Прынцэса з тусоўкі

Яўген Хвалей

Няшчасце — вялікі настаўнік кожнага...

К.Біні

У дзевятым класе школы №... адбылося надзвычайнае здарэнне, якое ўскалыхнула ледзь не ўвесь горад: Вераніка Рагозіна, выдатніца, была знойдзена мёртвая, звязаная, з кляпам у роце...

— Таня, ты згодна, што гэта твой сшытак?

— Вось гэты?

— Так, вось гэты тоўсты агульны сшытак у чорнай вокладцы. Твой дзённік, які ты вяла з чацвёртага па дзевяты клас...

— Я вяла?

— Так, ты...

— Магчыма...

— Чаму «магчыма»? Можа, пагартаем яго, зверым почырк? У мяне ёсць твае сшыткі па матэматыцы, мове...

— Не трэба...

— Значыць, ты хочаш сказаць, што твой сшытак?

— Мой!.. Мой!..

— Тады яшчэ адно... пытанне. Растлумач, чаму краі сшытка аб'едзены мышамі ці пацукамі?

— А што, гэта відаць? I так важна?

— Так, відаць, як бачыш, простаму воку. А калі б гэта не было важным, я не пытаў бы. Дык як?

— Ну, прыставалы, ну, прыліпалы...

— Таня, не забывайся, што ты — пад следствам...

— Ладна, скажу. Вы ўсё роўна не адчэпіцеся. Там, дзе захоўваўся ў апошні час гэты сшытак, мышы не жылі. Там жылі... пацукі...

Антаніна Фёдараўна ішла пеша, як хадзіла яна заўсёды ў школу. Ад праспекта, дзе стаяў шырокі, як расцягнуты гармонік, дом на пятнаццаць пад'ездаў, у якім была яе кватэра, да школы хады хвілін дваццаць. Ісці трэба было праз двары, паўз дзіцячы садок, гандлёвы цэнтр, спартыўную пляцоўку, за якой — трохпавярховы будынак школы з шэрых панеляў. Яго пабудавалі больш як дваццаць гадоў таму па тыпавому праекту літарай «П». Чаму менавіта літарай «П»? Можа, у гэтым ёсць і заслуга магічнай літары, з якой пачыналіся словы «панель», «праект»... Надта ж любілі гэтыя панелі (амаль усе жылыя шматпавярховыя дамы будаваліся з іх) і проста не маглі жыць без праектаў-пражэктаў.

Быў пачатак лістапада. Апошні месяц восені. Але зямля паспела ўжо выбеліцца снегам. Ён выпадаў, некалькі дзён чараваў вока і гэтак жа, нібы чараўнік, знікаў. Зямля зноў чарнела, мокра было на асфальце, збоку ад пешаходных дарожак вада была перамешана з гразёю. I ўсе, хто крочыў насустрач адзін аднаму па дарожцы, стараліся размінуцца так, каб не збочыць, не забрудзіць туфлі, чаравікі. Праўда, не ўсім гэта ўдавалася...

Дрэвы аголеныя, без ніводнага лісціка, страшылі, наганялі трывогу, асабліва ў прыцемкі. Як цяпер. Яны здаваліся загадкавымі зданямі, нібы не ты на іх ішоў, а яны на цябе насоўваліся. I толькі белыя камяніцы высокіх жылых дамоў, якія імкнулася ахутаць восеньская шэрань, заспакойвалі. Але сёння і яны не маглі — ды і ніхто, мабыць, на свеце не змог бы — змяніць гнятліва-трывожны настрой Антаніны Фёдараўны...

«Як жа гэта здарылася? Як магло здарыцца?! Не верыцца! Не хочацца верыць!..» — свідравала мозг адна думка. Усю цалюткую ноч яна не давала заснуць, мучыла яе, настаўніцу, класнага кіраўніка. Яшчэ не паспелі забыць пра здарэнне з Вадзімам Цэхановічам, і на табе — новае... Пра трагедыю, якая здарылася з Веранікай Рагозінай, ёй паведаміла вечарам па тэлефоне намеснік дырэктара Лілія Міхайлаўна Сянчук.

Пад раніцу, калі ўсё-ткі яе змарыла, сніўся страшны сон: на грудзі ёй скочыў вялізны, слізкі пацук — такога яна ніколі не бачыла. Ён, мабыць, меціў сцяць яе за горла, але яна імгненна перахапіла яго, з нейкай неверагоднай сілай сціснула ў руцэ і трымала гэтую шэрую з доўгім хвастом пачвару, пакуль не прачнулася. Агідна і непамысна было на душы ў першыя хвіліны. Не магла зразумець: сон гэта ці ява?

Цяпер ішла ў школу, і гэты сон не адступаў ад яе, нібы суправаджаў той вялізны пацук. Яна нават не імкнулася разгадаць сон. Усё і так было ясна: што за істота пацук — усе ведаюць. Успомнілася, як яна недзе вычытала...

Колькі жыве чалавецтва, а да пацука, гэтага мярзотнага грызуна, ніяк не можа прывыкнуць. Ён выклікае ў чалавека такія страх і агіду, як, можа, ніводная істота на свеце. Пацук вельмі скрытны і хітры, нападае на сваю ахвяру ў выключных выпадках, спатайка, пераважна ў цемры, сам баючыся. Але калі іх многа — яны нахабныя і бязлітасныя.

Які б ні быў страшны сон, але гэта толькі сон. Здарэнне з Веранікай Рагозінай страшнейшае... Антаніна Фёдараўна ўявіла на хвілю: вось яна адчыніць дзверы свайго дзевятага «С», у якім да таго ж сёння першы ўрок быў яе — урок матэматыкі, — і на класную сумна, запытальна глянуць трыццаць пяць пар вачэй... «Як будзем жыць далей? Што рабіць?» А можа, і не так сустрэнуць яе вучні, амаль дарослыя. Што-што, а дарослымі яны сябе адчуюць, павінны адчуць. Хоць і дасюль у «С» класе былі сур'ёзныя, адказныя за свае ўчынкі вучні.

Самае невыноснае — убачыць пустое месца, дзе сядзела Вераніка.

Стол Веранікі — у першым радзе, трэці па ліку. Яна сядзела ля акна. Там заўсёды было сонечна. Нават тады, калі сонца не свяціла, усё роўна на месцы, дзе сядзела Вераніка, здавалася, было светла. Быццам дзяўчына выпраменьвала святло сваімі вялікімі блакітнымі вачыма, бела-ружовымі шчокамі, як у маі яблыневы цвет, душой, танчэйшай за павуцінку «бабінага лета». Ці не таму Вераніка была такая ранімая, чулая і справядлівая. Ва ўсіх адносінах — сумленная.

