Частка І. У тыле

Раздзел I. Уварванне ўдалага салдата Швейка ў сусветную вайну

– Слухайце, забілі нашага Фердынанда, – сказала Швейку яго служанка.

Швейк некалькі гадоў таму назад, пасля таго як ваенна-медыцынская камісія канчаткова прызнала яго ідыётам, пакінуў вайсковую службу і цяпер жыў з продажу сабак, брыдкіх беспародных мяшанцаў, якім ён прыдумляў фальшывыя радаслоўныя.

Апрача таго, ён быў хворы на раматус і ў гэтую хвіліну якраз мазаў калені ападэльдокам.

– Якога Фердынанда, пані Мюлер? – спытаў Швейк, не перастаючы масіраваць калені. – Я ведаю двух Фердынандаў. Адзін быў служкам у фармацэўта Прушы і аднойчы, памыліўшыся, выпіў бутэльку нейкай вадкасці для росту валасоў; ды ведаю яшчэ Фердынанда Кокашку, што падбірае на вуліцах сабачыя кучкі. Абодвух ніколькі не шкада.

– Не, васпан мой, пана эрцгерцага Фердынанда, таго, што жыў у Конапішце, такога тоўстага, набожнага…

– Ежыш Марыя! – ускрыкнуў Швейк. – Вось табе маеш! I дзе ж гэта з ім, панам эрцгерцагам, сталася?

– Прыстукнулі яго ў Сараеве. Быццам бы з рэвальвера. Ён там ехаў са сваёй эрцгерцагіняй у аўтамабілі.

– Вось бачыце, пані Мюлер, у аўтамабілі! О, такі пан можа сабе гэта дазволіць. Відаць, нават не падумаў, што такая язда аўтамабілем можа кепска закончыцца. Да таго ж, у Сараеве! А Сараева, пані Мюлер, – у Босніі… Гэта, напэўна, падкопы туркаў – не варта было нам адбіраць у іх Боснію і Герцагавіну. Дык вось яно як, пані Мюлер. Эрцгерцаг, значыцца, ужо аддаў богу душу. Доўга пакутаваў?

– Пан эрцгерцаг быў гатоў адразу, васпан. Вядома, з рэвальверам жарты кароткія. Нядаўна ў нас, у Нуслях, адзін пан забаўляўся рэвальверам, дык перастраляў усю сям’ю ды яшчэ дворніка, які прыйшоў паглядзець, хто там страляе на чацвёртым паверсе.

– Ёсць такія рэвальверы, пані Мюлер, што хоць трэсні, з яго не стрэліш. I такіх сістэм – безліч. Але ж для пана эрцгерцага, напэўна, купілі што-небудзь найлепшае. Магу пабіцца аб заклад, пані Мюлер, што той чалавек, які страляў, з такой нагоды і прыадзеўся як мае быць. Вядома, страляць у эрцгерцага – надта цяжкая праца. Гэта зусім не тое, што браканьеру стрэліць у лесніка. Тут галоўнае ў тым, як да яго падабрацца. Да такога вяльможы ў лахманах не падыдзеш. Тут мусіш ісці ў цыліндры, каб цябе да пары да часу не схапіў паліцэйскі.

– Ды, кажуць, ён там не адзін быў.

– Гэта само сабой, пані Мюлер, – сказаў Швейк, заканчваючы масаж калена. – Калі б вы, да прыкладу, хацелі забіць пана эрцгерцага або пана імператара, дык абавязкова з кім-небудзь параіліся б. Галава добра, а дзве лепш. Адзін параіць адно, другі – другое, і «справа пойдзе на лад», як пяецца ў нашым гімне. Галоўнае – пранюхаць момант, калі такі магнат паедзе міма. Гэта акурат так, як з тым панам Люкені, што праткнуў нашу нябожчыцу Альжбету* напільнікам. Памятаеце, ён яшчэ з ёй пагульваў. Вось і вер потым людзям! З таго часу ніводная імператрыца не ходзіць гуляць. I гэта яшчэ чакае многіх. Вось убачыце, пані Мюлер, яшчэ дабяруцца да рускага цара і царыцы, а можа, не прывядзі бог, і да пана імператара, калі пачалі з дзядзькі*. У яго, старога чалавека, ворагаў болей, чым у Фердынанда. Нядаўна ў карчме адзін пан сказаў, што надыдзе час, і ўсе гэтыя імператары пасыплюцца адзін за адным, і ім нават дзяржаўная пракуратура не дапаможа. Потым выявілася, што гэтаму пану няма чым плаціць за піва, і карчмар вымушаны быў выклікаць паліцыю, за што ён заляпіў карчмару аплявуху, а паліцэйскаму – дзве. Потым яго адвезлі ў кашы, каб ачомаўся*. Такія вось, пані Мюлер, у нас справы. Значыцца, яшчэ адна страта для Аўстрыі. Калі я служыў у войску, дык адзін пехацінец застрэліў капітана. Зарадзіў стрэльбу і пайшоў у канцылярыю. Там сказалі, што ў канцылярыі яму рабіць няма чаго, а ён усё даводзіў, што конча павінен гаварыць з капітанам. Капітан выйшаў і пазбавіў яго водпуску з казармы, а ён узяў стрэльбу і – бах яму проста ў сэрца! Куля прабіла пана капітана навылёт ды яшчэ нарабіла шкоды ў канцылярыі: раскалола пляшку з чарнілам, і яно заліло службовыя паперы.

– I што было таму салдату? – счакаўшы хвіліну, спытала пані Мюлер, калі Швейк ужо апранаўся.

– Павесіўся на падцяжках, – сказаў Швейк, чысцячы свой кацялок. – А падцяжкі былі не ягоныя, ён іх пазычыў у турэмнага стоража. Сказаў, што ў яго, нібыта, штаны не трымаюцца. Не чакаць жа яму, пакуль яго расстраляюць. Яно ж, пані Мюлер, вядома, у каго ў такім становішчы галава не пойдзе кругам. Стоража разжалавалі і ўляпілі шэсць месяцаў. Але ён іх недаседзеў – уцёк у Швейцарыю і зараз там служыць прапаведнікам у нейкай царкве. Сумленных людзей сёння мала, пані Мюлер. Я думаю, што і пан эрцгерцаг Фердынанд у тым самым Сараеве памыліўся ў тым чалавеку, які яго застрэліў. Убачыўшы таго пана, ён, пэўна, падумаў, што гэта прыстойны чалавек, бо прывячае яго. А той тым часам яго – бах! Адну ўсадзіў ці некалькі?

– У газетах пішуць, васпан, што пан эрцгерцаг быў як рэшата. Той выпусціў у яго ўсе патроны.

– Гэта робіцца вельмі хутка, пані Мюлер. Страшэнна хутка. Для такой справы я купіў бы браўнінг: выглядае нібы цацка, але за дзве хвіліны можна перастраляць з яго дваццаць эрцгерцагаў, усё роўна, ці худых, ці тоўстых. Зрэшты, між намі кажучы, пані Мюлер, у тоўстага пана эрцгерцага трапіць было лягчэй, чым у худога. Можа, памятаеце, як у Партугаліі падстрэлілі іхняга караля*? Таксама быў надта тоўсты. Вы ж разумееце, кароль худы не будзе. Ну, я пайду ў шынок «Ля келіха», і калі прыйдуць па таго тэр’ера, за якога я ўжо ўзяў задатак, то скажыце, што я трымаю яго на псярні ў вёсцы, што нядаўна падрэзаў яму вушы і пакуль яны не загояцца, перавозіць яго нельга, бо застудзіцца. Ключ аддайце брамніцы.

У шынку «Ля келіха» сядзеў толькі адзін наведнік – агент тайнай паліцыі Брэтшнайдэр. Шынкар Палівец мыў падносы, і Брэтшнайдэр марна спрабаваў завязаць з ім сур’ёзную размову.

Палівец быў вядомы грубіян, кожнае другое слова ў яго было «азадак» або «дзярмо». Але пры гэтым ён быў чалавек начытаны і ўсім раіў пачытаць, што напісаў на гэты конт Віктор Гюго, калі расказваў, як адказала старая напалеонаўская гвардыя англічанам у бітве пры Ватэрлоо*.

– Неблагое лета ў нас сёлета, – распачаў сур’ёзную гаворку Брэтшнайдэр.

– Цана ўсяму гэтаму дзярмо! – адказаў Палівец, укладваючы падносы на паліцу.

– У Сараеве нам здорава насалілі! – са слабай надзеяй вымавіў Брэтшнайдэр.

– У якім «Сараеве»? – перапытаў Палівец. – У нусельскай карчме? Там кожны дзень бойка. Адно слова – Нуслі!

– У баснійскім Сараеве, пане шынкар. Там застрэлілі эрцгерцага Фердынанда. Што вы на гэта скажаце?

– Я ў такія справы не лезу. З такімі справамі хай яны ўсе пацалуюць мяне ў азадак, – ветліва адказаў пан Палівец, закурваючы люльку. – Умяшаешся ў такую справу, і можаш лёгка скруціць сабе галаву. Я дробны гандляр. Калі да мяне прыходзіць чалавек, заказвае піва, я яму і наліваю. А нейкае там Сараева, палітыка або нябожчык эрцгерцаг – гэта не для нас, гэта Панкрацам* пахне.

Брэтшнайдэр замоўк і расчаравана агледзеў пусты шынок.

– Тут некалі вісеў партрэт пана імператара, – праз хвіліну загаварыў ён зноў. – Якраз там, дзе цяпер люстра.

– Так-так, вы праўду кажаце, – адказаў пан Палівец, – вісеў. Ды толькі на яго мухі паскудзілі, дык я занёс яго на гарышча. Ведаеце, яшчэ хто-небудзь займее ахвоту зрабіць на гэты конт заўвагу, і могуць быць непрыемнасці. На якое ліха мне гэта патрэбна?

– У Сараеве, напэўна, вельмі брыдка было, пан шынкар?

На гэтае хітрае пытанне, пастаўленае проста ў лоб, пан Палівец адказаў надзвычай асцярожна:

– Так, у гэты час у Босніі і Герцагавіне страшэнная гарачыня. Калі я там служыў, дык нашаму обер-лейтэнанту даводзілася класці лёд на галаву.

– У якім палку вы служылі, пане шынкар?

– Я такіх дробязей не помню, я ніколі не цікавіўся такой брыдотай, – адказаў пан Палівец. – Я ўвогуле чалавек не цікаўны. Залішняя цікаўнасць толькі на шкоду.

Тайны агент Брэтшнайдэр канчаткова замоўк, і яго пахмурны твар ажывіўся толькі з прыходам Швейка, які, увайшоўшы ў шынок, заказаў сабе піва, заўважыўшы:

– У Вене сёння таксама жалоба.

У вачах Брэтшнайдэра засвяцілася надзея, і ён хутка прамовіў:

– У Канопішці вывесілі дзесяць чорных сцягоў.

– А павінна быць дванаццаць, – сказаў Швейк, адпіўшы з куфля.

– Чаму вы думаеце, што дванаццаць? – спытаў Брэтшнайдэр.

– Для роўнага ліку – тузін. Так лягчэй лічыць, ды і на тузін дзешавей выходзіць, – адказаў Швейк.

Запанавала цішыня, якую парушыў сам Швейк, уздыхнуўшы:

– Дык, значыцца, ён ужо там, ля трона божага, дай яму божа вечны спачын! Нават не дачакаўся, пакуль стане імператарам. Калі я служыў у войску, дык адзін генерал упаў з каня і моцна пабіўся. Хацелі яму дапамагчы, уссадзіць на каня, паглядзелі, а ён – мёртвы. А чакаў павышэння – цаляў у фельдмаршалы. Здарылася гэта з ім на аглядзе войск. Гэтыя агляды ніколі не даводзяць да дабра. Відаць, і ў Сараеве быў нейкі агляд. Памятаю, як на адным такім аглядзе ў мяне не хапіла дваццатага гузіка на мундзіры. За гэта мяне пасадзілі на два тыдні ў адзіночку. I два дні я, нібы той Лазар, быў звязаны «казлом»*. Што ж, у войску павінна быць дысцыпліна. Іначай ніхто ні на кога не зважаў бы. Наш обер-лейтэнант Макавец заўсёды нам гаварыў: «Дысцыпліна, ёлупні, неабходная рэч, без яе вы, як малпы, на дрэвы палезеце. А вайсковая служба вас, ёлупні, у людзі выведзе!» I хіба ж не праўда? Уявіце сабе парк, скажам, на Карлавай плошчы, і на кожным дрэве па адным салдаце без усякай дысцыпліны. Гэта мяне вельмі палохае.

– У Сараеве, – гнуў сваё Брэтшнайдэр, – гэта ўсё справа рук сербаў.

– Памыляецеся, – адказаў Швейк. – Гэта зрабілі туркі. З-за Босніі і Герцагавіны.

I Швейк выказаў свой погляд на знешнюю палітыку Аўстрыі на Балканах: туркі ў 1912 годзе прайгралі вайну з Сербіяй, Балгарыяй і Грэцыяй; яны хацелі, каб Аўстрыя ім дапамагала, а калі гэта ў іх не атрымалася, застукалі Фердынанда.

– Ты туркаў любіш? – звярнуўся Швейк да шынкара Паліўца. – Ты любіш гэтых нехрышчоных сабак, га? Не любіш жа?

– Для мяне кожны наведнік госць, хоць бы і турак, – сказаў Палівец. – Мы, гандляры, палітыкай не займаемся. Заплаці за піва, сядзі ў шынку і вярзі, што хочаш, – такое ў мяне правіла. Ці нашага Фердынанда забіў чэх ці турак, католік ці магаметанін, анархіст ці младачэх*, – мне ўсё роўна.

– Добра, пан шынкар, – прагаварыў Брэтшнайдэр, зноў пачынаючы траціць надзею, што каго-небудзь з гэтых двух удасца падлавіць на слове, – але ж прызнайце, што гэта вялікая страта для Аўстрыі.

Замест шынкара адказаў Швейк:

– Вядома, страта, што тут гаварыць. Страшэнная страта. Фердынанда не заменіш якім-небудзь асталопам. Толькі яму трэба было б быць яшчэ таўсцейшым.

– Што вы хочаце гэтым сказаць? – пажвавеў Брэтшнайдэр.

– Што хачу сказаць? – ахвотна перапытаў Швейк. – Вось што. Калі б ён быў таўсцейшы, то яго ўжо даўно хапіў бы паралюш, яшчэ калі ён у Канопішці ганяў баб, якія ў яго маёнтку збіралі галлё і грыбы, і не давялося б яму паміраць такой ганебнай смерцю. Падумаць толькі – дзядзька імператара, а яго прыстукнулі! Гэта ж ганьба, ва ўсіх газетах пішуць! У нас у Будзеёвіцах некалькі гадоў назад на базары ўсчалася невялікая бойка і пракалолі аднаго гандляра жывёлаю, нейкага Бржэціслава Людвіка. А ў яго быў сын Багуслаў, дык той куды б ні прыйшоў прадаваць парасят, ніхто ў яго ніколі нічога не купляў. Ды кожны, бывала, скажа: «Гэта сын таго, што на базары праткнулі, таксама, відаць, добры круцель». Дык, ведаеце, дайшоў да таго, што ў Крумлаве скочыў з моста ў Влтаву, а потым прыйшлося яго выцягваць, прыйшлося ўваскрашаць, прыйшлося ваду з яго выпампоўваць, а ўсё ж давялося яму сканаць на руках у лекара пасля таго, як той нешта яму ўпырснуў. – Дзіўныя ў вас параўнанні, – шматзначна сказаў Брэтшнайдэр, – спачатку вы гаворыце пра Фердынанда, а потым пра гандляра быдлам.

– Зусім не дзіўныя, – пачаў апраўдвацца Швейк. – Крый мяне божа, каб я хацеў каго-небудзь з кім-небудзь параўноўваць! Пан шынкар мяне ведае. Праўда ж, я нікога ні з кім не параўноўваў? Я толькі не хацеў бы быць у скуры ўдавы эрцгерцага. Што яна цяпер будзе рабіць? Дзеці – сіроты, маёнтак у Канопішці – без гаспадара. Выходзіць зноў за якога-небудзь эрцгерцага? Які толк? Паедзе з ім зноў у Сараева і зробіцца ўдавой другі раз… Вось некалі ў Зліве каля Глубокай жыў адзін ляснік з надта брыдкім прозвішчам – Піндзюр. Браканьеры яго застрэлілі, і засталася пасля яго ўдава з двума дзеткамі. Праз год яна выйшла замуж зноў за лесніка, Пепіка Шаўлавага з Мыдлавар, яго таксама ўходалі. Выйшла ў трэці раз – і зноў. жа за лесніка і кажа: «Трэцім разам – лепшым часам. Калі і цяпер не пашанцуе, дык і не ведаю, што рабіць». Ну, вядома, і гэтага прыстукнулі, а ў яе ад гэтых леснікоў было ўжо шасцёра дзяцей. Пайшла яна ў Глубокую, у канцылярыю князя, пабедавала там, што няма ў яе шчасця з леснікамі, і ёй там сасваталі Яраша, вартаўніка сажалкі, з Ражыц. I – што вы скажаце! – утапілі і яго ў час лоўлі рыбы! I ад яго ў яе ўжо двое дзяцей. Потым яна выйшла за канавала з Воднян, дык той аднойчы ўначы цюкнуў яе сякераю і добраахвотна здаўся паліцыі. Калі потым яго ў Пісеку пры акруговым судзе вешалі, ён укусіў святара ў нос і заявіў, што наогул ні аб чым не шкадуе, а таксама сказаў нешта агіднае пра пана імператара.

– А вы не ведаеце, што ён пра яго сказаў? – з надзеяй у голасе спытаў Брэтшнайдэр.

– Гэтага я вам сказаць не магу, гэтага яшчэ ніхто не адважваўся паўтарыць. Але словы былі, відаць, настолькі жахлівыя, што адзін з чыноўнікаў, які пры гэтым быў, з’ехаў з глуздоў, і яго да сённяшняга дня трымаюць у ізаляцыі, каб шыла не выйшла з мяшка. Гэта была не звычайная знявага пана імператара, як бывае па п’янцы.

– А як зневажаюць пана імператара па п’янцы? – спытаў Брэтшнайдэр.

– Прашу вас, панове, пагаварыць пра нешта іншае, – не сцярпеў шынкар Палівец. – Я, ведаеце, гэтага не люблю. Хто-небудзь потым набрэша, а чалавеку адны непрыемнасці.

– Як зневажаюць пана імператара па п’янцы? – перапытаў Швейк. – Усяляк. Напіцеся, загадайце зайграць вам аўстрыйскі гімн і самі ўбачыце, чаго нагаворыце. Навыдумляеце пра пана імператара столькі, што калі б толькі палова была праўда, хапіла б яму ганьбы на ўсё жыццё. А ён, стары дзядуля, дальбог, гэтага не заслужыў. Заўважце: сына Рудольфа ён страціў у раннім веку, у поўнай мужчынскай моцы, жонку Альжбету праткнулі напільнікам, потым страціў брата Яна Орта*, а брата – мексіканскага імператара – застрэлілі ў нейкай цытадэлі каля сцяны*. Цяпер зноў, на схіле веку, падстрэлілі дзядзьку. Гэта ж трэба мець жалезныя нервы. I пасля ўсяго гэтага згадае пра яго які-небудзь п’янчуга і пачне языком мянціць. Калі цяпер што-небудзь грымне, пайду добраахвотнікам і буду служыць пану імператару, пакуль мяне не разарве якой бомбай!

Швейк грунтоўна сербануў з куфля і працягваў:

– Вы думаеце, пан імператар усё гэта так пакіне? Вы яшчэ мала яго ведаеце. Вайна з туркамі абавязкова павінна быць. «Забілі майго дзядзьку, дык я заеду вам у морду! * Будзе вайна як піць даць. Сербія і Расія нам у гэтай вайне дапамогуць. Будзе разня!

Швейк у хвіліну свайго прароцтва быў чароўны. Яго прастадушны ўсмешлівы твар натхнёна ззяў, як поўня. I ўсё яму зараз было проста і ясна.

– Можа стацца, – працягваў ён маляваць будучыню Аўстрыі, – што на нас у выпадку вайны з Турцыяй нападуць немцы, бо немцы і туркі – супольнікі. Гэта такія паскуднікі, якіх свет не бачыў. Але мы можам хаўрусаваць з Францыяй, якая з семдзесят першага года точыць зубы на Германію. I ўсё пойдзе, як па мазаных колах. Вайна будзе, і больш я вам нічога не скажу.

Брэтшнайдэр устаў і ўрачыста прамовіў:

– Больш вам нічога гаварыць і не трэба. Выйдзіце са мной на калідор, я вам нешта скажу.

Швейк выйшаў за тайным агентам у калідор, дзе яго чакаў невялікі неспадзяванак: яго сусед па століку паказаў яму арла* і заявіў, што Швейк арыштаваны і ён неадкладна адвядзе яго ў паліцэйскую ўправу. Швейк паспрабаваў вытлумачыць, што пан, напэўна, памыляецца, бо ён нічым не правініўся і не вымавіў ніводнага слова, якое магло б каго-небудзь зняважыць.

Аднак Брэтшнайдэр заявіў, што ў сапраўднасці Швейк учыніў некалькі злачынстваў, сярод якіх мела месца і дзяржаўная здрада.

Потым абодва вярнуліся ў шынок, і Швейк сказаў Паліўцу:

– Я выпіў пяць куфляў піва і з’еў рагалік з сасіскай. Дай мне яшчэ чарку слівавіцы, і я пайду, бо мяне арыштавалі.

Брэтшнайдэр нейкі час пазіраў на Паліўца, потым паказаў арла і яму і спытаў:

– Вы жанаты?

– Так.

– А ці можа ваша жонка замест вас весці гандаль у час вашай адсутнасці?

– Можа.

– Тады ўсё ў парадку, пан шынкар, – весела сказаў Брэтшнайдэр. – Паклічце сюды вашу жонку і перадайце ёй усе справы. Увечары за вамі прыедзем.

– Не бяры да галавы, – суцяшаў шынкара Швейк. – Я арыштаваны ўсяго толькі за дзяржаўную здраду.

– А я за што? – бедаваў пан Палівец. – Я ж быў такі асцярожны!

Брэтшнайдэр усміхнуўся і з выглядам пераможцы сказаў:

– За тое, што вы сказалі, быццам на пана імператара паскудзілі мухі. Вам гэтага пана імператара выб’юць з галавы.

Швейк пакінуў шынок «Ля келіха» ў суправаджэнні агента тайнай паліцыі. Калі яны выйшлі на вуліцу, Швейк, зазіраючы яму ў твар, са сваёй дабрадушнай усмешкай спытаў:

– Мне сысці з ходніка?

– Навошта?

– Я думаю, калі я арыштаваны, то не маю права ісці па ходніку.

Уваходзячы ў браму паліцэйскай управы, Швейк зазначыў:

– Добра прабавілі час! Вы часта бываеце ў шынку «Ля келіха»?

У той час, калі Швейка вялі ў канцылярыю паліцыі, у шынку «Ля келіха» пан Палівец перадаваў справы сваёй заплаканай жонцы, на свой лад яе суцяшаючы:

– Не плач, не хліпай! Што яны могуць мне зрабіць за абгаджаны партрэт пана імператара?

Такім вабным, прынадным чынам уступіў у сусветную вайну ўдалы салдат Швейк. Гісторыкаў будзе цікавіць, як мог ён так далёка зазірнуць у будучыню. Калі пазней сітуацыя разгарнулася інакш, чым ён меркаваў «Ля келіха», то мы павінны мець на ўвазе, што ён не атрымаў нават азоў дыпламатычнай адукацыі.

Раздзел II. Удалы салдат Швейк у паліцэйскай управе

Замах у Сараеве напоўніў паліцэйскую ўправу шматлікімі ахвярамі. Іх прыводзілі адну за адной, і стары інспектар у канцылярыі, дзе прымалі арыштаваных, дабрадушна гаварыў ім:

– Гэты Фердынанд вам бокам выйдзе!

Калі Швейка замкнулі ў адной са шматлікіх камер другога паверха, ён знайшоў там кампанію з шасці чалавек. Пяцёра з іх сядзелі наўкол стала, а ў кутку на ложку, цураючыся іх, сядзеў шосты – мужчына сярэдняга ўзросту.

Швейк пачаў распытваць аднаго за адным, за што яны сядзяць. Ад тых пяці, што сядзелі ўкруг стала, ён атрымаў амаль адяолькавыя адказы:

– З-за Сараева.

– З-за Фердынанда.

– З-за гэтага забойства эрцгерцага.

– За Фердынанда.

– За тое, што ў Сараеве кокнулі пана эрцгерцага. Шосты, які трымаўся ўбаку ад астатніх, сказаў, што ён не хоча мець з імі нічога агульнага, каб яго ні ў чым такім не западозрылі, бо ён сядзіць тут усяго толькі за спробу забойства голіцкага селяніна з мэтай крадзяжу.

Швейк падсеў да грамады змоўшчыкаў, якія ўжо ў дзесяты раз апавядалі адзін аднаму, як трапілі сюды.

Усе, апрача аднаго, былі схоплены або ў карчме, або ў шынку, або ў кавярні. Выключэннем быў надзвычай тоўсты пан у акулярах, з заплаканымі вачамі, якога арыштавалі ва ўласным доме, бо за два дні да замаху ў Сараеве ён плаціў «У Брэйшкі» па рахунку за двух сербскіх студэнтаў-тэхнікаў і, звыш таго, быў заўважаны дэтэктывам Брыксі п’яным у таварыстве тых жа студэнтаў у «Манмартры» на Ржэцезавай вуліцы, дзе, як арыштаваны сам пацвердзіў у пратаколе сваім подпісам, таксама расплочваўся за іх.

На папярэднім следстве ў паліцэйскай управе на ўсе пытанні ён верашчаў адну і тую ж стэрэатыпную фразу:

– У мяне крама пісьмовых тавараў!

На што атрымліваў гэткі ж стэрэатыпны адказ:

– Гэта для вас не апраўданне.

Невысокі пан, якога заграблі ў карчме, быў выкладчыкам гісторыі і расказваў карчмару гісторыю розных замахаў. Яго ўзялі якраз у той момант, калі ён заканчваў псіхалагічны аналіз замахоўцаў словамі:

– Ідэя замаху простая, як калумбава яйка.

– Гэтак жа, як і тое, што вас чакае Панкрац, – дапоўніў яго вывад паліцэйскі камісар на допыце.

Трэці змоўшчык быў старшынёй дабрачыннага таварыства ў Годкавічках «Дабралюб». У дзень замаху «Дабралюб» ладзіў у садзе гулянне з канцэртам. Прыйшоў жандарскі вахмістр і запатрабаваў, каб удзельнікі свята разыходзіліся, бо Аўстрыя ў жалобе, на што старшыня «Дабралюба» прастадушна адказаў:

– Пачакайце хвілінку, пакуль дайграюць «Гэй, славяне»*.

Цяпер ён сядзеў, звесіўшы галаву, і бубніў:

– У жніўні перавыбары прэзідыума праўлення. Калі да таго часу я не вярнуся дадому, можа здарыцца, што мяне не выберуць. А я старшынюю ўжо дзесяты год! Такой ганьбы я не перажыву!

Дзіўную штуку ўрэзаў нябожчык Фердынанд з чацвёртым арыштантам, чалавекам адкрытага характару і бездакорнай сумленнасці. Цэлых два дні ён пазбягаў якой бы там ні было гаворкі пра Фердынанда і толькі вечарам у кавярні за мар’яжам ён, б’ючы жалудовага караля казырнай бубновай сямёркай, сказаў:

– Сем куль, як у Сараеве!

У пятага, які, паводле ягонага ж прызнання, сядзеў «за тое, што ў Сараеве кокнулі пана эрцгерцага», яшчэ сёння валасы ад жаху стаялі дуба і была ўскалмачана барада, так што яго галава нагадвала стаеннага пінчара. Ён быў арыштаваны ў кавярні, дзе не прамовіў ніводнага слова, нават не чытаў газет, у якіх пісалі пра забойства Фердынанда; ён сядзеў за сталом ў поўнай адзіноце, як раптам да яго падсеў нейкі пан, і хутка спытаў:

– Вы чыталі пра гэта?

– Не чытаў.

– А ведаеце пра гэта?

– Не ведаю.

– А ведаеце, пра што пішуць?

– Не ведаю і не цікаўлюся.

– Але ж усё гэта павінна было вас зацікавіць.

– Не ведаю, што там павінна было б мяне зацікавіць. Я выкуру сігару, вып’ю некалькі куфляў піва, павячэраю. А газет я не чытаю. Газеты хлусяць. Навошта мне яшчэ нервавацца.

– Значыцца, вас не цікавіць нават гэтае забойства ў Сараеве?

– Мяне ўвогуле не цікавяць ніякія забойствы – ні ў Празе, ні ў Вене, ні ў Сараеве ці ў Лондане. На тое ёсць розныя ўстановы, суды і паліцыя. Калі каго заб’юць, то так яму і трэба. Ці можна ж быць такім цюхцяем, каб даць сябе забіць?

Гэта былі яго апошнія словы. З гэтага часу ён праз кожныя пяць хвілін толькі голасна паўтараў:

– Я не вінаваты! Я не вінаваты!

Гэтыя словы ён паўтараў і ў браме паліцэйскай управы, іх ён будзе паўтараць і тады, калі яго павязуць у пражскі крымінальны суд, і з гэтымі ж словамі ён увойдзе ў сваю турэмную камеру.

Выслухаўшы ўсе гэтыя страшныя змоўніцкія гісторыі, Швейк палічыў, што будзе дарэчы высветліць вязням усю безнадзейнасць іх становішча.

– Кепскія нашы справы, – пачаў ён сваё суцяшальнае слова. – Гэта няпраўда, быццам вам, усім нам, нічога за гэта не будзе. Навошта ж тады паліцыя, як не для таго, каб караць нас за наш доўгі язык? Калі ўжо надышоў такі небяспечны час, што страляюць у эрцгерцагаў, то няма чаго здзіўляцца, што цябе вядуць у паліцыю. Усё гэта дзеля бляску, каб Фердынанду перад пахаваннем зрабіць рэкламу. Чым болей нас тут збяруць, тым лепей для нас, бо нам будзе весялей. Калі я служыў у войску, пасадзілі ў нас неяк палову роты. А колькі невінаватых людзей бывае асуджана – і не толькі ў войску, але і грамадзянскімі судамі! Памятаю, аднойчы асудзілі жанчыну за тое, што задушыла сваіх нованароджаных двайнят. Хоць яна і бажылася, што не магла яна задушыць двайнят, бо ў яе нарадзілася толькі адна дзяўчынка, якую ёй удалося задушыць зусім бязбольна, яе ўсё-такі асудзілі за забойства дваіх дзяцей. Або возьмем, да прыкладу, таго бязвіннага цыгана з Забегліц, што ў калядную ноч узламаў крамку дробнага тавару. Ён кляўся, што зайшоў пагрэцца, але гэта яму не дапамагло. Калі ўжо трапіў у лапы правасуддзя, справы дрэнь. Але што зробіш? Трэба ўсё-такі прызнаць, што не ўсе людзі такія паганцы, як мы часам мяркуем. Але як сёння адрозніш прыстойнага чалавека ад прахвоста, асабліва ў такі сур’ёзны час, калі нават Фердынанда цюкнулі? У нас таксама, калі я служыў у войску ў Будзеёвіцах, застрэлілі неяк сабаку ў лесе за вучэбным пляцам. А сабака быў капітанаў. Калі капітан пра гэта даведаўся, то выклікаў нас усіх, пастроіў і кажа: «Хай выйдзе наперад кожны дзесяты». Я, само сабой, аказаўся дзесятым. Сталі мы па стойцы «смірна» і «не маргні». Капітан ходзіць наўкола нас і гаворыць: «Вы нягоднікі! Нікчэмнікі! Паганцы! Гіены плямістыя! Усіх бы вас за гэтага сабаку ў адзіночку! Пасячы вас на кавалкі! Перастраляць! Нарабіць з вас адбіўных катлет! Ведайце, літасці не будзе, усіх на два тыдні ўпяку ў казармы!» Бачыце, тады гаворка ішла толькі пра маленькага сабачку, а цяпер жа пра самога эрцгерцага. Тут трэба нагнаць такога страху, каб жалоба была як мае быць.

– Я не вінаваты, я не вінаваты! – паўтараў ускудлачаны чалавек.

– Ісус Хрыстос быў таксама невінаваты, – сказаў Швейк, – а яго ўсё-такі ўкрыжавалі. Нідзе ніхто ніколі не зважаў на лёс бязвіннага чалавека «Maul halten und weiter dienen», як чаўплі нам у войску. Так яно найлепей і спакойней.

Швейк лёг на ложак і спакойна заснуў.

Тым часам прывялі двух новенькіх. Адзін з іх быў басніец. Ён хадзіў па камеры, скрыгаў зубамі і праз кожнае слова мацюкаўся. Яго мучыла думка, што ў паліцэйскай управе згубіцца яго латок з таварам. Другі навічок быў шынкар Палівец, які, убачыўшы свайго знаёмага Швейка, пабудзіў яго і трагічным голасам усклікнуў:

– I я ўжо тут!

Швейк сардэчна паціснуў яму руку і сказаў:

– Шчыра рады. Я ведаў, што той пан стрымае слова, калі паабяцаў, што па вас прыйдуць. Такая акуратнасць – рэч добрая.

Аднак пан Палівец заўважыў, што такая акуратнасць гроша меднага не варта, і ціха спытаў Швейка, ці не злодзеі астатнія арыштаваныя: яму як гандляру гэта магло пашкодзіць. Швейк яму растлумачыў, што ўсе, апрача аднаго, які пасаджаны за спробу забойства селяніна з Голіц, адносяцца да іх гурту – сядзяць з-за эрцгерцага.

Пан Палівец пакрыўдзіўся і сказаў, што ён тут не з-за нейкага недапечанага эрцгерцага, а з-за самога пана імператара. Усе зацікавіліся, і ён расказаў, як мухі запаскудзілі пана імператара.

– Запэцкалі мне яго, шэльмы, – закончыў ён аповед пра свае нягоды, – і вось давялі мяне да крыміналу. Я гэтым мухам не дарую, – прыгразіў ён.

Швейк зноў было ўлёгся прыдрамнуць, але спаў нядоўга – па яго прыйшлі, каб адвесці на допыт.

Падымаючыся па лесвіцы ў трэці аддзел на допыт, Швейк без нараканняў нёс свой крыж на Галгофу, нават не заўважаючы свайго пакутніцтва. Убачыўшы надпіс: «Пляваць на лесвіцы забараняецца», ён папрасіў у вартавога дазволіць плюнуць у плявальніцу і, ззяючы сваёй прастакаватасцю, увайшоў у канцылярыю са словамі:

– Добры вечар вам усім, людзі добрыя! Замест адказу нехта даў яму пад рэбры і падштурхнуў да стала, за якім сядзеў пан з халодным службовым выразам твару. Ён крыважэрна зірнуў на Швейка і сказаў:

– Не стройце з сябе дурня.

– Нічога не зробіш, – сур’ёзна адказаў Швейк. – Мяне вызвалілі ад вайсковай службы за ідыятызм. Спецыяльная камісія афіцыяльна прызнала мяне ідыётам. Я афіцыяльны ідыёт.

Пан з тварам злачынцы заскрыгаў зубамі.

– Здзейсненыя вамі ўчынкі, у якіх вас абвінавачваюць, сведчаць аб тым, што ў вас галава варыць.

I ён тут жа пералічыў Швейку цэлы шэраг розных злачынстваў, пачынаючы дзяржаўнай здрадай і канчаючы знявагай яго вялікасці і членаў пануючага дома. У цэнтр гэтай процьмы злачынстваў была пастаўлена ўхвала забойства эрцгерцага Фердынанда, адкуль адгаліноўвалася новая гронка злачынстваў, сярод якіх зырка зіхацела падбухторванне да бунту, паколькі ўсё гэта адбывалася ў грамадскім месцы.

– Што вы на гэта скажаце? – пераможна спытаў пан з лютым выразам твару.

– Мнагавата, – бязвінна адказаў Швейк. – Што задужа – нездарова.

– Вось бачыце, вы самі прызнаяце…

– Я прызнаю ўсё. Строгасць павінна быць, без яе ніхто нікуды б не дайшоў. Я, калі служыў у войску…

– Маўчаць! – гаркнуў паліцэйскі камісар на Швейка. – Гаварыце толькі тады, калі вас запытаюць! Разумееце?

