daw.) — chociaż, mimo że.

rajtar — średniozbrojny żołnierz konny, posługujący się w walce głównie bronią palną.

kulbaka — wysokie siodło.

bachmat — koń rasy tatarskiej, niewielki, ale silny i wytrzymały, odporny na trudne warunki klimatyczne, szybki i zwinny.

Wiktor (z łac.) — zwycięzca.

krzeczot (daw.) — sokół norweski, białozór.

furdyment — osłona dłoni na rękojeści szabli.

o własnym życiu zdesperował — stracił nadzieję, że przeżyje.

krzywuła — wygięty flet, popularny w muzyce renesansowej, a dziś używany w folkowej.

supero, superare (łac.) — zwyciężyć, pokonać, przewyższyć; tu: 3. os. lp cz.przesz. superavit: przewyższył.

starunek — opieka, troskliwość; tu: leczenie, opatrzenie ran.

Lubomirski —Lubomirski, Jerzy Sebastian herbu Szreniawa bez Krzyża (1616–1667) — marszałek wielki koronny, później hetman polny koronny i starosta spiski; w latach 60. przywódca rokoszu, który ograniczył absolutystyczne dążenia Jana Kazimierza; zmarł na wygnaniu.

spyża — jedzenie, prowiant.

wolentarz — ochotnik, żołnierz nie otrzymujący żołdu, walczący w imię swoich przekonań lub dla łupów wojennych.

każden — dziś popr.: każdy.

zali (daw.) — czy, czyż.

konfident (daw., z łac.) — tu: zaufany przyjaciel, ktoś, na kim można polegać (dziś: donosiciel).

czynić — tu: walczyć.

Carolum Gustavum captivabimus (łac.) — pojmamy Karola Gustawa.

lubo (daw.) — chociaż, mimo że.

łuby — kosze, bagaże.

z Tatary — dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

odzyszczesz — dziś popr.: odzyskasz.

persona (z łac.) — osoba.

estyma (z łac.) — szacunek, poważanie.

afekt (z łac.) — uczucie.

siła (daw.) — dużo, wiele.

respektowa — kobieta niezamężna, szlachcianka, pozostająca na utrzymaniu bogatych krewnych lub pracodawców.

zmówiona (daw.) — zaręczona.

alteracja (z łac.) — zmiana nastroju, wzburzenie.

któren — dziś popr. który.

foedus, foederis (łac.) — przymierze, związek; por. federacja.

konfuzja (z łac.) — obraza, zawstydzenie.

sekundować (z łac.) — pomagać, towarzyszyć.

arkanum (z łac. arcanum) — sekret, tajemnica.

na pohybel (z ukr.) — na zgubę, na śmierć.

fryszt (daw., z niem.) — tu: rozejm, pokój.

Septentrionowie (z łac. septentrio, septentrionis: wielka niedźwiedzica, północ) — ludzie z północy; omowne określenie Rosjan, o wojnie z którymi Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską.

siła (daw.) — dużo, wiele.

prezydium (z łac. praesidium) — straż, zbrojna załoga.

siostrzan (daw.) — siostrzeniec.

żywli (daw.) — czy jest żywy.

siostrzan (daw.) — siostrzeniec.

dowcip (daw.) — rozum, inteligencja.

każden — dziś popr.: każdy.

assentior (łac.) — przyznaję.

siła (daw.) — dużo, wiele.

polityczny (z łac. politicus) — tu: cywilizowany, przestrzegający prawa.

faszynowe — z powiązanych gałęzi wikliny, służących kiedyś do uzupełniania fortyfikacji, a dziś do zabezpieczania brzegów rzek i stawów.

siła (daw.) — dużo, wiele.

pospolitak — szlachcic, uczestnik pospolitego ruszenia.

konsyderacje (z łac.) — rozważania.

Miller — Burchard Müller von der Lühnen (1604–1670), szwedzki wojskowy, generał, uczestnik mi.in. wojny trzydziestoletniej, II wojny północnej i wojny polsko-szwedzkiej.

in universo (łac.) — na całym świecie.

polityka (z łac.) — tu: grzeczność, uprzejmość, dobre obyczaje.

monstrum (łac.) — potwór; tu M. lm monstra.

Hiperborej a. Hiperborejczyk (z gr.) — członek ludu mieszkającego na północy

exquisitissimus (łac.) — wyborny, wyszukany, najlepszy; tu M. lm exquisitissimi: wyborni, najwyszukańsi, najlepsi.

każden — dziś popr.: każdy.

animal, animalis — zwierzę, stworzenie, potwór; tu C. lm animalibus: zwierzętom.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, przed 1549 r. rezydencja książąt Wiśniowieckich, w 1655 r. znajdowało się na terytorium zajętym przez Kozaków.

u fary — w kościele parafialnym.

kulbaka — wysokie siodło.

Wittenberg — Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego.

Duglas — Douglas, Robert (1611–1662), Szkot, od 16 r. życia żołnierz armii szwedzkiej, feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej. Podczas potopu szwedzkiego dowodził wojskami szwedzkimi w Prusach Książęcych. Za zasługi wojenne otrzymał tytuł hrabiego, a jego potomkowie stali się jednym z najbogatszych rodów arystokratycznych Szwecji.

krotofila a. krotochwila (starop.) — żart.

in universo (łac.) — w całym świecie, w ogóle.

Chrystusów (daw.) — dziś popr. forma M. lp n.m. przymiotnika: Chrystusowy.

któren — dziś popr. który.

sufragium (łac. suffragium) — głos w wyborach.

kontempt (z łac.) — obraza, pogarda, lekceważenie.

kompasja (z łac.) — współczucie.

siostrzan (daw.) — siostrzeniec.

konsyliarz (z łac.) — doradca.

beneficjum (z łac.) — tu: dobrodziejstwo.

klemencja (z łac.) — łagodność, pobłażanie.

z zamorskimi straszydły — dziś popr. forma N. lm: z zamorskimi straszydłami.

sekundować (z łac. secundo, secundare) — pomagać, towarzyszyć; ochraniać, bronić.

prezydium (z łac. praesidium) — straż, zbrojna załoga.

partia — tu: oddział, grupa zbrojnych.

kurpieski — dziś popr.: kurpiowski.

Lubomirski, Jerzy Sebastian herbu Szreniawa bez Krzyża (1616–1667) — marszałek wielki koronny, później hetman polny koronny i starosta spiski; w latach 60. przywódca rokoszu, który ograniczył absolutystyczne dążenia Jana Kazimierza; zmarł na wygnaniu.

zagrały trąbki wsiadanego przez munsztuk — dano stłumiony sygnał do odjazdu; munsztuk — kiełzno, element uprzęży, zakładany na pysk koński i służący do kierowania szczególnie nieposłusznym wierzchowcem.

iść komunikiem (daw.) — jechać konno, wierzchem; komunik (daw.) — jeździec, kawalerzysta.

wolentarski — ochotniczy.

kulbaka — wysokie siodło.

antiquus (łac.) — dawny, starożytny; tu D. lm antiquorum: starożytnych.

imaginacja (z łac.) — wyobraźnia.

rebelizować (z łac.) — buntować się.

dowcip (daw.) — rozum, inteligencja.

Altea (…) porodziła głownię (mit. gr.) — Altea, królowa kalidońska, otrzymała we śnie proroctwo, według którego jej nowonarodzony syn, Meleager, miał żyć tak długo, póki nie spali się głownia, płonąca wówczas w domowym ognisku. Altea schowała więc głownię, ale kiedy po latach Meleager wdał się w spór z jej bratem, włożyła żagiew w ogień, powodując śmierć syna, po czym popełniła samobójstwo. Proroczy sen o urodzeniu płonącej głowni miała natomiast Hekabe, królowa Troi, w związku z czym swojego syna, Parysa-Aleksandra, kazała porzucić na pustkowiu. Wychowany przez pasterzy, Parys przyczynił się potem rzeczywiście do upadku Troi, porywając Helenę.

język — tu: informator, żołnierz nieprzyjacielski, wzięty do niewoli w celu przesłuchania i zasięgnięcia informacji o wojskach wroga, ich liczebności, rozmieszczeniu i zamiarach.

lulka — fajka.

fryszt (daw., z niem.) — tu: rozejm, pokój.

stajanie — daw. miara długości, w różnych okresach i okolicach licząca od 100 do 1000 m.

obuszek — broń o kształcie zaostrzonego młotka, o dziobie bardziej zagiętym, niż ostrze nadziaka, służąca w bitwie do rozbijania zbroi przeciwnika.

siła (daw.) — dużo, wiele.