За тым жа стадом, за якім сядзела Вераніка, — Ірына Лысёнак, шчабятуха, класная весялуха. Яна падсела да Веранікі — а правільней, яе папрасіла сесці Антаніна Фёдараўна — пасля таго, як забралі Вадзіма Цэхановіча, дакладней, з новага навучальнага года, у дзевятым. Вадзім быў суседам Веранікі з чацвёртага класа. 3 таго часу, як пасадзіла разам іх Антаніна Фёдараўна, так і сядзелі яны. Праўда, на уроках у розных кабінетах, вучні мяняліся месцамі, падсядалі і да Веранікі хлапчукі, дзяўчынкі. Але на ўроку матэматыкі, у сваім «базавым» кабінеце, Вераніка і Вадзім заўсёды сядзелі разам. I гэта радавала Антаніну Фёдараўну. Два моцныя «матэматыкі», яны і знешне былі вельмі падобныя: абое сярэдняга росту, ладна складзеныя, з попельна-русявымі валасамі, з тонкімі рысамі твару. Хіба толькі тэмпераментамі розніліся: Вераніка была па характару больш стрыманая, Вадзім, як у народзе кажуць, не меў цара ў галаве. Можа, гэтым ён і падабаўся дзяўчынкам — «не зануда», «не сухар у бярэце»...

Што можна сказаць сёння пра Вадзіма і Вераніку? Столькі гадоў сядзелі побач і столькі гадоў былі загадкай? Так, цяпер можна сказаць пэўна — загадкай... Ці было ў іх каханне? Што Вераніка не магла жыць без Вадзіма, — гэта бясспрэчна. Антаніна Фёдараўна бачыла, адчувала жаночым сэрцам: Вадзім падабаецца Вераніцы. Яна гатова была на ўсё дзеля яго... А Вадзім? Ці мог ён жыць без Веранікі? Эх, Вадзім, Вадзім! Ці зразумеў ты хоць што там, у папраўча-працоўнай калоніі? Шалапут, якому давалася лёгка ўсё: ад матэматыкі да... гітары, магнітафона, моднага адзення... Ці не таму былі легкаважкія думкі і пачуцці, якія мог мяняць, як тыя джынсы ці штруксы, калі гэта было зручна...

Наперадзе, перад сталом Веранікі, — Андрэй Бабок і Каця Скакун. Антаніна Фёдараўна ведала: Андрэй, самы меншы ў класе, будзе сядзець сам не свой, панурыўшы галаву, абхапіўшы яе рукамі. Ён амаль заўсёды так рабіў, калі здаралася ў класе нейкая непрыемнасць. Хлопец ціхмяны, ён на уроках і перапынках трымаўся як бы наводшыбе. Заўсёды нешта думаў, не расслабляўся, здавалася, ні на хвіліну. Для аднакласнікаў Андрэй быў вучнем, які не разгінаў спіны, за што яны яго празвалі Спінозам (чулі, быў такі філосаф). Калі Пеця Карпук ці Сяргей Гарноська, «камчаткаўцы», як называлі іх у класе, маглі з апошняга стала — настаўніца, адвярнуўшыся, пісала на дошцы — падысці і даць пстрычку Антону Тарасевічу, які сядзеў за першым сталом, то Андрэй рэдка калі нават аглядаўся назад, да Веранікі. Ці рабіў гэта ў тым выпадку, калі не паспяваў нешта запісаць, бо да сваёй суседкі Каці Скакун, якая заўсёды «базарыла» з Тамарай Гога, што сядзела побач на паралельным радзе, звяртацца было дарэмна. Каця амаль ніколі не запісвала на уроках хатнія заданні, заўсёды пасля перапытвала ў сябровак у класе, а часцей па тэлефоне званіла каму-небудзь дамоў і даведвалася. Сяброўкі празвалі яе Кацькай-Званілай. Аж смешна стала Антаніне Фёдараўне, калі пачула аднойчы гэтую мянушку. Яе можна было смела даваць амаль кожнай дзяўчынцы. Усе яны, у каго дома ёсць тэлефон, любяць пагаманіць з сяброўкамі.

Ззаду, за сталом Веранікі, — стол Аляксея Булата і Насці Якімовіч. Аляксей, які меў кілаграмаў пад дзевяноста і рост метр восемдзесят пяць, — сучасны акселерат — мажны, з чырвонымі, нібы пасля маладога марозу, шчокамі, за што аднакласнікі клікалі яго «Піражком», мог не толькі на перапынку, але і сярод урока схадзіць у гастраном, зманіўшы настаўніку, часцей за ўсё маладому, купіць батон, кулёк цукерак. Потым, на наступным уроку, жаваў іх, дастаючы паціху з-пад стала. Здаралася, Насця, дзяўчына з тонкім пісклявым галаском, ускоквала з-за стала з батонам у руцэ, які яна выхоплівала ў Аляксея, піхала наперад Вераніцы Рагозінай ці Ірыне Лысёнак. Клас покатам клаўся ад рогату, і, лічы, урок быў сарваны. Доўга вучняў не ўдавалася ўтаймаваць. Праўда, пасля амаль усе прасілі ў настаўніка прабачэння, умольвалі не караць зачыншчыкаў беспарадку. Але кожны выкладчык рабіў па-свойму. Адзін дакладваў завучу ці дырэктару, іншы проста выганяў вінаватых з класа...

Чатыры рады сталоў — і за кожным амаль дарослы чалавек, часам са сваім дзівацтвам. Многае можна зразумець, але ў тое, што адбылося за апошні год у «С» класе, цяжка паверыць... Драма з Вадзімам Цэхановічам, і вось — трагедыя з Веранікай Рагозінай... Яна выспявала, нібы навальніца над борам. А можа, і не так? Навальніцы таксама бываюць розныя: іншая наляціць знячэўку, нібы каршун, захопіць сваім крылом, што не паспееш і схавацца ад абложнай залевы. Магчыма, аднакласнікі не ведалі пра трохкутнік: Вераніка—Вадзім—Таня. I ўсё ж у двух паралельных класах, «С», дзе вучыліся Вадзім і Вераніка, і «Е», у якім займалася Таня Касмылёва, не маглі не заўважать, як складваліся адносіны паміж імі.

У Веранікі Рагозінай аўтарытэт быў непахісны. Усе ведалі Вераніку як сур'ёзную вучаніцу і выдатнага арганізатара. Можа, таму не звярталі асаблівай увагі на яе каханне да Вадзіма. Такіх закаханых набярэцца з тузін амаль у кожным сярэднім і старэйшым класах. Гэтая далікатная тэма амаль не закранала класныя сходы. Не прынята было гаварыць пра каханне ў школе. Хоць яна, Антаніна Фёдараўна, колькі разоў спрабавала, нават з далёкімі захадамі, — хацела запрасіць псіхолага, сексолага, але дырэкцыя не дазволіла, — пагутарыць пра інтымныя адносіны ў класе. Калі заходзіла гаворка пра каханне, то часцей за ўсё можна было пачуць выбух смеху, жарты. Узнімаліся шум, гамана... «Час Рамэо і Джульеты даўно кануў у Лету...» — «Дзяўчынкі — не Асоль, хлапчукі — не Грэй...» Вось і ўсё. Вось і пагутары. А гутарыць трэба было...