– Яшчэ б не разумець, – сказаў Швейк. – Асмелюся далажыць, разумею і ўсё, што вы маеце ласку сказаць, магу ўцяміць.

– З кім маеце зносіны?

– Ca сваёй служанкай, ваша міласць.

– А ці маеце каго знаёмага ў мясцовых палітычных колах?

– А як жа, паночку, маю. Купляю вячэрні выпуск «Нацыянальнай палітыкі», «сучку»*.

– Вон! – зароў на Швейка пан са зверскім выразам твару.

Калі Швейка выводзілі з канцылярыі, ён сказаў:

– Дабранач, ваша міласць.

Вярнуўшыся ў сваю камеру, Швейк паведаміў астатнім, што гэткі допыт толькі смех адзін.

– Трохі там на вас накрычаць, а пад канец выганяць. Раней, – працягваў Швейк, – бывала горш. Я некалі чытаў у адной кнізе, што абвінавачаныя, каб давесці сваю бязвіннасць, павінны былі хадзіць па распаленым жалезе і піць расплаўлены свінец. А калі і пасля гэтага не сазнаваліся, то насоўвалі на ногі іспанскія боты і падымалі на дыбу або падсмальвалі бакі пажарнай паходняй, як гэта зрабілі са святым Янам Непамуцкім*. Той, нібыта, галасіў пры гэтым так, быццам яго нажом рэзалі, і не пераставаў верашчаць да таго часу, пакуль яго не скінулі з Элішчынага моста*. Такіх прыкладаў безліч. А потым чалавека чвартавалі або саджалі на кол дзе-небудзь каля Музея. А калі асуджанага проста кідалі ў склеп, каб замарыць голадам, то ён адчуваў сябе так, нібы нанава нарадзіўся. Цяпер сядзець у турме – адна прыемнасць, – нахвальваў вязніцу Швейк. – Ні табе чвартавання, ні іспанскіх ботаў, ложкі маем, стол маем, лаўкі маем, адзін на адным не сядзім, поліўку атрымліваем, хлеб даюць, збан вады прынясуць, прыбіральня пад носам. Ва ўсім відзён прагрэс. Праўда, трохі далекавата хадзіць на допыт – аж па трох лесвіцах падымацца на паверх вышэй, але затое на лесвіцах чыста і жыццё віруе: аднаго вядуць сюды, другога – туды, і маладых, і старых, і мужчын, і жанчын. Радуешся, што ты, прынамсі, тут не адзін. Кожны спакойна ідзе сваёй дарогай, і не даводзіцца баяцца, што ў канцылярыі яму скажуць: «Мы тут параіліся, і заўтра вы будзеце расчвартаваны або спалены, паводле вашага ўласнага выбару». Вядома, гэта быў бы цяжкі выбар! I я думаю, панове, што шмат хто з вас у такі момант проста аслупянеў бы. Так, цяпер умовы змяніліся на нашу карысць.

Швейк толькі закончыў сваю прамову ў абарону турэмнага ўтрымання грамадзян, як наглядчык адчыніў дзверы ікрыкнуў:

– Швейк, апранайцеся і ідзіце на допыт!

– Я, канечне, апрануся, – адказаў Швейк, – супраць гэтага я нічога не маю, але баюся, што тут нейкая памылка. Мяне ўжо адзін раз выгналі з допыту. I потым, я баюся, што астатнія паны, якія тут сядзяць са мной, пачнуць гневацца на мяне за тое, што я іду на допыт другі раз запар, а яны яшчэ ні разу за гэты вечар не былі.

– Вылазь і не балбачы! – пачулася ў адказ на Швейкава джэнтльменства.

Зноў Швейк апынуўся перад панам злачыннага тыпу, які без усякіх акалічнасцей спытаў цвёрда і рашуча:

– Вы прызнаяцеся ва ўсім?

Швейк утаропіў свае добрыя блакітныя вочы на няўмольнага чалавека і мякка сказаў:

– Калі вы жадаеце, ваша міласць, каб я прызнаўся, то я прызнаюся. Мне гэта не пашкодзіць. Але калі вы скажаце: «Швейк, не прызнавайцеся ні ў чым», дык я буду выкручвацца, хоць крой мяне на кавалкі.

Суровы пан нешта напісаў на пратаколе і, падаючы Швейку пяро, сказаў яму падпісацца. I Швейк падпісаў паказанні Брэтшнайдэра з такім дадаткам:

«Усе вышэйпададзеныя абвінавачанні супраць мяне грунтуюцца на праўдзівых фактах.

Ёзаф Швейк».

Падпісаўшыся, Швейк звярнуўся да суровага пана:

– Яшчэ што-небудзь падпісаць? Ці лепей прыйсці ранкам?

– Ранкам вас павязуць у крымінальны суд, – пачуў ён у адказ.

– А ў колькі часу, ваша міласць? Каб, крый мяне божа, не праспаць?

– Вон! – зноў зароў пан з другога боку стала, перад якім стаяў Швейк.

Вяртаючыся да свайго новага, закратаванага жытла, Швейк сказаў свайму канваіру:

– Тут усё ідзе як па пісаным.

Як толькі за ім замкнулі дзверы, таварышы па камеры засыпалі яго самымі рознымі пытаннямі, на якія Швейк проста і выразна адказаў:

– Я толькі што прызнаўся, што, відаць, гэта я забіў эрцгерцага Фердынанда.

Шасцёра мужчын у жаху пахаваліся пад вашывыя коўдры, толькі басніец сказаў:

– Сардэчна вітаю!

Мосцячыся на ложку, Швейк заўважыў:

– Кепска, што ў нас няма будзільніка. Раніцою яго ўсё-такі пабудзілі і без будзільніка, і роўна ў шэсць Швейка ўжо адвезлі ў паліцэйскім фургоне ў абласны крымінальны суд.

– Ранняя птушка дзюбку калупае, а позняя вочкі прадзірае, – сказаў Швейк сваім спадарожнікам, калі фургон выязджаў з брамы паліцэйскай управы.

Раздзел III. Швейк перад судовымі лекарамі

Чыстыя ўтульныя пакойчыкі абласнога крымінальнага суда зрабілі на Швейка найлепшае ўражанне: пабеленыя сцены, пафарбаваныя ў чорны колер краты і сам тоўсты пан Дэмарціні – старшы наглядчык следчай турмы з фіялетавымі пятліцамі і кантам на форменнай фуражцы. Фіялетавы колер прадпісаны не толькі тут, але і пры набажэнскіх абрадах у вялікапосную сераду і перадвелікодную пятніцу.

Паўтарылася славутая гісторыя часоў рымскага панавання над Іерусалімам. Вязняў выводзілі і ставілі перад Пілатам 1914 года ўнізе, у сутарэнні, а следчыя, сучасныя пілаты, замест таго, каб сумленна ўмыць рукі, пасылалі да Тайсіга* па папрыку і пльзеньскае піва і адпраўлялі новых і новых абвінавачаных у дзяржаўную пракуратуру.

Тут, як правіла, знікала ўсякая логіка і перамагаў параграф, душыў параграф, ідыётнічаў параграф, пырскаў слінай параграф, смяяўся параграф, пагражаў параграф, забіваў і не дараваў параграф. Гэта былі жанглёры законамі, жрацы мёртвай літары закона, пажыральнікі абвінавачаных, тыгры аўстрыйскіх джунгляў, якія разлічваюць свой скок на абвінавачанага паводле колькасці параграфаў.

Выключэнне складалі некалькі чалавек (гэтак жа, як і ў паліцэйскай управе), якія ставіліся да закона не надта сур’ёзна. Бо і сярод куколю часам знойдуцца зерні пшаніцы.

Да аднаго з такіх паноў прывялі на допыт Швейка. Гэта быў пажылы дабрадушны чалавек, які некалі, дапытваючы вядомага забойцу Валеша, не забываў яму прапаноўваць: «Будзьце ласкавы прысесці, пане Валеш, вось якраз вольнае крэсла».

Калі прывялі Швейка, суддзя з уласцівай яму далікатнасцю папрасіў яго сесці і сказаў:

– Дык вы, значыцца, і ёсць той самы Швейк?

– Я думаю, што і павінен ім быць, – адказаў Швейк, – бо мой тата быў Швейк, і матуля пані Швейкава. Я не магу зрабіць ім такую ганьбу, адмовіўшыся ад свайго прозвішча.

Лагодная ўсмешка мільганула на твары следчага.

– Але ж вы і натварылі бог ведае чаго! У вас на сумленні шмат сяготаго.

– У мяне на сумленні заўсёды шмат чаго, – сказаў Швейк, усміхаючыся яшчэ больш лагодна, чым сам пан судовы следчы. – У мяне на сумленні, можа, яшчэ больш, чым у вас, ваша міласць.

– Гэта відаць з пратакола, які вы падпісалі, – не менш ласкавым голасам прамовіў судовы следчы. – Ці не рабілі на вас які-небудзь націск у паліцыі?

– Ды дзе там, ваша міласць. Я сам іх спытаў, ці трэба падпісаць, і калі сказалі падпісваць, то я паслухаўся. Не буду ж я з імі біцца з-за свайго ўласнага подпісу. Толькі б сабе на шкоду. Ва ўсім павінен быць парадак.

– Вы, пан Швейк, адчуваеце сябе поўнасцю здаровым?

– Поўнасцю здаровым то не, ваша міласць, у мяне раматус, нашароўваюся ападэльдокам.

Стары пан зноў ласкава ўсміхнуўся.

– А што б вы сказалі, калі б мы вас накіравалі на агляд да судовых лекараў?

– Я думаю, што мне не так ужо блага, каб паны лекары трацілі на мяне час. Мяне ўжо агледзеў адзін доктар у паліцэйскай управе, ці няма ў мяне трыперу.

– Ведаеце, пане Швейк, мы ўсё ж паспрабуем звярнуцца да судовых лекараў. Складзём камісію, пасадзім вас у папярэдняе зняволенне, а вы тым часам добра сабе адпачнеце. Вось яшчэ адно пытанне. З пратаколу вынікае, што вы заяўлялі, быццам хутка выбухне вайна, і пашыралі гэтую думку. Ці так гэта?

– Выбухне як змаргнуць, ваша міласць, пане саветнік.

– А ці не бывае ў вас часам прыпадкаў падучай хваробы?

– Гэтага, прабачце, няма. Але аднойчы на мяне ледзьве не зваліўся аўтамабіль на Карлавай плошчы. Але тое было ўжо некалькі гадоў назад.

На гэтым допыт быў закончаны. Швейк падаў пану судоваму следчаму руку і, вярнуўшыся ў свой пакойчык, сказаў суседзям:

– Дык, значыцца, мяяе з-за забойства эрцгерцага Фердынанда будуць аглядаць судовыя лекары.

– Мяне таксама аглядалі судовыя лекары, – сказаў малады чалавек, – гэта было тады, калі я за крадзеж дываноў трапіў пад суд прысяжных. Прызналі мяне прыдуркаватым. Цяпер я прапіў паравую малатарню, і мне нічога не зробяць. Учора мой адвакат сказаў, што калі ўжо адзін раз мяне прызналі прыдуркам, то мне гэта будзе на карысць усё жыццё.

– Я гэтым судовым дактарам ані не веру, – заўважыў пан інтэлігентнага выгляду. – Калі я аднаго разу падрабіў вэксалі, то на ўсякі выпадак хадзіў на лекцыі доктара Гевероха*, а калі мяне злавілі, дык я сімуляваў паралітыка акурат так, як іх апісваў доктар Геверох: укусіў аднаго судовага лекара з камісіі за нагу, выпіў з чарніліцы атрамант і на вачах усёй камісіі, прашу прабачэння, панове, нарабіў у кутку. Але якраз за тое, што я ўкусіў аднаго з членаў гэтай камісіі, мяне прызналі зусім здаровым, і гэта мяне загубіла.

– Я гэтых аглядаў ніколькі не баюся, – заявіў Швейк. – Калі я служыў у войску, дык мяне аглядаў адзін ветэрынар, і скончылася ўсё вельмі добра.

– Судовыя лекары – падлы, – азваўся скурчаны чалавечак. – Нядаўна неяк выпадкова выкапалі на маім лузе шкілет, і судовыя лекары прызналі, што гэтага чалавека забілі нейкім тупым прадметам па галаве сорак гадоў назад. Мне трыццаць восем гадоў, а мяне пасадзілі, хаця ў мяне ёсць пасведчанне аб хрышчэнні, выпіска з метрычнай кнігі і прыпісное сведчанне.

– Я думаю, – сказаў Швейк, – што на ўсё мы павінны глядзець з пункту гледжання сумленнасці. Кожны можа памыліцца, а калі больш пра нешта думаеш, то хутчэй памылішся. Ды і лекары – таксама людзі, а людзям уласціва памыляцца. Вось быў аднойчы выпадак: адзін чалавек уначы знайшоў напаўзамерзлага шалёнага сабаку, узяў яго з сабой дадому і сунуў жонцы ў пасцель. Сабака сагрэўся, аджыў і пакусаў усю сям’ю, а самага маленькага ў калысцы разарваў і зжэр. Прывяду яшчэ прыклад, як памыліўся адзін паліцэйскі сабака ў Кладне – аўчарка вядомага ротмістра Ротэра. Ротмістр Ротэр дрэсіраваў сабак і трэніраваў іх на валацугах да таго часу, пакуль усе бадзягі не пачалі Кладзенскі край абмінаць. Тады Ротэр загадаў, каб жандары, хоць лопні, прывялі якога-небудзь падазронага чалавека. Аднойчы яму і прывялі даволі слушна апранутага чалавека, якога знайшлі ў Ланскіх лясах. Ён там сядзеў на пні. Ротэр тут жа загадаў адрэзаць кавалак крыса ад яго пінжака і даў яго панюхаць сабакам-сышчыкам. Потым таго чалавека адвялі да нейкай цагельні і пусцілі па яго слядах тых самых намуштраваных сабак, яны яго знайшлі і прывялі назад. Потым гэтаму чалавеку загадалі залезці па лесвіцы на гарышча, скакаць праз сцяну, кінуцца ў сажалку, а сабак спусцілі за ім. Урэшце высветлілася, што чалавек той быў дэпутат-радыкал, ён выехаў пагуляць у Ланскія лясы, бо яму апрыкрылі парламенцкія дэбаты. Таму я і кажу, што людзі могуць і памыліцца, нават няхай сабе ён вучоны ці неадукаваны дурыла. Памыляюцца і міністры.

Судова-медыцынская камісія, якая павінна была вырашыць, ці павінен Швейк, прымаючы пад увагу яго псіхічны стан, несці адказнасць за ўсё тыя злачынствы, у якіх ён абвінавачваецца, складалася з трох надзвычай сур’ёзных паноў, прычым погляды аднаго ні ў чым не сыходзіліся з поглядамі двух іншых. Тут былі прадстаўлены тры розныя навуковыя школы псіхіятраў.

I калі ў выпадку Швейка ўсталявалася поўная згода паміж трыма супрацьлеглымі навуковымі лагерамі, то гэта можна вытлумачыць толькі тым велізарным уражаннем, якое на ўсю камісію зрабіў Швейк, калі, увайшоўшы ў залу, дзе павінны былі даследаваць стан яго псіхікі, і заўважыўшы на сцяне партрэт аўстрыйскага імператара, выкрыкнуў: «Панове, няхай жыве імператар Франц-Іосіф Першы!»

Справа была зусім відавочная. Пасля гэтай спантаннай заявы Швейка адпаў цэлы шэраг пытанняў, засталося толькі некалькі найважнейшых. Адказы на іх павінны былі пацвердзіць першапачатковую думку пра Швейка, складзеную на падставе сістэмы доктара псіхіятрыі Калерсона, доктара Гевероха і англічаніна Уікінга*.

– Радый цяжэйшы за свінец?

– Я іх, прабачце, не ўзважваў, – са сваёй мілай усмешкай адказаў Швейк.

– Ці верыце вы ў канец свету?

– Спачатку я павінен гэты канец убачыць, – нядбайна кінуў Швейк. – Але, ва ўсякім выпадку, заўтра я яго яшчэ не прычакаю.

– Вы змаглі б вылічыць дыяметр зямнога шара?

– Прабачце, не здолеў бы, – адказаў Швейк. – Але, панове, я таксама хацеў бы загадаць вам адну загадку. Перад вамі чатырохпавярховы дом, на кожным паверсе па восем акон, на даху два акны і два коміны, на кожным паверсе па два кватаранты. А цяпер, панове, адкажыце, у якім годзе памерла ў дворніка яго маці?

Судовыя лекары шматзначна пераглянуліся, тым не менш адзін з іх задаў яшчэ такое пытанне:

– Ці не ведаеце вы, якая найбольшая глыбіня ў Ціхім акіяне?

– Гэтага, прабачце, не ведаю, – быў адказ. – Але думаю, што будзе глыбей, чым пад Вышаградскай скалой на Влтаве*.

– Дастаткова? – коратка спытаў старшыня камісіі.

Але адзін з яе членаў папрасіў дазволу задаць яшчэ наступнае пытанне:

– Колькі будзе, калі памножыць дванаццаць тысяч восемсот дзевяноста сем на трынаццаць тысяч восемсот шэсцьдзесят тры?

– Семсот дзевяноста дзевяць, – не міргнуўшы вокам, адказаў Швейк.

– Думаю, гэтага зусім дастаткова, – падвёў вынік старшыня камісіі. – Можаце адвесці абвінавачанага на яго месца.

– Дзякуй вам, панове, – пачціва сказаў Швейк, – з мяне таксама зусім дастаткова.

Калі Швейк адышоў, калегія трох прыйшла да ўзгодненай высновы: Швейк – круглы дурань і ідыёт паводле ўсіх законаў прыроды, адкрытых славутымі вучонымі-псіхіятрамі. У вывадзе для судовага следчага, паміж іншым, стаяла:

«Ніжэйпадпісаныя судовыя лекары прыйшлі да згоды ў вызначэнні поўнай псіхічнай тупасці і прыроджанага крэтынізму прадстаўленага камісіі Швейка Ёзафа, крэтынізм якога вынікае з заявы «Няхай жыве імператар Франц-Іосіф Першы», чаго зусім дастаткова, каб вызначыць псіхічны стан Швейка Бзафа як хранічнага ідыёта. Зыходзячы з гэтага ніжэйпадпісаная камісія прапануе:

1. Судовае следства па справе Швейка Ёзафа спыніць;

2. Накіраваць Швейка Ёзафа ў псіхіятрычную клініку з мэтай высвятлення, у якой меры яго псіхічны стан з’яўляецца небяспечным для навакольных».

У той час як складалася гэтая выснова, Швейк расказваў сваім таварышам па турме:

– На Фердынанда наплявалі, а балбаталі са мной пра яшчэ большую лухту. Напрыканцы мы сказалі адно аднаму, што пагаварылі дастаткова, і разышліся.

– Я не веру нікому, – зазначыў скурчаны чалавечак, на лузе якога выпадкова выкапалі шкілет, – усё гэта адно жульніцтва.

– I без жульніцтва не абыдзешся, – запярэчыў Швейк, укладваючыся на сяннік. – Калі б усе людзі клапаціліся толькі пра добрае самапачуванне іншых, то перабіліся б паміж сабой яшчэ хутчэй.

Раздзел IV. Швейка выганяюць з дома вар’ятаў

Калі пазней Швейк расказваў пра сваё знаходжанне ў доме вар’ятаў, то адзываўся аб ім з незвычайнай пахвалой.

– Дапраўды, не ведаю, чаму гэтыя вар’яты злуюцца, што іх там трымаюць. Там можна поўзаць голым па падлозе, выць як шакал, шалець і кусацца. Калі б хто-небудзь зрабіў тое ж самае дзе-небудзь на вуліцы, дык людзі б дзівіліся, а там гэта самая звычайная рэч. Taм такая вольніца, якая і сацыялістам ніколі не снілася. Там можна выдаваць сябе і за госпада бога, і за панну Марыю, і за рымскага папу, і за англійскага караля, і за пана імператара, і за святога Вацлава*. (Праўда, гэты апошні ўвесь час быў звязаны і ляжаў голы ў адзіночцы.) Яшчэ там быў адзін, што крычаў, быццам ён архіепіскап, але гэты нічога не рабіў, толькі жраў ды яшчэ сеё-тое, што з гэтым звязана, але там ніхто гэтага не саромеецца. А адзін дык выдаваў сябе нават за Кірыла і Мяфодзія, каб атрымліваць двайную порцыю. I яшчэ адзін мужык лічыў сябе цяжарным і запрашаў усіх на хрэсьбіны. Шмат было там шахматыстаў, палітыкаў, рыбаловаў, скаўтаў, калекцыянераў паштовых марак і фатографаў-аматараў. Адзін сядзеў там з-за нейкіх старых гаршкоў, якія ён называў урнамі. Другога трымалі ўвесь час ва ўціхамірвальнай сарочцы, каб не мог вылічыць, калі будзе канец свету. Сышоўся я там і з некалькімі прафесарамі. Адзін з іх усё хадзіў за мною і тлумачыў, піто прарадзіма цыганоў была ў Крканошах*, а другі даводзіў, што ў сярэдзіне зямнога шара ёсць яшчэ адзін шар, нашмат большы, чым знадворны. У вар’ятні кожны мог гаварыць усё, што ў галаве закруціла, якраз як у парламенце. Аднаго разу там узяліся расказваць казкі ды пабіліся, калі занадта блага абышліся з нейкай прынцэсай. Найбольш буяным быў адзін пан, які выдаваў сябе за шаснаццаты том навуковага слоўніка і прасіў, каб яго разгарнулі і знайшлі выраз «пераплётнае шыла», бо іначай яму канец. Супакоіўся ён толькі тады, калі на яго надзелі ўціхамірвальную сарочку. Тады ён пачаў хваліцца, што патрапіў у пераплётны прэс і прасіў зрабіць яму модны абрэз. Увогуле там жылося, як у раі. Можаце сабе галёкаць, раўці, спяваць, плакаць, бляяць, вішчаць, скакаць на адной назе, маліцца, куляцца, поўзаць на карачках, бегаць наўкола, танцаваць, гойсаць, сядзець цэлымі днямі на кукішках і лазіць на сцяну, і ніхто не падыдзе і не скажа: «Гэтак рабіць нельга, гэта непрыстойна, вы павінны саромецца, вы ж культурны чалавек». Але, праўду сказаць, там былі толькі ціха звар’яцелыя. Паўтараю, надта добра там было, і тыя некалькі дзён, што я правёў у вар’ятні, былі найлепшымі днямі майго жыцця.

I сапраўды, нават сам прыём, які аказалі Швейку ў вар’ятні, калі яго прывезлі на абследаванне з крымінальнага суда, пераўзышоў усе чаканні. Напачатку яго распранулі дагала, потым далі халат і павялі купацца, па-сяброўску падхапіўшы падпашкі, прычым адзін з санітараў забаўляў яго яўрэйскімі анекдотамі. У купальні яго апусцілі ў ванну з цёплай вадой, затым выцягнулі адтуль і паставілі пад халодны душ. Гэта паўтарылі з ім тройчы, потым спыталі, як яму гэта спадабалася. Швейк адказаў, што гэта лепей, чым у лазнях каля Карлава моста і што ён надта любіць купацца.

– Калі вы яшчэ астрыжаце мне ногці і валасы, то не ведаю, чаго мне будзе не хапаць для поўнага шчасця, – дадаў ён, міла ўсміхаючыся.

Яго жаданне было выканана. Затым Швейка грунтоўна расцерлі губкай, захінулі ў прасцірадла і аднеслі ў першае аддзяленне на ложак, дзе яго ўклалі, прыкрылі коўдрай і папрасілі заснуць.

Швейк яшчэ і зараз успамінае гэты час з любасцю:

– Уявіце сабе, мяне неслі, неслі да самага ложка, і ў гэтыя хвіліны я быў на вяршыні шчасця.

На пасцелі Швейк заснуў сном праведніка. Потым яго пабудзілі і прапанавалі кубак малака і булачку. Булачка была загадзя разрэзана на маленькія кавалачкі, і пакуль адзін з санітараў трымаў Швейка за абедзве рукі, другі макаў лустачкі булкі ў малако і карміў яго накшталт таго, як кормяць клёцкамі гусей.

Потым Швейка ўзялі падпашкі і адвялі ў прыбіральню, дзе папрасілі выканаць малую і вялікую фізіялагічныя патрэбы.

Пра гэтую цудоўную хвіліну Швейк расказвае з захапленнем. Мы не адважваемся паўтарыць яго аповед пра тое, што з ім потым рабілі. Прывядзём толькі адно яго выказванне: «Адзін з іх трымаў мяне пры гэтым на руках».

Затым яго прывялі назад, паклалі ў пасцель і зноў папрасілі заснуць. Праз некаторы час яго пабудзілі і адвялі ў кабінет для абследавання, дзе Швейк, стоячы зусім голы перад двума лекарамі, прыгадаў слаўныя часы прызыву ў войска, і мімаволі з яго вуснаў сарвалася:

– Tauglich!

– Што вы сказалі? – спытаў адзін з лекараў. – Зрабіце пяць крокаў наперад і пяць назад.

Швейк зрабіў дзесяць.

– Я ж вам сказаў, – заўважыў лекар, – каб вы зрабілі пяць.

– Мне колькі тых лішніх крокаў зрабіць не шкада, – сказаў Швейк.

Пасля гэтага лекары папрасілі, каб Швейк сеў у крэсла, а адзін з іх некалькі разоў стукнуў яго па калене, штосьці сказаў другому, што рэфлексы зусім нармальныя, але той пакруціў галавой і пачаў сам кляпаць Швейка па калене, у той час як першы падымаў Швейку павекі і аглядаў яго зрэнкі. Потым яны адышліся да стала і перакінуліся некалькімі лацінскімі выразамі.

– Слухайце, вы ўмееце спяваць? – спытаў адзін. – Ці не маглі б вы нам заспяваць якую-небудзь песню?

– З задавальненнем, – адказаў Швейк, – хаця ў мяне няма ні голасу, ні музыкальнага слыху, але дзеля вас паспрабую, калі вам захацелася пазабаўляцца.

I Швейк завёў:

Што, манашак малады,

Галаву схіляеш,

Дзве гарачыя слязы

Ты на дол раняеш?

– Далей не памятаю, – працягваў Швейк, – калі хочаце, дык заспяваю:

Тугою спавіты і сэрцам разбіты,

Аглядваю пройдзены шлях.

Я ціха сяджу, удалеч гляджу

I сэрцам імкнуся ў прасцяг.

– А далей таксама не ведаю, – уздыхнуў Швейк. – Ведаю яшчэ першы куплет з «Дзе радзіма мая?»* і потым «Віндышгрэц* і іншыя паны генералы з узыходам сонца бітву пачыналі» ды яшчэ некалькі простанародных песень накшталт «Божа, беражы імператара»*, «Ішлі мы проста ў Ярамер»* і «Дастойна ёсць…»

Абодва лекары пераглянуліся, і адзін з іх задаў Швейку пытанне:

– Ці даследавалі ўжо калі-небудзь раней ваш псіхічны стан?

– У войску, – урачыста, з гонарам адказаў Швейк. – Паны вайсковыя лекары прызналі мяне хранічным ідыётам.

– Мне здаецца, вы сімулянт! – раскрычаўся раптам на Швейка другі лекар.

– Зусім не сімулянт, панове! – абараняўся Швейк. – Я самы сапраўдны балбес, можаце даведацца ў канцылярыі Дзевяноста першага палка ў Чэшскіх Будзеёвіцах альбо ва Управе запасных у Карліне.

Старшы лекар безнадзейна махнуў рукой і, паказваючы на Швейка, сказаў санітарам:

– Вярніце гэтаму чалавек яго вопратку і перадайце яго ў трэцяе аддзяленне на першы калідор. Потым адзін з вас няхай вернецца і аднясе ўсе дакументы на яго ў канцылярыю. Ды скажыце там, каб вырашалі хутчэй, каб ён доўга на карку ў нас не сядзеў.

Лекары яшчэ раз кінулі пагардлівы позірк на Швейка, які, ветліва кланяючыся, пачціва адступаў да дзвярэй. На пытанне аднаго з санітараў, што ён тут дурня строіць, Швейк адказаў:

– Я ж не апрануты, зусім голы, дык і не хачу паказваць панам тое, што прымусіла б іх думаць, быццам я грубіян або нахабнік.

З той хвіліны, як санітары атрымалі загад вярнуць Швейку яго адзенне, яны ўжо не звярталі на яго ніякай увагі, загадалі яму апрануцца, і адзін з іх адвёў яго ў трэцяе аддзяленне. Там Швейка пратрымалі некалькі дзён, і пакуль канцылярыя афармляла яго выпіску з вар’яцкага дома, ён меў магчымасць праводзіць свае назіранні. Расчараваныя лекары далі яму такое вызначэнне: «Прыдуркаваты сімулянт».

З той прычыны, што Швейка выпісалі з бальніцы перад абедам, не абышлося без малой звадкі. Швейк заявіў, што ўжо калі яго выкідваюць з вар’ятні, то не маюць права пазбаўляць абеду.

Канец звадцы паклаў выкліканы брамнікам паліцэйскі, які адвёў Швейка ў паліцэйскі камісарыят на Салмавай вуліцы.

Раздзел V. Швейк у паліцэйскім камісарыяце на Салмавай вуліцы

Пасля цудоўных прамяністых дзён у вар’ятні да Швейка прыйшлі ліхія часіны, поўныя нягод і праследаванняў. Паліцэйскі інспектар Браўн абставіў сцэну спаткання са Швейкам у суровым стылі рымскіх намеснікаў эпохі любага яму імператара Нерона. I гэтак жа люта, як у свой час намеснікі вымаўлялі: «Кіньце гэтага шэльму хрысціяніна львам!» – інспектар Браўн сказаў:

– За краты яго!

Ні слоўка болей, ні слоўка меней. Толькі вочы пана паліцэйскага інспектара Браўна заззялі ад асаблівай, ненармальнай насалоды. Швейк пакланіўся і з годнасцю сказаў:

– Да вашых паслуг, панове. Я лічу, што «краты» гэта тое ж, што і «адзіночка», а гэта не так ужо і кепска.

– Ну, у нас тут не надта раскашуешся, – ухмыльнуўся паліцэйскі інспектар, на што Швейк адказаў:

– Я чалавек сціплы і заўсёды буду ўдзячны за тое, што вы для мяне робіце.

У ізалятары на нарах сядзеў нейкі задуменны чалавек. Па яго апатычным поглядзе было відаць, што яму не верыцца, быццам дзверы адчынялі для таго, каб выпусціць яго на волю.

– Маё шанаванне, васпане, – сказаў Швейк, сядаючы да яго на нары. – Не скажаце, колькі зараз часу?

– Мяне гэта не абыходзіць, – вымавіў задуменны чалавек.

– А тут не так ужо блага, – паспрабаваў завязаць размову Швейк. – Нары з габляванага дрэва.

Сур’ёзны пан не адказаў, устаў і пачаў хутка хадзіць у вузкім катушку паміж дзвярыма і нарамі, нібы спяшаўся нешта ўратаваць.

Тым часам Швейк з цікавасцю разглядаў надпісы, выдрапаныя на сценах. Адзін з іх належаў невядомаму вязню, які перад богам і людзьмі даў зарок змагацца з паліцыяй не на жыццё, а на смерць. Тэкст абвяшчаў: «Вы заплаціце за ўсё!» Другі арыштант пісаў: «Ідзіце вы да д’ябла, пеўні!»* Трэці проста канстатаваў факт: «Тут сядзеў 5 чэрвеня 1913 года, са мной абыходзіліся слушна. Ёзаф Марачак, гандляр з Вршовіц». А быў і надпіс, які ўзрушваў сваёй глыбінёй: «Злітуйся, вялікі божа!»

A пад гэтым: «Пацалуйце мяне ў с…»

Літара «с» аднак была закрэслена, а збоку вялікімі літарамі напісана «СКЛАДКУ». Побач нейкая паэтычная душа прыпісала верш:

Засмучаны ля ручая сяджу,

За горы хутка сонейка схаваецца.

На светлыя пагоркі я гляджу,

Там любая слязамі абліваецца.

Пан, які бегаў ад дзвярэй да нараў, быццам спаборнічаў у марафонскім забегу, нарэшце, задыхаўшыся, спыніўся, сеў на ранейшае месца і, абхапіўшы галаву рукамі, раптам загаласіў:

– Пусціце мяне адсюль!.. Не, яны мяне не пусцяць, – сказаў ён сам сабе, – не, не пусцяць. Я тут ужо з ранку, з шасці гадзін.

На яго раптам напала ахвота гаварыць. Ён падняўся са свайго месца і звярнуўся да Швейка:

– Ці няма ў вас выпадкам дзягі, каб скончыць усё гэта назаўжды?

– З вялікай прыемнасцю магу вам паслужыць, – адказаў Швейк, адпінаючы дзягу. – Я яшчэ ніколі не бачыў, як вешаюцца ў адзіночцы на рамяні… Толькі адно мне прыкра, – працягваў ён, агледзеўшыся наўкола, – што тут няма ніводнага крука. Аконная ручка вас не вытрымае. Хіба што павесіцеся на нарах, укленчыўшы, як гэта зрабіў манах з Эмаўзскага кляштара, павесіўшыся на распяцці з-за маладой яўрэйкі. Я самазабойцаў вельмі люблю, так што з богам…

Пануры пан, якому Швейк сунуў дзягу ў руку, паглядзеў на гэтую дзягу, адкінуў яе ў кут і заплакаў, размазваючы бруднымі рукамі слёзы па твары і лямантуючы:

– У мяне дзеткі, а я тут за п’янства і распусны лад жыцця. Ежыш Марыя! Бедная мая жонка! А што мне скажуць на службе! У мяне дзетачкі, а я тут за п’янства і распусту! – I гэтак далей, без канца.

Нарэшце ён як быццам крыху супакоіўся, падышоў да дзвярэй і пачаў біць у іх нагамі і кулакамі. За дзвярыма пачуліся крокі, азваўся голас:

– Чаго вы хочаце?

– Выпусціце мяне! – прамовіў ён такім голасам, нібыта яму заставалася толькі легчы і памерці.

– Куды? – прагучала пытанне з таго боку дзвярэй.

– На працу, – адказаў няшчасны бацька, муж, чыноўнік, п’яніца і распуснік.

Пачуўся смех, жудасны смех у цішыні калідора, і крокі зноў аціхлі.

– Здаецца мне, што гэты пан вас люта ненавідзіць, калі так смяецца з вас, – сказаў Швейк, калі чалавек, безнадзейна махнуўшы рукой, сеў побач. – Гэткі турэмшчык, калі раззлуецца, здольны на ўсё. Сядзіце сабе ціха, калі ўжо расхацелі вешацца, і пачакайце, як пойдуць справы далей. Калі вы, як кажаце, чыноўнік, жанаты і ў вас ёсць дзеці, то ўсё гэта сапраўды жахліва. Вы, калі не памыляюся, упэўнены, што вас выкінуць са службы?

– Не магу вам сказаць, – уздыхнуў той. – Я ўжо і сам не ведаю, чаго навырабляў. Толькі помню, што мяне аднекуль выкінулі, але я хацеў вярнуцца, каб закурыць сігару. А ўсё пачыналася так добра… Бачыце, начальнік нашага аддзела спраўляў свае імяніны і паклікаў нас у адзін вінны шынок, потым мы трапілі ў другі, у трэці, у чацвёрты, у пяты, у шосты, у сёмы, у восьмы, у дзевяты…

– Ці не жадаеце, каб я дапамог вам лічыць? – падахвоціўся Швейк. – Я ў гэтай справе кумекаю. Аднойчы я за адну ноч пабыў у дваццаці васьмі месцах, але трэба аддаць належнае, нідзе болей за тры куфлі не піў.