Nec nuntius cladis (łac.) — nie pozostał świadek klęski.

trąbić przez munsztuk — dać stłumiony sygnał do odjazdu; munsztuk — kiełzno, element uprzęży, zakładany na pysk koński i służący do kierowania szczególnie nieposłusznym wierzchowcem.

zataczać i odprzodkowywać armaty — ustawiać działa na pozycjach i odtykać lufy, zaślepione na czas transportu.

krzywuła — wygięty flet, popularny w muzyce renesansowej, a dziś używany w folkowej.

dzianet (daw.; z wł. giannetto: koń wyścigowy)— piękny rasowy koń paradny.

buzdygan (z tur.) — rodzaj broni, ozdobna pałka; w XVII w. symbol władzy oficera.

kulbaka — wysokie siodło.

faskula — pocisk.

perspektywa (daw.) — luneta.

ordynans (z łac.) — rozkaz.

skrzęt — krzątanina.

imieniowi — dziś popr. forma C. lp: imieniu.

Vivat Czarniecki, dux et victor (łac.) — niech żyje Czarniecki, wódz i zwycięzca.

palba — strzelanina.

„Anioł Pański zwiastował Najświętszej Pannie Marii!…”, a tysiąc żelaznych piersi odpowiedziało mu natychmiast potężnymi głosami: „…i poczęła z Ducha Świętego!…” — modlitwa Anioł Pański jest tu jeszcze jednym symbolem przewagi nad Szwedami jako nie uznającymi kultu maryjnego luteranami.

siła (daw.) — dużo, wiele.

parala — paraliż.

podogonie przy kulbace — pasek przechodzący pod ogonem końskim, stabilizujący siodło.

imać — brać.

z takich, którzy nie powstają ani z soli, ani z roli, jeno z tego, co ich boli — podobne słowa miał wypowiedzieć Czarniecki, kiedy tytuł hetmana otrzymałwielkiego Jerzy Lubomirski; jest to aluzja do źródeł bogactwa i wpływów Lubomirskich: żup solnych i rolnictwa, czemu Czarniecki przeciwstawiał własne zasługi wojskowe.

quod attinet (łac.) — co dotyczy.

konfuzja (z łac.) — zawstydzenie.

ab ovo (łac.: od jajka) — od początku.

zali (daw.) — czy, czyż.

boćwinkowie — przezwisko Litwinów, pochodzące od boćwiny a. botwiny, tj. potrawy z młodych buraków, z której słynęła kuchnia litewska.

koroniarz — mieszkaniec Korony, tj. Polski, w przeciwstawieniu do mieszkańców wielkoksiążęcej Litwy.

piekielny komput — wojska diabelskie; komput — jednostki wojskowe, zatrudniane i opłacane zgodnie z ustaleniami sejmu w XVII i XVIII w.

sam (daw.) — tam; tutaj.

zalterować się (z łac.) — zmienić nastrój, zdenerwować się.

incipio, incipere (łac.) — zaczynać; tu 1 os. lp cz.przysz. incipiam: zacznę, zaczynam.

siła (daw.) — dużo, wiele.

temperancji (z łac.) — umiarkowanie.

kartauna (z niem.) — działo oblężnicze o długiej lufie.

zronić — zgubić, upuścić.

polityczny (z łac. politicus) — uprzejmy, obyczajny.

wolej — lepiej, chętniej.

wolentarz — ochotnik, żołnierz nie otrzymujący żołdu, walczący w imię swoich przekonań lub dla łupów wojennych.

krotofila a. krotochwila (starop.) — żart.

spostponować (z łac.) — obrazić, zlekceważyć.

podkurek — posiłek nocny, spożywany, kiedy kur, tj. kogut, pieje.

alteracja (z łac.) — zmiana nastroju, wzburzenie.

wyprawuje — dziś popr. forma 3 os. lp cz.ter.: wyprawia.

ekspediować (z łac.) — wyprawiać, wysyłać.

kontentacja (z łac.) — zadowolenie.

eksperiencja (z łac.) — doświadczenie.

conservare iuventutem meam (łac.) — zachować swoją młodość.

żywie — dziś popr. forma 3 os. lp cz.ter.: żyje.

któren — dziś popr. który.

iść komunikiem (daw.) — jechać konno, wierzchem; komunik (daw.) — jeździec, kawalerzysta.

wyżenąć (daw.) — wygnać.

arx regia (łac.) — zamek królewski.

Matuzal — Matuzalem, postać biblijna opisana w Księdze Rodzaju, dziadek Noego, najdłużej żyjący człowiek, miał przeżyć 969 lat.

konfident (daw., z łac.) — tu: zaufany przyjaciel, powiernik (dziś: donosiciel).

ufnal — gwóźdź o kwadratowym przekroju, służący do przytwierdzania podków do kopyt końskich.

siła (daw.) — dużo, wiele.

senatores (łac.) — senatorowie.

scriptor, scriptoris (łac.) — pisarz; tu M. lm scriptores: pisarze.

calamitas, calamitatis (łac.) — nieszczęście; tu M. lm calamitates: nieszczęścia.

collegium Jesuitarum (łac.) — kolegium jezuickie.

invidia (łac.) — zazdrość.

villa regia (łac.) — pałac królewski.

hetmany — dziś popr. forma N. lm: z hetmanami.

Duglas — Douglas, Robert (1611–1662), Szkot, od 16 r. życia żołnierz armii szwedzkiej, feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej. Podczas potopu szwedzkiego dowodził wojskami szwedzkimi w Prusach Książęcych. Za zasługi wojenne otrzymał tytuł hrabiego, a jego potomkowie stali się jednym z najbogatszych rodów arystokratycznych Szwecji.

ekspediować (z łac.) — wyprawiać, wysyłać.

przynuka (z ukr.) — przymus, usilne namawianie.

ordynans (z łac.) — rozkaz.

imainować sobie (daw., z łac.) — imaginować sobie, wyobrażać sobie.

promulgowanie (z łac. promulgo, promulgare: wyjawiam, obwieszczam) — ogłoszenie.

vacuum (łac.) — pustka, próżnia.

płazem — płaską stroną szabli.

kiper — zawodowy znawca win, zarządzający piwniczką.

bibosza (z łac. bibo, bibere: pić) — opój, smakosz trunków.

larum (łac.) — alarm.

spieszony — pozbawiony konia, pieszy.

wolentarz — ochotnik, żołnierz nie otrzymujący żołdu, walczący w imię swoich przekonań lub dla łupów wojennych.

effendi (z tur.) — pan, władca.

czambuł (z tur.) — tu: zagon, oddział.

rzeźba — tu: rzeź.

troczyć — tu: powiązać.

powodować — tu: prowadzić, kierować.

parol (z fr.) — słowo honoru.

kulbaka — wysokie siodło.

bagadyr (z tur.) — bohater, wielki wojownik.

ordyniec — członek ordy, Tatar.

kołpak — wysoka czapka bez daszka, z futrzanym otokiem.

konfuzja (z łac.) — wstydliwa porażka, zawstydzenie.

buzdygan (z tur.) — rodzaj broni, ozdobna pałka; w XVII w. symbol władzy oficera.

bagadyr (z tur.) — bohater, wielki wojownik.