Таня... Таня Касмылёва... Гэта на яе зрабіла намёк намеснік дырэктара, калі званіла ўчора. Быццам натрапілі на дзённік, які Таня вяла. Ён шмат што раскрывае ў гісторыі з Рагозінай...

Касмылёва з чацвёртага класа ўсім далася ў знакі. Вельмі скрытная па характару, яна магла пяць разоў на дзень мяняць свае паводзіны. Цяжка было адгадаць, што яна можа зрабіць у наступную хвіліну. У пятым класе пачала фарбаваць хной валасы, якія, дарэчы, мелі свой прыгожы, натуральны чорны колер, насіць прычоску пад «металістаў», спрабавала накладваць цені вакол вачэй.

Таня была сярод тых, хто ледзь выцягваў на тройку, але, здаралася, магла адхапіць пяцёрку па кантрольнай рабоце. Як? Спісвала ў свайго суседа Артура Пучкова, суседак. Хітравала, як магла... На што змагліся рэагаваць некаторыя настаўнікі, змірыліся і ставілі гэтую пяцёрку ў журнал, нібы двойку, з неахвотай, абыякава, ведаючы, што вусна каля дошкі Таня больш тройкі не атрымае.

Пра Таніны паводзіны ведалі многія ў школе, але не ўсё, як патрэбна было. Таму далей ушчування не даходзіла. А што можна яшчэ ў школе? Праўда, праводзілі класныя сходы, выклікалі бацькоў, тыя абяцалі, што дачка выправіцца, зробяць усё, каб падобнае не паўтарылася.

Але мінаў час, і Таня зноў рабіла свае, паводзіла сябе, як і раней, жыла сваім патаемным, толькі ёй вядомым жыццём...

А што класныя кіраўнікі? Ах, гэтыя класныя кіраўнікі, якія цягнуць свой цяжкі крыж! Канешне ж, на іх будзе ўскладзена галоўная віна: не дапрацавалі, не даглядзелі, не выявілі своечасова хваробу ў класе...

Пустата... Пустата, там, дзе сядзела Вераніка... Ці адчуюць вучні яе смяротны халадок, дыханне, якое ледзяніць душу?

Як будзе нячутна крычаць гэтая пустата ў сэрцы Антаніны Фёдараўны! Вераніка Рагозіна — адна з яе любімых вучаніц за ўсе гады працы. Хоць, як кажуць, усе вучні роўныя. I ўсё ж, усё ж... Такія, як Вераніка, не часта трапляюцца ў школе. Круглая выдатніца на працягу ўсіх школьных гадоў, нязменны стараста класа. Іх сяброўства пачалося з таго часу, калі Антаніна Фёдараўна прыняла чацвёрты «Е»...

Клас ёй дастаўся ці не самы распушчаны. Настаўніца пачатковых класаў Ірына Сцяпанаўна Буй здала ёй трэці «Е», з палёгкай уздыхнуўшы. «Такіх дзяцей у мяне яшчэ не было...» — шчыра прызналася яна Антаніне Фёдараўне, нібы запалохваючы. Маўляў, глядзі, каго прымаеш. Адначасова прызналася і ў сваёй бездапаможнасці. Бо і на ёй ляжала віна, што не змагла справіцца са сваімі выхаванцамі.

«Прыгоды» пачаліся адразу ж, у першай чвэрці. Праўда, у верасні яшчэ можна было мірыцца: знаёмства з новымі настаўнікамі, новымі прадметамі дысцыплінавала клас. Але хутка, асвойтаўшыся, самыя шустрыя, як Таня Касмылёва і Максім Лобан, заводзілі клас, і тады вучні ўсчынялі такі вэрхал, пасля чаго і на ўроку не кожны настаўнік мог утаймаваць. Пасыпаліся скаргі «прадметнікаў» на чарговыя выбрыкі чацвёртага «Е»...

Эпагеем усіх гэтых «прыгод» стала заява выкладчыцы прыродазнаўства Марыі Андрэеўны Старасельцавай, настаўніцы, якой заставалася некалькі месяцаў да пенсіі.

У канцы першай чвэрці, перад асеннімі канікуламі, Марыя Андрэеўна прыйшла да дырэктара Ангеліны Мікалаеўны Богут і ледзь не праз слёзы пачала прасіць:

— Ангеліна Мікалаеўна, дайце дацягнуць да пенсіі. Вызваліце мяне ад выкладання прыродазнаўства ў чацвёртым «Е». Гэта ж вар'яты, а не дзеці. I сярод іх асабліва адна: Касмылёва Таня. Макака, сапраўдная макака... Бегае з парты на парту, цягае хлопчыкаў за валасы, перадражнівае мяне, абзывае «старым сялом». На уроку не слухае, што я тлумачу. Круціцца па баках. Вучыцца дрэнна...

— Разумею вас, Марыя Андрэеўна... — старалася заспакоіць настаўніцу Ангеліна Мікалеўна. — Але што мне рабіць? Чацвёртых класаў у школе сёлета ажно сем. Некаму ж трэба выкладаць у іх прыродазнаўства. Але падумаем... — закончыла дырэктар.

...Антаніна Фёдараўна крочыла паўз дзіцячы садок. Хоць думкі былі трывожныя, працавалі ў адным кірунку, а душа была неспакойная, усё ж звярнула ўвагу, як маладыя мамы і таты асцярожна вялі за ручкі сваіх маленькіх дачушак і сынкоў. Некаторыя бацькі далей веснічак сада не ішлі. Дзеці беглі далей самі, паварочваліся на хаду, махалі ручкамі, а ў адказ ім праз агароджу гэтак жа махалі рукой тата ці мама. А якой гэтая «ідылія» будзе ў будучым, праз гадоў дзесяць — дванаццаць? Пэўна, ёй яшчэ давядзецца вучыць іх, гэтых пакуль бяскрыўдных, наіўных птушанят...

Не, і садок, была ўпэўнена, павінен рыхтаваць будучых грамадзян. Чалавек пачынаецца менавіта з гэтага садковага ўзросту. Не паспеў, пасля не нагоніш. I часта школа бывае бяссільнай. Як ні б'ецца настаўнік, як ні стараецца, а час ужо страчаны.

Гледзячы на гэтую садковую «ідылію», Антаніна Фёдараўна падумала і пра свайго Алега. Яго яна таксама вось так вадзіла ў садок, кожную раніцу. Спачатку заходзіла ў садок, пакідала Алега, а потым ішла ў школу. I так кожны дзень, пакуль Алег не пайшоў у першы клас. I ў садку, і ў школе, здаецца, на Алега нараканняў не было. Як магла, выхоўвала яго, каб стаў чалавекам. Хоць ох як нялёгка сёння ў горадзе выхоўваць дзяцей! Часцей за ўсё —і на гэта шмат прычын — дзеці самі сабе, бацькі самі сабе. Так і жывуць...