– Карацей кажучы, – працягваў няшчасны падначалены таго начальніка, які так пышна святкаваў свае імяніны, – калі мы абышлі з тузін розных шыночкаў, то спахапіліся, што наш начальнік недзе згубіўся, хаця мы яго загадзя прывязалі на вяровачку і вадзілі за сабой, як сабачку. Дык мы тады пайшлі яго ўсюды шукаць і нарэшце ўсе паразгублялі адзін аднаго. Я апынуўся ў адной з начных кавярань на Вінаградах, у вельмі слушнай установе, дзе піў нейкі лікёр проста з бутэлькі. Што я потым рабіў – не памятаю… Ведаю толькі, што ўжо тут, у камісарыяце, калі мяне сюды прывялі, абодва паліцэйскія рапартавалі, што я напіўся, паводзіў сябе непрыстойна, пабіў адну даму, разрэзаў сцізорыкам чужы капялюш, які зняў з вешалкі, разагнаў жаночую капэлу, перад усімі абвінаваціў обер-кельнера ў крадзяжы дваццаці крон, разбіў мармуровую дошку ля століка, за якім сядзеў, і знарок плюнуў незнаёмаму пану за суседнім столікам у чорную каву. Больш я нічога не зрабіў… прынамсі, не памятаю, каб я яшчэ што-небудзь выкінуў… Іпаверце, я такі прыстойны, інтэлігентны чалавек і ні аб чым іншым не думаю, як толькі аб сваёй сям’і. Што вы на гэта скажаце? Я ж зусім не задзіра які, скандаліст!

– I шмат вам давялося прыкласці працы, каб раскалашмаціць тую мармуровую дошку? – пацікавіўся Швейк замест адказу. – Ці вы яе раскалолі адным махам?

– Адразу, – адказаў інтэлігентны пан.

– Тады вы прапалі, – задуменна вымавіў Швейк. – Вам дакажуць, што вы да гэтага рыхтаваліся шляхам працяглых практыкаванняў. А кава таго незнаёмага пана, у якую вы плюнулі, была без рому ці з ромам?

I, не чакаючы адказу, высветліў:

– Калі была з ромам, то горш, таму што даражэй. На судзе ўсё падлічваюць і складваюць разам, каб цягнула на злачынства.

– На судзе… – маладушна прашаптаў шаноўны галава сям’і і, звесіўшы галаву, упаў у той непрыемны стан, калі чалавека адольваюць дакоры сумлення.

– А дома ведаюць, што вы арыштаваны, або пачакаюць, калі пра гэта будзе ў газетах? – спытаў Швейк.

– Вы лічыце, што гэта будзе ў газетах? – наіўна спытала ахвяра імянін свайго начальніка.

– Больш чым упэўнены, – прагучаў шчыры адказ, бо Швейк ніколі не меў звычаю утойваць што-небудзь ад суразмоўцы. – Чытачам газет такія звесткі надта падабаюцца. Я сам люблю чытаць гэтую рубрыку пра п’яніц і іх буянства. Нядаўна ў шынку «Ля келіха» адзін госць выкінуў штуку: сам сабе разбіў куфлем галаву. Падкінуў яго ўгару і падставіў галаву. Яго адвезлі, а раніцой мы ўжо чыталі пра гэта ў газетах. Альбо яшчэ выпадак. У Бендлаўцы* я аднойчы даў аплявуху аднаму факелынчыку з пахавальнага бюро, а ён мне аддзячыў тым жа. Каб нас памірыць, вымушаны былі абодвух пасадзіць пад замок, і тут жа з’явілася нататка ў газетах. I яшчэ. У кавярні «У мерцвяка» адзін саветнік разбіў два сподачкі. Дык, думаеце, яго пашкадавалі? На другі дзень таксама красаваўся ў газетах… Вам застаецца толькі адно: паслаць з турмы ў газету абвяржэнне, што апублікаваная нататка вас не датычыць і што з панам, які носіць ваша прозвішча, вы не звязаны ніякімі ні сваяцкімі, ні іншымі адносінамі. А дадому пашліце запіску, каб гэтае абвяржэнне выразалі і схавалі, – потым вы можаце яго прачытаць, калі адсядзіце тэрмін пакарання. Вам не холадна? – спагадліва спытаў Швейк, заўважыўшы, што інтэлігентны пан дрыжыць. – У гэтым годзе канец лета нешта халаднаваты.

– Прапашчы я чалавек! – загаласіў кампаньён Швейка. – Ляснула маё павышэнне!

– Гэта як піць даць, – ахвотна пагадзіўся Швейк. – Калі вас пасля вязніцы назад на службу не прымуць, не ведаю, як хутка знойдзеце вы іншае месца, таму што ўсюды, нават калі б вы захацелі працаваць у скуралупа, запатрабуюць ад вас даведку аб добрых паводзінах. Так-так, хвіліны асалоды, якія вы сабе дазволілі, будуць вам дорага каштаваць. А з чаго будзе жыць ваша жонка з дзеткамі, пакуль вы будзеце сядзець? Ці, можа, ёй давядзецца пайсці з торбай па свеце і вучыць дзетак рознай распусце?

Пачуўся ўсхліп:

– Бедныя мае дзеткі! Бедная мая жонка! Грэшнік, які стаў на шлях пакаяння, устаў і разгаварыўся аб сваіх дзетках: у яго іх пяцёра, самаму старэйшаму дванаццаць гадоў, ён у скаўтах, п’е толькі ваду і мог бы служыць прыкладам свайму бацьку, які праштрафіўся ўпершыню ў жыцці.

– Ён, значыцца, у скаўтах, – усклікнуў Швейк. – Люблю слухаць пра скаўтаў. Аднойчы ў Мыдлаварах, каля Злівы, у раёне Глубокай, акруга Чэшскія Будзеёвіцы, якраз калі наш Дзевяноста першы полк быў там на вучэннях, сяляне з навакольных вёсак наладзілі аблаву на скаўтаў, якіх занадта многа развялося ў грамадскім лесе. Трох схапілі. I калі вязалі найменшага з іх, ён так скавытаў і плакаў, што мы, загартаваныя салдаты, не маглі без жалю на яго глядзець і палічылі за лепшае адысціся ўбок. Пакуль гэтых скаўтаў вязалі, яны пакусалі васьмярых сялян. Потым у старасты пад бізунамі яны прызналіся, што ва ўсёй акрузе няма таго лугу, які б яны не вытапталі, выграваючыся на сонцы. I заадно прызналіся ў тым, што каля Ражыц якраз перад жнівом чыста выпадкова згарэла паласа жыта, калі яны ў тым жыце пяклі на ражне сарну, да якой з нажом падкраліся ў грамадскім лесе. Потым на іх лежбішчы ў лесе знайшлі болей за паўцэнтнера абгрызеных касцей рознай хатняй птушкі і лясных звяроў, вялікае мноства вішнёвых костачак, безліч агрызкаў недаспелых яблыкаў і ўсялякага іншага дабра.

Аднак няшчасны бацька скаўта ўсё ж не мог супакоіцца.

– Што я нарабіў! – бедаваў ён. – Загубіў сваю рэпутацыю назаўсёды!

– Што і казаць, – пацвердзіў Швейк з уласцівай яму шчырасцю. – Пасля таго, што здарылася, ваша рэпутацыя загублена на ўсё жыццё, бо калі пра гэты выпадак будуць чытаць у газетах вашы знаёмыя, то, будзьце ўпэўнены, што сеё-тое яны яшчэ і дададуць ад сябе. Так яно ўжо вядзецца, так што вы не звяртайце на гэта ўвагі. Людзей з падмочанай ці загубленай рэпутацыяй на свеце, бадай, разоў у дзесяць болей, чым тых, хто з чыстым сумленнем. Гэта мізэрная дробязь.

Тут на калідоры пачуліся грузныя крокі, загрымеў у замку ключ, расчыніліся дзверы, паліцэйскі выклікаў Швейка.

– Прабачце, – па-рыцарску нагадаў Швейк, – я тут толькі з дванаццаці гадзін дня, а гэты пан яшчэ з шасці гадзін раніцы. Я не вельмі каб спяшаўся.

Замест адказу моцная рука паліцэйскага выцягнула яго ў калідор, і Швейк моўчкі паплёўся па лесвіцы на другі паверх. У пакоі за сталом сядзеў тоўсты паліцэйскі камісар з бадзёрым выразам на твары. Ён звярнуўся да Швейка:

– Дык вы, значыцца, і ёсць той Швейк? Як вы сюды трапілі?

– Самым звычайным спосабам, – адказаў Швейк. – Я прыйшоў сюды ў суправаджэнні паліцэйскага, бо не мог дазволіць, каб мяне выгналі з вар’ятні без абеду. Я ім не шлюха з вуліцы.

– Ведаеце што, Швейк? – ласкава сказаў камісар. – Навошта нам тут, на Салмавай вуліцы, з вамі спрачацца? Ці не было б лепей, калі б мы вас накіравалі ў паліцэйскую ўправу?

– Вы, як гаворыцца, гаспадар сітуацыі, – задаволена сказаў Швейк. – А прайсціся ўвечары да паліцэйскай управы – гэта невялікая, але надта прыемная прагулка.

– Ну, я рады, што мы з вамі пагадзіліся, – весела падсумаваў паліцэйскі камісар. – Заўсёды лепей дамовіцца, ці не так, Швейк?

– Я таксама заўсёды вельмі ахвотна раюся з людзьмі, – падхапіў Швейк. – Паверце, пан камісар, я ніколі не забуду вашае ласкі.

Пачціва пакланіўшыся, ён спусціўся з паліцэйскім уніз, у стражніцу, і праз чвэрць гадзіны яго ўжо можна было бачыць на рагу Бчнай вуліцы і Карлавай плошчы ў суправаджэнні другога паліцэйскага, які прыціскаў пад пахай даволі тоўстую кнігу з нямецкім надпісам: «Arestantenbuch».

Ha рагу Спаленай вуліцы Швейк з яго канваірам натрапілі на гурт людзей, якія тоўпіліся перад расклеенай аб’явай.

– Гэта маніфест пана імператара пра аб’яўленне вайны, – сказаў паліцэйскі Швейку.

– Я гэта прадказваў, – сказаў Швейк. – Але ў вар’ятні пра гэта яшчэ не ведаюць, хаця маглі б ведаць з першакрыніц.

– Што вы хочаце гэтым сказаць? – спытаў паліцэйскі Швейка.

– Там жа сядзіць шмат паноў афіцэраў, – растлумачыў Швейк, а калі яны падышлі да новага гурту, які таксама ціснуўся да маніфеста, Швейк крыкнуў:

– Імператару Францу-Іосіфу слава! Вайну мы выйграем!

Нехта з натхнёнага натоўпу адным ударам збіў яму кацялок на вушы, і ў такім выглядзе на вачах у вялікай грамады людзей удалы салдат Швейк зноў пабрыў у браму паліцэйскай управы.

– Гэтую вайну мы абавязкова выйграем, я паўтараю гэта яшчэ раз, панове, – з гэтымі словамі Швейк развітаўся з натоўпам, які яшчэ крыху правёў яго.

Некалі, у далёкія ад нас часы, да Еўропы даляцела неабвержнае выслоўе аб тым, што заўтрашні дзень разбурыць самыя смелыя планы сённяшняга дня.

Раздзел VI. Прарваўшы зачараванае кола, Швейк вяртаецца дадому

Ад будовы паліцэйскай управы патыхала духам чужой народу ўлады. Яна прыдзірліва сачыла за тым, наколькі захоплена ставіцца насельніцтва да аб’яўлення вайны. За выключэннем некалькіх чалавек, якія не адракліся ад свайго народа, вымушанага сыходзіць крывёю за абсалютна чужыя яму інтарэсы, паліцэйская ўправа ўяўляла сабой маляўнічае зборышча бюракратаў-драпежнікаў, што не ашчаджалі турмаў і шыбеніц у імкненні апраўдаць існаванне мудрагелістых параграфаў. Пры гэтым драпежныя бюракраты абыходзіліся са сваімі ахвярамі са з’едлівай ветлівасцю, загадзя ўзважваючы кожнае сваё слова.

– Мне вельмі шкада, – сказаў адзін з гэтых чорнажоўтых драпежнікаў, калі да яго прывялі Швейка, – што вы зноў трапілі ў нашы рукі. Мы думалі, што вы выправіцеся, але мы памыліліся.

Швейк моўчкі ківаў галавой, зрабіўшы пры гэтым такі наіўны выгляд, што чорнажоўты драпежнік* дапытліва ўгледзеўся ў яго і рэзка кінуў:

– Не прыкідвайцеся дурнем!

Аднак тут жа перайшоў на ласкавейшы тон:

– Нам, сапраўды, вельмі непрыемна трымаць вас у турме. Але, на маю думку, ваша віна не такая ўжо страшная, бо пры вашым невялікім розуме не сумняваемся, што вас падбухторылі. Скажыце мне, пан Швейк, хто іменна вас падгаварыў на такую дурасць?

Швейк пракашляўся і адказаў:

– Прабачце, але ні пра якую дурасць я не ведаю.

– А хіба ж гэта не дурасць, пане Швейк, – узяў драпежнік штучна-бацькоўскі тон, – калі вы, паводле сведчання паліцэйскага, які прывёў вас сюды, сабралі натоўп перад наклееным на рагу маніфестам аб вайне і распальвалі яго выкрыкамі: «Няхай жыве імператар Франц-Іосіф! Гэтую вайну мы выйграем!»

– Я не мог больш бяздзейнічаць, – заявіў Швейк, упіраючы свае добрыя вочы ў зрэнкі інквізітара. – Я расхваляваўся, убачыўшы, што ўсе чытаюць гэты маніфест аб вайне і не праяўляюць ніякай радасці. Ніякіх табе воклічаў, ніякіх «ура», увогуле нічога, пан саветнік. Быццам бы іх гэта зусім не датычыць. I тут я, стары салдат Дзевяноста першага палка, не змог на гэта спакойна глядзець і выкрыкнуў тыя словы. Калі б вы былі на маім месцы, то, на маю думку, зрабілі б тое самае. Калі ўжо аб’яўлена вайна, дык мы павінны яе выйграць і павінны ўзносіць славу пану імператару. Ніхто не пераканае мяне ў адваротным.

Спляжаны Швейкам чорнажоўты драпежнік не вынес яго погляду бязвіннага ягняці і, апусціўшы вочы ў свае паперы, вымавіў:

– Я цалкам зразумеў бы ваш запал, калі б ён быў праяўлены пры іншых акалічнасцях. Вы самі добра ведаеце, што вас вёў паліцэйскі, так што ваш патрыятызм мог і нават павінен быў успрымацца публікай не ўсур’ёз, а хутчэй з іроніяй.

– Ісці пад канвоем паліцэйскага, – адказаў Швейк, – гэта цяжкі момант у жыцці кожнага чалавека. Але калі чалавек нават у гэты момант не забывае, што належыць рабіць у часвайны, то гэты чалавек не такі ўжо благі.

Чорнажоўты драпежнік нешта прабурчаў і яшчэ раз паглядзеў Швейку проста ў вочы. Швейк адказаў сваім чыстым, мяккім, сціплым і пяшчотным поглядам. З хвіліну яны пільна ўзіраліся адзін у аднаго.

– Каб вас чорт узяў! – прамармытала нарэшце чыноўніцкая морда, – калі вы яшчэ хоць раз трапіце сюды, то я ўвогуле ні пра што пытаць не буду, а тут жа адпраўлю вас у вайсковы суд у Градчаны*. Зразумелі?

I перш чым ён пачаў лаяцца, Швейк падскочыў да яго, пацалаваў у руку і сказаў:

– Няхай вам пан бог аддзячыць за ласку! Калі вам калі-небудзь спатрэбіцца чыстакроўны сабачка, зрабіце ласку, звярніцеся да мяне. Я гандлюю сабакамі.

Так Швейк зноў апынуўся на волі. Па дарозе дамоў ён разважаў аб тым, ці не зайсці яму спачатку ў піўную «Ля келіха», і ўрэшце адчыніў тыя ж дзверы, з якіх не так даўно выйшаў у суправаджэнні дэтэктыва Брэтшяайдэра.

У піўнушцы панавала магільная цішыня. Там было некалькі наведнікаў, і сярод іх стораж з касцела святога Апалінара. Твары ва ўсіх былі панурыя. За стойкай сядзела шынкарка, жонка Паліўца, і тупа глядзела на піўныя краны.

– Вось я і вярнуўся! – весела сказаў Швейк. – Дайце мне куфлік піва. А дзе ж наш пан Палівец? Пэўна, ужо таксама дома?

Замест таго, каб адказаць, пані Паліўцава залілася слязьмі і, усхліпваючы за кожным словам, прастагнала:

– Яму… далі… дзесяць гадоў… тыдзень… таму назад…

– Бачыш, як яно, – сказаў Швейк. – Значыцца, сем дзён у яго ўжо за плячыма.

– Ён быў такі асцярожны, – плакала гаспадыня. – Ён сам гэта заўсёды пра сябе гаварыў…

Наведнікі ля стойкі ўпарта маўчалі, быццам тут яшчэ блукаў дух Паліўца і схіляў да большай асцярожнасці.

– Асцярожнасць – маці мудрасці, – сказаў Швейк, сядаючы да стала з куфлем піва, дзе ў пене ўтварыліся маленькія дзірачкі там, дзе капнулі слёзы пані Паліўцавай, калі яна несла піва на стол. – Цяперашні час такі, што даводзіцца быць асцярожным.

– Учора ў нас было два пахаванні, – перавёў гаворку на іншае стораж ад святога Апалінара.

– Пэўна, нехта памёр! – заўважыў другі наведнік.

Трэці спытаў:

– Пахаванне было з катафалкам?

– Хацеў бы я ведаць, – сказаў Швейк, – якімі будуць вайсковыя пахаванні ў час вайны?

Наведнікі падняліся, расплаціліся і ціха выйшлі. Швейк застаўся сам-насам з пані Паліўцавай.

– Ніколі не думаў, – вымавіў Швейк, – што бязвіннага чалавека засудзяць на дзесяць гадоў… Што аднаго невінаватага асудзілі на пяць гадоў, гэта я чуў, але каб на дзесяць – гэта крыху занадта.

– Што ж, калі мой прызнаўся, – усхліпвала Паліўцава. – Як гаварыў тут пра тых мух і партрэт, так паўтараў і ў паліцэйскай управе, і на судзе. Я была сведкай, але пра што я магла сведчыць, калі мне сказалі, што я маю права адмовіцца ад паказанняў, бо знаходжуся ў сваяцкіх адносінах са сваім мужам.

Я так збаялася гэтых сваяцкіх адносін, каб з гэтага яшчэ чаго благога не выйшла, што ўвогуле адмовілася даваць паказанні. А ён, небарак, так на мяне паглядзеў, да смерці не забуду тыя яго вочы… А потым, пасля прысуду, калі яго адводзілі, крыкнуў ім там, на лесвіцы, нібы зусім не ў сваім розуме: «Няхай жыве вольная думка!»

– А пан Брэтшнайдэр сюды болей не ходзіць? – спытаў Швейк.

– Быў некалькі разоў, – адказала шынкарка. – Вып’е адзіндва куфлі, спытае мяне, хто сюды ходзіць, і слухае, як мае госці расказваюць пра футбол. Яны заўсёды, як толькі яго ўбачаць, гавораць толькі пра футбол, а яго аж калоціць ад гэтага, вось-вось, здаецца, ашалее і пачне курчыцца ў сутаргах. За ўвесь гэты час злавіў на вуду толькі аднаго абіўшчыка з Папярочнай вуліцы.

– Гэта справа натрэніраванасці, – зазначыў Швейк. – Абіўшчык быў, відаць, невялікага розуму чалавек?

– Ды як мой муж, – адказала з плачам гаспадыня. – Той яго пытаў, ці страляў бы ён у сербаў. Абіўшчык адказаў, што не ўмее страляць, што толькі раз быў у ціры і прастраляў там карону*. Тут мы ўсе і пачулі, як пан Брэтшнайдэр прамовіў, выцягнуўшы сваю запісную кніжку: «Ты глядзі, яшчэ адна ёмкая дзяржаўная здрада!» – і выйшаў з гэтым абіўшчыкам з Папярочнай вуліцы, і той ужо не вярнуўся.

– Шмат хто з іх не вяртаецца, – сказаў Швейк. – Дайце мне рому.

Швейк заказваў ужо другую чарку рому, калі ў шынок увайшоў тайны агент Брэтшнайдэр. Кінуўшы беглы позірк на пусты шынок і заказаўшы сабе піва, ён падсеў да Швейка і пачаў чакаць, ці не скажа той чаго.

Швейк зняў з вешалкі адну з газет і, прагледзеўшы апошнюю старонку з аб’явамі, азваўся:

– Глядзіцетка, нейкі Чымперс са Страшкава, дом нумар пяць, паштовае аддзяленне Рачыневес, прадае сядзібу з трыма дзесяцінамі ворыва. Школа ёсць, і чыгунка побач.

Брэтшнайдэр нервова забарабаніў пальцамі па стале і звярнуўся да Швейка:

– Мне дзіўна, чаму гэта вас цікавіць гэтая сядзіба, пан Швейк?

– Ах, гэта вы? – усклікнуў Швейк, падаючы яму руку. – А я вас адразу не пазнаў, у мяне вельмі благая памяць. У апошні раз мы рассталіся, дай бог памяць, у прыёмнай канцылярыі паліцэйскай управы. Што вы з таго часу робіце? Ці часта заходзіце сюды?

– Сёння я прыйшоў, каб убачыць вас, – сказаў Брэтшнайдэр. – У паліцэйскай управе мне паведамілі, што вы гандлюеце сабакамі. Мне патрэбен добры пінчар або шпіц ці нешта такое падобнае…

– Усё гэта мы можам вам справіць, – адказаў Швейк. – Хацелі б жывёліну чыстакроўную ці такую, што з вуліцы?

– Я аддаў бы перавагу чыстакроўнаму сабаку, – адказаў Брэтшнайдэр.

– А чаму б вам не займець паліцэйскага сабаку? – спытаў Швейк. – Такога, што сам бы ўсё высачыў і навёў на след злачішства? У аднаго разніка ў Вршовіцах ёсць такі сабака, ён цягае яго вазок. Гэты пёс працуе яўна не па спецыяльнасці.

– Я хацеў бы шпіца, – стрымана зазначыў Брэтшнайдэр, – шпіца, які б не кусаўся.

– Значыцца, вы жадаеце бяззубага шпіца? – удакладніў Швейк. – Ёсць у мяне адзін такі – у Дэйвіцах, у аднаго карчмара.

– Не, можа, лепей пінчара… – нерашуча вымавіў Брэтшнайдэр, кіналагічныя веды якога былі самымі зачаткавымі. Каб не загад з паліцэйскай управы, ён пра сабак ніколі нічога і не даведаўся б.

Але атрыманы загад быў выразны і неаспрэчны: пазнаёміцца са Швейкам бліжэй на глебе гандлю сабакамі. З гэтай мэтаю Брэтшнайдэр меў права выдаткаваць сродкі на куплю сабак.

– Пінчары бываюць буйнейшыя і драбнейшыя, – тлумачыў Швейк. – Прымеціў я тут двух маленькіх і трох большых. Усіх пяцярых можна на каленях трымаць. Mary ix горача парэкамендаваць вам.

– Гэта мне, бадай, падышло б, – заявіў Брэтшнайдэр. – А колькі каштуе адзін?

– У залежнасці ад велічыні, – адказаў Швейк, – усё залежыць ад велічыні. Пінчар не цяля. У пінчараў якраз наадварот: чым меншы, тым даражэйшы.

– Я ўзяў бы большага, старажавога, – сказаў Брэтшнайдэр, баючыся спустошыць сакрэтны фонд паліцыі.

– Добра, – згадзіўся Швейк, – большых магу вам саступіць па пяцьдзесят крон, самых буйных – па сорак пяць. Але мы забыліся пра адну рэч: вам шчанят ці дарослых; ды яшчэ – сабак або сучак?

– Мне ўсё адно, – махнуў рукой Брэтшнайдэр, якому абрыдлі ўсе гэтыя незнаёмыя праблемы, – дастаньце мне ix, і заўтра ў сем гадзін вечара я да вас зайду.

– Прыходзьце, будуць вам сабакі, – суха адказаў Швейк. – Але ў такім выпадку я мушу прасіць у вас задатак – трыццаць крон.

– З задавальненнем! – пагадзіўся Брэтшнайдэр, адлічваючы грошы. – А цяпер давайце вып’ем з вамі па чвэртцы віна за мой кошт.

Калі яны выпілі, Швейк таксама заказаў чвэртку віна за свой кошт, потым узяў Брэтшнайдэр, заклікаючы не баяцца яго, бо ён зараз не на службе, і таму Швейк можа спакойна размаўляць з ім пра палітыку.

Швейк заўважыў, што ў карчме ён пра палітыку ніколі не гаворыць, што ўся гэтая палітыка – занятак для малых дзяцей.

Брэтшнайдэр, наадварот, прытрымліваўся самых рэвалюцыйных поглядаў. Ён заяўляў, што кожная слабая дзяржава асуджана на пагібель, і пытаўся ў Швейка, які яго погляд на гэтыя рэчы.

Швейк адказаў, што з дзяржавай ён ніякіх спраў не меў, але аднаго разу ён даглядаў кволага шчанюка сенбернара, ён карміў яго нават ‘салдацкімі сухарамі, але шчанюк усё роўна здох.

Калі выпілі па пятай чвэртцы, Брэтшнайдэр аб’явіў сябе анархістам і пачаў дапытвацца ў Швейка, у якую арганізацыю яму запісацца.

Швейк расказаў, што аднойчы нейкі анархіст купіў у яго ў растэрміноўку за сто крон леанберга, але да гэтага часу не аддаў апошняга ўзносу.

За шостай чвэрткай Брэтшнайдэр выступіў за рэвалюцыю і супраць мабілізацыі, на што Швейк, нахіліўшыся да яго, шапнуў на вуха:

– Толькі што ўвайшоў нейкі наведнік. Калі ён пачуе вас, могуць быць непрыемнасці. Бачыце, шынкарка ўжо плача.

Пані Паліўцава, сапраўды, плакала на сваім крэсле за стойкай.

– Чаго вы плачаце, пані шынкарка? – спытаў Брэтшнайдэр. – Праз тры месяцы мы пераможам, будзе амністыя, ваш муж вернецца, і мы яшчэ наладзім у вас хвацкую пагулянку! А, можа, вы лічыце, што мы не пераможам? – звярнуўся ён да Швейка.

– Навошта перажоўваць адно і тое ж? – сказаў Швейк. – Павінны перамагчы – і баста! А мне ўжо трэба збірацца дадому.

Швейк расплаціўся і вярнуўся да сваёй старой служанкі пані Мюлер, якая вельмі спалохалася, убачыўшы, што мужчына, які адмыкае ключом дзверы ў хату, не хто іншы, як Швейк.

– А я, васпан, думала, што вы вернецеся толькі праз некалькі гадоў, – сказала яна са звыклай шчырасцю. – I я тут… з літасці… узяла ў жыльцы аднаго швейцара з начной кавярні, бо ў нас тут тройчы быў вобыск, і, калі нічога не знайшлі, сказалі, што вы прапалі, бо вы несусветны злачынца.

Швейк хутка пераканаўся, што незнаёмец уладкаваўся з усімі выгодамі: спаў на яго ложку і быў нават настолькі ўважлівы і ветлівы, што задаволіўся толькі паловай, а другую саступаў нейкаму даўгавалосаму стварэнню, якое з удзячнасці спала, абняўшы яго за шыю. На падлозе вакол ложка валяліся ўперамешку часткі мужчынскага і жаночага гардэроба. Па гэтым хаосе было відаць, што швейцар з начной кавярні вярнуўся ўчора са сваёй дамай у надта вясёлым настроі.

– Пане, – гаварыў Швейк, трасучы няпрошанага чужаніцу, – як бы вы не спазніліся на абед. Мне будзе надта непрыемна, калі вы потым скажаце, што я вас выкінуў у такі час, калі ўжо нідзе не здабудзеш нічога на абед.

Швейцар так разаспаўся, што мінула нямала часу, пакуль ён не асэнсаваў, што вярнуўся дадому ўласнік ложка і выстаўляе свае правы на яго.

Паводле звычкі ўсіх швейцараў начных кавярань, і гэты выказаўся ў тым сэнсе, што аддубасіць кожнага, хто паспрабуе яго будзіць, і намерыўся спаць далей.

Тым часам Швейк сабраў часткі яго гардэроба, прынёс іх да ложка і, энергічна патрапаўшы швейцара, сказаў:

– Калі вы не адзенецеся, дык я паспрабую выкінуць вас на вуліцу так, як вы ёсць. Для вас гэта будзе вялікай выгодай вылецець адсюль апранутым.

– Я збіраўся спаць да васьмі вечара, – пралепятаў азадачаны швейцар, нацягваючы штаны. – Я плачу гаспадыні за ложак па дзве кроны ў дзень і магу вадзіць паненак з кавярні. Маржанка, уставай!

Прыладжваючы каўнерык і завязваючы галыптук, ён ужо настолькі ачомаўся, што пачаў запэўніваць Швейка, нібыта начная кавярня «Мімоза» – сапраўды адна з самых прыстойных начных устаноў, куды маюць доступ толькі дамы, у якіх жоўты білет у поўным парадку, і сардэчна запрашаў Швейка ў адведзіны.

Аднак яго сяброўка засталася вельмі незадаволена Швейкам і ўжыла некалькі надта велікасвецкіх выразаў, з якіх самымі прыстойнымі былі: «Ёлупень», «Яловая галава».

Пасля таго, як няпрошаныя жыльцы пакінулі хату, Швейк пайшоў ва кухню ўладжваць адносіны з пані Мюлер, але не знайшоў ніякіх яе слядоў, апрача кавалачка паперы, на якім алоўкам было надрапана некалькі слоў нязграбным почыркам пані Мюлер: «Прабачце, васпан, я вас болей не ўбачу, бо кідаюся з акна».

– Хлусіць, – сказаў Швейк і сабраўся чакаць. Праз паўгадзіны ў кухню ўпаўзла няшчасная пані Мюлер, і па прыгнечаным выразе яе твару было відаць, што яна чакае ад Швейка слоў уцехі.

– Калі вы хочаце выкінуцца з акна, – сказаў Швейк, – то ідзіце ў пакой, акно я расчыніў. Скакаць з кухоннага я б вам не раіў, таму што вы ўпадзяце ў сад на ружы, паламаеце ўсе кусты і будзеце вымушаны за ўсё заплаціць. А з таго акна вы надзвычай удала зляціце на ходнік і, калі вам пашчасціць, скруціце сабе шыю. Калі ж не пашанцуе, то вы толькі пераламаеце сабе рэбры, рукі і ногі, і вам давядзецца плаціць за ляжанне ў бальніцы.

Пані Мюлер залілася слязамі, ціха пайшла ў пакой Швейка… зачыніла акно і, вярнуўшыся, сказала:

– Дзьме, а пры вашым, васпан, раматусе гэта нядобра.

Затым, паслаўшы пасцель і з незвычайнай стараннасцю прыбраўшы ўсё да ладу, яна вярнулася са слязьмі на вачах, у кухню і далажыла Швейку:

– Тыя два шчанючкі, васпан, што былі ў нас на двары, здохлі, а сенбернар уцёк, калі тут рабілі вобыск.

– О божа! – усклікнуў Швейк. – Ён можа ўліпнуць у гісторыю! Цяпер яго, напэўна, будзе высочваць паліцыя.

– Ён укусіў аднаго з паноў паліцэйскіх камісараў, калі той у час вобыску выцягваў яго з-пад ложка, – працягвала пані Мюлер. – Спачатку адзін з гэтых паноў сказаў, што там, пад ложкам, хтосьці ёсць, дык імем закона сенбернару было загадана вылезці, а ён ніяк не хацеў, вось яго і выцягнулі. Сенбернар кідаўся іх зжэрці, а потым вылецеў за дзверы і больш не вярнуўся. Мяне таксама дапытвалі, цікавіліся, хто да нас ходзіць, ці не атрымліваем грошай з-за мяжы, а потым пачалі намякаць, што я дурніца, калі я ім сказала, што грошы з-за мяжы прыходзяць зрэдку, апошні раз ад пана настаўніка з Брно – памятаеце, шэсцьдзесят крон задатку за ангорскую кошку, вы пра яе давалі аб’яву ў газету «Народні поліціка», а замест яе ў Брно ў скрынцы зпад фінікаў паслалі сляпога шчанюка фокстэр’ера. Потым са мной гутарылі вельмі ласкава і рэкамендавалі мне ў кватаранты, каб я адна дома не баялася, гэтага швейцара з начной кавярні, якога вы выкінулі…

– Страшэнна не шанцуе мне з гэтымі органамі ўлады, пані Мюлер, – уздыхнуў Швейк. – Вось убачыце, колькі іх прыйдзе сюды купляць сабак.

Не ведаю, ці расшыфравалі тыя, хто пасля перавароту праглядаў паліцэйскі архіў, артыкулы выдаткаў сакрэтнага фонду дзяржаўнай паліцыі, дзе значылася: С. – 40 к., Ф. – 50 к., Л. – 80 к. і гэтак далей, але яны жорстка памыляліся, калі думалі, што С, Ф. і Л. – ініцыялы нейкіх асоб, якія за 40, 50, 80 і г. д. крон прадавалі чэшскі народ чорнажоўтаму арлу.*

У сапраўднасці ж С. азначала сенбернара, Ф. – фокстэр’ера, а Л. – леанберга. Усіх гэтых сабак Брэтшнайдэр прывёў ад Швейка ў паліцэйскую ўправу.

Гэта былі брыдкія страшыдлы, якія не мелі нічога агульнага ні з адным з тых чыстакроўных сабак, за якіх Швейк выдаваў іх Брэтшнайдэру.

Заходзіў да Швейка купіць сабаку і сам дэтэктыў Калоўс*… і вярнуўся з сапраўднай пачварай, якая нагадвала плямістую гіену, хаця ў яе і была грыва шатландскай аўчаркі. А ў артыкуле сакрэтнага фонду дабавілася новая адзнака: Д. – 90 к. Гэтая пачвара павінна была адыгрываць ролю дога.

Але нават Калоўсу не ўдалося нічога выведаць ад Швейка, гэтак жа, зрэшты, як і Брэтшнайдэру. Самыя тонкія палітычныя размовы Швейк пераводзіў на лячэнне сабачай чумы ў шчанюкоў, а расстаўленне самых хітрых пастак канчалася тым, што Брэтшнайдэр адводзіў з сабой яшчэ адно страшыдла – самага неймавернага мяшанца.

I ўсё ж прыйшоў канец славутаму дэтэктыву Брэтшнайдэру. Калі ў яго кватэры сабралася ажно сем такіх пачвар, ён замкнуўся з імі ў заднім пакоі і не даваў ім нічога есці, пакуль сабакі не зжэрлі яго самога. Ён быў настолькі сумленны, што пазбавіў казну выдаткаў на сваё пахаванне.

У паліцэйскай управе ў яго паслужны спіс у графу «Прасоўванне па службе» былі ўнесены наступныя поўныя трагізму словы: «Сажраны ўласнымі сабакамі».

Даведаўшыся пазней аб гэтым трагічным здарэнні, Швейк сказаў:

– Не магу ўзяць у розум, як яго збяруць разам перад страшным судом.

Раздзел VII. Швейк ідзе на вайну

У тыя часы, калі лясы на рацэ Раб у Галіцыі бачылі, як уцякалі аўстрыйскія войскі, а на поўдні, у Сербіі, аўстрыйскім дывізіям, адной за другой, добра давалі дыхту, што яны ўжо даўно заслужылі, аўстрыйскае ваеннае міністэрства ўзгадала і пра Швейка, спадзеючыся, што ён дапаможа манархіі выкараскацца з той лужыны, у якую яна села.

Калі Швейку прынеслі позву аб тым, што ён праз тыдзень павінен з’явіцца на Стршалецкі востраў для медыцынскага агляду, ён якраз ляжаў у ложку: пачаўся прыступ раматусу. Пані Мюлер гатавала яму на кухні каву.

– Пані Мюлер, – пачуўся з пакоя ціхі Швейкаў голас, – пані Мюлер, падыдзіце на хвілінку.

Калі служанка падышла да ложка, Швейк тым жа ціхім голасам вымавіў:

– Прысядзьце, пані Мюлер.

У голасе яго было нешта таямнічае і ўрачыстае. Калі пані Мюлер села, Швейк, узняўшыся на ложку, аб’явіў:

– Я іду на вайну!

– Панна Марыя! – усклікнула пані Мюлер. – Што вы там будзеце рабіць?

– Змагацца! – замагільным голасам адказаў Швейк. – У Аўстрыі справы дрэнь. Зверху лезуць на Кракаў, а знізу – на Венгрыю. Нас малоцяць, як цапамі жыта, куды ні кінь вокам. Таму мяне і клічуць у войска. Яшчэ ўчора я чытаў вам у газеце, што «дарагую айчыну зацягнулі хмары».