Wittenberg — Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego.

spraktykować — tu: utwierdzić, całkowicie przeciągnąć na swoją stronę, rozpracować.

sak — sieć na ryby, tu: pułapka.

iocus (łac.) — żart.

kufa — beczka.

gemajn (daw., z niem. gemein: zwykły) — szeregowiec, zwykły żołnierz.

Sokal — miasto w płn.-zach. części Ukrainy, nad Bugiem.

siła (daw.) — dużo, wiele.

galicka choroba — choroba weneryczna.

zdać się na kondycję — poddać się, podpisać zawieszenie broni; kondycja (z łac.) — warunek.

każden — dziś popr.: każdy.

krzywuła — wygięty flet, popularny w muzyce renesansowej, a dziś używany w folkowej.

litaury — wielkie bębny wojskowe, kotły.

ordynek (z niem. Ordnung) — porządek, szyk, szereg.

fryz a. fryza — marszczony kołnierz z koronki.

Vivat Joannes Casimirus (łac.) — niech żyje Jan Kazimierz.

statysta (daw.) — polityk, mąż stanu, strateg (dziś: osoba występująca w filmie lub sztuce teatralnej w podrzędnej roli).

Minerwa (mit. rzym.) — bogini mądrości, odpowiednik gr. Ateny.

faszyna — umocnienia z powiązanych gałęzi wikliny, służące kiedyś do uzupełniania fortyfikacji, a dziś do zabezpieczania brzegów rzek i stawów.

oskard — narzędzie do prac ziemnych, podobne do kilofa.

Duglas — Douglas, Robert (1611–1662), Szkot, od 16 r. życia żołnierz armii szwedzkiej, feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej. Podczas potopu szwedzkiego dowodził wojskami szwedzkimi w Prusach Książęcych. Za zasługi wojenne otrzymał tytuł hrabiego, a jego potomkowie stali się jednym z najbogatszych rodów arystokratycznych Szwecji.

kartauna (z niem.) — działo oblężnicze o długiej lufie; tu D. lm utworzony jak dla rzecz. r.m.

żywić — tu: pozostawiać przy życiu, darować życie.

faskula — pocisk.

kartacz — pocisk artyleryjski składający się z lekkiej obudowy wypełnionej kulkami ołowianymi, służący do zwalczania siły żywej na niewielkich odległościach; od XIX w. zastąpiony szrapnelami i pociskami odłamkowymi.

perspektywa (daw.) — luneta.

siła (daw.) — dużo, wiele.

lubo (daw.) — chociaż, mimo że.

kartauna (z niem.) — działo oblężnicze o długiej lufie.

jeneralny — dziś popr.: generalny.

któren — dziś popr. który.

Żmudź — płn.-zach. część Litwy.

letnik (daw.) — altana.

bagadyr (z tur.) — bohater, wielki wojownik.

indygenat (z łac.) — nadanie cudzoziemcowi polskiego szlachectwa.

konfident (daw., z łac.) — zaufany przyjaciel, powiernik (dziś: donosiciel).

prospekt (z łac.) — widok.

lubo (daw.) — chociaż, mimo że.

konterfekt — obraz, portret.

propono, proponere (łac.) — proponować; tu 3.os. lp cz.przesz. proposuit: proponował.

amicycja (z łac.) — przyjaźń.

Diana (mit. rzym.) — dziewicza bogini łowów, odpowiednik gr. Artemidy.

miesiąc (daw.) — księżyc.

księżniczka Januszówna — Anna Maria Radziwiłłówna (1640–1667), od 1665 r. żona Bogusława Radziwiłła.

księżna Januszowa (…) z córką — matka Anny Marii Radziwiłłówny, Katarzyna Potocka, zmarła w 1642 r., a w 1645 r. Radziwiłł ożenił się z córką hospodara mołdawskiego, Marią Lupu (natomiast siostra Marii, Roksana, została później synową Bohdana Chmielnickiego). Anna Maria nie była zatem córką, lecz pasierbicą księżnej.

bezoar — substancja powstała w żołądku zwierzęcym z niestrawionych włókien roślinnych i sierści, uważana w średniowieczu za odtrutkę na dolegliwości żołądkowe; tu: napój magiczny.

dekokt — napój leczniczy lub magiczny.

ksieni — przełożona klasztoru, przeorysza.

westalka — w starożytnym Rzymie dziewicza kapłanka strzegąca świętego ognia w świątyni Westy, otoczona wielkim szacunkiem i nietykalna.

trąbki przez munsztuk grają — słychać stłumiony sygnał do odjazdu; munsztuk — kiełzno, element uprzęży, zakładany na pysk koński i służący do kierowania szczególnie nieposłusznym wierzchowcem.

z Wielkopolany — dziś popr. forma N. lm: z Wielkopolanami.

kartauna (z niem.) — działo oblężnicze o długiej lufie.

Wittenberg — Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego.

hakownica — ręczna broń palna, powstała w końcu średniowiecza jako udoskonalona wersja rusznicy.

organki — działo, używane w XVI i XVII w., złożone z wielu luf karabinowych na jednym łożu, ładowane od przodu i odpalane wspólnym lontem.

piechota łanowa — wojsko zaciężne narodowego autoramentu, złożone z chłopów z dóbr królewskich, szlacheckich i kościelnych, powoływanych po jednym z każdych 15 łanów, tj. z ok. 200 ha.

wrzeciądze — okucia na drzwiach, służące do zamykania ich od wewnątrz (np. na skoble lub kłódki).

ośnik — dziś narzędzie do strugania i korowania drewna, wyposażone w dwie rękojeści i stalowe ostrze.

anguł (z łac. angulus: kąt, róg) — załamanie, występ muru, rodzaj bastionu.

simia (łac.) — małpa; tu M. lm simia: małpy.

wyloty — szerokie, rozcięte rękawy kontusza, w czasie walki zarzucane na plecy, żeby nie przeszkadzały.

simiarum destructor (łac.) — pogromca małp.

victor (łac.) — zwycięzca.

victus (łac.) — zwyciężony.

sukurs (z łac.) — pomoc, wsparcie, odsiecz, ratunek.

konfuzja (z łac.) — wstyd, zawstydzenie.

Wittenberg — Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego.

Wittenberg — Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego.

substancja (z łac.) — majątek, dobra materialne.

Illium — Troja, miasto opisane w Iliadzie, rządzone przez króla Priama.

sam (daw.) — tam, tutaj.

kulbaka — wysokie siodło.

nowenna — specjalne nabożeństwo katolickie, rozłożone na dziewięć dni.

krotofila a. krotochwila (starop.) — żart.

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) — rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667), o której Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską; kariera Chowańskiego zaniepokoiła w końcu dwór carski do tego stopnia, że został ogłoszony buntownikiem i ścięty wraz z synem, co stało się powodem buntu wojskowego, a w XIX w. tematem opery Modesta Musorgskiego Chowańszczyzna.

dobrudzcy ordyńcy — dobrudzcy Tatarzy, orda tatarska z zachodu, z terenów dzisiejszej Mołdawii i płd. Ukrainy.

Te Deum laudamus (łac.) — Ciebie Boga wysławiamy; hymn kościelny, śpiewany przy szczególnie uroczystych okazjach.

dryjakiew — driakiew, używany w medycynie ludowej uniwersalny lek roślinny, złożony m.in. z cynamonu, imbiru, dziurawca, miodu, mięsa żmii, ziemi z Lemnos, często z dodatkiem opium; tu: środek odurzający.

po harapie — po sprawie, dokonane; harap — bicz z krótką rękojeścią i długim plecionym rzemieniem, używany dawniej na psy myśliwskie; por. przysł.: jak z bicza strzelił.