Зараз яе Алег — студэнт юрфака. Як бягуць гады! Страшна падумаць: ёй ужо сорак два...

А здаецца, зусім нядаўна яна прыехала паступаць у педінстытут з простай вілейскай вёскі Цынцэвічы. На матфак паступіла з першага разу — школу яна скончыла з залатым медалём: здала адзін экзамен, тую ж матэматыку, «на выдатна» і была вызвалена ад далейшых іспытаў. Чаму выбрала матэматыку? А вельмі проста: тады, у шасцідзесятых, былі вельмі модныя дакладныя навукі. Аднакласнікі проста трызнілі аўта-электра — радыёфакульгэтамі, адпаведнымі інстытутамі, тэхнікумамі. I проста смеху былі вартыя тыя, хто збіраўся звязаць свой лёс з гуманітарнымі навукамі, напрыклад, філалогіяй. Хлопцы наогул не ішлі на гуманітарныя факульгэты. Расказвалі, адна выпускніца іх школы паступіла на філфак педінстытута, дык толькі адзін бедны хлапчына — здаецца, з Палесся — быў у яе групе. А на ўсім курсе — сем-восем хлопцаў, астатнія — дзяўчаты. Дзіва! Можна было ўявіць тагачасныя школы, у якія, кажучы мовай іхтыёлагаў, плылі касякамі выкладчыкі жаночага полу. Школа фемінізавалася — і гэта, як пазней выявілася, стала яе бядой...

Не, яна не баялася паступаць на гуманітарны факультет. Любіла ўсё жыццё мову, літаратуру, гісторыю. Добра малявала, нават пісала вершы. Але ўжо тады пачала задумвацца: а ці не прыбудзе на яшчэ адну ахвяру часу, ці не стане ў школе больш на яшчэ адну настаўніцу мовы і літаратуры, прафесію якой амаль усе лічылі непрэстыжнай? Ах, парадоксы часу! Ісціна: час нараджае нас і час выбірае нас...

Стаць педагогам яна цвёрда вырашыла ў дзесятым класе. Ёй падабалася гэтая высакародная прафесія — сеяць разумнае, добрае, вечнае. Ніколі не забудзе яна фільм «Настаўніца», які паглядзела, калі вучылася ці то ў дзевятым, ці то ў дзесятым класе. Варвара Сямёнаўна, якую выдатна сыграла вялікая актрыса Вера Марэцкая, запалоньвала, прыцягвала з такой сілай, з-пад улады якой цяжка было выйсці. Хацелася быць падобнай на Варвару Сямёнаўну. I ў душы яшчэ юнай Тоні выспела канчатковае рашэнне: будзе толькі настаўніцай.

Так яна стала студэнткай. Бацька і маці —радавыя калгаснікі, якія атрымлівалі за сваю працу капейкі. А дома, з бацькамі, — трое вучняў. Два браты і сястра. Бацькі біліся як рыба аб лёд. Стараліся дапамагчы ёй апошняй капейкай. Павышаная стыпендыя, якую яна атрымлівала, была пяцьдзесят рублёў. А хацелася ж не толькі паесці, але і апрануцца, схадзіць у тэатр і кіно. Так прабеглі чатыры студэнцкія гады, якія, здавалася, ніколі не скончацца... На размеркаванні яна ішла як выдатніца вучобы, з чырвоным дыпломам, адна з першых. Выбрала вось гэтую самую школу вялікага горада. Выпускнікоў, амаль усіх, накіроўвалі ў вясковыя школы, а яна засталася ў гарадской.

Тады крыху страшыла: гарадскіх дзяцей яна амаль не ведала. Што тыя некалькі месяцаў педагагічнай практыкі на пятым курсе! Хадзілі, адбывалі дні... Бо нешта ўнесці адметнае, сваё — і гаворкі не было. Ты быў пад непасрэдным наглядам кіраўніка, выкладчыка матэматыкі, які ні на крок не адступаў ад зададзенай схемы, праграмы. Ну і адпаведнае было рэагаванне вучняў на практыканта. Ты быў для іх ледзь не роўня. I нічога не складала для якога-небудзь закаранелага троечніка-васьмікласніка ўстаць на ўроку і задаць табе пытанне: «Скажыце, а вы замужам?»

Студэнткай яна не паспела, як тады казалі, выскачыць замуж. Дзяўчаты-аднакурсніцы выскоквалі адна за адной. А яна не спяшалася. Хоць хлопцы і былі. Сама, можна сказаць, прыгажуня была: чорныя бліскучыя валасы, якія насіла, дый цяпер любіць насіць, акуратна расчасаўшы, ажно па плечы. Ззаду, калі паглядзець, — ручай пераліваецца пад промнямі сонца. На авальным твары таксама, здаецца, усё прывабнае: бела-ружовыя шчокі з ямачкай на левай шчацэ, вочы — карыя, адкрытыя, жывыя, заўсёды з таямнічай іскрынкай. Сярэдняга росту, з прывабнай таліяй. I вядома ж, выйсці замуж яна магла б і тады, студэнткай. Але не раз успамінала словы мамы, вясковай працаўніцы: «Дачушка, не спяшайся сябе аблытаць, яшчэ нажывешся і замужам, як і я. I дзетак дачакаешся... Перш-наперш скончы інстытут, а потым ужо і замуж можна. Не хвалюйся, не перажывай: твой хлопец цябе будзе чакаць...»

I сапраўды, будучы муж яе нібы чакаў. 3 Анатолем яна пазнаёмілася на дні нараджэння выкладчыцы біялогіі Натаялі Пятроўны Заяц у першы год сваей працы ў школе. Анатоль Мірановіч, дваццацішасцігадовы халасцяк, сябар дзяцінства Наталлі Пятроўны, працаваў інжынерам на радыёзаводзе. Вось так сустрэліся ў сяброўкі па працы — і нібы маланкай працяла абоіх. Дваццаць адзін год цесным вузлом звязвае іх жыццё. I ўсе гэтыя гады яна, Антаніна Фёдараўна, працуе ў адной школе. Чаго толькі не пабачыла, з чым толькі не сутыкнулася яна за гэты час! Бывае, закрые на хвілінку вочы — і прабягаюць, нібы кінакадры, першы, другі... дзесяты... дваццаты гады працы ў школе: усплываюць твары таленавітых калег-настаўнікаў, якія звольніліся, вучняў, якія пакінулі след у яе жыцці, наогул, нейкія запамінальныя эпізоды са школьнай практыкі. Тады рабілася горача ў грудзях, на душы станавілся прыемна, быццам акунуўся ў нешта святое. I наадварот: кошкі скрэблі на сэрцы, калі прыходзілі на памяць нялёгкія дні жыцця, недарэчныя, нават агідныя часіны. I невядома, чаго было больш...