– Але ж вы не можаце нат варухнуцца!

– Гэта не перашкодзіць, пані Мюлер, я паеду на вайну ў вазку. Вы ведаеце пана кандытара за рогам вуліцы? У яго ёсць такі вазок. Ён у ім некалькі гадоў назад вывозіў на свежае паветра свайго кульгавага дзядулю, страшэннага злосніка. Вы, пані Мюлер, адвезяце мяне ў гэтым вазку ў войска.

Пані Мюлер заплакала.

– Ці не збегаць мне да лекара, васпан?

– Нікуды не трэба хадзіць, пані Мюлер. Я цалкам прыдатны на гарматнае мяса, вось толькі ногі… Але з Аўстрыяй ужо настолькі кепска, што кожны калека павінен заняць сваё месца ў страі. Спакойна гатуйце каву.

I ў той час, калі заплаканая і расчуленая пані Мюлер цадзіла каву, удалы салдат Швейк спяваў, лежачы ў ложку:

Віндышгрэц ды іншыя паны генералы

На світанку рана бойку пачыналі.

Гоп, гоп, гоп!

Бойку пачыналі, бога закліналі:

«Памажы нам, божа, з Паннаю Марыяй!»

Гоп, гоп, гоп!

Спалоханая пані Мюлер пад уражаннем жудаснага баявога спеву забылася на каву і, калоцячыся ўсім целам, слухала, як удалы салдат Швейк зноў зацягнуў на сваім ложку:

З Паннаю Марыяй – на чацвёрты пост

Выстаўляй, П’емонце*, памацней фарпост!

Гоп, гоп, гоп!

Бой пачаўся страшны каля Сальферына*,

Забівала куля, забівала міна.

Гоп, гоп, гоп!

Кроў цякла ракою, мяса – штабялямі!

У крывавай сечы не зраўняцца з намі!

Гоп, гоп, гоп!

За такую працу і аклад харошы.

Пасля бою возам прывязуць нам грошы.

Гоп, гоп, гоп!

– Богам прашу вас, – пачуўся жаласны голас з кухні, але Швейк сваю баявую песню даспяваў да канца:

Грошыкі ў кішэні, кухня дармавая! Хто яшчэ ў дывізіі весялей гуляе! Гоп, гоп, гоп!

Пані Мюлер выскачыла за дзверы і пабегла да доктара. Вярнулася яна праз гадзіну, калі Швейк ужо задрамаў. Абудзіў яго тоўсты пан, які, паклаўшы яму руку на лоб, гаварыў:

– Не бойцеся, я доктар Павэк з Вінаградаў. Пакажыце вашу руку. Гэты тэрмометр суньце сабе пад паху. Так, пакажыце язык. Яшчэ. Высуньце язык… Ад чаго памерлі ваш тата і ваша мама?

Такім чынам, у той час як Вена змагалася за тое, каб усе народы Аўстра-Венгрыі паказвалі найярчэйшыя прыклады вернасці і адданасці, доктар Павэк прапісаў Швейку супраць яго патрыятычнага натхнення бром і параіў мужнаму і сумленнаму салдату не думаць пра вайну.

– Ляжыце сабе спакойна, а заўтра я зайду яшчэ раз.

Калі на другі дзень доктар прыйшоў зноў, то яшчэ на кухні спытаў пані Мюлер, як сябе адчувае пацыент.

– Яму, пане доктар, горш, – адказала яна са шчырым смуткам. – Уначы, калі яго прыхапіў раматус, ён, прабачце, спяваў аўстрыйскі гімн.

Доктар Павэк палічыў неабходным адрэагаваць на гэту новую праяву лаяльнасці пацыента павышанай дозай брому. На трэці дзень пані Мюлер паведаміла лекару, што Швейку яшчэ горш.

– Пасля абеду, пан доктар, ён паслаў па карту ваенных дзеянняў, а ўначы трызніў, што Аўстрыя выйграе вайну.

– А парашкі прымае строга паводле ўказанняў?

– Па іх яшчэ, пан доктар, і не пасылаў. Накінуўшыся на Швейка з градам папрокаў і за пэўніўшы яго, што ніколі больш не прыйдзе лячыць чалавека, які адхіляе яго прынцып лячэння бромам, доктар Павэк пайшоў.

Заставалася яшчэ два дні да таго тэрміну, калі Швейк павінен быў аб’явіцца перад прызыўной камісіяй. За гэты час Швейк зрабіў налеясную падрыхтоўку: паслаў пані Мюлер, па-першае, купіць форменную фуражку, па-другое, пазычыць у кандытара за рагом вазок, у якім той некалі вывозіў падыхаць свежым паветрам свайго кульгавага дзядулю-злосніка. Потым Швейк успомніў, што яму патрэбны мыліцы. На шчасце, кандытар захоўваў як сямейную рэліквію і дзедавы мыліцы. Не хапала толькі букеціка кветак, які носяць рэкруты. Але і букет расстаралася яму пані Мюлер, якая за гэтыя дні моцна змізарнела, і дзе ні была, там і плакала.

Такім чынам, у той памятны дзень на пражскай вуліцы з’явіўся кранальны прыклад сапраўднага патрыятызму. Старая жанчына штурхала перад сабой вазок, у якім сядзеў мужчына ў вайсковай фуражцы з бліскучай кукардай і размахваў мыліцамі. На яго пінжаку красаваўся стракаты рэкруцкі букецік кветак. Чалавек гэты, час ад часу размахваючы мыліцамі, крычаў на ўсю вуліцу:

– На Белград! На Белград!

За ім ішоў натоўп, які ўтварыўся з невялікай чародкі людзей, што сабралася перад домам, адкуль Швейк выехаў на вайну. Швейк мог адзначыць, што некаторыя паліцэйскія на скрыжаваннях вуліц аддавалі яму чэсць. На Вацлаўскай плошчы натоўп вакол вазка са Швейкам павялічыўся на некалькі соцень чалавек, а на рагу Кракаўскай вуліцы быў падбіты нейкі бурш у студэнцкай шапачцы, які закрычаў Швейку:

– Heil! Nieder mit den Serben!

Ha рагу Водзічкавай вуліцы ў натоўп урэзалася конная паліцыя і разагнала яго. Калі Швейк паказаў паліцэйскаму інспектару сваю павестку, дзе чорным па белым было зазначана, што сёння ён павінен з’явіцца ў прызыўную камісію, той быў крыху збянтэжаны, і, каб пазбегнуць скандалу, загадаў двум конным паліцэйскім правесці вазок са Швейкам на Стршалецкі востраў.

Пра ўсе гэтыя падзеі ў «Пражскай афіцыяльнай газеце» з’явіўся наступны артыкул:

ПАТРЫЯТЫЗМ КАЛЕКІ

Учора ўдзень прахожыя на галоўных вуліцах Прагі былі сведкамі сцэны, якая красамоўна сведчыць аб тым, што ў гэты вялікі і сур’ёзны момант сыны нашага народа таксама могуць даць бліскучы прыклад вернасці і адданасці трону нашага састарэлага манарха. На нашу думку, вярнуліся часы старажытных грэкаў і рымлян, калі Муцый Сцэвола ішоў у бой, не зважаючы на сваю спаленую руку. Самыя святыя пачуцці патрыятызму прадэманстраваў учора калека на мыліцах, якога везла ў вазку для хворых яго старая маці. Гэты сын чэшскага народа, нягледзячы на сваю немач, добраахвотна скіраваўся на вайну, каб усе свае сілы і нават жыццё аддаць за свайго імператара. I тое, што яго заклік «На Белград!» меў такі жывы розгалас на пражскіх вуліцах, сведчыць, што пражане даюць высокія ўзоры любові да радзімы і пануючага дома.

У гэтым жа духу пісаў і «Прагер Тагеблат»*, дзе артыкул заканчваўся такімі словамі: «Калеку-добраахвотніка праводзіў натоўп немцаў, якія сваім целам ахоўвалі яго ад самасуду чэшскіх агентаў Антанты».

«Багемія»*, публікуючы такое ж паведамленне, патрабавала, каб калекапатрыёт быў узнагароджаны, і аб’явіла, што рэдакцыя газеты прыме ад нямецкіх грамадзян падарункі для невядомага героя.

Аднак калі гэтыя тры газеты лічылі, што чэшская зямля не магла даць больш высакароднага грамадзяніна, то прызыўная камісія гэтага погляду не падзяляла. Асабліва старшы вайсковы ўрач Баўтцэ. Гэта быў няўмольны чалавек, які ва ўсім бачыў круцельскія спробы ўнікнуць вайсковай службы, фронта, кулі і шрапнелі. Вядомы яго вырак: «Das ganze tschechische Volk ist eine Simulantenbande». За дзесяць тыдняў сваёй дзейнасці ён з 11 000 грамадзян 10 999 прызнаў сімулянтамі і выкрыў бы і таго адзінаццацітысячнага, каб гэтага шчасліўца не хапіў паралюш у той самы момант, калі доктар закрычаў на яго: «Kehrt euch!»

– Аднясіце гэтага сімулянта! – сказаў Баўтцэ, пераканаўшыся, што той памёр.

I менавіта перад ім у той незабыўны дзень стаў Швейк, зусім голы, як і ўсе астатнія, сарамліва прыкрываючы сваю галізну мыліцамі, на якія абапіраўся.

– Das ist wirklich ein besonderes Feigenblatt, – сказаў Баўтцэ, – такіх фігавых лісткоў у раі не было.

– Камісаваны па ідыятызму, – абвясціў фельдфебель, зазірнуўшы ў яго паперы.

– А яшчэ на што скардзіцеся? – спытаў Баўтцэ.

– Асмелюся далажыць, у мяне раматус, але служыць пану імператару буду да апошняй кроплі крыві, – сціпла сказаў Швейк. – У мяне ацякаюць калені.

Баўтцэ кінуў на ўдалага салдата Швейка дзіўны погляд і зароў:

– Sie sind ein Simulant!»

I, звяртаючыся да фельдфебеля, з ледзяным спакоем сказаў:

– Den Kerl sogleich einsperren.

Два салдаты з прымкнутымі штыкамі павялі Швейка ў гарнізонную турму. Швейк ішоў на мыліцах і са страхам адчуваў, што яго раматус праходзіць. Пані Мюлер чакала Швейка з вазком на мосце, але, убачыўшы яго паміж двума штыкамі, заплакала і ціха адышла ад вазка, каб ужо ніколі да яго не вяртацца.

A ўдалы салдат Швейк сціпла ішоў у суправаджэнні ўзброеных абаронцаў дзяржавы. Штыкі ззялі на сонцы, і на Малай Стране перад помнікам Радзецкаму* Швейк звярнуўся да натоўпу, які яго праводзіў:

– На Белград! На Белград!

I маршал Радзецкі задуменна глядзеў са свайго п’едэстала на ўдалага салдата Швейка, які з рэкруцкім букецікам на пінжаку кульгаў на старых мыліцах.

Нейкі салідны пан тлумачыў людзям, якія стоўпіліся вакол яго, што вядуць «дызенціра».

Раздзел VIII. Швейк – сімулянт

У гэтую вялікую эпоху вайсковыя ўрачы вылузваліся са скуры, каб выгнаць з сімулянтаў д’ябла сабатажу і вярнуць іх зноў у лона арміі. Была ўведзена шматступенная сістэма пакут для сімулянтаў і людзей, западозраных у тым, што яны сімулянты: сухотнікаў, рэўматыкаў, людзей з кілой, запаленнем нырак і іншымі хваробамі.

Катаванне, якому паддавалі сімулянтаў, было сістэматызавана, і градацыя пакут была наступная: 1. Строгая дыета: уранку і ўвечары па кубку чаю на працягу трох дзён; акрамя таго, усім, незалежна ад таго, на што скардзяцца, давалі аспірын, каб сімулянтаў кідала ў пот.

2. Хінін у парашку ў конскіх дозах, каб не думалі, што вайсковая служба – мёд. Гэта называлася «лізнуць хіны».

3. Прамыванне страўніка двойчы ў дзень літрам цёплай вады.

4. Клісцір з мыльнай вады і гліцэрыну.

5. Загортванне ў змочанае халоднай вадой прасцірадла.

Былі мужныя людзі, якія прайшлі праз усе пяць ступеняў пакут – іх адвезлі ў простых трунах на вайсковыя могілкі. Але трапляліся і маладушныя, што як толькі даходзіла справа да клісціра, заяўлялі, нібыта ім ужо лепей і яны не жадаюць нічога іншага, як толькі з першым жа маршавым батальёнам скіравацца ў акопы.

Швейка змясцілі ў бальнічны барак пры гарнізоннай турме якраз сярод такіх маладушных сімулянтаў.

– Я болей не вытрымаю, – сказаў яму сусед па ложку, якога толькі што прывялі з працэдурнага пакою, дзе яму ўжо ў другі раз прамылі страўнік. Чалавек гэты сімуляваў блізарукасць.

– Заўтра ж еду ў полк, – вырашыў сусед злева, якому толькі што ставілі клісцір; гэты сімуляваў, што глухі як пень.

На ложку ля дзвярэй паміраў адзін сухотнік.

– Гэта ўжо трэці на гэтым тыдні, – адзначыў сусед з правага боку, – а што ў цябе?

– У мяне раматус, – адказаў Швейк, і тут жа выбухнуў шчыры смех усіх прысутных. Рагатаў нават і ледзьве жывы сухотнік, які «сімуляваў» туберкулёз.

– З раматусам ты, брат, да нас не лезь, – сур’ёзна папярэдзіў Швейка тоўсты сімулянт, – да раматусу тут ставяцца гэтак жа, як да мазалёў. У мяне малакроўе, выразана палова страўніка і пяць рабрын, і ніхто гэтаму не верыць. Тут быў нават адзін глуханямы – два тыдні яго загортвалі кожныя паўгадзіны ў мокрую халодную прасціну, кожны дзень яму ставілі клісцір і пампавалі страўнік. Ужо ўсе санітары лічылі, што ён выйграў і хутка пойдзе дамоў, ды дзе там – лекар прапісаў яму нешта рвотнае. Гэта магло зусім падарваць яго сілы – і ён змаладушнічаў. «Не магу, кажа, болей прыкідвацца. Вярнуліся да мяне і мова, і слых». Усе хворыя ўпрошвалі, каб ён не губіў сябе, але ён стаяў на сваім: маўляў, чуе і гаворыць, як усе астатнія. Так ён і далажыў раніцай пры абходзе.

– Але доўга трымаўся, – заўважыў адзін, які сімуляваў, быццам у яго адна нага карацейшая за другую на цэлых дзесяць сантыметраў, – не раўня таму, што з паралюшам. Дастаткова было трох парашкоў хініну, аднаго клісціра і аднадзённага паста. Прызнаўся яшчэ да выпампоўвання страўніка. I ад паралюшу і следу не засталося. Даўжэй за ўсіх трымаўся той, пакусаны шалёным сабакам. Кусаўся, выў, вытвараў усё дасканала, але ніяк не мог дамагчыся пены каля рота. Мы яму дапамагалі як маглі, перад абходам казыталі па цэлай гадзіне; бывала, увесь ссінее, сутаргі зводзяць, а пены ля рота як няма, дык і няма. Гэта было жахліва! I калі ў час ранішняга абходу ён здаўся, нам было яго вельмі шкада. Выцягнуўся каля ложка, як свечка, аддаў чэсць і кажа: «Асмелюся далажыць, пане старшы ўрач, той сабака, які мяне ўкусіў, быў не шалёны». Старшы ўрач паглядзеў на яго так, што пакусаны аж закалаціўся ўсім целам і дадаў: «Асмелюся далажыць, пане старшы ўрач, мяне ўвогуле ніякі сабака не кусаў, гэта я сам сябе ўкусіў у руку». Пасля гэтага прызнання яго абвінавацілі ў членашкодніцтве – хацеў пракусіць сабе руку, каб не трапіць на фронт.

– Усе хваробы, дзе патрабуецца пена ля рота, вельмі цяжка сімуляваць, – сказаў тоўсты сімулянт. – Вось, напрыклад, падучая хвароба. Быў тут адзін з падучкай, то заўсёды нам гаварыў, што лішні прыпадак не пашкодзіць, і падаў па дзесяць разоў на дзень. Ён выгінаўся ў курчах, сціскаў кулакі, вытрэшчваў вочы пад самы лоб, біўся аб падлогу, высоўваў язык як лапату. Карацей кажучы, эпілепсія была цудоўная, першакласная, самая непадробная. Але ні з таго, ні з сяго селі ў яго дзве скулы на шыі і дзве на спіне, і мінуліся курчы і біццё аб падлогу, бо не мог ні галавы павярнуць, ні шыі, не мог нават легчы. Паднялася тэмпература, і ў час абходу ў стане трызнення ва ўсім прызнаўся. Ды і нам усім з гэтымі яго скуламі нявесела было: з-за іх ён праляжаў з намі яшчэ тры дні, і яму была прызначана другая дыета: ранкам – кава з булачкай, на абед – суп, кнедлікі з падліўкай, увечары – каша або суп. I нам, з пустымі вычышчанымі страўнікамі, на поўнай дыеце, прыйшлося глядзець, як гэты мужык жарэ, чвякае, сапе і, перажраўшы, адрыгае. Гэтым ён падвёў трох іншых, з парокам сэрца. Тыя таксама прызналіся.

– Лягчэй за ўсё, – прамовіў адзін з сімулянтаў, – сімуляваць шаленства. Побач у палаце ляжаць два настаўнікі. Адзін безупынна, і ўдзень, і ўночы, крычыць: «Вогнішча Джардана Бруна яшчэ дыміцца, аднавіце працэс Галілея!» А другі брэша: спачатку тры разы памалу «гаў, гаў, гаў», потым пяць разоў хутка «гаў-гаў-гаў-гаў-гаў», а потым зноў павольна – і так бесперастанку. Абодва вытрымалі больш за тры тыдні… Я спачатку таксама хацеў разыграць блазна, звар’яцелага на рэлігійнай глебе, і чытаць казані пра бязгрэшнасць папы. Але ўрэшце ў аднаго цырульніка на Малай Стране набыў сабе за пятнаццаць крон рак страўніка.

– Я знаю аднаго камінара з Бржэўнава, – уставіў адзін пацыент, – ён вам за дзесяць крон зробіць такую гарачку, што з акна выскачыце.

– Гэта што, – сказаў трэці. – У Вршовіцах ёсць адна бабка-павітуха, якая за дваццаць крон вывіхне вам нагу так спрытна, што будзеце калекам да самай смерці.

– Мне вывіхнулі нагу за пяцёрку, – пачуўся голас з ложка ля акна. – За пяць крон грашыма і тры куфлі піва.

– Мне мая хвароба абышлася ўжо больш чым у дзвесце крон, – заявіў яго сусед, сухі, як тычка. – Назавіце мне такую атруту, якой бы я не паспытаў, – не знойдзеце. Я жывы склад розных відаў атруты. Я піў сулему, удыхаў ртутную пару, грыз ныш’як, курыў опіум, пасыпаў хлеб морфіем, глытаў стрыхнін, піў раствор фосфару ў серавугляродзе і пікрынавую кіслату. Я сапсаваў сабе печань, лёгкія, ныркі, жоўцевы пузыр, мозг, сэрца і кішкі. Ніхто ўжо не ведае, што ў мяне за хвароба.

– Найлепей, – высветліў нехта каля дзвярэй, – упырснуць сабе пад скуру ў руку газу. Майму стрыечнаму брату пашанцавала: яму адрэзалі руку па локаць, і цяпер яму напляваць на ўсю вайсковую службу.

– Вось бачыце, – сказаў Швейк, – усё гэта кожны з нас павінен перацярпець у імя яго вялікасці імператара. I выпампоўванне страўніка, і клісцір. Калі некалькі гадоў таму назад я быў на службе, у нашым палку, бывала яшчэ горш. Хворага звязвалі «ў козлы» і кідалі ў халодную, каб вылечыўся. Там не было ніякіх ложкаў з сеннікамі, як тут, альбо плявальніц. Адны голыя нары, і на іх хворыя. Неяк ляжаў там адзін з самым сапраўдным тыфам, а другі побач з чорнай воспай. Абодва былі звязаны «ў козлы», а палкавы лекар іх біў выспяччам па бруху за тое, што, маўляў, сімулянты. Але калі абодва салдаты памерлі, справа дайшла да парламенту і трапіла ў газеты. Тут нам адразу забаранілі чытаць тыя газеты і нават абшукалі нашы куфэркі, ці няма ў каго газет. А мне заўсёды так пашанцуе, што ва ўсім палку ні ў кога не знайшлі, толькі ў мяне. Ну, павялі да камандзіра палка. А наш палкоўнік такі доўбень – царства яму нябеснае! – закрычаў на мяне, каб я стаяў смірна і прызнаўся, хто напісаў у тыя газеты, а не, дык ён мне раскроіць морду ад вуха да вуха і будзе трымаць у турме, пакуль не счарнею. Потым прыйшоў палкавы ўрач, махаў мне кулаком пад носам і крычаў: «Sie werfluchter Hund, Sie schäbiges Wesen, Sie unglückliches Mistvieh! Сацыялістычнае быдла!» А я пазіраю ім проста ў вочы, вокам не звяду і маўчу, як рыба. Правую руку – пад казырок, левую – па шве! Бегалі яны вакол мяне, як сабакі, гаўкалі на мяне, а я – хоць бы хны, маўчу, аддаю чэсць, а левая рука – па шву. Лютавалі яны так з паўгадзіны, потым палкоўнік падбег да мяне і як зараве: «Ты ідыёт ці не ідыёт?» – «Так точна, пан палкоўнік, ідыёт». – «На тры тыдні пад строгі арышт, два посных дні на тыдзень, месяц карцэру ў казарме, на двое сутак у козлы! Пад замок зараз жа і не даваць яму жэрці! Звязаць яго! Паказаць яму, што дзяржаве ідыёты не патрэбны. Мы табе, мярзотнік, выб’ем з мазгаўні газеты!» На гэтым палкоўнік сваю казань закончыў. А пакуль я сядзеў пад арыштам, у казарме тварыліся дзівосы. Палкоўнік увогуле забараніў салдатам чытаць, нават «Пражскую афіцыйную газету». У салдацкай крамцы забаронена было нават загортваць у газеты сасіскі і сыр. I вось з гэтага часу салдаты і пачалі чытаць. Наш полк адразу зрабіўся самым начытаным. Мы чыталі ўсе газеты, і ў кожнай роце складалі вершыкі і песенькі супраць пана палкоўніка. А калі што-небудзь здаралася ў палку, заўсёды знаходзіўся які-небудзь дабрадзей, які даваў у газету нататку пад назвай «Катаванне салдат». Мала таго, пісалі дэпутатам у Вену, каб яны іх прыструнілі, а тыя пачалі падаваць запыты ў парламент – адзін за адным – пра тое, што наш палкоўнік – звер і да таго падобнае. Нейкі міністр паслаў да нас камісію, каб гэта расследаваць, і ў выніку Франта Генчл з Глубокай атрымаў два гады турмы, бо гэта менавіта ён паскардзіўся ў Вену дэпутатам парламента на палкоўніка, які даў яму поўху на вучэбным пляцы. Калі камісія выехала, палкоўнік выстраіў усіх нас, увесь полк, і аб’явіў, што салдат ёсць салдат, ён павінен трымаць язык за зубамі і служыць, а калі каму гэта не падабаецца, то гэта парушэнне субардынацыі. «А вы, нягоднікі, думалі, што вам камісія паможа? – сказаў палкоўнік. – Хрэн яна вам дапамагла! А цяпер хай кожная рота прамаршыруе перада мной і на ўвесь голас паўторыць тое, што я сказаў!» I мы ішлі, рота за ротай, раўненне направа, на палкоўніка, рука на рамяні вінтоўкі, і гарлапанілі што моцы: «Мы, нягоднікі, думалі, што нам гэта камісія дапаможа. Хрэн яна нам дапамагла!» Пан палкоўнік рагатаў, аж за пуза хапаўся. Але вось пачала дэфіліраваць адзінаццатая рота. Ідзе, адбіваючы крок, але падыходзіць да палкоўніка і ні мур-мур. Маўчыць, ані гуку. Палкоўнік пачырванеў, як рак, і завярнуў яе назад, каб паўтарыла ўсё спачатку. Адзінаццатая зноў маршыруе і маўчыць. Праходзіць рад за радам, усе дзёрзка глядзяць у вочы палкоўніку. «Ruht!» – камандуе палкоўнік, а сам кідаецца па двары, хвошча сябе плёткай па боце, а потым раптам спыніўся ды як загалосіць: «Abtreten!» Сеў на сваю клячу і – за браму.’Чакалі мы, чакалі, што ж будзе з адзінаццатай, а нічога не робіцца. Чакаем дзень, Другі, тыдзень – і ўсё нічога. Палкоўнік у казармах увогуле не з’явіўся, а салдаты і рады былі, ды і унтэры, і афіцэры таксама. Нарэшце нам прыслалі новага палкоўніка, а пра старога расказвалі, што ён апынуўся ў нейкім санаторыі, бо ўласнаручна напісаў допіс пану імператару, што адзінаццатая рота ўзбунтавалася.

Набліжаўся час пасляабедзеннага абходу. Ваенны лекар Грунштэйн хадзіў ад ложка да ложка, а за ім фельчар з нататнікам.

– Мацуна!

– Тут!

– Клісцір і аспірын.

– Покарны!

– Тут.

– Прамыванне страўніка.

– Коваржык!

– Тут.

– Клісцір і аспірын.

– Коцятка!

– Тут.

– Прамыванне страўніка і хінін.

I так аднаго за адным – механічна, груба і без літасці.

– Швейк!

– Тут.

Доктар Грунштэйн зірнуў на навічка.

– На што скардзіцеся?

– Асмелюся далажыць, у мяне раматус! Доктар Грунштэйн за час сваёй практыкі прывык размаўляць з хворымі іранічна, і гэта дзейнічала мацней, чым крык.

– Ага, рэўматызм… – сказаў ён Швейку. – Гэта сапраўды цяжкая хвароба. I трэба ж захварэць на рэўматызм якраз у час сусветнай вайны, калі неабходна ісці на фронт! Я думаю, гэта вас страшэнна засмучае!

– Асмелюся далажыць, пане старшы ўрач, страшэнна засмучае.

– Бачыце, яго гэта засмучае. Вельмі міла з вашага боку, што з вашым рэўматызмам вы звярнуліся да нас менавіта цяпер. У мірны час скача сабе, небарак, як казляня, а як выбухне вайна, адразу з’яўляецца рэўматызм і калені ўжо не служаць! Як у вас калені, не баляць?

– Асмелюся далажыць, баляць.

– I ўсю ноч не можаце заснуць, ці не праўда? Рэўматызм – вельмі небяспечная, пакутлівая і цяжкая хвароба. У нас наконт рэўматызму ёсць вялікі вопыт: строгая дыета і іншыя нашы спосабы лячэння даюць вельмі добрыя вынікі. Тут вы ачуняеце раней, чым у Пешцявах, і так замаршыруеце на фронт, што толькі пыл курэць будзе!

I, звяртаючыся да фельчара, старшы лекар сказаў:

– Пішыце: «Швейк, строгая дыета, два разы на дзень прамыванне страўніка і раз на дзень клісцір». А як будзе далей, пабачым. Пакуль што адвядзіце яго ў працэдурны кабінет, прамыйце страўнік і пастаўце, калі ачухаецца, клісцір, ды такі, каб усіх святых успомніў, каб ягоны рэўматызм спалохаўся і прапаў.

Павярнуўшыся тварам да астатніх ложкаў, доктар Грунштэйн сказаў прамову, поўную прыгожых і разумовых сентэнцый.

– Не думайце, што перад вамі вейкі асёл, якому можна наставіць нос. Я ведаю, што ўсе вы асталопы і хочаце дэзерціраваць з арміі, і паводле гэтага я з вамі абыходжуся. Я ў сваім жыцці бачыў сотні і сотні такіх ваяк, як вы. У той час як іх таварышы змагаліся ва фронце, явы мерыліся валяцца ў ложку, жыраваць па шпітальных харчах і чакаць, калі скончыцца вайна. Але яны страшэнна пралічыліся! I вы ўсе прагадаеце! Нават праз дваццаць гадоў вы будзеце енчыць, калі вам прысніцца, як вы тут у мяне сімулявалі!

– Дазвольце далажыць, пане старшы ўрач, – пачуўся ціхі голас з ложка ля акна, – я ўжо зусім здаровы. Я ўжо ноччу заўважыў, што задуха ў мяне прайшла.

– Ваша прозвішча?

– Коваржык. Асмелюся далажыць, мне быў прапісаны клісцір.

– Добра. Клісцір вы атрымаеце на дарогу, – вырашыў доктар Грунштэйн, – каб потым не скардзіліся, што мы вас тут не лячылі. Так, а цяпер усе хворыя, якіх я назваў, ідзіце за сяржантам і атрымайце ўсё, што кожнаму належыць.

Кожны атрымаў прызначаную яму салідную порцыю. Некаторыя спрабавалі ўздзейнічаць на выканаўцу лекарскага загаду просьбамі альбо пагрозамі: маўляў, яны самі запішуцца ў санітары і, можа стацца, калі-небудзь сённяшнія медыкі самі трапяць да іх у рукі, але Швейк трымаўся мужна.

– Не шкадуй мяне, – падахвочваў ён халуя, што ставіў яму клісцір, – памятай прысягу. Нават калі б тут ляжаў твой бацька або родны брат, пастаў яму клісцір – і ўсё тут. Не забывай, што на гэтых клісцірах трымаецца Аўстрыя. Перамога за намі!

На другі дзень у час абходу доктар Грунштэйн спытаў Швейка, як яму падабаецца ў шпіталі. Швейк адказаў, што гэта ўстанова добраўпарадкаваная і высокапаважаная. За ўзнагароду ён атрымаў тое ж, што і ўчора, і ў дадатак яшчэ аспірын і тры парашкі хініну. Усё гэта ўсыпалі ў ваду і загадалі адразу ж выпіць.

Сам Сакрат не піў сваю чашу з балігаловам так спакойна, як піў хінін Швейк, на якім доктар Грунштэйн выпрабаваў усе віды катаванняў. Калі Швейка ў прысутнасці лекара загортвалі ў халоднае мокрае прасцірадла, ён на пытанне доктара Грунштэйна, як яму гэта падабаецца, адказаў:

– Асмелюся далажыць, пане старшы ўрач, прыкладна гэтак жа, як у купальні ці на марскім курорце.

– Рэўматызм яшчэ не прайшоў?

– Асмелюся далажыць, пане старшы ўрач, ніяк не хоча праходзіць.

Швейка паддалі новым катаванням.

У гэты час удава генерала пяхоты барона фон Батцангейма прыкладвала неверагодныя намаганні, каб адшукаць таго салдата, пра якога нядаўна газета «Багемія» пісала, што ён, калека, загадаў везці сябе за інвалідным вазку ў ваенную камісію і крычаў: «На Белград!» Гэта патрыятычнае выступленне дало падставу рэдакцыі «Багеміі» заклікаць чытачоў наладзіць збор сродкаў на карысць лаяльнага героя-калекі.

Нарэшце пасля запыту ў паліцэйскай управе было высветлена, што прозвішча гэтага салдата Швейк. Далей шукаць ужо было лёгка. Баранеса фон Батцангейм узяла з сабой кампаньёнку і камердынера з кашом і скіравалася ў шпіталь у Градчаны.

Небарака баранеса ведаць не ведала, што гэта такое ляжаць у шпіталі пры гарнізоннай турме. Яе візітная картка расчыніла перад ёю дзверы турмы, а ў канцылярыі да яе паставіліся выключна прыязна і праз пяць хвілін яна ўжо ведала, што «der brave Soldat» Швейк, пра якога яна распытвала, ляжыць у трэцім бараку, ложак № 17. Яе суправаджаў доктар Грунштэйн, які зусім ачмурэў ад гэтага візіту.

Швейк пасля звыклага штодзённага тура, прызначанага доктарам Грунштэйнам, якраз сядзеў на ложку, абкружаны грамадой схуднелых і згаладалых сімулянтаў, якія да гэтага часу не здаліся і ўпарта працягвалі змагацца са строгай дыетай доктара Грунштэйна. Калі б хто іх паслухаў, то падумаў бы, што апынуўся сярод кулінараў вышэйшай кухарскай школы або на нейкіх гастранамічных курсах.

– Нават самыя звычайныя свіныя скваркі можна есці, пакуль яны цёплыя, – апавядаў адзін, які ляжаў з «застарэлым катарам страўніка». – Калі сала пачне сквірчэць, адцісні іх, пасалі, паперчы, і тады, скажу я вам, ніякія гусіныя скваркі з імі не зраўнуюцца.

– Вы гэта пра гусіныя скваркі дарэмна, – сказаў хворы на рак страўніка, – нічога няма лепей за гусіныя скваркі! Ну, куды там да іх скваркам са свінога сала! Вядома, гусіныя скваркі павінны смажыцца да таго часу, пакуль не зробяцца залатымі. Так робяць яўрэі – возьмуць тлустую гусь, здымуць са скуры сала і вытопліваюць.

– Здаецца, вы памыляецеся наконт свіных скварак, – зазначыў сусед Швейка. – Само сабой, я гавару пра скваркі з хатняга свінога сала. Іх так і называюць – хатнія скваркі. Яны не павінны быць ні карычневымі, ні залатымі, а чымсьці сярэднім. Такія скваркі не павінны быць ні занадта мяккімі, ні занадта цвёрдымі. Не павінны яны і хрусцець. Калі хрусцяць, то, значыцца, перасмажаныя. Яны павінны раставаць на языку… але ў вас не павінна ўзнікаць уражанне, што сала цячэ па барадзе…

– А хто з вас каштаваў скваркі з конскага сала? – азваўся нечы голас, якому ніхто не адказаў, бо ўбег фельчар.

– Усе ў ложкі! Сюды ідзе нейкая вялікая княгіня. Не вытыркайце з-пад коўдры свае брудныя ногі!

Нават вялікая княгіня не магла б увайсці так урачыста, як гэта зрабіла баранеса фон Батцангейм. За ёй цягнулася цэлая працэсія: тут быў і бухгалтар шпіталя, які ў гэтым візіце бачыў таемную руку рэвізіі, якая можа адкінуць яго ад сытай кармушкі ў тыле ва ўладу шрапнелі і драцяных загарод перадавой пазіцыі. Ён быў белы. Яшчэ больш белы быў сам доктар Грунштэйн. Перад вачыма ў яго скакала маленькая візітная картка старой баранесы з тытулам «удава генерала» і ўсё, што магло быць звязана з гэтым тытулам: уплывовыя сувязі, пратэкцыі, скаргі, перавод на фронт і іншыя жахлівыя рэчы.

– Гэта Швейк, – сказаў доктар са штучным спакоем, падводзячы баранесу да ложка Швейка. – Усё пераносіць вельмі цярпліва.

Баранеса фон Батцангейм села на прыстаўленае да Швейкавага ложка крэсла і сказала:

– Чэскі зальдат, допры зальдат, калека зальдат, храбры зальдат. Я вельмі люблю чэскі аўстрыец. – Пры гэтым яна гладзіла яго па няголеным твары. – Я чыталь усё ў газета. Я вам прынесла гамаць, курыць, смактаць… Чэскі зальдат, допры зальдат! Johann, kommen Sie hier!

Камердынер з ускалмачанымі валасамі прыцягнуў да ложка вялізны кош. Кампаньёнка баранесы, высокая пані з заплаканым тварам, прысела на Швейкаў ложак і пачала папраўляць яму за спінай падушку, набітую саломай, з цвёрдай упэўненасцю, што так трэба рабіць каля ложка параненых герояў.

Баранеса тым часам даставала з каша падарункі. Цэлы тузін смажаных куранят, загорнутых у ружовую шаўкавістую паперу і перавязаных чорнажоўтай шаўковай стужкай, дзве бутэлькі нейкага лікёру вайсковай вытворчасці з этыкеткай «Gott, strafe England!», на этыкетцы з другога боку былі прадстаўлены Франц Іосіф і Вільгельм, якія трымаліся за рукі, быццам у нейкай дзіцячай гульні, потым баранеса выцягнула тры бутэлькі віна для тых, хто папраўляецца, і дзве скрынкі сігарэт. Усё гэта яна элегантна разлажыла на вольным ложку побач са Швейкам, дзе потым з’явілася кніга ў прыгожым пераплёце «Абразкі з жыцця нашага манарха», якую напісаў заслужаны галоўны рэдактар нашай афіцыяльнай газеты «Чэхаславацкая рэспубліка»; рэдактар наскрозь бачыў старога Франціка.