Wołoszka — Maria Lupu, wdowa po księciu Januszu Radziwille, córka hospodara mołdawskiego, Wasyla (Bazylego) Lupu, w 1653 r. pozbawionego tronu przez władcę sąsiedniej Wołoszczyzny (siostra Marii, Roksana, była synową Bohdana Chmielnickiego).

pasierbica — Anna Maria Radziwiłłówna (1640–1667), córka Janusza Radziwiłła i Katarzyny Potockiej, od 1665 r. żona Bogusława Radziwiłła.

fraucymer (z niem. Frauenzimmer: komnata kobiet, pokój dla dam) — damy dworu, stałe towarzystwo księżnej.

statysta (daw.) — polityk, mąż stanu, strateg (dziś: osoba występująca w filmie lub sztuce teatralnej w podrzędnej roli).

Żmudź — płn.-zach. część Litwy.

koleśno — kolasami, karetami.

wniosła za nim instancję — wstawiła się za nim.

Ludwika Maria Gonzaga de Nevers (1611–1667) — księżniczka mantuańska, królowa Polski, żona dwóch polskich królów: Władysława IV i Jana II Kazimierza.

kondycja — tu: pozycja społeczna.

stryj — Janusz (1612–1665) i Bogusław (1620–1669) byli braćmi stryjecznymi, tu słowo „stryj” podkreśla być może różnicę wieku i opiekuńczy stosunek Janusza do Bogusława.

zali (daw.) — czy, czyż.

moderacja (z łac.) — umiarkowanie, wstrzemięźliwość.

jurgieltnik (z niem. Jahrgeld: coroczna wypłata) — tu: najemnik (w innych przypadkach: urzędnik skorumpowany przez obce państwo).

zalterowan (z łac.) — wzburzony, zdenerwowany.

salwować (z łac.) — ratować.

Bóg Cię z dzieciątkiem salwował od Herodowej złości — modlitwa do Matki Boskiej, wspominająca wydarzenia związane z ucieczką Maryi i Józefa z nowo narodzonym Jezusem do Egiptu, opisane w Biblii; wybór właśnie maryjnej modlitwy jest znaczący, kiedy prześladowcą Oleńki okazuje się wyznawca kalwinizmu, negującego kult maryjny.

przezpieczność (daw.) — bezpieczeństwo.

kałamaszka — odkryty jednokonny pojazd czterokołowy bez resorów, używany na Kresach w XVII i XVIII w. Drewniane koła osadzone były na drewnianej osi, którą smarowano mazią w celu zmniejszenia oporów.

Mea culpa, mea maxima culpa (łac.) — moja wina, moja bardzo wielka wina.

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) — rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667), o której Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską; kariera Chowańskiego zaniepokoiła w końcu dwór carski do tego stopnia, że został ogłoszony buntownikiem i ścięty wraz z synem, co stało się powodem buntu wojskowego, a w XIX w. tematem opery Modesta Musorgskiego Chowańszczyzna.

Żmudź — płn.-zach. część Litwy.

infamis (łac.) — banita, człowiek pozbawiony honoru i wyjęty spod prawa.

pieńka — konopie.

intrata — zysk z posiadłości ziemskiej.

siła (daw.) — dużo, wiele.

regalista — rojalista, zwolennik króla.

supir (z fr. soupir) — westchnienie.

delineo, delineare (łac.) — narysować.

jasyr — niewola tatarska.

oprymować (z łac.) — uciskać.

skrupuły (z łac.) — wyrzuty sumienia, wątpliwości.

konstelacje — układ gwiazd.

chasa — banda, zbrojny tłum.

alteracja (z łac.) — zdenerwowanie, wzburzenie.

Jowisz (mit. rzym.) — najwyższe bóstwo rzymskiego panteonu, odpowiednik gr. Zeusa; wiele mitów opowiada o jego miłosnych podbojach i licznym potomstwie.

malowany — tu: pozorny, udawany.

w Prusiech — dziś popr. forma Ms.: w Prusach.

rewokować (łac. revoco, revocare: odwoływać) — nawrócić się.

Żmudź — płn.-zach. część Litwy.

crescite et multiplicamini (łac.) — rośnijcie i rozmnażajcie się.

kontentacja (z łac.) — zadowolenie; tu: nagroda, zadośćuczynienie.

intercyza — umowa przedślubna.

mea culpa (łac.) — moja wina.

kontentacja (z łac.) — zadowolenie; tu: nagroda, zadośćuczynienie.

kondycja (z łac.) — warunek.

respons (z łac.) — odpowiedź.

odzyszczesz — dziś popr. forma 2.os. lp cz.przysz.: odzyskasz.

Leander i Hero (mit. gr.) — mityczni kochankowie. Hero była kapłanką Afrodyty w Sestos nad Hellespontem (dziś Dardanele, cieśnina u zach. wybrzeży Turcji, łącząca Morze Egejskie z Morzem Marmara), a Leander każdej nocy przepływał do niej z drugiego brzegu cieśniny, prowadzony światłem lampki w oknie ukochanej. Pewnej nocy wiatr zgasił lampkę i Leander utonął, a Hero popełniła samobójstwo, rzucając się z wieży do morza.

sklep — piwnica, lochy.

cum omnibus titulis (łac.) — ze wszystkimi tytułami.

zali (daw.) — czy, czyż.

primo voto (łac.) — w pierwszym małżeństwie.

błaźnica (daw., reg.) — pieszczotliwie: młódka, panienka.

Żmudź — płn.-zach. część Litwy.

inwidia (z łac.) — zazdrość, zawiść.

admiracja (z łac.) — podziw, uwielbienie.

hic mulier (łac.: ten kobieta) — mężna, wojownicza kobieta, herod-baba.

de domo (łac.) — z domu.

abominacja (z łac.) — wstręt, odraza, obrzydzenie.

Mazarin, Jules (1602–1661) — własc. Giulio Raimondo Mazzarini, Włoch, francuski kardynał, pierwszy minister i reformator Francji, którą faktycznie rządził w zastępstwie małoletniego Ludwika XIV.

odium (łac.) — nienawiść, niechęć.

nec Hercules contra plures (łac.) — nawet Herkules na nic przeciw wielu.

statysta (daw.) — polityk, mąż stanu, strateg (dziś: osoba występująca w filmie lub sztuce teatralnej w podrzędnej roli).

cursus (łac.) — przebieg.

pacta conventa (łac.: uzgodnione warunki) — umowa podpisywana podczas sejmu koronacyjnego przez każdego króla wybranego poprzez wolną elekcję, począwszy od 1573 r. Pacta conventa wraz z tzw. artykułami henrykowskimi uzależniały ściśle władzę królewską od woli szlachty, zapewniając jej wszystkie dotychczasowe przywileje; zobowiązując monarchę do regularnego zwoływania sejmów, ustanawiając u boku króla radę szesnastu senatorów-rezydentów, z którymi król miał uzgadniać wszelkie decyzje polityczne; uniemożliwiając przekształcenie monarchii elekcyjnej w dziedziczną, a wreszcie zezwalając na wypowiedzenie królowi posłuszeństwa poprzez wywołanie rokoszu, gdyby król naruszał przywileje szlacheckie. Przy okazji dokument zapewniał również wolność wyznania.

consentior, consentire (łac.) — zgadzam się.

mamli (daw.) — czy mam.

Penelopa (mit. gr.) — opisana w Odysei żona Odyseusza, która czekała wiernie na męża przez 20 lat.

statysta (daw.) — polityk, mąż stanu, strateg (dziś: osoba występująca w filmie lub sztuce teatralnej w podrzędnej roli).

konfident (daw., z łac.) — tu: zaufany przyjaciel, ktoś, na kim można polegać (dziś: donosiciel).

formaliter (łac.) — formalnie, legalnie.

intercyza — umowa przedślubna.

wiano — posag.

Żmudź — płn.-zach. część Litwy.

wojłok (z tur.) — filc, gruby materiał ze zbitej wełny; tu: miękkie kapcie.

rajfur — stręczyciel.

hippocentaur (z gr.) — centaur, w mit. gr. pół koń, pół człowiek; tu przydomek, oznaczający jeźdźców tak dobrych, jakby zrośniętych z wierzchowcem.

