Права на ўсмешку

Права на усмешку

А Божачка ты мой, як жыць чалавеку, калі i на радасць, на ўсмешку шчырую i адкрытую ён ужо не мае права. Ненавіснае яно, жыццё такое. Ды хоць бы хто іншы, чужынец які адбіраў тое права, дык жа не — дзіцё роднае. Ну, ці ж не крыўдна, ці ж патрэбна каму жытка такая?

...Агатка калі атрымлівала ў калгаснай канторы пенсійнае пасведчанне, дык вырашыла, што працаваць ужо хопіць. Толькі не падумайце, што палайдакаваць захацела кабета. Не, работы яна ніколі не цуралася. Дзякаваць Богу, усё жыццё на ферме i круцілася. Ды як яшчэ працавала. Ого-го, ніхто гэтак не працаваў, як яна. I «ўдарнікам камуністычнай працы» была, i «заслужанай даяркай»... Ніхто ў гаспадарцы не атрымліваў гэтулькі ўзнагарод, ніхто гэтак не шанаваўся (i ў газетах пісалі-распісвалі, i на ўрачыстасці ездзіла ажно ў Маскву), але ніхто i не працаваў як яна — да знясілення. Вы ж не думайце, быццам бы жывёлагадоўчыя фермы былі заўсёды такія, як цяперака, што i гной з кароўнікаў транспарцёры выносяць, i кароў апараты самі дояць — цягнуць саскі, адно падключаць ix паспявай. Быў жа час, калі ўсё гэта рабілася ўручную. То прыбяжыць ні свет ні заpa (якраз самы салодкі сон у людзей у гэты час), падчысціць сваю групу на дваццаць шэсць галоў, саломкаю ці пілавіннем падсцеле, пагладзіць кожную рагулю ўжо тады не зусім каб паслухмянымі пальцамi, i зазвіняць, упіваючыся ў ацынкаванае днішча даёнкі, духмяныя пругкія струменьчыкі.

Аднаго разу прывяла з сабою памочніцу — дочаньку Рытку, якая тады ў восьмы клас хадзіла. Ледзь дабудзілася. А як прыйшлі на ферму, тая ў салому зашылася, i хоць ты ёй стрэльні — слухаць не хоча ні пра якое даенне. З таго часу больш не брала яе. Сорамна было перад іншымі даяркамі, якім часцяком дапамагалі нават малодшыя даеці. Так сама i цягнула гэты нялёгкі груз, бо спадзявацца болей не было на каго. Мужа яшчэ зусім маладою пахавала, калi Рытка ў першы клас збіралася. Адправіла на пачатку лета ў заробкі жывога i здаровага, а пад восень сустрэла мёртвага. Будаўніком быў. Зваліўся з вышыні на кучу друзу i сканаў на месцы. Так сама i выгадавала сваю Рытку, песціла як магла, а цяпер во баяцца пачала крывінкі роднай. Як толькі патэлефануе, што хутка прыедзе, дык аж сэрца зашчыміць: «Лепш бы не ехала, лепш бы я сама спакойна свой век дажыла».

...Не, лайдакаваць для Агаткі — тое самае, што ў труну жыўцом класціся. Намер кінуць працу прадыктаваны зусім іншым: рукі не слухаюцца, баляць нясцерпна штоночы аж да самых плячэй, а пальцы гэтак пакрывіла (што на руках, што на нагах — там i там адзін на другі залазіць), што не ведае, куды i схаваць ix на людзях.

Во бяда якая.

I як бы ні ўгаворвала цяпер Рытка сваю маці, каб яшчэ крыху папрацавала (не будзе ж адкуль цягнуць, як раней), усё ж вырашыла — хопіць. Не пайшла болей на ферму. A пенсію тую ўсё не нясуць ды не нясуць. Месяц прайшоў, другі, трэці. У кашальку — вецер гуляе. Дачка не заяўляецца. Ды ўсё ж аднойчы на пачатку лета прыкаціла з мужам, маўчуном-боравам, i сынамі-школьнікамі сваім сінім бліскучым «жыгулёнкам» на выхадныя. А тыя ўнучыкі, нібы пеўні, у высокіх спартыўных шапачках, толькі на парог i адразу з пытаннем:

— Баба, ты ўжо пенсію атрымала? (Калі былі меншымі, дык торкалі ёй у жывот стваламі пластмасавых аўтаматаў i крычалі наперабой: «Баба, дай сто рублёў, а то застлэлім».)