Апынуліся на ложку і пліткі шакаладу з тым жа надпісам «Gott, strafe England!» і зноў з выявай аўстрыйскага і германскага імператараў. Але на шакаладзе імператары ўжо не трымаліся за рукі, а стаялі асобна, адвярнуўшыся спінамі адзін ад аднаго. Была яшчэ прыгожая двайная зубная шчотка з надпісам «Viribus unitis», каб кожны, хто будзе чысціць ёю зубы, успамінаў Аўстрыю. Элегантным і надта важным для фронта і акопаў быў поўны манікюрны набор, на футляры якога быў малюнак: над разрывамі шрапнелі чалавек у шышаку бяжыць, выставіўшы перад сабой штык. Пад малюнкам стаяла: «Für Gott, Kaiser und Faterland!»

Пачак пячэння быў без малюнка, але затое з вершам:

О Аўстрыя, хай у прасцяг Развяваецца твой сцяг! Ці вецер дзьме, ці гром грыміць, Вечна Аўстрыя стаіць!

Верш быў надрукаваны на адным баку пачка па-нямецку, на другім па-чэшску.

Апошнім падарункам быў гаршчок з белым гіяцынтам. Калі ўсё гэта было разложана на ложку, баранеса фон Батцангейм не магла стрымаць слёз ад замілавання. У некалькіх згаладнелых сімулянтаў таксама пацякла… слінка. Кампаньёнка, падпіраючы Швейка са спіны, таксама праслязілася. Было ціха, як у касцёле. Цішыню раптам парушыў Швейк, які, склаўшы рукі, загаварыў:

– Ойча наш, які на небе, хай свяціцца імя тваё, хай прыйдзе царства тваё… Пардон, спадарыня, не так. Я хацеў сказаць: «Пане божа, ойча нябесны, блаславі нам гэтыя дары, якія ад шчодрасці тваёй спажываць будзем. Аман!»

Пасля гэтых слоў ён узяў з ложка курыцу і накінуўся на яе пад спалоханым поглядам доктара Грунштэйна.

– Ах, як яму смачна, зальдаціку! – захоплена прашаптала доктару Грунштэйну старая баранеса. – Ён ужо здаровы і можа паехаць на фронт. Я сапраўды вельмі рада, што ўсё гэта яму прыйшлося даспадобы.

Потым яна хадзіла ад ложка да ложка і раздавала ўсім сігарэты і шакаладныя цукеркі і пасля свайго абходу вярнулася да Швейка. Пагладзіла яго са словамі «Behüt euch Gott» і выйшла з усёй світай за дзверы.

Пакуль доктар Грунштэйн праводзіў баранесу, Швейк раздаў куранят, якія былі праглынуты пацыентамі з такой хуткасцю, што, вярнуўшыся, доктар знайшоў замест іх толькі кучу касцей, абгрызеных так чыста, быццам кураняты жывымі трапілі ў гняздо сцярвятнікаў і іх косці некалькі месяцаў пражыла сонца.

Зніклі і вайсковы лікёр і тры бутэлькі віна. Канулі ў страўніках пацыентаў пліткі шакаладу і пачак пячэння. Нехта выпіў нават флакон лаку для ногцяў з манікюрнага набору, а нехта надкусіў прыкладзеную да зубной шчоткі зубную пасту.

Доктар Грунштэйн зноў прыняў баявую паставу і выступіў з доўгай прамовай. У яго камень спаў з сэрца, калі візіт закончыўся. Куча абгрызеных касцей пераканала яго ў тым, што ўсе пацыенты непапраўныя сімулянты.

– Салдаты, – сказаў ён, – калі б у вас было хоць трохі розуму, вы б усяго гэтага не чапалі, а падумалі б: «Калі мы гэта зжаром, то старшы ўрач не паверыць, што мы цяжка хворыя». А цяпер вы самі даказалі, што не даражыце маёй дабратой. Я вам пампую страўнікі, стаўлю клісціры, стараюся трымаць на строгай дыеце, а вы так перагружаеце страўнік! Хочаце нажыць катар страўніка, ці што? Дык памыляецеся! Перш чым вашы страўнікі паспеюць гэта пераварыць, я вычышчу іх так грунтоўна, што вы будзеце помніць пра гэта да самай смерці і дзецям сваім раскажаце, як аднойчы нажэрліся куранят і іншых ласункаў і як гэта не ўтрымалася ў страўніку і чвэрткі гадзіны, бо вам усё своечасова выпампавалі. А ну, за мной па адным! Не забывайце, што я не такі асёл, як вы, я трохі разумнейшы, чым вы ўсе, разам узятыя. Апрача таго, аб’яўляю, што заўтра прышлю да вас камісію. Занадта доўга вы тут качаецеся. I ніхто з вас не хворы, калі за пяць хвілін вы можаце так засвінячыць страўнік, як гэта вам толькі што ўдалося зрабіць… Дык наперад марш!

Калі чарга дайшла да Швейка, доктар Грунштэйн паглядзеў на яго і, прыгадаўшы сённяшні візіт, спытаў:

– Вы знаёмы з пані баранесай?

– Гэта мая мачаха, – спакойна адказаў Швейк. – У маленстве яна мяне падкінула, а цяпер зноў знайшла…

Доктар Грунштэйн сказаў лаканічна:

– Потым пастаўце Швейку дадатковы клісцір. Увечары на ложках было панура. Толькі некалькі гадзін таму назад ва ўсіх страўніках былі розныя добрыя смачныя рэчы, а зараз там пераліваўся рэдзенькі чай са скарынкай хлеба.

Нумар 21 каля акна ціха вымавіў:

– Ці паверыце, хлопцы, але смажаных куранят я люблю больш, чым печаных.

Нехта прабурчаў:

– Зрабіце яму цёмную! – Але ўсе так аслаблі пасля няўдалага пачастунку, што ніхто не скрануўся з месца.

Доктар Грунштэйн стрымаў слова. Яшчэ да абеду прыйшло некалькі вайсковых лекараў са славутай медыцынскай камісіі. З важным выглядам яны абыходзілі рады ложкаў, і не было чуваць нічога іншага, як толькі: «Пакажы язык!» Швейк высунуў язык настолькі далёка, што яго твар перасмыкнуўся ў дурнаватую грымасу, а вочы самі сабой заплюшчыліся.

– Асмелюся далажыць, пане штабны ўрач, далей язык не высоўваецца.

Тут паміж Швейкам і камісіяй усчалася цікавая дыскусія. Швейк запэўніваў, што зрабіў гэтую заўвагу, баючыся, каб лекары не падумалі, што ён ад іх хавае язык.

Члены камісіі рэзка разышліся ў сваіх ацэнках стану Швейка. Палова з іх сцвярджала, што Швейк – «ein blöder Kerl», у той час як другая палова лічыла, што ён прахвост і здзекуецца з вайсковай службы.

– Каб вас гром забіў! – вызверыўся на Швейка старшыня камісіі.

– Мы вас выведзем на чыстую ваду!

Швейк пазіраў на ўсю камісію з боскім спакоем. Галоўны штабны лекар падышоў да Швейка ўсутыч.

– Хацеў бы я ведаць, пра што вы, марская свіння, зараз думаеце?

– Асмелюся далажыць, што я ўвогуле не думаю.

– Himmeldonnerwetter! – загалёкаў адзін з членаў камісіі, бразгаючы шабляй, – ён увогуле не думае. Чаму ж гэта вы, сіямскі слон, не думаеце?

– Асмелюся далажыць, я таму не думаю, што ў войску гэта салдатам забаронена. Калі я некалькі гадоў таму назад служыў у Дзевяноста першым палку, дык наш пан капітан заўсёды нам гаварыў, што салдат не павінен сам думаць, за яго думаюць яго камандзіры. Як толькі салдат пачынае думаць, гэта ўжо не салдат, а нейкая вашывая поскудзь, расцяпа. Разважанні ніколі не даводзяць…

– Маўчаць! – перабіў Швейка раз’юшаны старшыня камісіі. – Пра вас мы ўжо маем звесткі. Вы зусім не ідыёт, Швейк, вы хітры, пранырлівы прахвост, вы круцель, нягоднік, разумееце?

– Так точна, разумею!

– Я вам ужо сказаў маўчаць! Вы чулі?

– Так точна, чуў, маўчаць.

– Himmelherrhott! Дык і маўчыце, калі я загадаў. Вы ж добра ведаеце, што не маеце права мянціць языком.

– Так точна, ведаю, што не маю права мянціць языком.

Паны вайскоўцы пераглянуліся і паклікалі фельдфебеля.

– Гэтага тыпа адвядзіце ўніз у канцылярыю, – паказваючы на Швейка, загадаў галоўны штабны лекар, – і чакайце нашага рашэння. У гарнізоннай турме яму гэтыя тарыбары выб’юць з галавы. Хлапчына здаровы, як бугай, сімуляцыяй займаецца ды яшчэ разводзіць балбатню і строіць жартачкі са сваіх начальнікаў. Ён думае, што мы тут толькі для пацехі, што вайсковая служба – смешкі. Вам, Швейк, у гарнізоннай турме пакажуць, што вайсковая служба – зусім не забава.

Адыходзячы з фельдфебелем у канцылярыю, Швейк па дарозе мармытаў:

Я вайну збіраўся

Павярнуць на жарты.

Паваюю з тыдзень.

Ды хутчэй дахаты!

У той час, як у канцылярыі дзяжурны афіцэр крычаў на Швейка, што такіх дзецюкоў трэба расстрэльваць, наверсе, у бальнічных палатах, камісія вынішчала сімулянтаў. З сямідзесяці пацыентаў ацалела толькі двое: адзін – у якога нага была адарвана снарадам, а другі – з сапраўднай кастаедай. Толькі гэтыя двое не пачулі слоўца «tauglich», а ўсе астатнія, не выключаючы і трох паміраючых сухотнікаў, былі прызнаны годнымі для палявой службы.

Галоўны штабны ўрач не прамінуў выпадку сказаць прамову. Яна была пераплецена самай разнастайнай лаянкай і даволі кароткая. Усе – быдла і гной, і толькі ў тым выпадку, калі будуць мужна змагацца за пана імператара, то могуць вярнуцца ў людское грамадства, і тады пасля вайны ім даруюць, што яны хацелі выкруціцца ад вайсковай службы і сімулявалі. Але сам ён у гэта не верыць і думае, што ўсіх чакае вяроўка.

Нейкі малады вайсковы лекар, чыстая і пакуль не сапсаваная душа, папрасіў у галоўнага штабнога ўрача слова. Яго прамова адрознівалася ад прамовы яго начальніка аптымізмам і наіўнасцю. Ён гаварыў па-нямецку.

Ён доўга малоў языком аб тым, што, нібыта, кожны з іх, хто пакіне лазарэт і вернецца ў свой полк, на фронт, павінен быць пераможцам і рыцарам. Ён перакананы, што яны будуць па-майстэрску абыходзіцца са зброяй і будуць сумленнымі пры ўсіх акалічнасцях: і на вайне, і ў асабістым жыцці, што сваёю крывёю яны апладняць шырокія палі славы аўстрыйскай манархіі і годна выканаюць задачу, якую ім вызначыла гісторыя.

Потым у калідоры галоўны штабны ўрач сказаў гэтаму наіўнаму маладому чалавеку:

– Пане калега, магу вас запэўніць, што вашы словы пойдуць марна. Ці гаварыць з імі па-анёльску, ці па-д’ябальску, ім усё адно. Гэта адна хеўра!

Раздзел IX. Швейк у гарнізоннай турме

Апошнім прыстанішчам для людзей, якія не хацелі ісці на вайну, была гарнізонная турма. Я ведаў аднаго няштатнага прафесара-матэматыка, які не хацеў страляць з гармат, то стрэльнуў гадзіннік у аднаго надпаручніка, каб толькі трапіць у гарнізонную турму. Зрабіў ён гэта, добра ўсё разважыўшы. Вайна яму не імпанавала і яго не зачароўвала. Страляць у непрыяцеля і забіваць шрапнеллю і снарадамі гэткіх жа няшчасных, як ён сам, няштатных выкладчыкаў матэматыкі ён лічыў бязглуздзіцай.

Спачатку даследавалі яго псіхічны стан, а калі ён заявіў, што мэтай крадзяжу было асабістае ўзбагачэнне, яго адправілі ў гарнізонную турму. Там такіх, як ён, было шмат. Ідэалісты і неідэалісты. Людзі, якія лічылі вайсковую службу крыніцай асабістых даходаў: розныя бухгалтары, тылавыя і франтавыя, якія махлявалі з правіянтам і салдацкім жалаваннем, дробныя злодзеі, якія ў тысячу разоў былі болей сумленныя, чым тыя махляры, якія іх сюды пасадзілі. Тут, у гарнізоннай турме, сядзелі і салдаты за розныя ўчынкі чыста вайсковага характару: парушэнне дысцыпліны, спроба ўсчаць бунт, дэзерцірства. Асаблівую групу складалі палітычныя, з якіх восемдзесят працэнтаў было ні ў чым не вінаватых, дзевяноста дзевяць працэнтаў з іх было асуджана.

Апарат вайсковых суддзяў быў раскошны. Такі судовы апарат ёсць у кожнай дзяржавы, якая знаходзіцца напярэдадні агульнага палітычнага, эканамічнага і маральнага заняпаду. Бляск былой моцы і славы ахоўваўся судамі і паліцыяй, жандармерыяй і прадажнай хеўрай даносчыкаў. У кожнай вайсковай часці Аўстрыя мела сваіх шпіцляў, якія выдавалі сваіх сяброў, тых, з якімі спалі на адных нарах, а на маршы дзяліліся кавалкам хлеба.

Усё новы матэрыял пастаўляла ў гарнізонную турму і дзяржаўная паліцыя. Вайсковая цэнзура скіроўвала сюды аўтараў ліставання паміж фронтам і тымі, хто ў роспачы заставаўся дома, і вайсковы суд паяў ім па дванаццаць гадоў турмы за словы ўцехі або за апісанне галечы, якая панавала на радзіме салдата.

З Градчанскай турмы адна з дарог вяла праз Бржэўнаў на Мотальскі пляц. Наперадзе ў суправаджэнні салдат ішоў чалавек з кандаламі на руках, а за ім ехала падвода з дамавінай. На Мотальскім пляцы гучала каманда: «An! Feuer!» і па ўсіх палках і батальёнах зачытвалі палкавы загад аб тым, што яшчэ адзін расстраляны за «бунт», усчаты з-за таго, што ў час прызыву капітан сек шабляй яго жонку, што ніяк не магла адарвацца ад мужа.

A ў гарнізоннай турме тройца: штабны турэмны наглядчык Славік, капітан Лінгарт і фельдфебель Ржэпа, празваны «катам», апраўдвалі сваё прызначэнне. Колькі людзей закалацілі яны ў адзіночках! Магчыма, капітан Лінгарт і сёння у рэспубліцы застаецца па-ранейшаму капітанам. Тады я жадаў бы, каб яму залічылі гады службы ў гарнізоннай турме. Славіку і Кліму дзяржаўная паліцыя ўжо залічыла іх стаж. Ржэпа зноў зрабіўся цывільным і надалей выконвае сваё рамяство майстра-муляра. Можа, нават з’яўляецца членам патрыятычных таварыстваў у рэспубліцы.

Штабны наглядчык Славік у рэспубліцы зрабіўся злодзеем і зараз сядзіць у турме. Не змог, небарака, уладкавацца ў рэспубліцы гэтак жа прывольна, як іншыя паны вайскоўцы.

Зусім натуральна, што штабны наглядчык Славік, прымаючы Швейка, кінуў на яго погляд, поўны нямога папроку.

– Мы табе, хлопец, жыццё тут асалодзім як мае быць. I табе, і ўсім, хто папаўся ў нашы рукі. А нашы рукі – гэта вам не дамскія ручкі.

I каб дадаць вагі сваім словам, ён прыклаў свой здаравенны жылісты кулак Швейку да носа і сказаў:

– Панюхай, чым пахне, падлюга! Швейк панюхаў і сказаў:

– Такім кулаком я не хацеў бы атрымаць па носе. Пахне могілкамі.

Спакойная, разважлівая гаворка Швейка спадабалася штабному турэмнаму наглядчыку.

– Гэй ты! – раўнуў ён, тыцнуўшы Швейка кулаком у жывот. – Стой смірна! Што ў цябе ў кішэнях? Калі маеш сігарэты, то можаш пакінуць іх сабе, а грошы давай сюды, каб не ўкралі. Больш няма? Сапраўды няма? Не хлусі! Хлусня караецца.

– Куды яго сунем? – спытаў фельдфебель Ржэпа.

– У шаснаццатую, – вырашыў наглядчык, – да беспарточнікаў. Хіба не бачыце, што напісаў на суправаджальнай паперы капітан Лінгарт: «Streng behüten, beobachten».

– Так, так, – звярнуўся ён урачыста да Швейка, – з ліхадзеямі і абыходак ліхі. А калі хто ўзбунтуецца, таго кінем у адзіночку, а там пераламаем усе рэбры і хай ляжыць, пакуль не здохне. Маем такое права. Памятаеце, Ржэпа, як мы расправіліся з тым мясніком?

– Ну і задаў ён нам працы! – летуценна вымавіў фельдфебель Ржэпа. – Во быў здаравенны! Я таптаў яго больш як пяць хвілін, пакуль рэбры не затрашчалі і не палілася кроў з рота. А ён потым яшчэ дзён дзесяць жыў. Жывучы быў, падла!

– Бачыш, мярзотнік, як у нас распраўляюцца з тымі, хто ўздумае бунтаваць або ўцякаць, – закончыў свой педагагічны выклад штабны турэмны наглядчык Славік. – Гэта ўсё роўна як самазабойства, якое ў нас таксама караецца. Альбо не прывядзі бог, табе, гад, узбрыдзе ў галаву скардзіцца, калі прыйдзе інспекцыя! Калі тое здарыцца і прыйдзе інспекцыя ды спытае: «Ці маеце нейкія скаргі?», дык ты, смярдзючая жаба, павінен стаць ва фронт, узяць пад казырок і адрапартаваць: «Асмелюся далажыць, не маю, усім задаволены». Ну, як ты скажаш, мярзотнік, паўтары!

– Асмелюся далажыць, не маю, усім задаволены, – паўтарыў Швейк з такім мілым выразам твару, што штабны наглядчык дапусціў памылку, палічыўшы гэта шчырай стараннасцю і пачцівасцю.

– Дык распранайся да сподняга і пойдзем у шаснаццатую, – сказаў ён ласкава, не дадаўшы, як звычайна, ні «гнюса», ні «нікчэмніка», ні «мярзотніка».

У шаснаццатай Швейк убачыў два дзесяткі мужчын у сподніках. Тут сядзелі ўсе, у каго ў паперах было зазначана: «Streng behüten, beobachten». За імі вельмі старанна наглядалі, каб яны не ўцяклі.

Калі б споднікі былі чыстыя, а на вокнах не было кратаў, то на першы погляд магло здацца, што вы трапілі ў прылазнік.

Швейка прыняў ад фельдфебеля стараста, даўно не голены мужык у расхлістанай кашулі. Ён запісаў яго прозвішча на кавалку паперы, які вісеў на сцяне, і сказаў:

– Заўтра ў нас відовішча – павядуць у капліцу на казань. Мы ўсе будзем стаяць там у адных сподніках якраз пад самай кафедрай. Во будзе забава!

Як і ва ўсіх вязніцах і каталажках, у гарнізоннай турме была свая капліца, якая цешылася ў арыштантаў вялікай папулярнасцю. Зусім не таму, што прымусовае наведванне турэмнай капліцы набліжала вязняў да бога або яны больш даведваліся пра дабрадзейнасць. Пра такое глупства не магло быць і гаворкі. Проста набажэнства і казань былі паратункам ад гарнізоннай нуды. Не ў тым была справа, што ты стаў бліжэй да бога, а ў тым, што па дарозе ты мог спадзявацца знайсці – на лесвіцы або ў двары – адкінуты акурак сігарэты ці сігары.

Ды яшчэ сама казань была для ўсіх забавай і пацехай. Фельдкурат* Ота Кац быў вельмі мілы чалавек. Усё набажэнства ён вёў надта арыгінальным спосабам. Ён мяняў увесь парадак святой імшы, а калі быў здорава пад чаркаю, прыдумляў зусім новыя модлы, новую святую імшу, свой уласны рытуал, – словам, нешта такое, чаго да гэтага часу ніколі нідзе не было.

A колькі пацехі было, калі ён паслізнецца і бухнецца разам з чашай і святымі дарамі, а ўголас вінаваціць міністранта* з арыштаваных у тым, што той знарок падставіў ножку, а потым тут жа, перад усімі святынямі, улепіць гэтаму міністранту адзіночку і «шпангле»*. А пакаранаму радасць, бо ўсё гэта ўваходзіць у праграму камедыі ў турэмнай капліцы. Яму далі вялікую ролю, і ён яе з ахвотай выконвае.

Фельдкурат Ота Кац, узорны вайсковы святар, быў яўрэем. Зрэшты, у гэтым не было нічога дзіўнага: архіепіскап Кон таксама быў яўрэем. Але ў фельдкурата Ота Каца мінулае было яшчэ больш стракатым, чым у славутага архіепіскапа Кона. Ота Кац вучыўся ў гандлёвай акадэміі і некалі быў залічаны ў войска як вальнапісаны. Ён так тонка разбіраўся ў вэксальным праве і ў саміх вэксалях, што за адзін год давёў фірму «Кац і кампанія» да банкруцтва, ды такога, што старому Кацу давялося з’ехаць у Паўночную Амерыку, правёўшы спачатку некаторыя камбінацыі з паперамі сваіх крэдытораў, праўда, без іх ведама, як і без ведама свайго кампаньёна, якому прыйшлося выехаць у Аргенціну.

Калі малады тады Ота Кац бескарысліва падзяліў фірму «Кац і К°» паміж Паўночнай і Паўднёвай Амерыкамі, то апынуўся ў становішчы чалавека, які ніадкуль не чакае спадчыны, не ведае, куды галаву прытуліць і якому застаецца толькі вайсковая служба.

Аднак вальнапісанаму Ота Кацу прыйшла ў галаву яшчэ адна бліскучая штуковіна. Ён ахрысціўся. Звярнуўся да Хрыста з даверам і ўпэўненасцю, што той дапаможа яму зрабіць кар’еру, і разглядаў сваё хрышчэнне як камерцыйную здзелку паміж сабой і сынам божым.

Яго ўрачыста хрысцілі ў Эмаўзскім кляштары. I экзамен на афіцэра прайшоў паспяхова, і новенькі хрысціянін Ота Кац застаўся на вайсковай службе. Спачатку яму здавалася, што справы пойдуць добра, і ён нават збіраўся запісацца на штабныя курсы, але аднаго разу напіўся, пайшоў у манастыр і прамяняў шаблю на манаскую сутану. Пасля аўдыенцыі ў архіепіскапа ў Градчанах ён трапіў у семінарыю. Перад сваім пасвячэннем ён нажлукціўся, як бэля, у адным надта прыстойным «доме з жаночай абслугай» і проста з віру раскошы і забавы скіраваўся на пасвячэнне ў духоўны сан. Пасля пасвячэння ён пайшоў у полк шукаць пратэкцыі і, калі яго прызначылі фельдкуратам, купіў сабе каня і гарцаваў на ім па Празе і з найвялікшай ахвотай прымаў удзел ва ўсіх папойках афіцэраў свайго палка.

На лесвіцы дома, дзе ён кватараваў, вельмі часта гучалі кленічы незадаволеных крэдытораў. Ота Кац вадзіў да сябе дзевак з вуліцы ці пасылаў па іх свайго дзеншчыка. Ён вельмі любіў гуляць у карты, і хадзілі небеспадстаўныя чуткі, што гуляе ён нячыста, але нікому не ўдавалася давесці, што ў шырокім рукаве яго сутаны быў схаваны туз. У афіцэрскіх колах яго звалі святым айцом. Да казані ён ніколі не рыхтаваўся, чым адрозніваўся ад свайго папярэдніка, які раней таксама наведваў гарнізонную турму. Таму засела ў галаву, што салдат, пасаджаных у турму, можна выправіць казанямі з кафедры. Гэты высокапаважаны пастар набожна закочваў вочы і гаварыў арыштантам пра неабходнасць рэформы законаў аб прастытутках, матках-адзіночках і выхаванні пазашлюбных дзяцей. Яго нудныя казані мелі абстрактны характар і ніяк не былі звязаны з сучасным становішчам спраў.

Ота Кац, наадварот, сваімі казанямі весяліў усіх.

Надышоў урачысты момант, калі шаснаццатую камеру павялі ў сподніках, бо дазволіць арыштантам надзець штаны было рызыкоўна – раптам нехта ўцячэ. Дваццаць анёлкаў у белых сподніках паставілі перад самой кафедрай. Некаторыя з тых, каму ўсміхнулася фартуна, жавалі знойдзеныя па дарозе акуркі, бо не мелі куды іх схаваць – у сподніках кішэняў не было. Астатнія арыштанты стаялі наўкола і любаваліся выглядам дваццаці пар сподяікаў.

На кафедру, пазвоньваючы шпорамі, узлез фельдкурат.

– Habacht! – скамандаваў ён. – На малітву! Усім паўтараць за мной, што я буду гаварыць! А ты там, з-заду, хам, не смаркайся ў кулак, ты ў храме божым, а то загадаю пасадзіць у карцар! Мусіць, ужо забыліся, недавяркі, «Ойча наш»? Ану, паспрабуем… Я так і ведаў, што не пойдзе. Дзе ўжо там «Ойча наш»! Вам бы зараз па дзве пайкі мяса ды з фасолевым гарнірам, легчы на бруха і калупаць у носе, не думаючы пра пана бога. Ці не праўда?

Ён паглядзеў з кафедры ўніз на дваццаць белых анёлаў у сподніках – як і ўсе астатнія, яны знайшлі сабе занятак – забаўляліся. У задніх радах гулялі ў «мяса»*.

– Вельмі цікава, – шапнуў Швейк свайму суседу, на якім ляжала падазрэнне, што ён за тры кроны адсек свайму таварышу сякерай усе пальцы на руцэ, каб той вызваліўся ад вайсковай службы.

– Ці тое яшчэ будзе! – адказаў сусед. – Ён сёння здорава нажлукціўся, значыцца, зноў будзе балакаць пра цярністы шлях грэху.

Сапраўды, фельдкурат сёння быў у надта добрым настроі. Сам не ведаючы, навошта, ён увесь час перагінаўся з кафедры і мала не страціў раўнавагі і не зваліўся ўніз.

– Вы, лайдакі, ніколі нічому не навучыцеся, – вяшчаў фельдкурат. – Я за тое, каб вас усіх пастраляць. Вы добра мяне зразумелі? Я заяўляю з гэтага божага месца, нікчэмнікі, таму што бог ёсць быціе… якое вас не баіцца, а так возьме вас у работу, што вы ачмурэеце, бо вы не хочаце звярнуцца да Хрыста і лепей будзеце ісці цярністым шляхам грэху…

– Вово, дайшоў. Добра ж насмактаўся! – радасна зашаптаў Швейку сусед.

– Цярністы шлях грэху – гэта, дурні вы бязглуздыя, шлях барацьбы з распустай. Вы, марнатраўныя сыны, якія любяць ашывацца ў адзіночках замест таго, каб вярнуцца да айца нашага, скіруйце пагляды вашы да нябёсаў і вы пераможаце, і мір паселіцца ў душах вашых, грубіяны… Я папрасіў бы, там, з-заду, не чмыхаць! Вы не жарабцы і не ў стайні знаходзіцеся, а ў храме божым. Памятайце, вы, быдла, што вы – людзі і павінны скрозь цёмны морак сучаснасці скіраваць пагляды ў далёкую прастору вечнасці і ведаць, што ўсё тут часовае, адзін толькі бог – на векі вечныя. Sehr gut, nicht wahr, meine Herren? А калі вы думаеце, што я буду дзень і ноч маліцца за вас, каб міласэрны бог, дуралеі, удыхнуў сваю душу ў вашы халодныя сэрцы і ў сваёй святой ласцы дараваў грахі вашы, то памыляецеся! Я вас у райскія шаты не павяду. Чуеце, што я гавару, вы там, у сподніках?

Дваццаць споднікаў паглядзелі ўгару і ў адзін голас адказалі:

– Так точна, чуем.

– Мала толькі чуць, – працягваў сваю казань фельдкурат. – Вы не ўмееце маліцца і думаеце, што ходзяць у касцёл толькі дзеля пацехі, быццам тут нейкі тэатр ці кіно. Я гэта выб’ю ў вас з галавы, каб вы не думалі, што я прыйшоў сюды вас забаўляць ці прыносіць вам нейкую радасць. Я рассаджаю вас па адзіночках, вось што я зраблю. I ўсё-такі вы мяне калі-небудзь успомніце і скажаце: «Ён жадаў нам дабра»…

Сярод двух дзесяткаў споднікаў пачуўся ўсхліп. Гэта зайшоўся ад плачу Швейк.

Фельдкурат зірнуў уніз. Там стаяў Швейк і цёр вочы кулаком.

– Хай кожны з вас бярэ прыклад з. гэтага чалавека, – працягваў фельдкурат, паказваючы на Швейка. – Што ён робіць? Плача. Не плач, кажу я табе, не плач! Ты хочаш выправіцца? Гэта табе, даражэнькі, так лёгка не ўдасца. Зараз ты плачаш, а вернешся ў сваю камеру і зноў будзеш гэткім жа нягоднікам, як і раней… Сёння мы бачым, як заплакаў адзін з вас, ён хоча стаць на шлях дабрачыннасці, а што робіце вы, астатнія? Нічога не робіце! Адзін нешта жуе, нібыта ў яго бацькі былі жвачныя жывёліны, а другі ў храме божым шукае вошай у сарочцы. Наглядчык, вы зусім не сочыце за парадкам!

Фельдкурат спусціўся з кафедры і адышоўся ў рызніцу, куды ўслед за ім паплёўся і наглядчык. Праз хвіліну наглядчык выйшаў, выцягнуў Швейка з гурта дваццаці споднікаў і адвёў у рызніцу.

Фельдкурат, выгодна ўладкаваўшыся на стале, скручваў сабе сігарэту. Калі Швейк увайшоў, фельдкурат сказаў:

– Ага, вось і вы. Я тут усё добра абдумаў і лічу, што я вас раскусіў як след. Разумееш, мужык? Гэта першы выпадак, калі ў мяне ў касцёле нехта разрумзаўся.

Ён саскочыў са стала і, тузаючы Швейка за плячо, крыкнуў, стоячы пад вялікім пахмурным абразом Францыска Салескага*:

– Прызнайся, лайдак, што ты распусціў нюні толькі так сабе, для пацехі!

Францішак Салескі дапытліва глядзеў з абраза на Швейка. А з другога боку з другога абраза на Швейка здзіўлена пазіраў нейкі мучанік, якому ў зад уваткнулі зуб’е пілы, і нейкія невядомыя рымскія легіянеры старанна яго пілавалі. На твары пакутніка не відаць было ні пакуты, ні задавальнення ад мучаніцкага лёсу, адно здзіўленне, нібы ён хацеў сказаць: «Як гэта я да гэтага дайшоў, і што вы, панове, са мной робіце?»

– Так точна, пане фельдкурат, – разважліва сказаў Швейк, ставячы ўсё на карту, – перад абліччам усемагутнага бога і вашым, дастойны ойча, прызнаю, што я хліпаў сапраўды толькі дзеля смеху. Я бачыў, што ў вашай казані не хапае выпраўленага грэшніка, вось я і вырашыў даць вам гэтую радасць, каб вы не думалі, што ўжо не знойдзецца ніводнага прыстойнага чалавека. Ды і сам хацеў пацешыцца, каб стала лягчэй на душы.

Фельдкурат цікаўна паглядзеў на прастадушны твар Швейка.

– Вы мне пачынаеце падабацца, – сказаў фельдкурат, зноў сядаючы на стол. – Якога палка? – спытаў ён, ікаючы.

– Асмелюся далажыць, пане фельдкурат, што належу і не належу да Дзевяноста першага палка і ўвогуле не ведаю, што са мной робіцца.

– А за што тут седзіцё? – спытаў фельдкурат, не перастаючы ікаць.

– Асмелюся далажыць, пане фельдкурат, я сапраўды не ведаю, за што тут сяджу. Але я не скарджуся на тое, што сяджу. Мне проста не пашанцавала. Я ўсё стараюся як лепей, а ў мяне ўсё выходзіць на горшае, як у таго мучаніка на іконе.

Фельдкурат паглядзеў на ікону, усміхнуўся і сказаў:

– Дальбог, вы мне падабаецеся! Трэба будзе мне спытаць пра вас у следчага. I хопіць аб гэтым. Kehrt euch! Abtreten!

Вярнуўшыся ў родную сям’ю беспарточнікаў каля кафедры, Швейк на пытанне, што хацеў ад яго фельдкурат, адказаў вельмі суха і коратка:

– Зусім акасеў.

За наступнай місіяй фельдкурата – святой імшой – усе сачылі з незвычайнай увагай і непрытоенай сімпатыяй. Адзін арыштант нават пабіўся аб заклад, што фельдкурат упусціць чашу з дарамі. Ён паставіў усю сваю пайку хлеба супраць дзвюх аплявух і выйграў.

Фельдкурат, які так хораша ажыццявіў на практыцы старадаўнюю традыцыю наведваць вязняў, вярнуўся ў рызніцу, пераапрануўся, загадаў наліць сабе царкоўнага віна з вялікай аплеценай бутлі, выпіў і з дапамогай рыжага міністранта сеў на свайго верхавога каня, прывязанага ў двары, але, успомніўшы пра Швейка, злез з каня і пайшоў у канцылярыю да следчага Берніса.

Вайсковы следчы Берніс быў чалавек свецкі, прывабны танцор і распуснік, які страшэнна нудзіўся на службе і пісаў па-нямецку альбомныя вершы, каб, як надарыцца выпадак, мець іх заўсёды напагатове. Бн з’яўляўся найважнейшым звяном усяго апарату вайсковага суда, бо ў яго руках была засяроджана настолькі велізарная колькасць заблытаных пратаколаў і актаў, што ён выклікаў да сябе павагу ўсяго ваенна-палявога суда ў Градчанах.

– Servus, – сказаў фельдкурат, падаючы яму руку. – Як маешся?

– Не вельмі што, – адказаў вайсковы следчы Берніс. – Пераблыталі тут мне матэрыялы, цяпер у іх сам чорт не разбярэцца. Учора я паслаў па начальству ўжо апрацаваны матэрыял на аднаго дзецюка па абвінавачанні ў мяцяжы, а мне ўсё вярнулі назад, маўляў, таму, што гаворка павінна ісці не пра мяцеж, а пра крадзеж кансерваў. Ды яшчэ нібыта я паставіў на справе не той нумар. I як яны гэта разгледзелі, адзін бог ведае.

Вайсковы следчы плюнуў.

– Ходзіш яшчэ гуляць у карты? – спытаў фельдкурат.

– Прайграўся ўшчэнт. Апошнім разам гулялі мы з палкоўнікам, з тым пляшывым, у макао, дык я спусціў яму ўсё, як у бяздонную бочку. Затое прыкмеціў тут адну маладзічку… А ты што робіш, святы ойча?

– Мне патрэбен дзяншчык, – сказаў фельдкурат. – Апошні дзяншчык у мяне быў стары бухгалтар, без адукацыі, але быдла першакласнае. Вечна ныў і ўзносіў модлы, каб бог засцярог яго ад бяды, дык я яго і паслаў з маршавым батальёнам на фронт. Кажуць, што ўвесь гэты батальён быў пасечаны, як на бойні. А сёння я знайшоў аднаго дзецюка, які ў час казані, дзеля смеху, расплакаўся. Якраз такі мне і патрэбен. Прозвішча яго Швейк, а сядзіць у шаснаццатай. Я хацеў бы даведацца, за што яго пасадзілі і ці можна што-небудзь зрабіць, каб я мог яго адтуль забраць?

Следчы пачаў корпацца ў шуфлядах стала, шукаць справу Швейка, але, як заўсёды, не мог нічога знайсці.