Chimera (mit. gr.) — potwór ziejący ogniem, z głową lwa, ciałem kozy i ogonem węża.

impedimentum (łac.) — przeszkoda, kłopot.

któren — dziś popr. który.

podrwić głową — źle coś obmyślić.

papista — katolik, zwolennik papieża.

semen — Kozak.

ze Szwedy — dziś popr. forma N. lm: ze Szwedami.

prezydium (z łac. praesidium) — straż, zbrojna załoga.

siła (daw.) — dużo, wiele.

akomodować (z łac.: przystosować) — tu: przypodobać się, dogadzać.

intrata — dochód z dóbr ziemskich, pożytek.

eks-kardynał w koronie — król Jan Kazimierz, po dwóch latach nowicjatu w zakonie jezuitów, mimo braku święceń kapłańskich w 1646 r. został mianowany przez papieża kardynałem. Zrezygnował z tej godności, kiedy został królem i poślubił wdowę po bracie, królową Marię Ludwikę Gonzagę.

Dalila nie obcięła włosów Samsonowi — Samson (XII w. p.n.e.), opisany w Biblii bohater izraelski, walczący z Filistynami, został obdarzony przez Boga niezwykła siłą, zaklętą w jego długich włosach. Jego kochanka Dalila, przekupiona przez wrogów, ostrzygła go i bezsilnego wydała Filistynom. Po długiej niewoli Samson, odzyskawszy część siły, zdołał zburzyć filary w budynku, w którym był więziony, grzebiąc pod gruzami siebie i wielu wrogów.

jurgieltnik (z niem. Jahrgeld: coroczna wypłata) — oficer lub urzędnik opłacany przez obce państwo (lub korumpowany przez kogoś innego stałą pensją).

prezydium (z łac. praesidium) — straż, zbrojna załoga.

ciwun (reg.) — urzędnik, zarządca.

Concordia res parvae crescunt, discordia maximae dilabuntur (łac.) — W zgodzie małe rzeczy wzrastają, w niezgodzie nawet największe upadają; cytat z pism rzymskiego historyka Salustiusza (86–34 p.n.e.).

fatum (łac.) — los, zrządzenie losu, przeznaczenie; tu M. lm fata: losy.

amicycja (z łac.) — przyjaźń.

wyekskuzować (z łac. excuso, excusare) — wytłumaczyć, usprawiedliwić.

skrypt — skrypt dłużny, dokument wystawiony przez dłużnika, zawierający potwierdzenie zaciągniętego długu i zobowiązanie do jego zwrotu.

konfident (z łac., daw.) — tu: zaufany przyjaciel, ktoś, na kim można polegać, powiernik (dziś: donosiciel).

jurgieltnik (z niem. Jahrgeld: coroczna wypłata) — oficer lub urzędnik opłacany przez obce państwo (lub korumpowany przez kogoś innego stałą pensją); tu: żołnierz bez honoru, służący tylko dla pieniędzy.

ad rebelionem (z łac.) — do rebelii.

excitare (łac.) — podżegać, podniecać.

praesidium (łac.) — ochrona, straż, zbrojna załoga.

sub poena (łac.) — pod karą.

cekhauz (z niem.) — arsenał, zbrojownia.

bezczestny — pozbawiony czci, niehonorowy.

exemplum (łac.) — przykład.

taki (reg.) — przecież, jednak.

zniesion — tu: zwyciężony, pobity.

z Tatary — dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

panna respektowa — kobieta niezamężna, szlachcianka, pozostająca na utrzymaniu bogatych krewnych lub pracodawców.

patoka — płynny miód.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, przed 1549 r. rezydencja książąt Wiśniowieckich, w 1655 r. znajdowało się na terytorium zajętym przez Kozaków.

książę Jeremi — Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651), książę, dowódca wojsk polskich w walkach z Kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).

siła (daw.) — dużo, wiele.

substancja (z łac.) — majątek, dobra materialne.

suponować (z łac.) — przypuszczać.

tenuta (z wł.) — czynsz dzierżawny.

konfidencja (z łac.) — zażyłość, zaufanie.

amicycja (z łac.) — przyjaźń.

buzdygan (z tur.) — rodzaj broni, ozdobna pałka; w XVII w. symbol władzy oficera.

siła (daw.) — dużo, wiele.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, przed 1549 r. rezydencja książąt Wiśniowieckich, w 1655 r. znajdowało się na terytorium zajętym przez Kozaków.

Żmudź — płn.-zach. część Litwy.

korek — obcas.

żywić — tu: pozostawiać przy życiu, darować życie.

konfuzja (z łac.) — zmieszanie, zawstydzenie.

wiwenda (z łac.) — prowiant, żywność.

zachwycić — tu: przejąć, zdobyć.

alteracja (z łac.) — zmiana nastroju, zdenerwowanie, wzburzenie.

iść komunikiem (daw.) — jechać konno, wierzchem, bez wozów i piechoty; komunik (daw.) — jeździec, kawalerzysta.

jubka — spódnica.

wyloty — szerokie, rozcięte rękawy kontusza.

rajtar — średniozbrojny żołnierz konny, posługujący się w walce głównie bronią palną.

ekspediować (z łac.) — wyprawiać, wysyłać.

koncerz — długi na 150-180 cm, ciężki miecz.

misiurka — hełm z osłoną karku, wykonaną z plecionki kolczej (z kółek metalowych).

z Tatary — dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

jurgieltnik (z niem. Jahrgeld: coroczna wypłata) — obcy, najemny oficer lub urzędnik; tu: żołnierz, służący dla pieniędzy.

Żmudź — płn.-zach. część Litwy.

przezwać się — tu: zmienić nazwisko.

ma foi (fr.) — słowo daję, dalibóg, doprawdy.

dowcip (daw.) — rozum, inteligencja.

łoński (gw.) — ubiegłoroczny; tu: tegoroczny.

lafa (daw.) — płaca, żołd.

politycznie (z łac.) — uprzejmie, w sposób cywilizowany; tu: z zachowaniem pozorów.

skrypt — skrypt dłużny, dokument wystawiony przez dłużnika, zawierający potwierdzenie zaciągniętego długu i zobowiązanie do jego zwrotu.

febris (łac.) — dreszcze, gorączka.

koligat (z łac. colligatus: związany) — krewny, powinowaty.

estyma (z łac.) — szacunek, poważanie.

grasant (z łac.) — rabuś, zbój.

infestować (z łac.) — niepokoić.

wywindykowanie (z łac. vindico, vindicare: dochodzić własności, mścić się) — odzyskanie własności.

komput — ustalana przez sejm liczba stałego wojska w I Rzeczypospolitej XVII i XVIII w.

cekhauz (z niem.) — arsenał, zbrojownia.

staja — daw. miara długości, w różnych okresach i okolicach licząca od 100 do 1000 m.

rzemiosły — dziś popr. forma N. lm: rzemiosłami.

wyżenąć (daw.) — wygnać.

pacjencja (z łac.) — cierpliwość.

pro patria et libertate (łac.) — za ojczyznę i wolność.

Żmudź — płn.-zach. część Litwy.

żywie — dziś popr. forma 3 os. lp cz.ter.: żyje.

amor patriae (łac.) — miłość ojczyzny.

Daniel — jeden z proroków Starego Testamentu, bohater Księgi Daniela, wysoko urodzony Izraelita, pozostawał w niewoli babilońskiej na dworze Nabuchodonozora II i Baltazara, a następnie na dworze perskim. Na skutek intryg wtrącony do jaskini lwów, gdzie przeżył dzięki modlitwie i boskiej pomocy.

konserwować (z łac.) — tu: zachować przy życiu, ocalić.

Te Deum (łac.) — własc. Te Deum laudamus: Ciebie Boga wysławiamy; hymn kościelny, śpiewany przy szczególnie uroczystych okazjach.

sak — sieć na ryby, tu: pułapka.

zali (daw.) — czy, czyż.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, przed 1549 r. rezydencja książąt Wiśniowieckich, w 1655 r. znajdowało się na terytorium zajętym przez Kozaków.