— Не, унучкі, не атрымала яшчэ.

— О-о-о,— крывілі яны вусны.— Ты цяпер нам нічога не дасі.

— Чаму ж не дам? Во, яблычкаў, груш сушаных вазьміце. А во гарбузікаў.

I дзеці лагаднелі. Адно Рытку, трэску тую, не вельмі ўлагодзіш нейкімі там семкамі. Яна безупынку бурчала:

— Я ж казала, не кідай работу. А цяпер во сядзіш без капейкі.

А пасля, нат не прыняўшы запрашэння паснедаць, скамандавала мужу:

— Паехалі ў магазін. Тут у вёсцы можна на такі харошы тавap нарвацца, які ў горадзе разоў у тры даражэй пойдае. Паехалі, мо шчж ў якую іншую вёсачку заскочым.

Яны ад'ехалі, а Агатка на агарод. Там гарбузы праростаюць, дык праверыць захацелася, ці не павыцягвала тыя парастачкі вараннё (упякліся ўжо гэтыя надакучлівыя птушкі).

На градах i праўда вытыркаліся то тут, то там па пары цёмна-зялёных, авальнай формы лісточкаў, сцягнутых зверху светленькімі лупінкамі. Быццам бы маленькія чалавечкі вырашылі распрануцца i ўзнялі ўгару рукі, знімаючы белыя сарочкі. Але так i застылі, трымаючы над сабою апратку. Агатка калі садзіла ix, дык доўга слязьмі аблівалася. Вырые пальцамі ямку, кіне туды рагатае пазубленае зярнятка, сыпне зверху жменькі са тры зямлі. Сыпне i заплача: на вечка труны, пад якім дарагі чалавек ляжаў, таксама тры жменькі зямлі сыпала. Цяпер міжволі па думала: “Ну вось, я вас пахавала, а вы зноў усталі, цягнеце ручанькі да неба. Толькі ты, мой саколе, не ўстанеш, не прарасцеш ужо. Ад нас з табой адно зелле i застанецца”. I змахнула крывым парэпаным пальцам слязінку з твару, што пачаў маршчыніцца.

...Невясёлыя думкі Агаткі перапыніла Зося — вясковая паштальёнка. Маленькая, сухая, заўсёды вясёлая тараторка.

— Танцуй, мілая, прынесла табе нешта,— засакатала яна, ледзь ступіўшы на ўтравелы падворак.

— Няўжо пенсію? — не ўтрывала, каб не спытаць, Агатка.

— Ды яшчэ якую пенсію. Падстаўляй торбу, бо ў кашалёк не ўлезе.

— То хадзі... Хадзі, Зосечка, у хату.

— Го, не толькі зайду, але i чарку з цябе здзяру. Покуль не нальеш, не аддам грошай. Як сабе хочаш.

— Ці ж я шкадавала калі, Зосечка,— Агатка прапусціла ў хату няўрымслівую госцю.— Садзіся во ў куточку, я зараз.

— Калі б ты шкадавала, я б i не гаварыла так.

На стале з'янілася бутэлька «Белай вежы», сала, кіслая капуста... А Зоська пачала адлічваць грошы, быццам бы раскідвала з калоды карты.

— Во, роўна семдзесят дзве тысячы. Трыццаць шасць зайчыкамі i трыццаць шэсць — рускімі.

— Не можа быць, каб столькі...

— Можа. Гэта ж зa чатыры месяцы. А за апошні ўжо ідзе падвоеная.

— Тады давай, Зоська, замочым...

Жанчыны пілі, а грошы ляжалі пасярод стала i радавалі вока. Грошы ляжалі, а жанчыны гаманілі i гаманілі: пра долю сваю гаротную, пра дзяцей, для якіх бацькі — не бацькі, а торба з грашыма.