– Відаць, у капітана Лінгарта, – сказаў ён пасля доўгіх пошукаў. – Чорт яго ведае, куды ў мяне прападаюць усе гэтыя справы. Я, напэўна, адаслаў іх Лінгарту. Зараз я яму затэлефаную. Алё, гаворыць следчы, надпаручнік Берніс. Пане капітан, скажыце, калі ласка, ці няма там у вас папер адносна нейкага Швейка. Павінны быць у мяне? Дзіўна… Я сам ад вас прымаў? Сапраўды дзіўна… Сядзіць у шаснаццатай… Я ведаю, пан капітан, што шаснаццатая ў мяне. Але я думаў, што паперы наконт Швейка валяюцца дзе-небудзь у вас… Што? Вы просіце з вамі так не гаварыць? У вас нічога не валяецца? Алё! Алё!

Следчы Берніс, збянтэжаны, прысеў да стала і пачаў асуджаць непарадак у вядзенні следства. Паміж ім і капітанам Лінгартам даўно ўжо існавала непрыязнасць, якую яны надта паслядоўна павялічвалі. Калі папера па ведамстве Лінтарта трапляла ў рукі Берніса, то Берніс засоўваў яе так далёка, што ніхто ўжо знайсці не мог. Тое ж самае рабіў Лінгарт з паперамі, якія пасылаліся Бернісу. З-за гэтай узаемнай нялюбасці прападалі і дадаткі да спраў.

(Справа Швейка была знойдзена ў архіве вайскова-палявога суда толькі пасля перавароту з наступнай нататкай: «Збіраўся скінуць маску крывадушнасці і адкрыта выступіць супраць асобы пана імператара і нашай дзяржавы». Справа Швейка была засунута сярод папер нейкага Бзафа Коўдзелы. На вокладцы справы быў пастаўлены крыжык, а пад ім: «Прыведзена ў выкананне» і дата.) – Значыцца, Швейк у мяне згубіўся, – сказаў следчы Берніс. – Я загадаю выклікаць яго сюды і, калі ён не прызнаецца ні ў чым, дык адпушчу і загадаю адвесці да цябе, а астатняе ты ўжо сам уладкуеш у палку.

Пасля таго як фельдкурат пайшоў, следчы Берніс загадаў прывесці Швейка, але прымусіў яго чакаць каля дзвярэй, бо якраз у гэты момант атрымаў тэлефанаграму з паліцэйскай управы.

Швейк тым часам разглядаў канцылярыю вайсковага следчага. Нельга сказаць, каб яна рабіла прыемнае ўражанне, асабліва фатаграфіі розных экзекуцый, праведзеных арміяй у Галіцыі і Сербіі. Гэта былі мастацкія фатаграфіі спаленых хат і асмаленых дрэў, галіны якіх сагнуліся пад цяжарам павешаных. Асабліва прыгожая была фатаграфія павешанай сям’і з Сербіі: маленькі хлопчык, бацька і маці. Два салдаты з вінтоўкамі ахоўваюць дрэва, на якім вісіць некалькі чалавек, а на пярэднім плане ў паставе пераможцы стаіць афіцэр, курыць сігарэту. Удалечыні відаць дзеючая палявая кухня.

– Ну, дык што там у вас, Швейк? – спытаў следчы Берніс. – Чаго вы там нарабілі? Прызнаецеся ці будзеце чакаць, пакуль складзём на вас абвінаваўчы акт? Так не выйдзе! Не думайце, што вы перад нейкім такім судом, дзе следства вядуць цывільныя ёлупні. У нас суд вайсковы! Адзіным вашым паратункам ад строгай і справядлівай кары можа быць толькі поўнае прызнанне.

У следчага Берніса быў адмысловы метад на выпадак, калі згубіцца матэрыял супраць абвінавачанага. Як бачыце, нічога асаблівага ў гэтым метадзе не было, таму можна не здзіўляцца, што вынікі такога расследавання і допыту заўсёды былі роўныя нулю.

Следчы Берніс лічыў сябе настолькі праніклівым, што, не маючы матэрыялу супраць абвінавачанага, не ведаючы, у чым яго вінавацяць і за што ўвогуле ён сядзіць у турме, з адных толькі назіранняў за паводзінамі і фізіяноміяй прыведзенага на допыт рабіў вывад, за што гэтага чалавека трымаюць пад замком. Яго празорлівасць і веданне людзей былі такія глыбокія, што аднаго цыгана, які трапіў у гарнізонную турму свайго палка за крадзеж некалькіх тузінаў бялізны (ён быў на пабягушках у каптэнармуса), Берніс абвінаваціў у палітычных злачынствах, нібыта ён у нейкай карчме гутарыў з салдатамі аб стварэнні самастойнай дзяржавы чэшскага і славацкага народаў на чале з каралём-славянінам.

– Мы маем дакументы, – гаварыў ён няшчаснаму цыгану, – і вам не застаецца нічога іншага, як прызнацца, у якой карчме вы гэта гаварылі, якога палка былі тыя салдаты, што вас слухалі, і калі гэта адбывалася.

Няшчасны цыган выдумаў і дату, і карчму, і полк, з якога былі яго ўяўныя слухачы, а калі вяртаўся з допыту, проста ўцёк з турмы.

– Вы не хочаце ні ў чым прызнацца, – спытаў следчы Верніс, пакуль Швейк захоўваў магільнае маўчанне. – Вы не хочаце сказаць, чаму вы апынуліся тут, за што вас пасадзілі? Але ж, прынамсі, мне вы маглі б гэта сказаць, перш чым я вам сам вылажу. Папярэджваю вас яшчэ раз, прызнайцеся. Вам жа лепей будзе, бо аблегчыць расследаванне і зменшыць пакаранне.

– Асмелюся далажыць, – прагучаў нарэшце дабрадушны голас Швейка, – я тут, у гарнізоннай турме, быццам знайдыш.

– Як гэта?

– Асмелюся далажыць, магу высветліць вельмі проста. На нашай вуліцы жыве вугальшчык, і ў яго быў зусім бязвінны двухгадовы хлопчык. Затэпаў гэты хлопчык з Вінаградаў аж да Лібені*, сеў на тратуары – тут яго і знайшоў паліцэйскі. Адвёў ён хлопчыка ў участак, а там яго пасадзілі пад замок. Падумаць толькі – двухгадовае дзіця! Бачыце, хлопчык быў зусім без віны, а яго ўсё ж пасадзілі. Нават калі б ён умеў гаварыць, то не ведаў бы, што адказаць на пытанне, за што яго пасадзілі. Прыблізна так і са мной. Я гэткі ж знайдыш.

Праніклівы погляд следчага акінуў паставу і аблічча Швейка і разбіўся аб іх. Ад усёй гэтай істоты, што стаяла перад следчым, павявала такой абыякавасцю і такой цнатлівасцю, што Берніс пачаў раздражнёна хадзіць па канцылярыі і калі б не абяцанне фельдкурату паслаць яму Швейка, то чорт ведае, чым бы ўсё кончылася.

Нарэшце, следчы спыніўся каля свайго стала.

– Паслухайце, – сказаў ён Швейку, які безуважна глядзеў перад сабой, – калі вы яшчэ хоць раз трапіце мне на вочы, то доўга будзеце пра гэта помніць… Адвядзіце яго!

Пакуль Швейка вялі назад у шаснаццатую, Берніс выклікаў да сябе наглядчыка Славіка.

– Надалей, да наступных указанняў, Швейк перадаецца ў веданне пана фельдкурата Каца, – коратка загадаў ён. – Падрыхтаваць пропуск. Адвесці Швейка з двума канвойнымі да пана фельдкурата.

– Загадаеце яму на дарожку надзець кайданы, пан надпаручнік?

Следчы ляснуў кулаком па стале:

– Вы – асёл. Я ж ясна сказаў: падрыхтаваць пропуск!

Але наглядчык усё ж вырашыў пакінуць Швейка яшчэ хоць на адну ноч у гарнізоннай турме, каб ён як след пакарыстаўся яе выгодамі.

У восем гадзін Швейка выклікалі і загадалі ісці ў канцылярыю.

– З левага боку ля дзвярэй канцылярыі стаіць плявальніца, там бываюць акуркі, – навучаў Швейка адзін з арыштантаў. – I на другім паверсе таксама пройдзеш міма адной. Лесвіцу мятуць у дзевяць, дык сёе-тое яшчэ можна будзе знайсці.

Але Швейк не апраўдаў іх спадзяванняў. Болей у шаснаццатую ён не вярнуўся. Дзевятнаццаць споднікаў разважалі ды меркавалі аб гэтым самае рознае. Нейкі рабаціністы апалчэнец, які вызначаўся самай буйнай фантазіяй, аб’явіў, што Швейк страляў у свайго капітана і сёння яго павялі на Мотальскі пляц на расстрэл.

Раздзел X. Швейк дзеншчыком у фельдкурата

I

Далей Швейкава адысея працягваецца пад ганаровым эскортам двух салдат, узброеных вінтоўкамі з прымкнутымі штыкамі. Яны яго павінны былі даставіць да фельдкурата.

Яго канваіры ўзаемна дапаўнялі адзін аднаго: калі адзін з іх быў цыбаты, то другі – невысокі таўстун. Бамбіза кульгаў на правую нагу, малы салдат – на левую. Абодва служылі ў тыле, бо яшчэ да вайны былі падчыстую вызвалены ад вайсковай службы. З сур’ёзным выглядам яны ступалі па бруку, зрэдчасу спадылба зіркаючы на Швейка, які крочыў пасярод і казыраў каму папала. Яго цывільнае адзенне згубілася на складзе гарнізоннай турмы разам з вайсковай фуражкай, у якой ён ішоў на прызыў. Перш чым яго выпусціць, яму выдалі стары мундзір, які раней належаў нейкаму пузану, на галаву вышэйшаму за Швейка. У штаны, якія былі на ім, улезла б яшчэ тры Швейкі. Бясконцыя фалды ад ног аж да грудзей – а штаны сягалі аж да шыі – мімаволі прыцягвалі ўвагу разявак. Вялізная брудная і зашмальцаваная гімнасцёрка з латкамі на локцях калацілася на Швейку, як каптан на агародным пудзіле. Штаны віселі, як у клоуна ў цырку. Вайсковая фуражка, якую яму таксама падмянілі ў гарнізоннай турме, спаўзала на вушы.

На рогат разявак Швейк адказваў мяккай усмешкай і цёплым ласкавым поглядам сваіх добрых вачэй.

Такім парадкам і падыходзілі яны да Карліна, дзе жыў фельдкурат. Першы прамовіў да Швейка малы таўстун.

– Адкуль ты? – спытаў ён.

– З Прагі.

– А не ўцячэш ад нас?

У размову ўмяшаўся бамбіза. Надта цікавая з’ява: калі малыя таўстуны бываюць па большай частцы дабрадушнымі аптымістамі, то цыбатыя і падгалістыя, наадварот, пераважна скептыкі. Таму цыбаты і сказаў малому:

– Каб мог, то ўцёк бы!

– А на якое ліха яму ўцякаць? – азваўся малы таўстун. – Ён і так на волі, не ў гарнізоннай турме. Во нясу тут, у пакеце.

– А што там, у тым пакеце для фельдкурата? – спытаў бамбіза.

– Не ведаю.

– Вось бачыш, не ведаеш, а гаворыш.

Карлаў мост прайшлі ў поўным маўчанні. А на Карлавай вуліцы малы таўстун зноў загаварыў са Швейкам.

– Не ведаеш, навошта мы цябе вядзём да фельдкурата?

– На споведзь, – нядбайна адказаў Швейк. – Заўтра мяне будуць вешаць. Так заўсёды робіцца. Як гаворыцца, для заспакаення душы.

– А за што цябе будуць…гэтак? – асцярожна спытаў бамбіза, між тым як таўстун спачувальна зірнуў на Швейка.

Абодва салдаты былі рамеснікамі з вёскі, у абодвух былі сем’і.

– Не ведаю, – дабрадушна ўсміхаючыся, адказаў Швейк. – Я нічога не ведаю. Відаць, доля такая.

– Напэўна, ты нарадзіўся пад нешчасліваю зоркай, – тонам знаўцы, са спачуваннем заўважыў малы. – У нас, у вёсцы Ясеннай пад Ёзафавам, яшчэ за прускай вайной таксама вось так павесілі аднаго. Прыйшлі па яго, нічога не сказалі і ў Ёзафаве павесілі.

– Я думаю, – скептычна зазначыў цыбаты, – што так, без дай прычыны, чалавека не вешаюць, заўсёды павінна быць нейкая прычына.

– У мірны час, – сказаў Швейк, – дык падставы знаходзяцца, а ў вайну адзін чалавек не значыць нічога. Ці ён мусіць загінуць на фронце, ці будзе павешаны дома… Ці савою аб пень, ці пнём аб саву…

– Слухай, а ты ці не палітычны які? – спытаў бамбіза. У тоне яго запытання адчувалася, што ён пачынае спачуваць Швейку.

– Палітычны, аж занадта, – усміхнуўся Швейк.

– Можа, ты нацыянальны сацыяліст?

Але цяпер ужо малы таўстун зрабіўся асцярожны і ўмяшаўся ў размову.

– А што нам да таго? – сказаў ён. – Вунь зірні – усюды процьма людзей і ўсе прыглядаюцца да нас. Хоць бы нам дзе-небудзь у падваротні зняць штыкі, каб не так кідацца ў вочы. Ты ад нас не ўцячэш? А то ў нас будуць непрыемнасці. Я праўду кажу, Тонік? – звярнуўся ён да бамбізы.

Той ціха адказаў:

– Штыкі можна і зняць. Усё ж гэта наш чалавек. – Ён адолеў у сабе скепсіс, і душа яго цяпер поўнілася спачуваннем да Швейка. Яны нагледзелі прыдатную браму, знялі там штыкі, і таўстун дазволіў Швейку ісці побач з ім.

– Закурыў бы, га? – спытаў ён. – Хто ведае… Ён хацеў сказаць: «Хто ведае, ці даюць закурыць перад тым як павесіць», але не дакончыў фразы, адчуваючы, што гэта было б нетактоўна.

Усе закурылі, і канваіры Швейка пачалі распавядаць яму пра свае сем’і, што жылі пад Кралавеградцам, пра жонак, дзяцей, пра лапік палетка, пра адзіную карову…

– Піць хочацца, – сказаў Швейк. Цыбаты з малым пераглянуліся.

– На адзін келіх мы, бадай, таксама зайшлі б, – сказаў малы, прадчуваючы згоду цыбатага, – але куды-небудзь так, каб не вельмі кідацца ў вочы.

– Давайце зойдзем у «Куклік», – прапанаваў Швейк, – там вы свае стрэльбы можаце пакінуць на кухні, карчмар там Серабона, сокал*, яго можна не баяцца. Там іграюць на скрыпцы і на гармоніку. Заходзяць туды шлюхі і іншая прыстойная грамада, якую не пускаюць у «рэпрэзенцяк»*.

Цыбаты з малым яшчэ раз пераглянуліся, і бамбіза пагадзіўся:

– Давайце зойдзем, да Карліва яшчэ далёка. Па дарозе Швейк расказваў ім розныя анекдоты, і ў добрым настроі яны ўвайшлі ў «Куклік» і зрабілі так, як раіў Швейк. Вінтоўкі схавалі на кухні і пайшлі ў агульную залу, дзе скрыпка з гармонікам напаўнялі памяшканне гукамі ўлюбёнай песні: «На Панкрацы, на гары гожыя прысады».

Нейкая паненка сядзела на каленях у зморанага дзецюка з гладка зачэсаным праборам і спявала сіпатым голасам: «Сватаў, сватаў я дзяўчыну, а гуляе з ёй другі».

За адным сталом спаў п’яны сардыншчык. Час ад часу ён прачынаўся, біў кулаком па стале і, прамармытаўшы «Не ўдасца!», зноў засынаў. За більярдам пад люстрам сядзелі тры дзеўкі і пакрыквалі нейкаму чыгуначнаму кандуктару:

– Малады чалавек, пачастуйце нас вермутам! Каля музыкаў двое спрачаліся за нейкую Маржанку, якую ўчора схапіў патруль. Адзін гэта бачыў на ўласныя вочы, а другі запэўніваў, што яна, быццам, пайшла спаць з нейкім салдатам у гатэль «Вальшы».

Каля самых дзвярэй у акружэнні цывільных сядзеў салдат і расказваў, як яго параніла ў Сербіі. Адна рука ў яго была перавязана, а кішэні набіты сігарэтамі, якія ён атрымаў ад сабутэльнікаў. Ён прасіўся, кляўся, што не можа больш піць, а адзін з кампаніі, пляшывы старычына, панукаў:

– Ды выпіце, салдацік, хто ведае, ці сыдземся яшчэ калі? Загадаць, каб вам сыгралі што-небудзь? Вы любіце «Сірацінку»?

Гэта была любімая песня лысага дзядка, і сапраўды праз хвіліну скрыпка і гармонік завылі «Сірацінку». У Дзядулі на вачах выступілі слёзы, і ён завёў дрыготкім голасам:

A як большай стала,

Пра маму пытала,

Пра маму пытала…

З-за другога стала пачулася:

– Ды хопіць ужо! К чорту ў балота! Пайшлі вы з вашай «Сірацінкай»… I ў якасці апошняга сродка непрыяцельскі стол грымнуў:

Разлука, ах, разлука,

Для сэрца злая мука.

– Франта, – паклікалі адтуль параненага салдата, калі, заглушыўшы «Сірацінку», праспявалі «Разлуку» да канца. – Франта, кінь ты іх, ідзі да нас. Плюнь на ix і давай сюды сігарэты. Кінь забаўляць гэтых дурняў!

Швейк і яго канваіры з цікавасцю назіралі за тым, што адбывалася навакол. Швейк, які часта бываў тут да вайны, успамінаў, як сюды прыходзіў з аблавай камісар Драшнер і як яго баяліся прастытуткі, якія склалі пра яго песеньку і аднойчы заспявалі яе хорам:

Як з-за пана Драшнера

Паніка ўзнялася,

A п’яная Маржанка

Яго не зляклася…

У гэты момант увайшоў Драшнер, страшны і няўмольны. Сітуацыя нагадвала паляванне на курапатак: паліцэйскія сагналі ўсіх у кучу. I ён, Швейк, таксама апынуўся ў гэтай кучы, бо на сваю бяду, калі камісар Драшнер запатрабаваў у яго пасведчанне асобы, спытаў: «A ці ёсць у вас ва гэта дазвол паліцэйскай управы?» Потым Швейк успомніў яшчэ пра аднаго паэта, які часцяком сядзеў вунь там, пад люстрам, і сярод гармідару і спеваў, пад гукі гармоні складаў вершыкі і тут жа чытаў іх прастытуткам.

У канваіраў Швейка ніякіх успамінаў падобнага роду яе было. Усё для іх было новым. Ім тут пачынала падабацца. Першы адчуў сябе тут прывольна малы таўстун, бо таўстуны, апрача свайго аптымізму, маюць яшчэ вялікую схільнасць да эпікурэйства. Бамбіза з хвіліну яшчэ змагаўся сам з сабой, але, страціўшы свой скептыцызм, мала-памалу пачаў траціць і стрыманасць і рэшткі разважнасці.

– А зараз я патанцую, – сказаў ён пасля пятага куфля піва, убачыўшы, як пары танцуюць шлапака*.

Малы цалкам аддаўся радасцям жыцця. Каля яго сядзела нейкая паненка і сыпала непрыстойнасцямі, а ў яго аж вочы разгараліся.

Швейк піў. Цыбаты, кончыўшы танцаваць, вярнуўся са сваёй партнёршай да стала. Потым канвойныя спявалі, танцавалі, безупынку пілі, паляпваючы па плячу сваіх кампаньёнак. I ў гэтай атмасферы прадажнага кахання, нікаціну і алкаголю нябачна лунаў дэвіз: «Пасля нас хоць патоп».

Пасля абеду да іх падсеў нейкі салдат і прапанаваў зрабіць за пяць крон флегмону і заражэнне крыві. Бамбіза, які ўжо страціў усялякую душэўную раўнавагу, пайшоў з салдатам у прыбіральню упырскваць сабе пад скуру ў нагу газу.

Калі пачало змяркацца, Швейк унёс прапанову скіравацца ў дарогу да фельдкурата. Але малы таўстун, у якога язык пачаў заплятацца, спакусіў Швейка застацца яшчэ. Бамбіза быў таксама той думкі, што фельдкурат можа пачакаць. Аднак Швейку ў «Кукліку» ўжо абрыдла, і ён прыгразіў, што пойдзе адзін.

Пайсці пайшлі, але Швейку давялося паабяцаць, што яны зойдуць яшчэ куды-небудзь. Спыніліся яны за «Фларэнцыяй» у маленькай кавярні, дзе таўстун прадаў свой сярэбраны гадзіннік, каб яны маглі яшчэ павесяліцца.

Адтуль сваіх канваіраў вёў ужо Швейк пад рукі. Гэта была нялёгкая праца: ногі ў іх увесь час падкошваліся, і іх бесперастанку цягнула яшчэ куды-небудзь зайсці. Малы таўстун ледзьве не згубіў пакет, адрасаваны фельдкурату, і Швейк быў вымушаны несці пакет сам. Кожны раз, калі насустрач ім ішоў афіцэр або нейкі унтэр-, Швейк павінен быў іх папярэджваць. Звышчалавечымі намаганнямі яму ўдалося дацягнуць іх да Кралаўскай вуліцы, дзе жыў фельдкурат. Швейк сам прымкнуў да вінтовак штыкі і штуршкамі пад рэбры прымусіў сваіх канваіраў, каб яны вялі яго, а не ён іх.

На другім паверсе, дзе на дзвярах была візітная картка «Ота Кац, фельдкурат», дзверы ім адчыніў нейкі салдат. З пакоя чутны былі галасы, звон бутэлек і шклянак.

– Wir… melden… gehorsam… Herr… Feldkurat, – ледзьве вымавіў бамбіза, аддаючы чэсць салдату, – ein… Paket… und ein Mann gebracht…

– Улазьце, – сказаў салдат. – Дзе гэта вы так набраліся? Пан фельдкурат таксама… – салдат сплюнуў.

Салдат адышоў з пакетам, яго доўга чакалі, пакуль нарэшце не адчыніліся дзверы і ў пярэдні пакой не ўвайшоў, а ўляцеў федьдкурат. Ён быў у камізэльцы, і ў руцэ трымаў сігару.

– Дык вы ўжо тут, – сказаў ён, звяртаючыся да Швейка. – А, гэта вас прывялі. Э… ці няма ў вас запалак?

– Асмелюся далажыць, пан фельдкурат, няма, – адказаў Швейк.

– Э… а чаму ў вас няма запалак? У кожнага салдата павінны быць запалкі, каб ён мог закурыць. Салдат, які не мае запалак, з’яўляецца… Што з’яўляецца?

– Асмелюся далажыць, з’яўляецца без запалак, – падказаў Швейк.

– Абсалютна правільна, з’яўляецца без запалак і не можа даць нікому прыкурыць. Гэта па-першае. А цяпер па-другое. Ногі ў вас не смярдзяць?

– Асмелюся далажыць, не смярдзяць.

– Дык гэта было па-другое. А цяпер па-трэцяе. Гарэлку п’яце?

– Асмелюся далажыць, гарэлкі не п’ю, толькі ром.

– Добра! Вы паглядзіце на гэтага салдата. Я пазычыў яго на сённяшні дзень у обер-лейтэнанта Фельдгубера, гэта яго дзяншчык. Ён нічога не п’е, бачыце, непі… непітушчы, а таму пойдзе на фронт з маршавай ротай. Бо… бо такога чалавека мне не трэба. Гэта не дзяншчык, а карова. Тая таксама п’е адну ваду і рыкае, як бык.

Тут фельдкурат звярнуў сваю ўвагу на салдат, якія прывялі Швейка і, нягледзячы на ўсе старанні стаяць роўна, хісталіся, марна спрабуючы абаперціся на свае вінтоўкі.

– Вы п… п’яныя, – сказаў фельдкурат. – Вы напіліся на службе і за гэта я з…загадаю пасадзіць вас. Швейк, адбярыце ў іх вінтоўкі, адвядзіце на кухню і будзеце іх сцерагчы, пакуль не прыйдзе патруль, каб іх адвесці. Я зараз па… пазваню ў казармы.

Такім чынам, словы Напалеона «На вайне сітуацыя мяняецца з кожным імгненнем» знайшлі і тут сваё поўнае пацвярджэнне. Раніцай канваіры вялі пад штыкамі Швейка і баяліся, каб ён ад іх не ўцёк, а пад вечар не яны Швейка, а ён іх прывёў да месца прызначэння і ўрэшце Швейку ж давялося іх сцерагчы. Спачатку яны не расшалопалі, як павернуцца справы, але калі, седзячы на кухні, убачылі, што ў дзвярах стаіць Швейк з вінтоўкай і прымкнутым штыком, зразумелі ўсё.

– Я б чаго-небудзь выпіў, – уздыхнуў малы аптыміст.

A бамбізу зноў ахапіў прыступ скептыцызму. Ён заявіў, што ўсё гэта – нізкая здрада, і пачаў голасна абвінавачваць Швейка ў тым, што гэта ён давёў іх да такога становішча. Ён дакараў яго, успамінаючы, як Швейк ім абяцаў, што заўтра яго павесяць, а цяпер выходзіць, што і споведзь, і павешанне – адно ашуканства.

Швейк моўчкі праходжваўся каля дзвярэй.

– Якія аслы мы былі! – крычаў цыбаты. Нарэшце, выслухаўшы ўсе абвінавачванні, Швейк сказаў:

– Цяпер вы, прынамсі, бачыце, што вайсковая служба – не мёд. Я толькі выконваю свой абавязак. Я ўліп у гэтую гісторыю выпадкова, як і вы, але, як гаворыцца, мне ўсміхнулася шчасце.

– Я б чаго-небудзь выпіў! – у адчаі паўтараў аптыміст.

Бамбіза ўстаў і няцвёрдым крокам падышоў да дзвярэй.

– Пусці нас дамоў, – сказаў ён Швейку. – Не дурыся, калега.

– Адыдзі ад мяне! – адказаў Швейк. – Я вас павінен вартаваць. Цяпер мы незнаёмыя.

У дзвярах аб’явіўся фельдкурат.

– Я… я ніяк не магу дазваніцца ў гэтыя самыя казармы. Так што ідзіце дамоў і па… памятайце ў мяне, што на службе жлукціць нельга! Марш адсюль!

На гонар пану фельдкурату хай будзе сказана, што ў казармы, ён не тэлефанаваў, бо тэлефона ў яго не было, ён проста гаварыў у падстаўку для электрычнай лямпачкі.

ІІ

Ужо трэці дзень Швейк служыў дзеншчыком у фельдкурата Ота Каца і за гэты час бачыў яго толькі адзін раз. На трэці дзень прыйшоў дзяншчык надпаручніка Гельміка і сказаў Швейку, каб той прыйшоў па фельдкурата.

Па дарозе дзяншчык расказаў Швейку, што фельдкурат пасварыўся з надпаручнікам Гельмікам і разбіў піяніна, бо п’яны як гразь і не хоча ісці дадому, а надпаручнік Гельмік, таксама п’яны, усё ж выкінуў яго на лесвіцу, а той сядзіць на падлозе і дрэмле.

Швейк выштурхнуў фельдкурата з пад’езда і з дапамогай рамізніка пасадзіў яго ў дрожкі.

ІІІ

Увайшоўшы раніцай у пакоі фельдкурата, Швейк угледзеў, што той ляжыць на канапе і напружана разважае аб тым, як магло здарыцца, што нехта яго абліў ды такім чынам, што ён прыляпіўся штанамі да скураной канапы.

– Асмелюся далажыць, пан фельдкурат, – сказаў Швейк, – што вы ноччу…

У некалькіх словах ён вытлумачыў фельдкурату, як страшэнна ён памыляецца, думаючы, што яго аблілі. Фельдкурат быў у прыгнечаным настроі, і галава ў яго была надзвычай цяжкая.

– Не магу прыгадаць, – сказаў ён, – як я трапіў з ложка на канапу.

– А вы ўвогуле на ложку не былі. Як толькі мы прыехалі, вас паклалі на канапу – да ложка не дацягнулі.

– Я чаго-небудзь навырабляў? Ну, скажыце праўду, навырабляў? Ці не быў я п’яны?

– Да непрытомнасці, – адказаў Швейк. – Удрызг, пан фельдкурат. У дыміну. Думаю, вам палягчэе, калі вы пераапраняцеся і памыецеся…

– Я пачуваю сябе так, нібы мяне пабілі, – паскардзіўся фельдкурат. – I потым, хочацца піць… Не біўся я ўчора?

– Ну, да найгоршага не даходзіла, пан фельдкурат. А смага – гэта ад учарашняй смагі. Ад яе так хутка не адчапіцца. Я ведаў аднаго сталяра, дык той упершыню напіўся пад Новы, 1910 год, а першага студзеня ў яго зранку была такая смага і пачуваў ён сябе так пагана, што купіў сялёдку і напіўся зноў, і з таго часу ён так робіць штодня ўжо чатыры гады запар, і ніхто яму не дапаможа, бо ў суботу ён заўсёды купляе сялёдак на цэлы тыдзень. Такая ўжо гойданка, як гаварыў адзін стары фельдфебель у Дзевяноста першым палку.

Фельдкурат з моцнага пахмелля быў у няважным стане. Калі б хто пачуў яго ў гэты момант, то быў бы перакананы, што трапіў на лекцыю доктара Аляксандра Батака* на тэму «Аб’явім вайну не на жыццё, а на смерць дэману алкаголю, які забівае нашых лепшых людзей» або што чытае яго кніжку «Сто іскраў этыкі».

Ён пачаў шнарыць у кашальку.

– У мяне ўсяго трыццаць шэсць крэйцараў. Што калі б прадаць канапу… – разважаў ён. – Як вы думаеце? Купіць хто-небудзь канапу? Гаспадару дома я скажу, што я яе пазычыў каму-небудзь або што яе ўкралі. Не, канапу я пакіну. Лепей я пашлю вас да пана капітана Шнабеля, хай ён мне пазычыць сто крон. Ён пазаўчора выйграў у карты. Калі там не пашанцуе, то зайдзіце ў Вршовіцкія казармы, да надпаручніка Малера. Калі і там не ўдасца, то скіруйцеся ў Градчаны да капітана Фішара. Скажыце яму, што мне трэба заплаціць за фураж для коней, які я прапіў. А калі і там у вас не выгарыць, то закладзём раяль. Няхай будзе, што будзе. Я вам напішу некалькі радкоў. Гаварыце ўсім, што мне конча патрэбны грошы, што я зусім без капейкі. Выдумляйце, што сабе хочаце, але не вяртайцеся з пустымі рукамі, бо пашлю на фронт. Ды спытайцеся ў капітана Шнабеля, дзе ён купляе гэтую арэхавую настойку, і купіце дзве бутэлькі.

Швейк выканаў заданне бліскуча. Грошы ён атрымаў усюды. Калі ён з гонарам вярнуўся з паходу і паказаўфельдкурату, які тым часам умыўся і пераапрануўся, трыста крон, той быў вельмі здзіўлены.

– Я ўзяў усё адразу, – сказаў Швейк, – каб не давялося заўтра ці паслязаўтра зноў мець клопат. Усё ішло даволі гладка, але перад капітанам Шнабелем мусіў нават укленчыць. Такая зараза! Але калі я яму сказаў, што нам трэба плаціць аліменты…

– Аліменты? – спалохана перапытаў фельдкурат.

– Ну так, аліменты, пан фельдкурат, адступное дзяўчаткам. Вы ж казалі, каб я што-небудзь прыдумаў, а я нічога іншага прыдумаць не мог. У нас адзін кравец плаціў аліменты аж пяці дзяўчынкам і быў проста ў адчаі і таксама пазычаў на гэта грошы. I кожны ахвотна верыў, што ён у жахлівым становішчы. Пыталі мяне, што за дзяўчынка, а я гаварыў, што надта прыгожая, ёй яшчэ няма і пятнаццаці гадоў. Дык хацелі ўзяць яе адрас.

– Хораша ж вы правярнулі гэтую справу, Швейк, – уздыхнуў фельдкурат і пачаў хадзіць з кута ў кут. – Якая ганьба! – сказаў ён, хапаючыся за галаву. – А тут яшчэ галава баліць!

– Я ім даў адрас адной глухой бабулі на нашай вуліцы, – растлумачыў Швейк. – Я хацеў выканаць заданне як след, бо загад ёсць загад. Трэба ж было нешта прыдумаць. I вось яшчэ што: там, у пярэдняй, прыйшлі па раяль. Я іх прывёў, каб яны адвезлі яго ў ламбард, пане фельдкурат. Яно будзе няблага, калі гэтага раяля не стане. I месца болей будзе, і грошыкі ў нас завядуцца, на нейкі час хопіць. А калі гаспадар спытае, што мы хочам рабіць з тым раялем, то я скажу, што ў ім лопнулі струны і мы пасылаем яго на фабрыку ў напраўку. У мяне ўжо і на канапу пакупнік ёсць – мой знаёмы гандляр старой мэбляй. Прыйдзе пасля абеду. Зараз скураныя канапы ў цане.

– А больш вы нічога не адпалілі, Швейк? – спытаў у адчаі фельдкурат, увесь час трымаючыся за галаву рукамі.

– Асмелюся далажыць, пан фельдкурат, прынёс замест дзвюх бутэлек арэхаўкі, якую купляе капітан Шнабель, пяць, каб у нас быў нейкі запас і пры патрэбе знайшлося што выпіць. Можна ім увайсці па раяль? А то ламбард зачыняць…

Фельдкурат безнадзейна махнуў рукой, і праз хвіліну раяль ужо грузілі на фурманку.

Вярнуўшыся з ламбарда, Швейк застаў фельдкурата перад адкаркаванай бутэлькай арэхавай настойкі, ён лаяўся, што яму на абед далі непрапечаны шніцэль. Фельдкурат зноў быў пад мухай. Ён абвясціў Швейку, што з заўтрашняга дня пачынае новае жыццё, бо піць алкаголь – гэта вульгарны матэрыялізм, а жыць трэба духоўным жыццём.

Ён філасофстваваў прыкладна з паўгадзіны. Калі ён адкаркоўваў трэцюю бутэльку, прыйшоў гандляр старой мэбляй: фельдкурат прадаў яму за бесцань канапу і запрасіў яшчэ на размову і быў вельмі незадаволены, калі той адгаварыўся тым, што ідзе прыкупіць яшчэ начны столік.

– Шкада, што ў мяне няма такога! – са скрухай сказаў фельдкурат. – Не пра ўсё адразу падумаеш.

Пасля таго як гандляр старой мэбляй пайшоў, фельдкурат завёў прыяцельскую гаворку са Швейкам, з якім выпіў наступную бутэльку. Частка размовы была прысвечана адносінам фельдкурата з жанчынамі і картамі. Сядзелі доўга. За прыяцельскай размовай іх застаў вечар.

Пад ноч іх адносіны аднак змяніліся. Фельдкурат вярнуўся ў свой учарашні стан, зблытаў Швейка з некім іншым і гаварыў:

– Нене, не адыходзьце. Памятаеце таго рыжага кадэта з абозу?

Гэтая ідылія працягвалася аж да таго часу, пакуль Швейк не сказаў фельдкурату:

– Хопіць! Цяпер ты палезеш у ложак і будзеш дрыхнуць. Зразумеў?

– Лезу, даражэнькі, лезу… Яшчэ б я не палез… – мармытаў фельдкурат. – Памятаеш, як мы хадзілі ў пяты клас і я табе даваў спісаць урокі па грэчаскай мове?.. У вас жа віла ў Збраславе*. Туды можна праехаць параходам па Влтаве. Ведаеце, што такое Влтава?

Швейк прымусіў яго зняць чаравікі і распрануцца. Фельдкурат паслухаўся, хаця не без пратэсту.

– Бачыце, панове, – звяртаўся ён да шафы і фікуса, – як абыходзяцца са мной мае сваякі? А я не прызнаю ніякіх сваякоў, – раптам рашуча заявіў ён, кладучыся ў ложак. – Нават калі неба абрынецца супраць мяне, я і тады не прызнаю іх!

I ў пакоі пачулася храпенне фельдкурата.