Dubisa — (lit. Dubysa), rzeka w płd. części Litwy, dopływ Niemna.

lubo (daw.) — chociaż, mimo że.

Żmudź — płn.-zach. część Litwy.

Wittenberg — Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego.

czynić — tu: sądzić.

recedo, recedere (łac.) — cofnąć się, odstąpić.

konfundować (z łac.) — zbijać z tropu, zawstydzać.

eks-jezuita — król Jan Kazimierz, po dwóch latach nowicjatu w zakonie jezuitów, mimo braku święceń kapłańskich w 1646 r. został mianowany przez papieża kardynałem. Zrezygnował z tej godności, kiedy został królem i poślubił wdowę po bracie, królową Marię Ludwikę Gonzagę.

strategos (gr.) — dowódca wojsk, strateg.

pod Beresteczkiem — bitwa pod Beresteczkiem (1651), zwycięstwo wojsk polskich nad siłami kozacko-tatarskimi; Beresteczko — miasto nad Styrem na Wołyniu, w zach. części Ukrainy.

Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651) — książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).

chasa — banda, zbrojny tłum.

substancja (z łac.) — majątek, dobra materialne.

zdużać (daw.) — wygrać, przemóc, dać radę.

febris (łac.) — dreszcze, gorączka.

palus, paludis (łac.) — bagno; tu M. lm paludes: bagna.

Żmudź — płn.-zach. część Litwy.

Duglas — Douglas, Robert (1611–1662), Szkot, od 16 r. życia żołnierz armii szwedzkiej, feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej. Podczas potopu szwedzkiego dowodził wojskami szwedzkimi w Prusach Książęcych. Za zasługi wojenne otrzymał tytuł hrabiego, a jego potomkowie stali się jednym z najbogatszych rodów arystokratycznych Szwecji.

lubo (daw.) — chociaż, mimo że.

żywić — tu: pozostawiać przy życiu, darować życie.

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) — rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667), o której Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską; kariera Chowańskiego zaniepokoiła w końcu dwór carski do tego stopnia, że został ogłoszony buntownikiem i ścięty wraz z synem, co stało się powodem buntu wojskowego, a w XIX w. tematem opery Modesta Musorgskiego Chowańszczyzna.

porać się — zmagać się, walczyć; por. uporać się.

kobiel (daw.: wygięcie w łuk, wybrzuszenie) — tu: kosz, pułapka.

azardować — ryzykować.

rajtar — średniozbrojny żołnierz konny, posługujący się w walce głównie bronią palną.

bachmat — koń rasy tatarskiej, niewielki, ale silny i wytrzymały, odporny na trudne warunki klimatyczne, szybki i zwinny.

staja — daw. miara długości, w różnych okresach i okolicach licząca od 100 do 1000 m.

brzechwa — tylna część pocisku, zapewniająca mu stabilizację podczas lotu w powietrzu.

bełt — nasada strzały, w której tkwią pióra (także: strzała do kuszy).

siła (daw.) — dużo, wiele.

lubo (daw.) — chociaż, mimo że.

lubo (daw.) — chociaż, mimo że.

spyża — jedzenie, prowiant.

zali (daw.) — czy, czyż.

w Prusiech — dziś popr. forma Ms.: w Prusach.

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) — rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667), o której Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską; kariera Chowańskiego zaniepokoiła w końcu dwór carski do tego stopnia, że został ogłoszony buntownikiem i ścięty wraz z synem, co stało się powodem buntu wojskowego, a w XIX w. tematem opery Modesta Musorgskiego Chowańszczyzna.

Koniecpolski, Stanisław (1591–1646) — hetman wielki koronny w latach 1632–1646, kasztelan krakowski, uznawany za jednego z najwybitniejszych polskich wodzów.

arkana (z łac.) — sekrety, tajemnice.

łubniańskie — z czasów pobytu pana Wołodyjowskiego w Łubniach; Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, przed 1549 r. rezydencja książąt Wiśniowieckich, w 1655 r. znajdowało się na terytorium zajętym przez Kozaków.

alias (łac.) — inaczej, albo.

poczet — orszak, drużyna, słudzy, towarzyszący panu w podróżach i w walce.

któren — dziś popr. który.

praeceptor (łac.) — nauczyciel.

expugno, expugnare (łac.) — zdobyć, wywalczyć; tu 3.os. lp cz.przesz. expugnavit: zdobył.

Wittenberg — Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego.

suponować (z łac.) — przypuszczać, przyjąć założenie.

nie lża (daw.) — nie można, nie da się; nie wolno.

Duglas — Douglas, Robert (1611–1662), Szkot, od 16 r. życia żołnierz armii szwedzkiej, feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej. Podczas potopu szwedzkiego dowodził wojskami szwedzkimi w Prusach Książęcych. Za zasługi wojenne otrzymał tytuł hrabiego, a jego potomkowie stali się jednym z najbogatszych rodów arystokratycznych Szwecji.

czambuł (z tur. czapuł: zagon) — oddział jazdy.

wolentarz — ochotnik, żołnierz nie otrzymujący żołdu, walczący w imię swoich przekonań lub dla łupów wojennych.

raby — pstry, nakrapiany; tu: o twarzy w plamki.

czekanik — rodzaj fletu, używany w muzyce ludowej czeskiej i węgierskiej.

banitem — dziś popr. forma N. lp: banitą.

żywić — tu: pozostawić przy życiu, darować życie.

prezydium (z łac. praesidium) — straż, zbrojna załoga.

kulbaka — wysokie siodło.

bagadyr (z tur.) — bohater, wielki wojownik.

Bakczysaraj — miasto na Krymie, siedziba chanów krymskich.

murza — murza [wym. mur-za] a. mirza [wym. mir-za], książę tatarski.

bachmat — koń rasy tatarskiej, niewielki, ale silny i wytrzymały, odporny na trudne warunki klimatyczne, szybki i zwinny.

lubo (daw.) — chociaż, mimo że.

w pospolitakach — w pospolitym ruszeniu.

siła (daw.) — dużo, wiele.

marchia brandenburska — przygraniczna jednostka administracyjno-wojskowa na dawnych terenach Słowian Połabskich, wydzielona w XII w. w celu obrony wschodnich granic Cesarstwa Niemieckiego, rządzona przez margrabiego, podległego bezpośrednio cesarzowi niemieckiemu; od 1618 r. Brandenburgia i Prusy tworzyły jedno państwo pod berłem księcia elektora pruskiego.

zostawując — dziś popr.: zostawiając.

w łyka — tj. do niewoli; łyka — sznury.

inwidia (z łac.) — zazdrość, zawiść.

cadaver, cadaveris (łac.) — trup, ruina; tu M. lm cadavera: trupy, ruiny.

kusztyk a. kulawka — kieliszek bez nóżki, z którego trzeba wypić od razu całą zawartość.

staje — daw. miara długości, w różnych okresach i okolicach licząca od 100 do 1000 m.

krócica — broń palna, podobna do pistoletu, ładowana od przodu, z zamkiem skałkowym, pistolet podróżny.

któren — dziś popr. który.

książę Kazimierz Michał — Michał Kazimierz Radziwiłł herbu Trąby (1635–1680), krajczy litewski, później otrzymał także tytuły podczaszego litewskiego, kasztelana i wojewody wileńskiego oraz hetmana polnego litewskiego; szwagier Jana Sobieskiego, gorliwy katolik, interesował się nauką, a szczególnie alchemią.

kołpak — wysoka czapka bez daszka, z futrzanym otokiem.

kapuza (z łac. caput: głowa) — futrzana czapka-uszanka a. kaptur.

tołub (daw.) — futro, kożuch.

sajdak — sahajdak, futerał z łukiem i kołczan ze strzałami.

derkacz — ptak średniej wielkości z rodziny chruścielowatych, o charakterystycznym głosie, w Polsce dość rzadko spotykany, bardzo płochliwy.