У школе пачалі адкрывацца спецыялізаваныя класы, або класы з паглыбленым вывучэннем пэўнага прадмета. Пачыналася ўсё гэта звычайна з сёмага класа. 3 некалькіх паралельных ствараўся адзін. Па сваёй ахвоце вучні, якія праявілі схільнасці да той ці іншай навукі, запісваліся ў спецыялізаваны клас. Гэта была няпростая працэдура, як і кожная, што нясе нейкія змены ў прывычнае жыццё. Па сутнасці, з сёмага класа вырашаўся далейшы лёс вучня. Таму і вучні, і бацькі, і настаўнікі ставіліся вельмі асцярожна да выбару, узважвалі, думалі. Пераход вучняў са звычайных у спецыялізаваны клас ламаў устаялую структуру класаў: ішлі лепшыя, заставаліся горшыя. Асабліва былі занепакоены класныя кіраўнікі. Хто з іх хоча развітвацца з лепшымі вучнямі?

Калі Антаніна Фёдараўна даведалася, што пераходзіць у спецыялізаваны матэматычны клас — так і назвалі яго сёмы «С», па першай літары слова «спецыялізаваны» — Вераніка Рагозіна, то не на жарт захвалявалася. Разам з ёю пакідалі сёмы «Е» яшчэ восем вучняў, у тым ліку і Вадзім Цэхановіч. Клас губляў ці не самых лепшых вучняў. Гэтая «дзевятка» вучылася амаль без троек. А Вераніка — круглая выдатніца.

На перапынку Антаніна Фёдараўна вырашыла пагутарыць з Рагозінай. Зайшлі ў асобны пакой, зачыніліся. Селі па абодва бакі стала.

— Скажы, калі ласка, Вераніка, ты ўсё абдумала, узважыла? Пераходзіш у сёмы «С»?

— Так, Антаніна Фёдараўна...

— I мама падтрымала?

— Мама, канешне, не хацела, каб я развіталася са сваёй марай... Вы ж ведаеце, я з першага класа займалася ў дзіцячай драмстудыі на тэлебачанні.

— Мала сказаць, ведаю... Я сачыла за табой, за кожным тваім крокам. I знаю маміну думку пра тваё захапленне. Яна верыла, што з цябе можа атрымацца актрыса... Таму і спытала пра маму...

— Я марыла паступіць у тэатральны інстытут, дый цяпер не пакідаю пра гэта думаць, але...

— Чаму ты так раптоўна вырашыла ісці ў «матэматыкі»? Што за прычына? Мне, як матэматыку, вядома, прыемна тваё рашэнне... — Антаніна Фёдараўна памаўчала. Потым дадала: — Ты сказала «але»... Што хаваецца за ім? Прызнайся! Магчыма, ад гэтага «але» залежыць твой далейшы лес?

Класная і вучаніца глядзелі адна адной у вочы. I Вераніка не вытрымала:

— Ёсць у мяне, Антаніна Фёдараўна, тайна. Нікому яе не адкрыла б — я нават маме яе не паведала, хоць яна, відаць, і здагадваецца, — а вам прызнаюся: прычына — Вадзім. Я баюся яго страціць, баюся адысці ад яго на крок...

...Вадзім Цэхановіч, вясёлы, дасціпны на слова, і на уроках, і на перапынках быў у цэнтры ўвагі. На уроках ён мог спакойна ўстаць і заявіць настаўнікам: няправільна сказалі тое і тое, напрыклад, растлумачылі параграф па гісторыі, даказалі тэарэму ці абгрунтавалі закон... I хоць настаўнік быў упэўнены ў правільнасці сваіх слоў, усё ж сумненне закрадвалася. Правяраў яшчэ раз сябе, пісаў на дошцы, павярнуўшыся спінай да класа, а Вадзім тымчасова пацяшаў вучняў, якія пачыналі паціху хіхікаць. На перапынку любіў пажартаваць над сваімі аднакласнікамі.

— Апошняга ўрока не будзе! — стрымгалоў улятаў у клас Вадзім, папярэдне зайшоўшы ў настаўніцкую. Туды ён заходзіў часта, без дай прычыны — проста павітацца з настаўнікамі, за што тыя называлі яго «візіцёрам». Нярэдка хто-небудзь з настаўнікаў, прыйшоўшы на ўрок у клас, гаварыў: «Добры дзень усім, акрамя Цэхановіча, ён ужо паспеў павітацца...»

— Ур-а-а! Фізікі не будзе!.. — крычалі пасля Вадзімавай абвесткі задаволеныя хлапчукі і дзяўчынкі, асабліва двоечнікі і троечнікі.

Тады Вадзім, падрабляючыся пад выкладчыцу фізікі Алу Сцяпанаўну, павольна акідваў клас, рабіў строгі выраз твару і яе голасам вымаўляў:

— Так, ясна, хто сёння не гатовы да ўрока фізікі...

Хуценька пералічваў, тыцкаючы пальцам у кожнага падманутага радасцю, хто клюнуў на яго кручок:

— Карпук — раз, Каралёў — два, Гарноська — тры...

Тыя з кулакамі кідаліся на Вадзіма, гналіся за ім. Але, выбегшы на калідор, тут жа спыняліся, бо ведалі, што Вадзім будзе класці іх па адным, як на трэніроўцы на барцоўскім дыване сапернікаў. Цэхановіч займаўся ў секцыі барацьбы.

Яшчэ з чацвёртага класа Вадзіма ведалі як добрага спевака і гітарыста. Спяваў ён звычайна песні Уладзіміра Высоцкага. I голас у яго быў крыху падобны на голас славутага барда: барытоністы, хрыплаваты. Асабліва падабалася Вадзіму адна песня — пра жырафу. «Жираф большой, ему видней...» — ледзь не гудзеў ён на гэтых словах. Як і ўсе аднагодкі, потым «захварэў» рок-музыкай. 3 сябрам-аднакласнікам Максімам Лобанам ён нават стварыў свой дуэт і назваў «Модэрн токінг-2». «Модэрн токінг» на той час ці не самы папулярны быў у свеце. Вядома, смешна было бачыць, як Вадзім і Максім імкнуліся пераняць манеру выканання Дзітэра Болена і Томаса Андэрса, спявалі іх песні на англійскай мове. Шмат разоў пракручвалі на магнітафоне касету з запісам «Модэрн токінг», перапісвалі тэксты песень на паперу, затым вывучвалі на памяць і рэпеціравалі пад гітару, сабраўшыся дома ў аднаго ці ў другога.

У шостым класе падчас заканчэння навучальнага года яны нават выступілі перад бацькамі аднакласнікаў. Па традыцыі вучні рыхтавалі канцэрт. Вадзім і Максім папрасілі ўключыць і іх у склад канцэртнай групы са сваім «Модэрн токінг-2». Антаніна Фёдараўна хацела спачатку забараніць спяваць на замежнай мове песні невядома якога зместу, але пасля таго як клас запатрабаваў, каб Цэхановіч і Лобан выступілі, ёй, класнай, давялося здацца. I дарэмна, бо пасля шкадавала...