IV

На тыя дні прыпадае і Швейкаў візіт на сваю кватэру да сваёй старой служанкі пані Мюлер. У кватэры Швейк знайшоў стрыечную сястру пані Мюлер, якая са слязьмі паведаміла яму, што пані Мюлер была арыштавана ў той жа вечар, калі адвозіла Швейка ў войска. Старую кабету судзіў вайсковы суд, а з той прычыны, што нічога не маглі даказаць, то адвезлі ў канцэнтрацыйны лагер у Штэйнгоф. Ад яе ўжо прыйшоў невялікі ліст. Узяўшы гэтую сямейную рэліквію, Швейк прачытаў: «Мілая Ганначка! Нам тут вельмі добра, і мы ўсе здаровыя. У суседкі па ложку сыпны ёсць і чорная ш т ш У астатнім усё ў парадку. Яды нам хапае, і мы збіраем бульбяное на суп. Чула я, што пан Швейк ужо , дык ты як-небудзь даведайся, дзе ён ляжыць, каб пасля вайны мы маглі аздобіць яго магілу. Я забылася табе сказаць, што на гарышчы ў правым кутку ў скрынцы застаўся маленькі шчанюк фокстэр’ер. Вось ужо колькі тыдняў, як ён нічога не еў, з таго часу, як прыйшлі мяне . Дык я думаю, што ўжо позна, і сабачка пакінуў свет».

I праз увесь лісток – ружовы штэмпель: «Прагледжана цэнзурай. Імператарскі каралеўскі канцэнтрацыйны лагер Штэйнгоф».

– I сапраўды, сабачка быў ужо мёртвы! – усхліпвала стрыечная сястра пані Мюлер. – А свой пакой вы б і не пазналі. Там цяпер жывуць швачкі. Яны перарабілі яго ў дамскі салон. Па сценах усюды – моды, на вокнах – кветкі.

Стрыечная сястра пані Мюлер ніяк не магла супакоіцца. Усхліпваючы і румзаючы, яна, нарэшце, выказала здагадку, што Швейк уцёк з войска і цяпер хоча паклікаць на яе бяду і няшчасце. Пад канец яна загаварыла з ім як з несусветным авантурыстам.

– Смех, ды і толькі! – сказаў Швейк. – Гэта мне надта падабаецца. Дык каб ведалі, пані Кейржава, гэта чыстая праўда – я ўцёк. Але для гэтага я вымушаны быў забіць пятнаццаць вахмістраў і фельдфебеляў. Але толькі нікому пра гэта не кажыце…

I Швейк пайшоў са свайго дома, які так негасцінна яго сустрэў.

– Пані Кейржава, – аддаў ён апошнія распараджэнні, – у мяне ў пральні засталіся каўнерыкі і манішкі, дык вы іх забярыце, каб калі я вярнуся з войска, у мяне было ў што апрануцца ў цывільнае. I яшчэ наглядайце, каб у шафе ў маіх гарнітурах не завялася моль. I перадавайце прывітанне тым паненкам, што спяць на маёй пасцелі.

Потым Швейк зазірнуў у карчму «Ля келіха». Убачыўшы яго, пані Паліўцава заявіла, што піва яму не налье, бо ён, відаць па ўсім, дэзерцір.

– Мой муж, – пачала яна цягнуць старую гісторыю, – быў такі асцярожны, а сядзіць, бедачына, ні за што ні пра што. А некаторыя, уцёкшы з войска, разгульваюць на волі. Вас на мінулым тыдні зноў шукалі. А мы ж былі больш асцярожныя, чым вы, – закончыла яна сваю казань, – і ўсё ж нажылі сабе гора. Не кожнаму так шчасціць, як вам.

Пры гэтай размове быў пажылы чалавек, слесар са Сміхава, ён падышоў да Швейка і сказаў:

– Прашу вас, пане, пачакайце мяне на вуліцы, мне з вамі трэба пагаварыць.

На вуліцы ён разгаварыўся са Швейкам, якога пасля ляманту шынкаркі Паліўцавай палічыў дэзерцірам. Ён паведаміў, што ў яго ёсць сын, які таксама ўцёк з войска і цяпер знаходзіцца ў бабкі ў Ясеннай каля Ёзафава. I, не звяртаючы ўвагі на пратэсты Швейка, што ніякі ён не дэзерцір, слесар уціснуў яму ў руку дзесятку.

– Гэта вам на першыя часы, – сказаў ён, цягнучы Швейка за сабою ў вінны шынок на рагу, – я вам спачуваю, мяне вы не павінны баяцца.

Дадому Швейк вярнуўся позна ноччу. Фельдкурата яшчэ не было. Ён з’явіўся толькі на досвітку, пабудзіў Швейка і сказаў:

– Заўтра паедзем служыць палявую імшу. Згатуйце чорную каву з ромам… Не, лепей згатуйце грог.

Раздзел XI. Швейк з фельдкуратам едуць служыць палявую імшу

I

Падрыхтоўка да забойства людзей заўсёды рабілася імем божым або імем нейкай іншай вышэйшай істоты, якую чалавецтва стварыла ў сваім ўяўленні.

Старажытныя фінікійцы перш чым перарэзаць горла палонніку, праводзілі ўрачыстае богаслужэнне – зусім гэтак жа, як праз некалькі тысячагоддзяў гэта рабілі новыя пакаленні, якія ўзнімаліся на вайну, каб агнём і мечам знішчаць сваіх непрыяцеляў.

Людаеды на Гвінейскіх астравах і ў Палінезіі перад тым як зжэрці ўрачыста сваіх палонных або такіх нікчэмных людзей, як місіянеры, падарожнікі, коміваяжоры розных гандлёвых фірм ці проста цікаўных, прыносяць спачатку ахвяры сваім багам, выконваючы пры гэтым самыя разнастайныя набажэнскія абрады. Паколькі да іх яшчэ не пранікла культура царкоўных рызаў, яны аздабляюць свае азадкі вянкамі са стракатых пёраў ляснога птаства.

Святая інквізіцыя перш чым спаліць сваю ахвяру, адпраўляла вялікае богаслужэнне, вялікую святую імшу з песняспевамі.

Пры пакаранні смерцю законапарушальніка заўсёды прымаюць удзел святары, сваёй прысутнасцю павялічваючы роспач вінаватага.

У Прусіі пастар падводзіў гаротніка пад сякеру, у Аўстрыі каталіцкі ксёндз – да шыбеніцы, у Францыі – пад гільяціну, у Амерыцы святар падводзіў да электрычнага крэсла, у Іспаніі – да крэсла з мудрагелістым прыстасаваннем для душэння, а ў Расіі рэвалюцыянераў да месца смяротнай кары суправаджаў барадаты поп і г. д. Пры гэтым усюды святары маніпуліравалі з распяццем, нібы хацелі сказаць: «Табе толькі адсякуць галаву, павесяць, задушаць, пусцяць на цябе пятнаццаць тысяч вольт, але гэта нішто ў параўнанні з тым, што павінен быў зазнаць Ён!»

Не абышлася без блаславення святароў і вялікая бойня – сусветная вайна. Палкавыя пастары ўсіх армій маліліся і служылі палявыя абедні за перамогу таго боку, чый хлеб елі. Святар паяўляўся пры пакараннях смерцю бунтаўшчыкоў у аўстрыйскай арміі і сярод чэшскіх легіянераў.

Нічога не змянілася з тых часоў, калі разбойнік Войцех, празваны «святым», арудуючы з мечам у адной руцэ і крыжам у другой, вынішчаў прыбалтыйскіх славян.

Ва ўсёй Еўропе людзі, як быдла, ішлі на бойню, куды іх поруч з разнікамі-імператарамі, каралямі, прэзідэнтамі і іншымі валадарамі і палкаводцамі гналі ксяндзы ўсіх веравызнанняў, бласлаўляючы і прыганяючы іх фальшыва прысягаць: «на зямлі, у паветры, на моры» і г. д.

Палявую імшу служылі двойчы: калі часць ад’язджала на баявыя пазіцыі і потым на фронце, напярэдадні крывавай разні, перад забіваннем людзей.

Памятаю, як у часе такой палявой імшы непрыяцельскі аэраплан патрапіў бомбай якраз у паходны алтар і ад фельдкурата не засталося нічога, апрача акрываўленых ануч. Потым пра яго пісалі як пра пакутніка, а тым часам нашы аэрапланы рыхтавалі гэткую ж славу фельдкуратам другога боку.

Мы з гэтага злосна жартавалі. На часовым крыжы, пад якім было пахавана тое, што засталося ад фельдкурата, наступным ранкам з’явілася такая эпітафія:

Што з намі быць магло, з табой ужо здарылася: Ты ласку божую прадказваў нам, расцяпінам, I ласка божая табе на плеш звалілася, Размазаўшы цябе да мокрай лапіны.

II

Швейк прыгатаваў дасканалы грог, значна лепшы за грог старых маракоў. Такі грог высока ацанілі б і піраты васемнаццатага стагоддзя.

Фельдкурат Ота Кац быў у захапленні.

– Дзе вы навучыліся гатаваць такі цудоўны напой? – спытаў ён.

– Яшчэ даўней, калі я вандраваў па свеце, – адказаў Швейк, – то ў Брэмене навучыўся ад аднаго заняпалага выпівохі-марака. Ён гаварыў, што грог павінен быць такі моцны, каб той, хто яго добра набярэцца, упаўшы ў мора, мог пераплыць канал ЛаМанш. А калі грог быў слабы, то патоне, як шчаня.

– Пасля такога грогу, Швейк, нам будзе добра служыць палявую імшу, – разважаў фельдкурат. – Я думаю, перад гэтым трэба будзе сказаць некалькі слоў на дарогу. Палявая імша – гэта вам не жартачкі. Гэта зусім не тое, што служыць імшу ў гарнізоннай турме або прачытаць казань тым недавяркам. Тут трэба мець галаву на плячах. Палявы алтар мы маем – складны, кішэннага фармату. О божа! – схапіўся ён за галаву. – Але ж мы і аслы! Ведаеце, куды я схаваў гэты складны ахвярнік? У канапу, якую мы прадалі.

– Ой, бяда, пане фельдкурат, – сказаў Швейк. – Праўда, я гэтага гандляра старой мэбляй ведаю, але пазаўчора сустракаю яго жонку, дык выяўляецца, што ён сядзіць за нейкую ўкрадзеную шафу, а наша канапа знаходзіцца ў аднаго настаўніка ў Вршовіцах. Будзе нам ліха з гэтым алтаром. Лепей за ўсё давайце дап’ём грог і пойдзем пашукаем гэты алтар, бо, я думаю, без яго служыць імшу нельга.

Нарэшце яны выйшлі. Ад заспанай жонкі гандляра старой мэбляй даведаліся пра адрас настаўніка з Вршовіц, новага ўласніка канапы. Фельдкурат праявіў незвычайны спрыт: ушчыпнуў яе за шчаку і паказытаў пад падбародкам.

У Вршовіцах у кватэры настаўніка, набожнага старога пана, іх чакала прыкрая неспадзяванка. Знайшоўшы ў канапе паходны алтар, стары ўявіў, што гэта воля божая, і падараваў алтар вршовіцкаму касцёлу, пакінуўшы за сабой права зрабіць на другім баку алтара надпіс: «Падаравана на хвалу і славу божую настаўнікам у адстаўцы Коларжыкам у лета ад нараджэння Хрыстова 1914».

– Гэта нас мала цікавіць, – заявіў фельдкурат. – Рэч вам не належала, і вы павінны былі аддаць яе ў паліцыю, а не ў якую-небудзь праклятую рызніцу!

– З-за гэтага цуда, – дадаў Швейк, – вы яшчэ можаце трапіць у пераплёт. Вы купілі канапу, а не алтар, які з’яўляецца вайсковай маёмасцю. Гэтая божая воля можа вам дорага абысціся! Не варта было ўважаць на анёлаў. Адзін чалавек са Згоржа таксама выараў з зямлі чашу для прычасця, якую нехта ўкраў і прыкапаў да пары да часу, пакуль гэтае святатацтва не будзе забыта, а той, што араў, таксама ўбачыў у сваёй знаходцы волю божую і, замест таго, каб чашу пераплавіць, панёс яе святару, – хоча, нібыта, падарыць яе ў касцёл. А святар падумаў, што святататніка прывялі да яго дакоры сумлення, і паслаў па старасту, а стараста – па жандараў, і селянін быў без усякай віны асуджаны за святатацтва, бо на судзе, спрабуючы апраўдацца, увесь час расказваў пра нейкага анёла ды яшчэ прыплёў і Панну Марыю, ну і атрымаў дзесяць гадоў. Будзе лепей, калі вы пойдзеце з намі да тутэйшага святара і дапаможаце нам вярнуць казённую маёмасць. Палявы алтар – гэта вам не кошка і не шкарпэтка, якія можна падараваць каму хочаш.

Няшчасны стары пан ад такіх размоў зусім разгубіўся і ўвогуле перастаў бараніцца, стараючыся як мага хутчэй апрануцца і хутчэй закончыць справу.

Вршовіцкі святар яшчэ спаў і, абуджаны стукам у дзверы, пачаў лаяцца, спрасонку падумаўшы, што яго клічуць кагосьці сабораваць.

– Не дадуць спакою з гэтым апошнім памазаннем, – бурчаў ён, неахвотна апранаючыся. – Собіць жа ім паміраць, калі чалавек толькі разаспаўся! I потым яшчэ таргуйся з імі аб цане.

Такім чынам, у пярэднім пакоі сустрэліся прадстаўнік бога ў вршовіцкіх цывільных католікаў, з аднаго боку, і прадстаўнік бога на зямлі пры вайсковым ведамстве – з другога. Увогуле ж гэта была спрэчка паміж цывільным і вайскоўцам. Калі парафіяльны святар заяўляў, што паходнаму алтару не след быць у канапе, то вайсковы сцвярджаў, што тым не менш не варта было яго пераносіць з канапы ў касцёл, куды ходзяць адны цывільныя.

Швейк рабіў пры гэтым розныя заўвагі, накшталт таго, што лёгка ўзбагачаць бедны касцёл за кошт казённай вайсковай маёмасці, прычым слова «бедны» ён як бы браў у двукоссе.

Нарэшце яны прайшлі ў рызніцу, і святар выдаў фельдкурату алтар пад распіску: «Прыняў палявы алтар, які выпадкова трапіў у храм у Вршовіцах. Фельдкурат Ота Кац».

Швейк удала ўпакаваў алтар на дрожкі, а сам сеў да рамізніка на козлы. З рамізнікам Швейк гутарыў пра вайну. Той аказаўся бунтаўшчыком і рабіў розныя намёкі аб перамогах аўстрыйскай арміі накшталт: «Вас у Сербіі, значыцца, добра аддубасілі» і гэтак далей.

Калі яны прыехалі на вучэбны пляц і падышлі да памоста з драўлянымі парэнчамі і сталом, на якім трэба было паставіць паходны алтар, выявілася, што фельдкурат забыўся пра міністранта. У час імшы фельдкурату заўсёды прыслужваў адзін пехацінец з палка, але яго нядаўна перавялі ў тэлефаністы і накіравалі на фронт.

– Малы клопат, пане фельдкурат, – сказаў Швейк, – з гэтым магу справіцца і я.

– А вы ўмееце міністраваць?

– Ніколі гэтага не рабіў, – адказаў Швейк, – але паспрабаваць можна. Цяпер вайна, а ў вайну людзі бяруцца за такія рэчы, якія ім раней і не сніліся.

Я ўжо неяк звяду разам бязглуздае «et cum spiritu tuo» з вашым «dominus vobiskum». I потым, я думаю, не так яно і цяжка хадзіць вакол вас, як кот вакол гарачай кашы, мыць вам рукі і наліваць з конаўкі віно.

– Добра, – згадзіўся фельдкурат, – толькі вады мне не налівайце. Лепей вы адразу наліце віна і ў другую конаўку. Зрэшты, я вам буду падказваць, калі ісці направа, калі налева. Калі я ціхенька свісну адзін раз – значыцца, направа, а два разы – налева. З малітоўнікам таксама асабліва цягацца не варта. Зрэшты, і гэта дробязі.

– Я нічога не баюся, пан фельдкурат, нават абавязкаў міністранта.

Федькурат меў рацыю, калі гаварыў, што ўсё гэта – дробязі. Усё ішло, як на мазаных колах. Прамова фельдкурата была кароткай.

– Салдаты! Мы сабраліся тут, каб перад ад’ездам на баявыя пазіцыі звярнуць свае сэрцы да бога і маліць яго дараваць нам перамогу і захаваць нас цэлымі і здаровымі. Не буду вас доўга затрымліваць і жадаю вам усяго найлепшага.

– Ruht! – скамандаваў стары палкоўнік на левым флангу.

Імша працягвалася роўна дзесяць хвілін. Тыя, хто быў бліжэй, вельмі здзіўляліся, чаму гэта ў часе імшы фельдкурат пасвіствае.

Швейк хутка засвоіў сігналы і заходзіў то на правы, то на левы бок алтара і не гаварыў нічога іншага, апрача «Et cum spiritu tuo». Гэта нагадвала скокі індзейцаў вакол ахвярнага каменя. Але ўвогуле падзея стварала добрае ўражанне і разганяла нуду пыльнага, сумнага вучэбнага пляца з алеяй слівавых дрэў на заднім плане і прыбіральнямі, смурод якіх замяняў містычны водар ладану ў гатычных храмах. Усе добра бавіліся. Афіцэры, акружыўшы палкоўніка, расказвалі анекдоты. Так што ўсё было ў поўным парадку. To тут, то там сярод салдат чулася: «Дай пацягнуць». I нібы струменьчыкі ахвярнага дыму, узнімаліся ў неба сіняватыя воблачкі дыму тытунёвага. Задымілі вайскоўцы ўсіх чыноў, калі ўбачылі, што закурыў сам палкоўнік.

Нарэшце, пачулася: «Zum Gebet!», узвіхрыўся пыл, і шэры квадрат ваенных мундзіраў укленчыў перад спартыўным кубкам, які надпаручнік Віцінгер выйграў у спаборніцтве па бегу на дыстанцыі Вена – Медлінг.

Кубак быў поўны, і кожная маніпуляцыя фельдкурата суправаджалася ўсеагульнымі ўхваламі.

– Во гэта глынуў дык глынуў! – неслася па радах. Абрад быў паўтораны двойчы. Потым пачулася яшчэ раз: «На малітву!», аркестр грымнуў «Божа, беражы імператара», затым было пастраенне і адыход.

– Збірайце манаткі, – сказаў Швейку фельдкурат, паказаўшы на паходны алтар, – трэба ж яшчэ ўсё развезці туды, дзе бралі.

Яны паехалі на тым жа рамізніку і сумленна вярнулі ўсё, апрача бутэлькі царкоўнага віна.

A калі ўжо прыехалі дадому, і замест таго, каб расплаціцца з няшчасным рамізнікам, адправілі яго ў каменданцкую ўправу за надта марудную язду, Швейк сказаў фельдкурату:

– Асмелюся спытаць, паяе фельдкурат, ці павінен міністрант быць таго самага вызнання, што і святар, якому ён прыслужвае?

– Вядома, – адказаў фельдкурат, – іначай імша будзе несапраўднай.

– Дык вось, пане фельдкурат, сталася вялікая памылка, – заявіў Швейк. – Я чалавек без вызнання. Не шанцуе мне, і ўсё тут.

Фельдкурат зірнуў на Швейка, памаўчаў хвіліну, потым, паляпаўшы яго па плячы, сказаў:

– Можаце дапіць тое царкоўнае віно, што засталося ў бутэльцы, і лічыце, што вы нанова ўступілі ў лона царквы.

Раздзел XII. Рэлігійны дыспут

Здаралася, што Швейк цэлымі дяямі не бачыў пастыра салдацкіх душ. Фельдкурат свае непасрэдныя абавязкі перамяжаў з папойкамі і надта рэдка прыходзіў дадому, а калі і прыходзіў, то ўвесь брудны і перапэцканы, як марцовы кот пасля прагулкі па стрэхах.

Вярнуўшыся дамоў, фельдкурат, калі ён яшчэ мог што-небудзь вымавіць, перад сном гутарыў са Швейкам на ўзвышаныя тэмы: пра духоўны экстаз і радасць мыслення, а часам нават спрабаваў гаварыць вершам, цытаваць Гейнэ.

Швейк адслужыў з фельдкуратам яшчэ адну палявую імшу ў сапёраў, куды памылкова быў запрошаны яшчэ адзін фельдкурат, былы настаўнік закона божага, надзвычай набожны чалавек. Ён надта здзіўлена зіркнуў на свайго калегу, калі той прапанаваў яму глынуць каньяку з Швейкавай пляшкі, якую ён заўсёды насіў на такія рэлігійныя цырымоніі.

– Неблагі каньяк, – падахвоціў калегу фельдкурат Ота Кац. – Выпіце і едзьце сабе дадому. Я ўжо сам тут усё ўладжу, бо мне трэба пабыць на свежым паветры, а то неяк галава баліць.

Набожны фельдкурат, пакруціўшы галавой, паехаў, а Кац, як заўсёды, бліскуча выканаў сваю ролю. На гэты раз ён ператварыў у божую кроў віно з содавай вадой, прычым кожнае трэцяе слова ў яго было «і гэтак далей» і «безумоўна».

– Салдаты! Сёння вы ад’язджаеце на фронт і гэтак далей. Звярніцеся ж сэрцамі вашымі да бога і гэтак далей. Безумоўна. Ніхто з вас не ведае, што з вамі будзе. Безумоўна. I гэтак далей.

Тым не менш палявая імша закончылася без усялякіх непрыемнасцей – хораша і весела. Сапёры пазабавіліся ад душы.

Калі Швейк з фельдкуратам дабраліся дамоў, высветлілася, што недзе па дарозе яны згубілі дараносіцу.

– Не мае значэння, – сказаў Швейк. – Першыя хрысціяне служылі святую імшу і без дараносіцы. Калі мы дадзім у газету аб’яву аб страце дараносіцы, то сумленны чалавек, які яе знойдзе, захоча ад нас узнагароды. Калі б гэта былі грошы, то наўрад ці хто вярнуў бы іх… Зрэшты, такія людзі яшчэ сустракаюцца. У нас у палку ў Будзеёвіцах служыў адзін салдат, добры хлапец, але прасцяк. Знайшоў ён неяк на вуліцы шэсцьсот крон і здаў ix у паліцыю. Нават у газетах пра яго пісалі, які ён сумленны чалавек. Але ж і сораму ён зведаў! Ніхто з ім і размаўляць не хацеў, усе яго ўнікалі. «Дурань ты, якое глупства зрабіў. За гэта ты ўсё жыццё саромецца будзеш, калі ў табе яшчэ кропля сумлення засталася». У яго была дзяўчына, дык і тая перастала з ім размаўляць. А калі ён прыехаў дамоў у водпуск, то яго сябры з-за гэтай гісторыі выкінулі яго ў час танцаў з карчмы. Хлопец пачаў сохнуць, браць усё да галавы і ўрэшце кінуўся пад поезд. А вось яшчэ. Аднойчы кравец з нашай вуліцы знайшоў залаты пярсцёнак. Людзі яго папярэджвалі, каб ён не аддаваў яго ў паліцыю, але яго было не ўгаварыць. У паліцыі сустрэлі яго надзвычай ласкава, маўляў, заява аб згубе залатога пярсцёнка з брыльянтамі ужо да іх паступіла. Але потым паглядзелі на камень ды і кажуць: «Чалавеча, дык гэта ж шкло, а не брыльянт. Колькі ж вам далі за брыльянт? Ведаем мы такіх сумленных знаходцаў». Урэшце высветлілася, што яшчэ адзін чалавек згубіў залаты пярсцёнак з фальшывым брыльянтам, нейкую там сямейную рэліквію. Але краўцу давялося ўсё ж адседзець тры дні, бо ён у дрэнным настроі дапусціў знявагу паліцыі. Законную ўзнагароду ён усё-такі атрымаў, дзесяць працэнтаў, гэта значыць, адну крону дзесяць гелераў – цана таму барахлу была усяго дванаццаць крон. Але кравец гэтую законную ўзнагароду шпурлянуў у твар уласніку пярсцёнка, той падаў у суд за знявагу асобы, і з краўца спагналі дзесяць крон штрафу. Пасля гэтага кравец усюды гаварыў, што з кожнага сумленнага чалавека за яго знаходку трэба браць дваццаць пяць крон штрафу, такіх, маўляў, трэба біць да пасінення і лупцаваць публічна, каб людзі ведалі, што рабіць у падобных выпадках. Думаю, што нашу дараносіцу ніхто назад не прынясе, хаця на ёй і ёсць з-заду палкавая пячатка. З вайсковымі рэчамі ніхто не захоча мець справу. Хутчэй закінуць у ваду, каб не было лішняга клопату… Учора ў шынку «Ля залатога вянка» разгаварыўся я з адным вайскоўцам, яму ўжо пяцьдзесят шэсць гадоў. Ён прыехаў у Новую Паку даведацца ў акруговай управе, чаму ў яго рэквізавалі брычку. Па дарозе назад, калі яго ўжо выкінулі з акруговай управы, ён прыпыніўся паглядзець на вайсковы абоз, які толькі што прыбыў і стаяў на плошчы. Нейкі малады чалавек – ён вёз кансервы для арміі – папрасіў яго на хвілінку пасцерагчы коней, ды болей і не прыйшоў. Калі абоз крануўся, майму знаёмаму давялося разам з усімі ехаць аж да Венгрыі, а ў Венгрыі ён сам папрасіў аднаго пачакаць каля воза, тым толькі і ўратаваўся, а то б і ў Сербію зацягнулі. Прыехаў хворы ад перапалоху і цяпер з вайсковымі справамі не хоча болей мець нічога агульнага.

Увечары прыйшоў да ix у адведкі набожны фельдкурат, той самы, які ранкам хацеў таксама служыць палявую імшу. Гэта быў фанатык, які імкнуўся кожнага чалавека наблізіць да бога. Яшчэ будучы выкладчыкам закона божага, ён развіваў рэлігійныя пачуцці ў дзяцей з дапамогай аплявух, і газеты часам пісалі пра яго нататкі з загалоўкамі накшталт: «Жорсткі законавучыцель» або «Законавучыцель, які раздае аплявухі». Але ён быў перакананы, што дзіця найлепей засвоіць катэхізіс толькі паводле сістэмы лупцоўкі розгамі. Набожны фельдкурат накульгваў на адну нагу – вынік сустрэчы з бацькам аднаго з вучняў. Законавучыцель надаваў аплявух яго сыну за тое, што шкаляр усумніўся ў існаванні святой тройцы. I атрымаў тры аплявухі, адну – за бога-айца, другую – за бога-сына і трэцюю – за святога духа. Сёння былы настаўнік закона божага прыйшоў наставіць свайго калегу Каца на правільны шлях. Ён пачаў з таго, што сказаў яму:

– Дзіўна, што я не бачу ў вас распяцця. Дзе вы моліцеся і дзе ваш малітоўнік?

Кац усміхнуўся.

– Малітоўнік у мяне на кухні. Швейк! Прынясіце яго сюды і адгарніце на трэцяй старонцы.

Швейк пайшоў на кухню, і адтуль пачулася – адно за адным – трохразовае бахканне – гэта ён адкаркоўваў бутэлькі.

Набожны фельдкурат быў ашаломлены, калі на стале з’явіліся тры бутэлькі.

– Гэта лёгкае царкоўнае віно, пане калега, – сказаў Кац. – Рыслінг, вельмі добрай якасці. На смак нагадвае мозельскае.

– Я ніць не буду, – упарта заявіў набожны фельдкурат. – Я прыйшоў абудзіць у вашай душы высокія пачуцці.

– Дык у вас жа, пане калега, перасохне ў горле, – сказаў Кац. – Выпіце, а я паслухаю. Я чалавек надта памяркоўны, магу выслухаць і чужыя погляды.

Набожны фельдкурат крыху адпіў і вытарашчыў вочы.

– Чартоўскі добрае віно, пане калега, ці не праўда? – спытаў Кац.

Фанатык цвёрда заявіў:

– Я заўважаю, што вы брыдка гаворыце.

– Прывычка, – адказаў Кац. – Часам нават лаўлю сябе на блюзнерстве. Швейк, наліце пану фельдкурату. Mary вас запэўніць, што лаюся таксама ў бога, у крыж, у неба і прычасце. Паслужыце ў войску столькі, як я, і вы насабачыцеся. Гэта зусім няцяжка, і нам, духоўным, усё надта блізка: неба, бог, крыж, прычасце. I гучыць прыгожа, і з прафесіяй звязана, праўда? Піце, пан калега!

Былы законавучыцель машынальна выпіў. Відаць было, што ён хоча нешта сказаць, але не можа – збіраецца з думкамі.

– Піце, пане калега, – працягваў Кац, – вышэй галаву, не сядзіце такі сумны, быццам праз пяць хвілін вас павінны павесіць. Піце, калега! Швейк, наліце пану фельдкурату каньяку, мне здаецца, што яму нядобра.

Ачуўшыся, набожны фельдкурат зашаптаў:

– Набажэнства – гэта разумовае разважанне… Хто не верыць у існаванне святой тройцы…

– Швейк, – перапыніў яго Кац, – наліце пану фельдкурату яшчэ чарку каньяку, хай ён апамятаецца. Раскажыце яму што-небудзь, Швейк.

– У Влашыме, асмелюся далажыць, паяе фельдкурат, – сказаў Швейк, – быў адзін святар. Калі яго былая эканомка ўцякла разам з сынком і грашыма, ён наняў сабе другую служанку. А гэты святар на старасці гадоў узяўся за вывучэнне святога Аўгусціна, якога прылічаюць да святых айцоў царквы, і дачытаўся да таго, што той, хто верыць у антыподаў, павінен быць пракляты. Паклікаў ён сваю служанку і кажа ёй: «Паслухайце, вы мне неяк сказалі, што ваш сын – слесар па рамонту машын, і што ён выехаў у Аўстралію. Значыцца, ён стаў антыподам, а святы Аўгусцін загадвае кожнага, хто верыць у антыподаў, праклясці. «Ойча, – узмалілася жанчына, – ды мой жа сын пасылае мне з Аўстраліі лісты і грошы». «Гэта насланнё д’ябла, – гаворыць на гэта пан святар. – Паводле святога Аўгусціна ніякай Аўстраліі не існуе. Гэта вас антыхрыст збівае з панталыку». У нядзелю ён яе на людзях пракляў і крычаў, што ніякай Аўстраліі не існуе. Так яго з касцёла і адвезлі ў вар’ятню. Туды шмат каму не пашкодзіла б. У манастыры урсулінак ёсць бутэлечка з малаком Панны Марыі, якім яна карміла Ісусіка, а ў сірацінцы пад Бенешавам, калі туды прывезлі святую лурдскую* ваду, тых сіротак прахапіў такі панос, што свет не бачыў.

У набожнага фельдкурата замітусілася ў вачах, і апамятаўся ён толькі пасля новай чаркі каньяку, які яму ўдарыў у галаву.

Прыжмурыўшы вочы, ён спытаў Каца:

– Вы не верыце ў бязгрэшнае зачацце Панны Марыі, не верыце, што палец святога Іаана Хрысціцеля, які захоўваецца ў піярыстаў, сапраўдны? А ўвогуле вы верыце ў бога? А калі вы не верыце, то чаму вы фельдкурат?

– Пане калега, – адказаў Кац, паблажліва ляпаючы яго па спіне, – пакуль дзяржава прызнае, што салдаты перш чым пайсці паміраць у баі, маюць патрэбу ў блаславенні божым, пасада фельдкурата з’яўляецца добра аплочваемым заняткам, пры якім не перапрацуешся. Мне гэта падыходзіць больш, чым бегаць па пляцы ці хадзіць на манеўры. Раней я атрымліваў загады ад начальства, а цяпер раблю што хачу. Я прадстаўнік таго, хто не існуе, і сам адыгрываю ролю бога. Калі не захачу каму-небудзь дараваць грахі, дык і не дарую, хоць бы мяне прасілі на каленях. Зрэшты, такіх знайшлося б чартоўскі мала.

– Люблю пана бога, – азваўся фельдкурат, пачынаючы ікаць, – вельмі люблю. Дайце мне трохі віна. Я пана бога шаную, – працягваў ён, – надта яго шаную і паважаю. Нікога так не паважаю, як яго!

Ён стукнуў кулаком па стале, аж бутэлькі падскочылі.

– Бог, – узвышаная незямная існасць, дасканалая ва ўсіх адносінах. Гэта сонечная з’ява, і ніхто мяне не зможа абвергнуць. I святога Ёзафа я шаную, усіх святых я шаную, апрача святога Серапіёна. У яго такое агіднае імя!

– Ён мог бы папрасіць аб змене імя, – заўважыў Швейк.

– I святую Людмілу люблю, і святога Бернарда, – працягваў былы настаўнік закона божага. – Ён выратаваў шмат падарожнікаў на Сен-Гатардзе. У яго на шыі бутэлька з каньяком, і ён адшуквае засыпаных снегам.

Забава атрымала новы накірунак, набожны фельдкурат пачаў плесці лухту.

– Дзетак я шаную, іх свята 28 снежня, а Ірада ненавіджу. Калі курыца спіць, дык свежых яек не чакай.

Ён засмяяўся і заспяваў: «Святы божа, святы моцны…», але адразу ж перапыніў свой спеў і, звяртаючыся да Каца, рэзка спытаў:

– Вы не верыце, што 15 жніўня свята Успення панны Марыі?

Забава была ў поўным разгары. З’явіліся яшчэ бутэлькі, і час ад часу чуўся голас Каца:

– Скажы, што не верыш у бога, бо не налью. Здавалася, што вяртаюцца часы праследавання першых хрысціян. Былы прапаведнік закона божага спяваў нейкую песню пакутнікаў рымскай арэны і галасіў:

– Веру ў пана бога і не адракуся ад яго! Забяры сваё віно! Mагу і сам па яго паслаць.

Нарэшце яго ўклалі ў ложак. Але перш чым заснуць, ён абвясціў, узняўшы правую руку, як для прысягі:

– Веру ў бога-айца, сына і святога духа! Прынясіце мне малітоўнік!

Швейк сунуў яму ў рукі першую, Якая трапіла пад руку, кнігу з тых, што ляжалі на начным століку гаспадара, і набожны фельдкурат заснуў з «Дэкамеронам» Бакача ў руцэ.

Раздзед XIII. Швейк едзе сабораваць

Фельдкурат Ота Кац задуменна сядзеў над цыркулярам, які яму толькі што прынеслі з казармаў. Гэта быў загад вайсковага міністэрства: «Гэтым вайсковае міністэрства адмяняе на час ваенных дзеянняў усе пастановы наконт саборавання воінаў, што дзейнічалі да гэтага часу. Да ведама і выканання вайсковага духавенства вызначаюцца наступныя правілы: 1. Сабораванне на фронце адмяняецца.

2. Цяжкахворым і параненым не дазваляецца з мэтай саборавання перамяшчацца ў тыл. Чынам вайсковага духавенства ставіцца ў абавязак вінаватых у парушэнні гэтага неадкладна перадаваць у адпаведныя вайсковыя ўстановы на прадмет далейшага пакарання.

3. У тылавых вайсковых шпіталях сабораванне можа быць праведзена ў групавым парадку на падставе вываду вайсковых лекараў, паколькі ўказаны абрад не парушае працы названых устаноў.

4. У выключных выпадках Управа тылавых вайсковых шпіталяў можа дазволіць некаторым асобам у тыле прыняць сабораванне.

5. Чыны вайсковага духавенства абавязаны па выкліку Управы вайсковых шпіталяў праводзіць сабораванне тым, каму Управа прапануе прыняць сабораванне».

Фельдкурат яшчэ раз перачытаў адносіну, у якой яму паведамлялася, што заўтра ён павінен з’явіцца ў вайсковы шпіталь на Карлавай плошчы для саборавання цяжкапараненых.

– Паслухайце, Швейк, – паклікаў фельдкурат, – ці не свінства гэта? Як быццам ва ўсёй Празе адзіны фельдкурат – гэта я. Чаму туды не пашлюць таго набожнага святара, які нядаўна ў нас начаваў? Давядзецца нам ехаць на Карлаву плошчу сабораваць. Я ўжо забыўся, як гэта робіцца.