czambulik, własc. czambuł (z tur. czapuł: zagon) — oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych lub zagarnięcia łupów i jasyru.

język — tu: informator, żołnierz nieprzyjacielski, wzięty do niewoli w celu przesłuchania i zasięgnięcia informacji o wojskach wroga, ich liczebności, rozmieszczeniu i zamiarach.

pułkownik petyhorski — dowódca petyhorców, średniozbrojnej jazdy w wojsku litewskim.

serenissimus rex Sueciae (łac.) — najjaśniejszy król Szwecji.

prezerwatywa (z łac. praeservare: zachowywać, zabezpieczać) — tu: środek zapobiegawczy, lek uśmierzający a. wzmacniający.

krotofila a. krotochwila (starop.) — żart.

zali (daw.) — czy, czyż.

fraucymer (z niem. Frauenzimmer: komnata kobiet, pokój dla dam) — damy dworu, stałe towarzystwo księżnej.

arkan — bicz, sznur, używany przez Tatarów do walki; lasso.

czambuł — oddział tatarski.

orda — tu: wojsko tatarskie.

insult (z łac.) — zniewaga.

suszyć — pościć.

bachmat — koń rasy tatarskiej, niewielki, ale silny i wytrzymały, odporny na trudne warunki klimatyczne, szybki i zwinny.

dzianet (daw.; z wł. giannetto: koń wyścigowy)— piękny rasowy koń paradny.

kierz (daw.) — krzew, krzak.

staja — daw. miara długości, w różnych okresach i okolicach licząca od 100 do 1000 m.

perspektywa (daw.) — luneta.

krętanina (daw.) — krzątanina, gorączkowy ruch, zamieszanie.

Michał Kazimierz Radziwiłł herbu Trąby (1635–1680) — książę, krajczy litewski, później otrzymał także tytuły podczaszego litewskiego, kasztelana i wojewody wileńskiego oraz hetmana polnego litewskiego; szwagier Jana Sobieskiego, gorliwy katolik, interesował się nauką, a szczególnie alchemią.

z Tatary — dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

komunik (daw.) — jazda, kawaleria.

kulbaka — wysokie siodło.

buńczuk — symbol władzy wojskowej, drzewce, ozdobione końskim włosiem.

krzywuła — wygięty flet, popularny w muzyce renesansowej, a dziś używany w folkowej.

litaury — wielkie bębny wojskowe, kotły.

feuer (niem.) — ognia!, pal!

gonny — wysoki i prosty, strzelisty (o drzewach).

kulbaka — wysokie siodło.

wolentarz — ochotnik, żołnierz nie otrzymujący żołdu, walczący w imię swoich przekonań lub dla łupów wojennych.

szczerk — piasek gliniasty, teren podmokły.

perspektywa (daw.) — luneta.

Gott mit uns (niem.) — Bóg z nami.

staja — daw. miara długości, w różnych okresach i okolicach licząca od 100 do 1000 m.

wolentarski — ochotniczy.

wesprzeć — tu: stawić czoła, zaatakować.

Gott erbarme Dich meiner (niem.) — Boże, zmiłuj się nade mną.

kołpak — wysoka czapka bez daszka, z futrzanym otokiem.

Michał Kazimierz Radziwiłł herbu Trąby (1635–1680) — książę, krajczy litewski, później otrzymał także tytuły podczaszego litewskiego, kasztelana i wojewody wileńskiego oraz hetmana polnego litewskiego; szwagier Jana Sobieskiego, gorliwy katolik, interesował się nauką, a szczególnie alchemią

kontent (z łac.) — zadowolony.

Gott (niem.) — Boże.

nohajec a. nogajec — tu: Tatar; członek Ordy Nogajskiej, która w XIII w. odłączyła się od Złotej Ordy na Kaukazie i przewędrowała na tereny dzisiejszej płd. Ukrainy. Nazwa pochodzi od mongolskiego wodza Nogaja (zm. 1299), wnuka Czyngis Chana i zięcia cesarza bizantyjskiego. Potomkowie tej ordy, Nogajowie, żyją dziś na Kaukazie.

staja — daw. miara długości, w różnych okresach i okolicach licząca od 100 do 1000 m.

bachmat — koń rasy tatarskiej, niewielki, ale silny i wytrzymały, odporny na trudne warunki klimatyczne, szybki i zwinny.

misiurka — hełm z osłoną karku, wykonaną z plecionki kolczej (z kółek metalowych).

parrycyda (łac. parricida) — ojcobójca; wróg ojczyzny, zdrajca.

lubo (daw.) — chociaż.

Michał Kazimierz Radziwiłł herbu Trąby (1635–1680) — książę, krajczy litewski, później otrzymał także tytuły podczaszego litewskiego, kasztelana i wojewody wileńskiego oraz hetmana polnego litewskiego; szwagier Jana Sobieskiego, gorliwy katolik, interesował się nauką, a szczególnie alchemią

victor (łac.) — zwycięzca.

potrzeba (daw.) — tu: bitwa.

vivo, vivere (łac.) — żyć; tu 3.os. lp tr.rozkaz. vivat: niech żyje.

Crescat! floreat! (łac.) — niech wzrasta i kwitnie.

zajrzeć a. zaźrzeć (daw.) — zazdrościć.

książę krajczy — Michał Kazimierz Radziwiłł herbu Trąby (1635–1680), krajczy litewski, później otrzymał także tytuły podczaszego litewskiego, kasztelana i wojewody wileńskiego oraz hetmana polnego litewskiego; szwagier Jana Sobieskiego, gorliwy katolik, interesował się nauką, a szczególnie alchemią

zali (daw.) — czy, czyż.

hiperborejski (z gr.) — północny; tu: zawoalowane określenie Rosjan, o wojnie z którymi Sienkiewicz, publikując Potop w 1886 r. w zaborze rosyjskim, nie mógł pisać wprost ze względu na cenzurę carską.

klient (daw., z łac.) — uboższy szlachcic, zależny od bogatszego, głosujący na sejmikach zgodnie z wolą magnata i walczący pod jego komendą.

Chrystusów (daw.) — Chrystusowy.

żywić — tu: pozostawiać przy życiu, darować życie.

kańczug — bicz z plecionego rzemienia osadzonego na krótkim kiju.

erygować (z łac.) — wznieść, wybudować.

mea culpa! mea maxima culpa! (łac.) — moja wina, moja bardzo wielka wina.

prezydium (z łac. praesidium) — straż, zbrojna załoga.

wolentarz — ochotnik, żołnierz nie otrzymujący żołdu, walczący w imię swoich przekonań lub dla łupów wojennych.

Żmudź — płn.-zach. część Litwy.

rugować (z niem.) — wygnać.

siła (daw.) — dużo, wiele.

prezydium (z łac. praesidium) — straż, zbrojna załoga.

sub Iove (łac.: pod Jowiszem) — pod gołym niebem.

czasiech — dziś popr. forma Ms. lm: czasach.

wyżenąć (daw.) — wygnać.

Krakinów (lit. Krekenava) — miasteczko w środkowej części Litwy, położone ok. 70 km na płn. od Kowna.

Kiejdany (lit. Kėdainiai) — miasto w środkowo-zach. części Litwy, położone nad rzeką Niewiażą, ok. 40 km na płn. od Kowna.

Rosienie (lit. Raseiniai) — miasto w środkowej części Litwy, położone ok. 80 km na płn. zach. od Kowna.

podjezdek — koń mniej wart, słaby a. młody.

kołpaczek — wysoka czapka bez daszka, z futrzanym otokiem.

Poniewież (lit. Panevėžys) — miasto w środkowej części Litwy nad rzeką Niewiażą, ok. 100 km na płn. od Kowna.

zachwycić — tu: schwytać.

wolentarz — ochotnik, żołnierz nie otrzymujący żołdu, walczący w imię swoich przekonań lub dla łupów wojennych.

ująć w kluby (daw.) — wziąć w ryzy, zdyscyplinować.

zali (daw.) — czy, czyż.

słowy — dziś popr. forma N. lm: słowami.

lubo (daw.) — chociaż, mimo że.