— Думаеш, шкада мне таго рубля дзецям даць. Не. Крыўдна толькі, што слова добрага ад ix не пачую. Толькі папрокі ды «дай, дай, дай...». Ці то свет такі стаў, ці толькі маё гэткае ўрадзілася?

— Свет сёння такі, мілая. Мае, думаеш, іншыя. Як прыедуць, дык вачыма, здаецца, усю хату абабралі б. Грабуць, грабуць i ўсё мала ім. Але я не такая дурная, як ты. Го, я ім голымі рукамі не дамся. Ніколі не прызнаюся, колькі ў мяне грошай. Прыкінуся, што апошняга «зубрыка» ад сэрца адрываю, i бывайце здаровы. Няблага i так жывуць.

— Вось-вось, што жывуць занадта ўжо прыгожа. Але за што ж яны да нас такія халодныя? Не па-людску робяць, сэрцам чую, што не па-людску. Во i зараз прыехалі, дык ні табе «здрасця», ні «да свідання», а з пapoгa хутчэй: «Пенсію атрымала?»

— Ведаеш, што скажу табе? Не кажы сваім, як прыпруцца, што пенсію атрымала. Ім нашыя грошы пагоды не зробяць, толькі разбэшчваюць, а для нас яны — добрая падтрымка. Ды і, Сцяпанаўна, хопіць прыніжацца, даніну плаціць.

— Яно так, Зосечка. Толькі з кім жа яшчэ падзялюся радасцю сваёй. Я ж не ўтрываю. Гэта ж столькі грошай. Ніколі ў мяне гэтулькі не было. Няўжо ж ад дзяцей радасць сваю хаваць.

— Дурнаватая ты, Агатка. Ідзі тады ўжо да суседзяў. Да Мар'ечыхі ці да Камарыхі. Пахваліся ім, адвядзі душу.

* * *

Калі Агатка пасля абеду вярнулася з магазіна, дачка з сям'ёй ужо шнырылі па хаце. Значыць, прыехалі з рэйду свайго закупачнага. Рытка даставала з вялізных, як прорва, сумак усялякія анучы: цэлыя

скруткі шкарпэтак, трусікаў, пар дзесяць вастраносых карычневых туфляў, сарочкі, куртку, паліто...

— Гэта табе будзе, чуеш, Коля? Гэта, Саша, табе. Гэта Віцю. Гэта i вось гэта мне, а гэта...

Агатка зірнула на цёплыя дабротныя боты і падумала: «Зараз прапануе ix мне. Бач, а я, зараза такая, схавала ад ix грошы». I старая палахліва зірнула на шафу, у якой тыя грошы ляжалі: «Раптам знайшлі?» Там i праўда ўсё было перакладзена з месца на месца. Але тут Агатка ўспомніла, што перахавала тысячы ў панчоху, якую запхнула пад матрац. «Якая ж я ўсё-ткі нядобрая». I твар яе заліўся чырванню.

Але боты ёй прапаноўваць ніхто не збіраўся.

— ...А гэта ўсё на продаж,— махнула рукою дачка на астатні тавар. I дадала:— От, калі б у цябе, мама, былі грошы, мы б дыван яшчэ купілі. Ну такі ўжо прыгожы дыван выгледзелі. I ўсяго пяцьдзесят тысяч каштуе.

Старой вельмі карцела падняцца ды ашарашыць усіх, маўляў, эге, думаеце, баба такая ўжо i бедная, глядзіце, колькі ёй сёння грошай прыперлі. Хацела парадаваць дзяцей, а разам з імі парадавацца сама. Але змоўчала. Толькі вачыма раз-пораз прабягалася па ложку, дзе пад матрацам ляжала цэлае багацце. A калі госці, павячэраўшы, ад'ехалі, прамармытала сабе пад нос:

— Трэба мне гэтыя грошы. Што мне, у магілу ix браць? — Пасля крыху падумала i дадала: — От, i не трэба, а бач, не дала...