– Дык давайце купім катэхізіс, пан фельдкурат. Там пра гэта будзе, – сказаў Швейк. – Катэхізіс для духоўных пастыраў – гэта як даведнік для чужаземцаў. Вось у Эмаўзскім кляштары працаваў адзін чалавек памочнікам садоўніка. I захацеў ён стаць паслушнікам, атрымаць расу і не драць свайго адзення. Для гэтага ён мусіў купіць катэхізіс і вывучыць, як трэба хрысціцца, хто адзіны ўбярогся ад першароднага грэху, што азначае мець чыстае сумленне і іншыя такія дробязі. А потым ён прагуляў палову ўраджаю агуркоў з кляштарнага агарода і з ганьбай вылецеў з кляштара. Калі я з ім сустрэўся, ён мне і кажа: «Агуркі я мог прадаць і без катэхізісу».

Калі Швейк купіў катэхізіс і прынёс яго фельдкурату, той, гартаючы яго, сказаў:

– Ну вось, апошняе памазанне можа рабіць толькі святар і толькі ялеем, асвячоным епіскапам. Як бачыце, Швейк, вы самі сабораваць не можаце. А прачытайце мне, як гэта робіцца.

Швейк прачытаў:

– «…робіцца так: святар памазае органы пачуццяў хворага, адначасова чытаючы малітву: «Праз гэтае святое памазанне і ў сваёй найвялікшай міласэрнасці няхай даруе табе Бог усё, што завініў ты зрокам, слыхам, нюхам, смакам, мовай, дотыкам і хадой сваёй».

– Хацеў бы я ведаць, Швейк, – сказаў фельдкурат, – як можна саграшыць дотыкам. Вы не можаце мне гэта вытлумачыць?

– Ды шмат як, пане фельдкурат; пашнарыць, напрыклад, у чужой кішэні альбо на пагулянках, дзе танцуюць… Вы ж разумееце, якія там выкідваюць штучкі.

– А хадой, Швейк?

– Гэта калі хто пачне чыкільгаць, каб людзі паспачувалі.

– А нюхам?

– Калі не даспадобы які-небудзь смурод.

– А смакам?

– Калі хто смакуе гулі з дзяўчатамі.

– А мовай?

– Ну, гэта ўжо разам са слыхам, пан фельдкурат: калі адзін балабоніць, а другі яго слухае.

Пасля гэтых філасофскіх разважанняў фельдкурат змоўк, а потым зноў звярнуўся да Швейка:

– Значыцца, так – нам патрэбен асвячоны епіскапам ялей. Вось вам дзесяць крон, купіце бутэлечку. У інтэнданцтве, відаць, такога ялею няма.

Швейк выправіўся ў дарогу па ялей, асвячоны епіскапам. Адшукаць яго было больш цяжка, чым жывую ваду ў казках Божаны Немцавай*. Швейк пабыў у некалькіх аптэкарскіх крамах, але, як толькі вымаўляў: «Папрашу бутэлечку ялею, асвячонага епіскапам», усюды альбо падымалі на смех, альбо спалохана хаваліся пад прылавак, хаця Швейк гаварыў надзвычай сур’ёзна. Ён вырашыў паспрабаваць шчасця ў аптэках. У першай лабаранту загадалі Швейка вывесці, у другой збіраліся выклікаць па тэлефоне карэту хуткай дапамогі, а ў трэцяй правізар сказаў, што патрэбны ялей, пэўна, знойдзецца ў фірме Полак на складзе на Длоўгай вуліцы.

У фірме Полак на Длоўгай вуліцы сапраўды ішоў бойкі гандаль. Ніводнага пакупніка не адпускалі, не выканаўшы яго жадання. Калі пакупнік прасіў капайскі бальзам*, яму налівалі тарпатыну, і сыходзіла за першы гатунак. Калі Швейк прыйшоў і папрасіў асвячонага епіскапам ялею за дзесяць крон, гаспадар сказаў прадаўцу:

– Пан Таўхен, наліце яму сто грамаў канаплянага алею нумар тры.

A прадавец, загортваючы бутэлечку ў паперу, сказаў Швейку чыста па-гандлярску:

– У нас усё першага гатунку. Спатрэбяцца пэндзлі, лакі, пакост – будзьце ласкавы, звяртайцеся да нас. Фірма салідная, абслужым па першым разрадзе…

– Ну, ялей у нас ёсць, – вымавіў Швейк урачыста, вярнуўшыся з фірмы Полак, – канапляны алей нумар тры, першы гатунак. Можна памазаць хоць цэлы батальён. Фірма салідная. Прадае таксама пакост, лакі і пэндзлі. Яшчэ нам патрэбен званочак.

– А званочак навошта, Швейк?

– Званіць па дарозе, каб людзі скідалі шапкі, калі мы паедзем з панам богам і з канапляным алеем нумар тры. Так яно робіцца, і шмат каго з тых, хто не звяртаў на гэта ўвагі і не здымаў шапку, потым арыштавалі. У Жыжкаве адзін святар пабіў сляпога за тое, што той не зняў шапкі. Гэтага сляпога яшчэ і пасадзілі, бо на судзе яму даказалі, што ён толькі сляпы, а не глуханямы, і што, значыцца, звон чуў і спакушаў іншых, хаця тое здарылася ўначы. Іншым разам нас людзі і не заўважылі б, а цяпер будуць перад намі шапкаваць. Калі вы, пан фельдкурат, не маеце нічога супраць, я ў момант здабуду.

Атрымаўшы дазвол, Швейк праз паўгадзіны прынёс званочак.

– Гэта ад брамы заезнага дома «У Кржыжкаў», – сказаў ён. – Усяго пяць хвілін страху, а чакаць давялося доўга, бо ўвесь час людзі снавалі.

– Я пайду ў кавярню, калі хто прыйдзе, няхай пачакае.

Прыблізна праз гадзіну прыйшоў пажылы сівы чалавек з суровым выглядам. Трымаўся ён надзвычай прама. Глядзеў так, быццам быў пасланы лёсам знішчыць нашу бедную планету і сцерці яе сляды ў сусвеце. Гаварыў ён суха, рэзка і строга.

– Дома? Пайшоў у нейкую кавярню? Прасіў пачакаць? Добра, буду чакаць аж да раніцы. На кавярню ён грошы мае, а даўгі плаціць, то не мае! Святар называецца! Цьфу ты, чорт!

I ён плюнуў у кухні на падлогу.

– Не плюйце тут у нас, пане! – адрэагаваў Швейк, з цікавасцю ўзіраючыся ў незнаёмага.

– I яшчэ раз плюну, бачыце, вось так! – упарта трымаўся свайго строгі пан, плюючы на падлогу зноў. – Як яму не сорамна! А яшчэ вайсковы святар!.. Ганьба!

– Калі вы чалавек выхаваны, – заўважыў яму Швейк, – то кінеце сваю прывычку пляваць у чужой кватэры. Ці, можа, вы думаеце, што калі пачалася сусветная вайна, то вы ўсё можаце сабе дазволіць? Вы павінны паводзіць сябе слушна, а не як валацуга. Вы павінны паводзіць сябе далікатна, гаварыць ветліва, а не распускацца, як грубіян нейкі. Вы – цывільны балбес!

Строгі пан падскочыў у крэсле і, закалаціўшыся ад злосці, закрычаў:

– Што вы сабе дазваляеце! Я нявыхаваны чалавек? Дык хто я тады, га? Скажыце…

– Вы дрэнь! Вось хто, – адказаў Швейк, гледзячы яму ў вочы. – Плюе на падлогу, нібы ён у трамваі, у поездзе ці недзе ў грамадскім месцы. Я заўсёды здзіўляўся, чаму там усюды вісяць цыдулькі: «Пляваць на падлогу забараняецца», а цяпер бачу, што гэта з-за вас. Відаць, вас усюды надта добра ведаюць.

Строгі пан пачаў мяняцца з твару і паспрабаваў адказаць градам лаянак, адрасаваных Швейку і фельдкурату.

– Вы закончылі сваю казань? – спакойна спытаў Швейк, калі адгучаў апошні кленіч: «Абодва вы нягоднікі, які пастух, такая і чарада». – А можа, вы хочаце яшчэ нешта дадаць, перш чым паляціце са сходаў?

З той прычыны, што строгі пан настолькі знясіліўся, што яму не прыйшла ў галаву ніводная новая лаянка, і таму замоўк, Швейк палічыў, што дарэмна ён будзе чакаць дадаткаў. Ён расчыніў дзверы, паставіў строгага пана на парогу тварам да лесвіцы і… за такі ўдар не пасаромеўся б найлепшы гулец самай знакамітай футбольнай каманды міжнароднага класа.

A следам за строгім панам па сходах нёсся Швейкаў голас:

– У наступны раз, калі пойдзеце ў адведкі да прыстойных людзей, будзеце паводзіць сябе слушна.

Строгі пан доўга яшчэ хадзіў па-над вокнамі, чакаючы фельдкурата, а Швейк праз адчыненае акно назіраў за ім.

Нарэшце госць дачакаўся. Фельдкурат адвёў яго ў пакой і пасадзіў у крэсла насупраць сябе.

Швейк моўчкі прынёс плявальніцу і паставіў яе перад госцем.

– Што вы робіце, Швейк?

– Асмелюся далажыць, пан фельдкурат, з гэтым панам ужо была невялікая непрыемнасць з-за яго плявання на падлогу.

– Пакіньце нас адных, Швейк, нам сёе-тое трэба ўладзіць паміж сабой.

Швейк выцягнуўся і аддаў чэсць.

– Слухаюся, пан фельдкурат, пакідаю вас адных. I пайшоў на кухню. У пакоі пачалася надта цікавая размова.

– Вы прыйшлі атрымаць грошы па вэксалю, калі не памыляюся? – спытаў фельдкурат свайго госця.

– Так, і спадзяюся… Фельдкурат уздыхнуў.

– Ведаеце, часта здараецца, што трапляеш у такую сітуацыю, калі застаецца толькі спадзявацца. О, як прыгожа гучыць гэтае слова «спадзяванне» з таго трылісніку, які ўзвышае чалавека над хаосам жыцця: «вера», «спадзяванне», «любоў»…

– Я спадзяюся, пан фельдкурат, што сума…

– Бясспрэчна, шаноўны пане, – перапыніў яго фельдкурат, – я магу паўтарыць яшчэ раз, што слова «спадзяванне» дае чалавеку сілу ў яго жыццёвай барацьбе. Не губляйце надзеі і вы. Як гэта цудоўна: мець пэўны ідэал, быць бязвінным, чыстым стварэннем, якое пазычае грошы пад вэксаль і мае надзею, што атрымае іх назад своечасова. Спадзявацца, увесь час спадзявацца, штоя выплачу вам тысячу дзвесце крон, калі ў мяне ў кішэні няма і сотні.

– Значыцца, вы… – пачаў заікацца госць.

– Значыцца, я, – адказаў фельдкурат.

На твары госця зноў з’явіўся ўпарты і злосны выраз.

– Пане, гэта жульніцтва, – сказаў ён, устаючы.

– Супакойцеся, шаноўны…

– Гэта жульніцтва! – упарта крычаў госць. – Вы ашукалі мой давер.

– Пане, – сказаў фельдкурат, – вам, несумненна, пойдзе на карысць перамена паветра. Тут занадта душна. Швейк, – крыкнуў ён у кухню, – гэтаму пану прыйшоў час выйсці на свежае паветра.

– Асмелюся далажыць, пан фельдкурат, – пачулася з кухні, – я гэтага пана ўжо адзін раз выкідваў.

– Паўтарыць! – прагучаў загад, які быў выкананы хутка, імкліва і крута.

– Добра, што мы адчапіліся ад яго, пакуль ён не паспеў наскандаліць. У Малешыцах жыў адзін карчмар. Грамацей, які на ўсе выпадкі жыцця меў выслоўі са Святога пісьма, і, калі ён часам некага лупцаваў, то заўсёды прымаўляў: «Хто шкадуе бізуноў, той ненавідзіць сына свайго, а хто каго любіць, той таго чубіць. I своечасова. Я табе пакажу, як біцца ў мяне ў карчме!»

На свеце існуе нямала настырных людзей, да якіх належаў і пан, двойчы выкінуты з кватэры фельдкурата. Толькі згатавалі вячэру, як нехта пазваніў. Швейк пайшоў адчыніць, неўзабаве вярнуўся і далажыў:

– Ён зноў тут, пан фельдкурат. Я пакуль што замкнуў яго ў вашым пакоі, каб мы маглі спакойна павячэраць.

– Нядобра ў вас атрымліваецца, Швейк, – сказаў фельдкурат. – Госць у дом, бог у дом. За даўнім часам на баляванні прыводзілі пачварных вырадкаў, каб яны забаўлялі застолле. Прывядзіце яго сюды, хай ён нас пазабавіць.

Праз хвіліну Швейк вярнуўся з настырным панам. Пан панура глядзеў перад сабой.

– Сядайце, – ветліва прапанаваў фельдкурат. – Мы якраз канчаем вячэру. Толькі што елі амара і ласося, а цяпер будзе яечня з шынкай. Чаму нам не баляваць, калі ёсць яшчэ людзі, якія пазычаюць нам грошы?

– Спадзяюся, я тут не для жартаў, – вымавіў пануры пан. – Я тут сёння ўжо ў трэці раз. Спадзяюся, што цяпер усё высветліцца.

– Асмелюся далажыць, пан фельдкурат, – заўважыў Швейк, – гэта ж сапраўдная гідра! Зусім як Боўшак з Лібні. Васемнаццаць разоў за вечар яго выкідвалі з піўной «Экснер» і кожны раз ён вяртаўся, быццам бы люльку забыўся. Ён лез у вокны, дзверы, праз кухню, цераз сцяну ў піўнуху, праз склеп да стойкі, дзе наліваюць піва, і, відаць, спусціўся б праз комін, калі б яго не знялі са страхі пажарныя. Такі быў настырны, што мог стаць міністрам або дэпутатам. Ну, далі яму дыхту як належыць.

Настойлівы пан, нібы не дбаючы таго, пра што ішла гаворка, упарта паўтараў:

– Я хачу ўрэшце высветліць справу і прашу мяне выслухаць.

– Гэта вам дазваляецца, – сказаў фельдкурат, – гаварыце, шаноўны. Гаварыце, колькі захочаце, а мы пакуль працягнем нашу гулянку. Спадзяюся, гэта не будзе вам замінаць расказваць? Швейк, нясіце на стол!

– Як вам вядома, – сказаў упарты пан, – зараз лютуе вайна. Я пазычыў вам гэтую суму да вайны, і калі б не вайна, то я не настойваў бы на выплаце.

Ён выцягнуў з кішэні свой нататнік і працягваў:

– У мяне ўсё запісана. Надпаручнік Яната быў мне вінен семсот крон і, не дбаючы ніколькі пра гэта, асмеліўся загінуць на фронце. Паручнік Прашак трапіў у палон на рускім фронце, а вінен мне быў дзве тысячы крон. Капітан Віхтэрле, пазычыўшы гэткую ж суму, дазволіў сябе забіць уласнымі салдатамі пад Равай Рускай. Надпаручнік Махек захоплены ў палон у Сербіі, вінен мне тысячу пяцьсот. I такіх кліентаў у мяне запісана шмат. Адзін гіне ў Карпатах з маім неаплочаным вэксалем, другі бяжыць у палон, той топіцца ў Сербіі, гэты канае ў шпіталі ў Венгрыі. Цяпер вы разумееце маю асцярогу? Гэтая вайна мяне загубіць, калі я не буду энергічны і няўмольны. Вы можаце запярэчыць, што ніякая небяспека вам не пагражае.

Ён тыцнуў фельдкурату пад нос свой блакнот.

– Глядзіце: фельчар Маціяш тыдзень назад памёр у Брно ў заразным шпіталі. Хоць валасы на сабе рві! Не заплаціў мне тысячу восемсот крон і ідзе ў халерны барак сабораваць нейкага хворага, які яму не ішоў, не ехаў.

– Гэта быў яго абавязак, мілы пане, – сказаў фельдкурат. – Заўтра я таксама іду сабораваць.

– I таксама ў халерны барак, – удакладніў Швейк. – Вы можаце пайсці з намі, каб на свае вочы ўбачыць, што азначае ахвяраваць сабой.

– Пан фельдкурат, – працягваў настойлівы пан, – паверце, я ў адчайным становішчы! Хіба вайна вядзецца дзеля таго, каб зжыць са свету ўсіх маіх даўжнікоў?

– Калі вас прызавуць у войска і адправяць на фронт, – зноў заўважыў Швейк, – дык мы з панам фельдкуратам адслужым святую імшу, каб вас з ласкі боскай разарвала першым жа снарадам.

– Пане, я гавару сур’ёзна, – бубніла гідра фельдкурату, – я патрабую, каб ваш слуга не лез у нашы справы і не перашкаджаў нам пакончыць з імі.

– Прабачце, пан фельдкурат, – азваўся Швейк, – дапраўды, загадайце мне, калі ласка, каб я не ўтыкаўся ў вашы справы, іначай я па-ранейшаму буду абараняць вашы інтарэсы, як і належыць кожнаму сумленнаму салдату. Гэты пан кажа чыстую праўду – яму хочацца выйсці адсюль самому, ды і я не вялікі ахвотнік да розных авантур, я чалавек прыстойны.

– Швейк, мяне ўжо гэта пачынае нудзіць, – адказаў фельдкурат, нібы не заўважаючы прысутнасці госця. – Я думаў, што гэты чалавек нас пазабавіць, будзе нам расказваць якія-небудзь анекдоты, а ён патрабуе, каб я вам загадаў не ўкліньвацца ў нашы справы, хаця вы ўжо двойчы мелі з ім што рабіць. У такі вечар, напярэдадні такой вялікай рэлігійнай падзеі, калі ўсе мае пачуванні я павінен звярнуць да бога, ён турбуе мяне якойсьці дурацкай гісторыяй з нейкімі мізэрнымі тысячай двумастамі крон, адводзіць мяне ад выпрабавання свайго сумлення, ад бога і хоча, каб я яшчэ раз сказаў, што цяпер яму нічога не дам. Я не хачу з ім болей размаўляць, каб не сапсаваць гэты святы вечар! Скажыце яму, Швейк: «Пан фельдкурат вам нічога не аддасць».

Швейк выканаў загад, прагалёкаўшы гэтыя словы госцю ў самае вуха. Аднак настырны госць працягваў сядзець.

– Швейк, – сказаў фельдкурат, – спытайце яго, як доўга ён збіраецца тут тырчаць.

– Я не скрануся з месца, пакуль вы мне не заплаціце, – упарта бубніла гідра.

Фельдкурат устаў і, падышоўшы да акна, сказаў:

– У такім выпадку я перадаю яго вам, Швейк. Рабіце з ім, што хочаце.

– Пайшлі, васпан, – прапанаваў Швейк, схапіўшы прыкрага госця за плячо. Трэцім разам, лепшым часам.

I паўтарыў сваё практыкаванне хутка і элегантна пад пахавальны марш, які барабаніў пальцамі па аконнай шыбе фельдкурат.

Вечар, прысвечаны набожнаму роздуму, прайшоў некалькі фаз. Фельдкурат так горача імкнуўся да бога, што яшчэ ў дванаццаць гадзін ночы з яго кватэры чуўся спеў:

A як мы маршыравалі,

Усе дзеўкі зарыдалі…

Яму падпяваў удалы салдат Швейк.

У вайсковым шпіталі апошняга памазання чакалі двое: стары маёр і афіцэр запаса, банкаўскі чыноўнік. Абодва атрымалі ў Карпатах кулю ў жывот і ляжалі побач. Аднак уначы перад памазаннем абодва яны памерлі, і калі ранкам у шпіталь прыбылі фельдкурат са Швейкам абодва афіцэры ляжалі з пачарнелымі тварамі, як гэта бывае з усімі, хто памірае ад удушша.

– Такую ўрачыстасць мы падрыхтавалі, пан фельдкурат, а яны нам усю абедню сапсавалі, – бедаваў Швейк, калі ў канцылярыі ім паведамілі, што гэтым дваім ужо не патрабуецца нічога.

I сапраўды, урачыстасць была падрыхтавана на ўсе сто. Ехалі на дрожках, Швейк званіў, а фельдкурат трымаў у руцэ бутэлечку з алеем, загорнутую ў сурвэтку і з сур’ёзным выглядам жагнаў ёю прыхожых, якія здымалі шапкі. Праўда, было іх не так і многа, хаця Швейк і стараўся нарабіць сваім званочкам як мага болей гвалту. За дрожкамі бегла некалькі хлапчукоў, адзін з якіх сеў з-заду, на што ўсе астатнія ў адзін голас закрычалі:

– Ззаду, з-заду!

Швейк званіў, рамізнік адмахваў пугай назад, па хлапчаняці, на Водзічкавай вуліцы дрожкі нагнала брамніца, член кангрэгацыі святой Марыі, на поўным хаду прыняла ад фельдкурата дар божы, перажагналася і плюнула:

– Нясуцца з гэтым панам богам, як чэрці! – і задыханая, вярнулася на сваё старое месца.

Званочак больш за ўсіх непакоіў рамізніцкую кабылу, якой ён, відаць, нагадваў нешта з мінулага яе жыцця. Яна бесперастанку азіралася назад і час ад часу рабіла спробы затанцаваць на бруку.

Гэта і была ўся тая ўрачыстасць, пра якую гаварыў Швейк.

Фельдкурат тым часам прайшоў у канцылярыю ўладкаваць фінансавы бок апошняга памазання і прад’явіў рахункаводу шпіталя рахунак, паводле якога вайсковае міністэрства павінна было выплаціць яму сто пяцьдзесят крон за асвячоны ялей і дарогу. Паміж начальнікам шпіталя і фельдкуратам пачалася спрэчка, у часе якой фельдкурат некалькі разоў біў кулаком па стале і крычаў:

– Вы не думайце, пан капітан, што апошняе памазанне робіцца задарма. Калі драгунскага афіцэра камандзіруюць на конезавод за коньмі, дык яму плацяць камандзіровачныя. Я, дапраўды, шкадую, што гэтыя двое параненых не дачакаліся апошняга памазання. Вам бы гэта абышлося яшчэ на пяцьдзесят крон даражэй.

…Назад ехалі ўжо без усякай урачыстасці.

– У наступны раз няхай едзе сабораваць хто хоча, – гаварыў фельдкурат. – Даводзіцца таргавацца з-за кожнай душы, якую жадаеш выратаваць. Толькі бухгалтэрыяй і займаюцца! Свалата!

Заўважыўшы ў руках Швейка бутэлечку з «асвячоным» алеем, ён спахмурнеў.

– Лепей за ўсё будзе, калі вы, Швейк, гэтым алеем змажаце боты мне і сабе.

– Я яшчэ паспрабую змазаць гэтым і замок у дзвярах, – дадаў Швейк, – а то ён страшэнна рыпіць, калі вы ноччу вяртаецеся дамоў.

Так, не пачаўшыся, скончылася апошняе памазанне.

Рaздзел XIV. Швейк дзеншчыком у надпаручыка Лукаша

I

Швейкава шчасце трывала нядоўга. Бязлітасны лёс перапыніў прыяцельскія адносіны паміж ім і фельдкуратам. Калі да апошняга часу фельдкурат быў асобай сімпатычнай, то сённяшнія яго паводзіны раскрылі яго сапраўднае аблічча.

Фельдкурат прадаў Швейка надпаручніку Лукашу ці, дакладней кажучы, прайграў яго ў карты. Так раней на Русі прадавалі прыгонных.

Адбылося гэта зусім неспадзявана. У надпаручніка Лукаша сабралася аднойчы блізкая грамада. Гулялі ў «дваццаць адно». Фельдкурат усё прайграў і напрыканцы заявіў:

– Колькі мне пазычыце пад майго дзеншчыка? Страшэнны балбес, але фігура цікавая, нешта non plus ultra. Упэўнены, што такога дзеншчыка яшчэ ні ў кога з вас не было.

– Mary пазычыць табе сто крон, – прапанаваў надпаручнік Лукаш. – Калі паслязаўтра ты іх мне не аддасі, то пашлеш мне гэтую надзвычайную рэдкасць. Мой паслугач – агідны тып: усё ўздыхае, піша лісты дадому і прытым крадзе ўсё, на што вокам кіне. Я ўжо яго і біў – бескарысна. Кожны раз, як толькі яго сустрэну, даю аплявуху, усё роўна не дапамагае. Ужо два пярэдніх зубы выбіў – хлапец не выпраўляецца.

– Згода, – легкадумна пагадзіўся фельдкурат. – Паслязаўтра будзеш мець альбо сто крон, альбо Швейка.

Ён прайграў і гэтыя сто крон і сумны паплёўся дадому. Фельдкурат добра ведаў і ніколькі не сумняваўся, што да паслязаўтра ён нідзе сотню крон не дабудзе і што, кажучы праўду, ён гнюсна і разам з тым дзешава прадаў. Швейка.

«Мог жа я запрасіць за яго і дзвесце крон», – дакараў ён сам сябе. А, сядаючы ў трамвай, які праз некалькі хвілін павінен быў давезці яго дадому, адчуваў папрокі сумлення і нават прыліў сентыментальнасці.

«Усё ж непрыгожа абышоўся я з Швейкам, – думаў ён, звонячы ў дзверы сваёй кватэры. – Як я цяпер зазірну ў яго неразумныя добрыя вочы?»

– Мілы Швейк, – сказаў ён, уваходзячы ў пакой, – сёння здарылася нешта незвычайнае. Мне вельмі не пашанцавала ў картах. Я прасадзіў усе грошы…

Ён запнуўся.

– …і нарэшце прайграў вас. Я пазычыў пад вас сто крон, і калі да паслязаўтра іх не аддам, то вы будзеце належаць не мне, а надпаручніку Лукашу. Мне, сапраўды, вельмі шкада…

– Сто крон у мяне ёсць, – сказаў Швейк, – магу вам пазычыць.

– Давайце іх сюды, – ажыў фельдкурат. – Я іх тут жа аднясу Лукашу. Я, дапраўды, не хацеў бы з вамі расстацца.

Лукаш быў надта здзіўлены, убачыўшы зноў у сябе фельдкурата.

– Іду сплаціць доўг, – заявіў фельдкурат, пераможна азіраючы прысутных. – А дайце і мне карту.

– Ану, – прамовіў ён, калі падышла яго чарга. – Гоп! Перабраў усяго адно ачко, – дадаў ён. – Ну што ж, гуляць дык гуляць. – Сказаў ён напачатку другога раунда. – Мне! Хопіць.

– Дваццаць, – аб’явіў банкаўшчык.

– А ў мяне дзевятнаццаць, – ціха вымавіў фельдкурат, аддаючы банкаўшчыку апошнія сорак крон з сотні, якую пазычыў яму Швейк, каб выкупіцца з новага прыгону.

Вяртаючыся дадому, фельдкурат прыйшоў да пераканання, што ўсё скончана, што Швейка нішто не можа ўратаваць і што яму вызначана лёсам служыць у надпаручніка Лукаша.

I калі Швейк адчыніў яму дзверы, сказаў:

– Усё дарэмна, Швейк. Супраць лёсу не папрэш. Я прайграў і вас, і вашы сто крон. Я зрабіў усё, што ў маіх сілах, аднак лёс быў мацнейшы за мяне. Ён кінуў вас у лапы надпаручніка Лукаша. I надыдзе час, калі мы вымушаны будзем расстацца…

Швейк пайшоў гатаваць грог. Бліжэй да ночы фельдкурат, якога Швейк ледзьве давалок да ложка, ударыўся ў слёзы і загаласіў:

– Прадаў я цябе, дружа, ганебна прадаў. Пракляні мяне, стукні – так мне і трэба! Аддаў я цябе на волю лёсу. Не магу я табе ў вочы глядзець. Кусай мяне, раздзяры, зніштажай! Я не заслужыў лепшага. Ведаеш, хто я?

I фельдкурат, уткнуўшы заплаканы твар у падушку, ціхім, пяшчотным голасам вымавіў:

– Я бесхарактарны нягоднік, – і заснуў, нібыта на дно пайшоў.

На другі дзень фельдкурат, пазбягаючы погляду Швейка, на золку выйшаў з дому і вярнуўся толькі ўначы з нейкім тоўстым пехацінцам.

– Швейк, – сказаў ён, па-ранейшаму не гледзячы на Швейка, – пакажыце яму, дзе што ляжыць, каб ён арыентаваўся, і навучыце яго варыць грог. Ранкам з’явіцеся да надпаручніка Лукаша.

Швейк з новым дзеншчыком прыемна правялі ноч за прыгатаваннем грогу. Пад раніцу тоўсты пехацінец ледзьве стаяў на нагах і мармытаў нейкую дзіўную сумесь з розных народных песень: «Каля Ходава бруіцца вадзічка, налівае там піва мая маладзічка… Гара, гара высокая, дзяўчаты ішлі дарогаю… На Белай гарэ мужычок арэ…»

– За цябе я не баюся, – сказаў Швейк. – З такімі талентамі ты ў фельдкурата затрымаешся надоўга.

Вось так і выйшла, што ў тую раніцу надпаручнік Лукаш упершыню ўбачыў сумленныя, шчырыя вочы ўдалага салдата Швейка, які адрапартаваў:

– Маю гонар далажыць, пан обер-лейтэнант, – я – той самы Швейк, якога пан фельдкурат прайграў у карты.

II

Інстытут дзеншчыкоў мае надта старадаўняе паходжанне. Быццам бы яшчэ ў Аляксандра Македонскага быў свой дзяншчык. Але дакладна вядома, што ў эпоху феадалізму ў гэтай ролі выступалі збраяносцы рыцараў. Кім, напрыклад, быў Санча Панса для Дон Кіхота? Дзіўна, што да гэтага часу ніхто не напісаў гісторыю дзеншчыкоў. Мы б там прачыталі, што альмавірскі герцаг у час аблогі Таледа з галадухі з’еў свайго дзеншчыка нават без солі, пра што герцаг сам піша ў сваіх успамінах, паведамляючы, што мяса яго служкі было далікатнае, мяккае і сакавітае і на смак нагадвала нешта сярэдняе паміж курацінай і асляцінай.

У старой швабскай кнізе пра ваеннае майстэрства мы, паміж іншым, знаходзім парады дзеншчыкам. Старадаўні дзяншчык мусіў быць сумленны, набожны, дабрадзейяы, праўдзівы, сціплы, адважны, працавіты – карацей кажучы, узор чалавека. Наша эпоха шмат што змяніла ў характары гэтага тыпу. Сучасны дзяншчык звычайяа і не набожны, і не дабрадзейны, і не праўдзівы. Ён хлусіць, абдурвае свайго гаспадара і вельмі часта ператварае жыццё свайго начальніка ў сапраўднае пекла. Гэта ліслівы раб, які выдумляе самыя вераломныя фокусы, каб спаскудзіць жыццё свайму пану.

Сярод новага пакалення дзеншчыкоў ужо не знойдзеш такіх самаахвярных істот, якія дазвалялі б сваім панам з’есці сябе без солі, як гэта зрабіў шляхетны Фернанда, дзяншчык альмавірскага герцага. З другога боку, мы бачым, што камандзіры, змагаючыся не на жыццё, а на смерць са сваімі сучаснымі служкамі, ужываюць самыя розныя сродкі, каб утрымаць свой аўтарытэт. Часам справы даходзяць да своеасаблівага тэрору. У 1912 годзе ў Грацы праходзіў працэс, на якім выдатную ролю адыгрываў адзін капітан, які збіў да смерці свайго дзеншчыка. Капітан тады быў апраўданы, бо зрабіў гэта толькі два разы. На думку тых паноў, жыццё дзеншчыка не мела ніякай цаны. Дзяншчык – гэта толькі прадмет, часта нешта накшталт пудзіла для аплявух, раб, прыслужнік, папіхач. Не дзіўна, што такое становішча прымушае раба быць выкрутлівым і ліслівым. Яго пакуты на нашай планеце можна параўнаць толькі з перажываннямі хлопчыкаў-памочнікаў афіцыянтаў у рэстаранах у даўнія часы; у іх пачуццё добрасумленнасці выхоўвалі кухталямі ды выспяткамі.

Аднак бываюць і такія выпадкі, калі дзяншчык узвышаецца да ролі любімчыка і свайго начальніка, тады ён робіцца страшылішчам роты, а то і батальёна.

Усе унтэры стараюцца яго падкупіць, ён вырашае, каму і калі даць водпуск, ён можа пахадайнічаць, каб пры рапарце ўсё абышлося добра.

У час вайны гэтыя любімчыкі часта атрымлівалі вялікія і малыя медалі за мужнасць і адвагу.

У Дзевяноста першым палку я ведаў некалькі такіх. Адзін дзяншчык атрымаў вялікі сярэбраны медаль за тое, што ўмеў дасканала запячы ўкрадзеных ім гусей. Другога ўзнагародзілі малым сярэбраным за тое, што ён атрымліваў з дому багатыя харчовыя пасылкі, так што яго пан у час самага страшнага голаду напіхваўся так, што не мог хадзіць.

A прапанову аб узнагароджанні свайго дзеншчыка гэты начальнік абгрунтоўваў так: «За тое, што ў баях праявіў надзвычайную мужнасць і адвагу і, не зважаючы на небяспеку для жыцця, не адыходзіў ні на крок ад свайго камандзіра пад моцным агнём праціўніка».

A той у гэты час спусташаў у тыле куратнікі. Вайна змяніла адносіны паміж афіцэрам і дзеншчыком, і дзяншчык зрабіўся самай ненавіснай істотай сярод салдат. У яго заўсёды была цэлая банка кансерваў, тады як у камандзе банку дзялілі на пяцярых. Яго біклага была заўсёды напоўнена ромам ці каньяком, цэлы дзень гэтая жывёліна жавала шакалад, грызла салодкія афіцэрскія сухары, курыла сігарэты свайго гаспадара, пякла-смажыла цэлымі гадзінамі і насіла навюткую шчыгульненькую гімнасцёрку.

Дзяншчык быў у самых блізкіх зносінах з ардынарцам і шчодра дзяліўся з ім аб’едкамі са свайго стала і ўсімі выгодамі, якія меў сам. Да трыумвірату звычайна далучаўся і штабны пісар. Гэтая тройка, жывучы ў непасрэднай блізкасці да камандзіра, ведала аб усіх аперацыях і ваенных планах.

Гэты гурт быў заўсёды найлепш інфармаваны аб тым, калі што адбудзецца, бо малодшы сяржант знаўся з дзеншчыком. Калі дзяншчык гаварыў: «У дзве гадзіны трыццаць пяць хвілін будзем даваць драпака», то сапраўды роўна ў дзве гадзіны трыццаць пяць хвілін аўстрыйскія войскі пачыналі адрывацца ад непрыяцеля.

Дзяншчык быў у самых інтымных адносінах з палявой кухняй і з вялікай ахвотай аціраўся каля катла і заказваў сабе стравы, быццам сядзеў у рэстаране і выбіраў стравы з меню.

– Я люблю рабрынку, – гаварыў ён кухару, – а ты ўчора даў мне хвост. Ды пакладзі мне яшчэ ў поліўку кавалак пячонкі, ты ж ведаеш, што я селязёнку не жарў.

Незаменным быў дзяншчык у стварэнні панікі. У час бамбёжкі акопаў у яго душа заходзіла ў пяткі, у такіх выпадках ён аказваўся разам са сваімі і гаспадаровымі валізамі ў самым бяспечным бліндажы і хаваў галаву пад коўдру, каб яго не знайшоў артылерыйскі снарад. Тады ён хацеў толькі аднаго: каб яго афіцэра параніла і ён разам з ім трапіў у тыл як мага далей.

Паніку ён сеяў і сваім сакрэтнічаннем. «Здаецца, ужо збіраюць тэлефон», – паведамляў ён па сакрэту па аддзяленнях, і быў шчаслівы, калі мог потым сказаць: «Ужо сабралі».

Ніхто не любіў так адступаць, як ён. У гэтыя хвіліны ён забываў, што над яго галавой свішчуць снарады і шрапнель, ён нястомна прабіраўся з валізамі да штаба, дзе стаяў абоз. Ён любіў аўстрыйскі абоз і з вялікім задавальненнем з ім ездзіў. Калі не пашанцавала, мог задаволіцца і санітарнай двуколкай. Калі ж яму даводзілася ісці пешкі, то рабіў уражанне чалавека, зусім знясіленага. У такім выпадку ён кідаў валізы свайго пана ў акопах і цягнуў далей толькі сваю маёмасць.

Калі здаралася, што афіцэр ратаваўся ўцёкамі, каб не трапіць у палон, а дзяншчык у палон трапляў, то ён не забываў ні ў якім выпадку прыхапіць у палон і багаж свайго гаспадара. Багаж пераходзіў у яго маёмасць і тады ўжо ён бярог яго, як зрэнку ў воку.

Загрузка...