Żmudź — płn.-zach. część Litwy.

wyżenąć (daw.) — wygnać.

podjezdek — koń mniej wart, słaby a. młody.

Bellona (mit. rzym.) — bogini wojny; synowie Bellony — wojownicy.

hostis, hostis (łac.) — wróg, obcy; tu M. lm hostes: wrogowie.

tentować (z łac.) — próbować, usiłować.

ordynek (z niem. Ordnung) — porządek, szyk, szereg.

krzywuła — flet.

oddziele — dziś popr. forma Ms. lp: oddziale.

kłonica — element wozu, drąg drewniany mocujący drabiny (burty wozu).

zaliby (daw.) — czyżby.

spostponować (z łac.) — obrazić, zlekceważyć.

żywić — tu: pozostawiać przy życiu, darować życie.

grubian — grubianin, człowiek nieuprzejmy.

samopięt — sam z czterema towarzyszami.

rajtar — średniozbrojny żołnierz konny, posługujący się w walce głównie bronią palną.

effendi (z tur.) — pan, władca.

kulbaka — wysokie siodło.

tołub (daw.) — korzuch, futro.

litaury — wielkie bębny wojskowe, kotły.

chorągiew petyhorska — oddział średniozbrojnej jazdy w wojsku litewskim.

siła (daw.) — dużo, wiele.

banit — dziś popr. forma M. lp: banita.

dzianet (daw.; z wł. giannetto: koń wyścigowy)— piękny rasowy koń paradny.

kołpak — wysoka czapka bez daszka, z futrzanym otokiem.

Jerzy II Rakoczy (1621–1660) — książę Siedmiogrodu, krainy położonej w centralnej części dzisiejszej Rumunii. Wyznawca protestantyzmu i sprzymierzeniec Szwedów (w 1657 r.).

Wołosza a. Wołoszczyzna — państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

ordynans (z łac.) — rozkaz.

WMść — wasza miłość.

periculum in mora (łac.) — niebezpiecznie zwlekać, nie ma chwili do stracenia.

eliberować się (z łac.) — uwolnić się.

dufać (daw.) — ufać, mieć nadzieję.

pod męką Pańską — tu: pod krzyżem.

Hiperboreje (z gr.) — mieszkańcy północy; tu omowne określenie Rosjan, o wojnie z którymi w 1886 r. Sienkiewicz nie mógł pisać otwarcie ze względu na cenzurę carską.

Żmudź — płn.-zach. część Litwy.

Siedmiogrodzianie — mieszkańcy Siedmiogrodu, krainy znajdującej się w centralnej części dzisiejszej Rumunii. Księstwo to pozostawało w XVI i XVII w. zależne od Imperium Osmańskiego, potem podporządkowane Austrii i Węgrom. Z Siedmiogrodu pochodził król Polski Stefan Batory (1533–1586).

Wołosza a. Wołoszczyzna — państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

Jerzy II Rakoczy (1621–1660) — książę Siedmiogrodu, krainy położonej w centralnej części dzisiejszej Rumunii. Wyznawca protestantyzmu i sprzymierzeniec Szwedów (w 1657 r.).

Lubomirski, Jerzy Sebastian herbu Szreniawa bez Krzyża (1616–1667) — marszałek wielki koronny, później hetman polny koronny i starosta spiski; w latach 60. przywódca rokoszu, który ograniczył absolutystyczne dążenia Jana Kazimierza; zmarł na wygnaniu.

zgliszczów — dziś popr. forma D. lm: zgliszcz a. zgliszczy.

podlot — nastolatek, człowiek dorastający.

okolica — zaścianek, wieś drobnoszlachecka.

konwent — klasztor, zgromadzenie zakonne.

podjezdek — koń mniejszej wartości, słaby a. młody.

substancja (z łac.) — majątek, dobra materialne.

z Panem Jezusem — tj. z sakramentem.

zali (daw.) — czy, czyż.

żywie — dziś popr. forma 3 os. lp cz.ter.: żyje.

jaśnie — dziś popr.: jasno.

skarbniczek (daw.) — prosty, dwukołowy wózek konny z drewnianym daszkiem, używany najczęściej do wożenia bagażu; tu: wóz, pojazd konny.

kolatorska ławka — najlepsze miejsca w kościele przed ołtarzem, w których miał prawo zasiadać kolator, czyli fundator lub bogaty dobroczyńca kościoła.

personat (z łac.) — osobistość, ważna osoba.

posesjonat (z łac.) — bogaty szlachcic, posiadacz ziemski.

Dominus vobiscum (łac.) — Pan z wami.

cyborium (z łac.) — naczynie na komunikanty a. tabernakulum.

odwrócił się… ku tłumom — przed Soborem Watykańskim II (1962–1965) ksiądz odprawiał mszę zwrócony w kierunku krzyża i tabernakulum, plecami do wiernych.

etc. — skrót łac. et caetera: i tak dalej; tu oznacza to pominięcie dalszych tytułów króla polskiego.

cuiusvis dignitatis et praeeminentiae (łac.) — jakiegokolwiek rodzaju godność i wyróżnienie.

gravamina (łac.) — przewinienia, występki.

coram (łac.) — wobec.

stalle — zdobione ławki w prezbiterium, blisko ołtarza, przeznaczone głównie dla duchownych.

lubo (daw.) — chociaż, mimo że.

inkursja (z łac.) — najazd, napad.

salutis Reipublicae (łac.) — ratowania Rzeczypospolitej.

samoczwart (daw.) — sam z trzema towarzyszami.

wsiów — dziś popr. forma D. lm: wsi.

incola (łac.) — mieszkaniec; tu M. lm incolae: mieszkańcy.

promulgować (z łac. promulgo, promulgare: wyjawiać, obwieszczać) — ogłosić.

vaco, vacare (łac.) — brakować, być pustym; tu 3.os. lp cz.ter. vacat: jest nieobsadzone, pozostaje wolne.

iustitia, fundamentum regnorum (łac.) — sprawiedliwość, fundament władzy.

zrękowiny (daw.) — zaręczyny.

wasąg — wóz z burtami plecionymi z wikliny.

podjezdek — koń mniejszej wartości, słaby a. młody.

huf — hufiec, oddział.

Łazarz — postać biblijna, przyjaciel Jezusa Chrystusa, który go wyprowadził z grobu i przywrócił do życia.

vivo, vivere (łac.) — żyć; tu 3.os. lm tr.rozkaz. vivant: niech żyją.

siła (daw.) — dużo, wiele.

zostawujem — dziś popr. forma 1.os. lm cz.ter.: zostawiamy.

viribus unitis (łac.) — wspólnymi siłami.

auxilium (z łac.) — pomoc.

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) — rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667), o której Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską; kariera Chowańskiego zaniepokoiła w końcu dwór carski do tego stopnia, że został ogłoszony buntownikiem i ścięty wraz z synem, co stało się powodem buntu wojskowego, a w XIX w. tematem opery Modesta Musorgskiego Chowańszczyzna.

Dołgoruki — własc. Dołgorukow, Jurij Aleksiejewicz (1602–1682), kniaź rosyjski, bojar i wojewoda. Dowodził wojskami rosyjskimi w wojnie polsko-rosyjskiej 1654–1667, w 1658 zajął Wilno, w 1670 r. wsławił się także stłumieniem powstania Stieńki Razina (ok. 1630–1671), atamana Kozaków dońskich. Zamordowany podczas powstania strzelców w 1682 r.

Szeremet — własc. Szeremietiew, Wasilij Borisowicz (1622–1682), naczelny wódz południowej części armii rosyjskiej podczas wojny polsko-rosyjskiej 1654–1667. Walczył z wojskami polskimi, tatarskimi i kozackimi. Po dwumiesięcznej bitwie pod Cudnowem dostał się do niewoli tatarskiej, w której zmarł.