Калі Вадзім і Максім паказалі свой рэпертуар, а дакладней, рэпертуар «Модэрн токінг», бацька Юлі Антонавай не сцярпеў, спытаў:

— А чаму не пяеце родных песень, на нашай мове, а ўсё на англійскай, заходнія? Ну хоць бы з рэпертуару «Песняроў» ці «Верасоў»?

I тут пачалося...

— Фі! — скрывіўся Максім Лобан. — Старо, як божы свет! Яны цяпер не ў модзе.

— Вось рок — гэта клас! — падтрымаў Максіма Вадзім. — «Модэрн токінг»! Хто яшчэ?

— «Ролінг стоўнз»...

— «Ю-2»...

— «АС/ДС»...

— «Пінк флойд»...

— «Скарпіёнз»...

Адна за адной гучалі з вуснаў хлопчыкаў і дзяўчынак назвы замежных рок-гуртоў. Затым пачалі скандзіраваць: «Модэрн токінг»! «Модэрн токінг»! «Модэрн токінг»!

Дарослыя, бацькі былі збянтэжаны. Яны ведалі, што іх дзеці захапляюцца сучаснай рок-музыкай, але каб так дружна, да апантанасці стаяць за яе, — не чакалі.

Разгубілася і Антаніна Фёдараўна на нейкі час. Яна не ведала, як далей быць з канцэртам. Ці то спыняць яго, ці то працягваць. Сама была не рада, што дазволіла выступаць Цэхановічу і Лобану. Выручыў яе адзін з бацькоў, гэта Ірыны Купрэйчык.

— Дзеці вы нашы, дзеці... Вы нічога яшчэ не бачылі ў жыцці. Вы так мала ведаеце, — пачаў ён. — Вы не цэніце нашае роднае, бо не адчулі кожнай клеткай, кожнай крывінкай, што такое Радзіма...

— Зноў нас агітуюць... — прамовіў нехта з вучняў.

— Ды не агітуем, а падводзім да думкі, што не на замежных рок-гуртах канчаецца свет, а і ў нас ёсць мастацтва, добрыя ансамблі і спевакі-салісты...

— Хто? — зноў ледзь не хорам закрычалі хлапчукі. — «Ласкавы май», «Наўтылус Пампіліус», «Кіно» — і ўсё...

— Ну, Лявонцьеў, Пугачева, Сяроў... — працягвалі ўсё тыя ж хлапчукі. — Але ні ў якае параўнанне яны не ідуць з Майклам Джэксанам, Мадоннай, Сандрай, Сабрынай...

Гэта быў «пік» гаворкі, пасля якога, канешне ж, пра нейкі канцэрт і адпаведны настрой у бацькоў і размовы не магло быць. Канцэрт перарвалі, і ўсе разышліся.

Вечарам Вераніка і Вадзім ішлі разам: яна — з рэпетыцыі, ён — з трэніроўкі, і абмяркоўвалі падзеі мінулага дня.

Вераніка вось ужо шэсць гадоў як займалася ў дзіцячай драматычнай студыі, якая была створана пры мясцовым тэлебачанні. У Галоўнай рэдакцыі народнай гаспадаркі працавала рэдактарам мама Веранікі, Вера Іванаўна. Аднойчы, на дзіцячым навагоднім ранішніку, які па традыцыі наладжвалі супрацоўнікі тэлебачання для сваіх дзяцей, кіраўнік дзіцячай драмстудыі Святлана Анатольеўна Маланкіна заўважыла, як артыстычна дэкламавала вершы адна прыгожая стройная дзяўчынка. Гэта была Вераніка Рагозіна, якая тады вучылася ў першым класе. Святлана Анатольеўна падышла да яе, пагутарыла з маці, і такім чынам Вераніка стала юным акцёрам дзіцячай драмстудыі. Студыя так захапіла Вераніку, што ўвесь свой вольны час яна аддавала толькі ёй. Тут было ўсё незвычайным: студыйная атрыбутыка з тэлекамерамі і маніторамі, сафітамі і мікрафонамі, рэжысёрскімі апаратнымі з пультамі... Рэпеціравалі ў розных дапаможных пакоях, а калі праца над ролямі была закончана і спектакль быў амаль гатовы, прызначаўся спецыяльны прагон, або генеральная рэпетыцыя ў студыі. Затым спектакль запісвалі на відэастужку. Для Веранікі, як і для астатніх юных акцёраў, гэта быў самы хвалюючы момант. I нялёгка, і ў той жа час вельмі цікава. Ты сам сабе бачыш на маніторы, і таму хочацца выканаць тую ці іншую ролю яшчэ лепш. Калі спектакль стаяў у праграме, Вераніка заўсёды паведамляла Вадзіму, усім, хто хацеў паглядзець па тэлевізары, якая з яе «артыстка». Праўда, Вадзім бачыў «геніяльную артыстку», як называў ён Вераніку, не толькі па тэлевізары, але ў самой студыі. Вераніка расказвала, які гэта непаўторны працэс, калі спектакль запісваецца на відэастужку. Вадзім не вытрымаў і папрасіў, каб Вераніка правяла яго на запіс. Пазней ён не раз бываў у студыі: на рэпетыцыях і на запісах.

Вадзім другі год наведваў секцыю барацьбы ў дзіцяча-юнацкай спартыўнай школе. Яна стаяла амаль побач са студыяй тэлебачання, праз вуліцу, у невялікім парку. I таму Вадзім заўсёды заходзіў па Вераніку, калі канчаліся трэніроўкі. На трэніроўку ён ішоў на гадзіну раней за Вераніку. А вось ішлі назад, дамоў, разам. I рэпетыцыі ў Веранікі, і трэніроўкі ў Вадзіма заканчваліся адначасова. Ён стаяў у вестыбюлі студыі, чакаў, пакуль каля паста міліцыі не з'явіцца Вераніка і, нібы козачка, подбегам па мармуровых сходках не спусціцца да яго. Выходзілі на вуліцу праз высокія шкляныя дзверы і адразу дзяліліся ўражаннямі: ён — пра секцыю, яна — пра драмстудыю.

Сёння ў іх тэма гаворкі была адна: канцэрт у класе, які не атрымаўся, па сутнасці, з-за яго, Вадзіма, і Максіма Лобана.

— Вадзім, не грызе сумленне, што так няўдала атрымалася з канцэртам? — Вераніка глянула сябру ў вочы.

— А што яны ўсе разумеюць у сучаснай музыцы? — «Усе» — меліся на ўвазе бацькі.

— Ну, навошта ж ты так... усіх агулам...

— Яны ўсе — рэтраграды... Ім цяжка зразумець нас. Давай ім фальклор, як дваццаць гадоў назад. А час змяніўся... Ты чуеш, што сёння спявае Грабеншчыкоў — «Наш бронепоезд в огне...», Кузьмін — пра карабель: «Оказалось, никуда не плывем...» А рок-гурт «ДДТ» з Юрыем Шаўчуком? Гэта ж крык душы!

— Ты можаш нешта прымаць ці не прымаць, але ты павінен паважаць нашых бацькоў...

— За што іх паважаць? Што яны разам з нашымі дзядамі загубілі краіну? Перабудоўваць тое, што яны збудавалі, давядзецца яшчэ і нам, трэцяму пакаленню.

— Люблю смелых, мэтанакіраваных людзей, а не проста «крытыканаў».

— А я не крытыкую, я ўсяго толькі паўтараю іншых...

— Дрэнна паўтараць, трэба самому думаць... Спадзяюся, калі будзе створаны спецыялізаваны матэматычны клас, а ён, ходзяць чуткі, адкрыецца з новага навучальнага года, ты без нічыёй падказкі вырашыш: пераходзіць ці не ў яго?

— Ды я хоць сёння гатовы перайсці. А што, мне больш нічога не свеціць, акрамя матэматыкі. Гэта было б здорава, калі б такі клас адкрыўся...

— А пра мяне ты не думаеш? — Вераніка сумелася, задаўшы гэтае пытанне. Выскачыла яно неяк само.

— Ты без мяне не можаш жыць? — гэтак жа нечакана вырвалася і ў Вадзіма. — Будзем лічыць, што гэта прызнанне... — засмяяўся, абняў Вераніку за плечы.

— Я сур'ёзна, куды ты, туды — і я...

— А як з «геніяльным талентам актрысы»?

— Я гатова ахвяраваць дзеля цябе, — усміхнулася Вераніка, горнучыся да Вадзіма.

— Дарагія ахвяры. Але, як кажуць, сэнк'ю...

— Не, я не кіну драмстудыю. Я буду ў ёй займацца, а там... час пакажа.

Гаворка на гэтым, пэўна, не скончылася б, калі б не аўтобусны прыпынак, да якога падышлі Вераніка і Вадзім. Хутка яны селі ў аўтобус, які ішоў у бок іх мікрараёна.

— Антаніна Фёдараўна, вы былі кіраўніком «Е» класа чатыры гады — у чацвёртым, пятым, шостым, сёмым... Так?

— Так...

— Я ведаю, што выкладчыца прыродазнаўства Марыя Андрэеўна Старасельцава і настаўніца пачатковых класаў Ірына Сцяпанаўна Буй у школе ўжо не працуюць. А мяне цікавіць вось гэты запіс у дзённіку Тані Касмылёвай: «Калі не мне —дык нікому... Хамячкі задушыла я. Дакладней, па маёй просьбе — Дзяніс з сёмага «Б»... Хай радуюцца Марыя Андрэеўна і стараста класа Вераніка Рагозіна...»

— Няўжо толькі цяпер выкрылася гэтая тайна? Касмылёва... Таня Касмылёва... Гэта, значыць, зрабіла яна... Папрасіла Дзяніса Капцова, я помню яго...

Тую гісторыю з хамячкамі Антаніна Фёдараўна запомніла добра, нібы гэта было ўчора, хоць прайшло больш як чатыры гады. Пра яе тады гаварыла ўся школа. Не жарты, прыйсці раніцой у клас, дзе яшчэ ўчора ў клетцы весела гулялі беленькія, што снег, маленькія істоты, з якіх не маглі нарадавацца вучні, і ўбачыць іх акрываўленымі, мёртвымі..

А пачыналася так. Ірына Сцяпанаўна Буй, настаўніца трэцяга класа, каб хоць як-небудзь арганізаваць, зацікавіць вучняў, вырашыла адкрыць куток жывой прыроды. Добрая ідэя, але крыху запозненая. Трэба было гэта зрабіць яшчэ ў першым класе.

Аднойчы Ірына Сцяпанаўна сустрэла сваю сяброўку па інстытуце Тамару Бутрым. Тая вяла таксама трэці клас, але ў іншым горадзе.

— Як твае жэўжыкі? — запытала былая аднакурсніца.

— Не магу болей, Тамара... Неўтаймоўныя!

— А ты ведаеш, і мае гэткія ж самыя былі. А вось як адкрылі ў класе куток жывой прыроды — быццам падмянілі іх. Зусім іншыя сталі. Куды падзеліся іх выбрыкі. Кожны дзень ахвотна кормяць хамячкоў. Паспрабуй і ты.

Назаўтра Ірына Сцяпанаўна аб'явіла ў класе аб стварэнні кутка жывой прыроды, загаварыла пра хамячкоў. Яе падтрымалі вучні: «Давайце, давайце завядзём хамячкоў!» На гэтым і пагадзіліся. Адміністрацыя школы выдзеліла грошы на іх пакупку. Хутка набылі маленькіх белых пушыстых звяркоў. Дзеці прынеслі з дому розныя хатнія расліны, вазоны. На сцены павесілі плакаты, зрабілі выпіскі з прац вядомых прыродазнаўцаў. Завялі сшытак па догляду хамячкоў. Клас зазелянеў, папрыгажэў, а каля клеткі з хамячкамі пастаянна таўкліся вучні. Перад урокамі і пасля, на перапынках, дзеці з любоўю даглядалі маленькіх істот, кармілі, дзівіліся, як тыя «фокуснічалі» ў клетцы. Колькі радасці і ўцехі было для вучняў! Сапраўды, хутка, як казала сяброўка, нібы падмянілі іх. Сталі лепш вучыцца, паводзіць сябе.

Пасля трэцяга класа Ірына Сцяпанаўна перадала сваіх вучняў у чацвёрты Антаніне Фёдараўне. Пры развітанні са сваімі выхаванцамі сказала:

— Жывы куток застанецца новаму першаму класу. Я буду іх вучыць у гэтым жа пакоі. А вы прыходзьце, калі ласка, дапамагаць даглядаць хамячкоў. Адным словам, будзьце нашымі шэфамі. А цяпер падыміце руку, хто зможа ўзяць хамячкоў на канікулы дамоў?

Узнялося некалькі рук. Але хутка выявілася, што толькі адна Вераніка Рагозіна застаецца ў горадзе, астатнія едуць на лета хто ў лагер, хто ў вёску да бабулі, хто на дачу.

Так і пралетавалі разам Вераніка і хамячкі, пасябравалі. А ў верасні зноў белыя звяркі вярнуліся ў класны куток жывой прыроды.

I вось тут пачалося...

Справа ў тым, што ў чацвёртым «Е» пачала выкладаць прыродазнаўства Марыя Андрэеўна Старасельцава, якая перажыла за сваё жыццё не адзін перыяд школьных рэформ і выпрацавала да іх спакойныя адносіны, свой імунітэт.

Чацвёртакласнікі кожны дзень збіраліся ля хамячкоў, многія пачалі горш вучыцца, спазняцца на ўрокі, калі празвініць званок, асабліва на ўрок прыродазнаўства, знаходзячы лёгкае тлумачэнне («Кармілі хамячкоў...»). Таму Марыя Андрэеўна загадала:

— Хамячкоў будуць даглядаць па чарзе тыя, хто паспяхова вучыцца, не мае двоек у сшытках і дзённіку. Адказнай прызначаецца стараста класа Вераніка Рагозіна. Вераніка, — звярнулася да Рагозінай Старасельцава, — завядзі сшытак і строга сачы за паспяховасцю аднакласнікаў...

Вераніка так і зрабіла: узяла агульны сшытак, перапісала ў яго прозвішчы вучняў класа, склала графік. Хто атрымліваў двойку, яна заносіла ў сшытак, і «парушальнік» аўтаматычна прапускаў сваю чаргу даглядаць хамячкоў.

Такім вучням, як Антон Тарасевіч, Юля Антонава, Таня Захарэвіч, Лена Глушко, Алег Іваноўскі, гэткі нечаканы паварот падзей не страшны быў: яны вучыліся без троек. Ды і так званыя «вечныя троечнікі» не бедавалі: ведалі, што іх чарга прыйдзе. А вось Пецю Вугла, Сашу Каралёва, Максіма Лобана, Юру Бальшакова і асабліва Таню Касмылёву гэтае рашэнне Марыі Андрэеўны зусім не задавальняла. Амаль кожны дзень у іх сшытках і дзённіку красаваліся «крэндзелі», як яны называлі двойкі. Калі Вераніка Рагозіна даглядала хамячкоў ужо тройчы, то Таня Касмылёва яшчэ ні разу. I ад гэтага Таня злавалася на Вераніку і тых, хто добра вучыўся.

Гэты дзень надышоў нечакана. Вераніка Рагозіна прыйшла ў школу за хвілін дваццаць да пачатку першага урока. Сёння была яе чарга карміць хамячкоў. Вераніка зайшла ў гардэроб, скінула, павесіла куртачку, пераабулася ў зменныя туфелькі, узяла ранец і пакрочыла ў першы клас, дзе быў куток жывой прыроды. Дзверы ў класе былі зачыненыя. Вераніка хацела паспрабаваць, ці замкнёныя яны, часам вахцёры запазняюцца адамкнуць, узялася за ручку, каб тузануць на сябе, і рагітам з класа выскачыў кулём хлапчына і шпарка пабег па калідоры. Вераніка не паспела разгледзець яго — заўважыла толькі, што гэта быў вучань ростам прыкладна з сямікласніка, белабрысы. А хто? Не пазнала. Усе хлопчыкі ў аднолькавай школьнай форме. Ды і паспрабуй усіх у школе ведаць, калі тут такіх тысяча хлапчукоў. 3 паралельных чацвёртых класаў не ведаеш усіх, а тут на выгляд — сямікласнік, а можа, шасці- ці васьмікласнік...

Вераніка ўвайшла ў клас, накіравалася да клеткі з хамячкамі. Тое, што ўбачыла яна, ашаламіла: у расчыненай клетцы ляжалі тры маленькія беласнежныя пушыстыя істоты. 3 роцікаў у іх цякла кроў. Вераніка схапілася за галаву, закрыла твар далоньмі — і гучна заплакала. На плач збегліся вучні з суседніх класаў, тыя, хто раней прыйшоў у школу.

Доўга, помніцца Антаніне Фёдараўне, ішоў разбор гэтага здарэння. Шукалі хлопчыкаў, хто мог такое ўчыніць, хадзілі па класах з Веранікай яна, класная чацвёртага «Е», выкладчыца прыродазнаўства Марыя Андрэеўна Старасельцава, настаўніца першага «А» Ірына Сцяпанаўна Буй. Але знайсці злачынцу не ўдалося. Праўда, на Дзяніса Капцова, як і на некаторых іншых белабрысых хлапчукоў, Вераніка мела падазрэнне і нават паказала на яго. Але ён, як і тыя астатнія, вядома ж, не прызнаўся ў сваім злачынстве. Так і павісла пытанне: хто?

Антаніна Фёдараўна бачыла: пераход Вадзіма Цэхановіча і Веранікі Рагозінай у сёмы «С» не застаўся без увагі ў сёмым «Е». Што Вадзім з лёгкасцю перайшоў у спецыялізаваны клас, асабліва нікога не здзівіла. Цэхановіч быў сярод лепшых матэматыкаў у класе. Затое па літаратуры і мове ледзь выцягваў на тройку. I каб не Вераніка, у я кой ён пастаянна падглядваў, спісваў, дыктоўкі і сачыненні пісаў бы на двойкі — ведання граматыкі, сінтаксісу, адчування слова ў яго не было амаль ніякага. Памылкі рабіў у звычайным тэксце.

А вось тое, што Вераніка, у якой вучні бачылі будучую актрысу, кінулася ўслед за Вадзімам, нарадзіла ў класе перашэпты, абгаворы. I асабліва сярод тых, хто зайздросціў Вераніцы ці Вадзіму. А такія ў сёмым «Е», як і ў кожным класе ў падобным выпадку, былі...

— Пабегла хутчэй Рагозіна за Вадзімам... Пабаялася, што там, у сёмым «С», яго ўкрадуць ад яе, — з'едліва гаварыла сяброўкам Алена Лазоўская.

— Нічога, Вадзік і там будзе наш. Вось пабачыце. Будзе прыходзіць да нас. Гэта як цялятка, якое адбілася ад мамы, — больш памяркоўна, з усмешкай казала Аня Данчук. — Будзе бегаць па пяць разоў на дзень...

— Вераніка тым больш не ўцерпіць. Усё ж столькі гадоў мы правучыліся разам... — дадала Вольга Ясноўская.

— Дзяўчынкі, вось што я вам скажу: з Веранікай Вадзік там перастане сябраваць, — запэўнівала аднакласніц Лора Носава. — Што ён — сляпы: яна ж за ім ходзіць па пятах. А якому хлопцу гэта прыемна?

А вось як адрэагавалі на пераход у сёмы «С» Вадзіма і Веранікі хлапчукі.

— Абезгаловіўся наш клас. Ну і Рагозіна... Выкінула нумар, — нібы шкадаваў Аляксей Кулік.

— А чаго тут плакаць? Выберам цябе, Алёха, старастай класа, і будзе ўсё о'кэй! — падбадзёрваў хлопцаў Кірыл Штанюк. — Ты нам будзеш дазваляць усё... Не тое, што Рагозіна...

— А і праўда: пайшла і хай ідзе. Хоць, калі папраўдзе, крыху шкада, хлопцы: такую вучаніцу страцілі — гонар класа, — казаў Дзіма Шашко.

— Ды каб не Вадзік, нікуды б яна не пайшла. Гарантую, — падвёў рысу гаворцы Павел Хадасевіч, які безнадзейна быў закаханы ў Вераніку.

Такім чынам, у сёмым «Е» амаль ніхто не застаўся абыякавы да пераходу Вадзіма і Веранікі. Таня Касмылёва, як і Павел Хадасевіч, — таксама: ёй падабаўся Вадзім, а яму, як вядома, — Вераніка. Адрозненне ў іх пачуццях было адно: Павел хаваў свае сімпатыі да Рагозінай глыбока ў душы, нікому пра іх не гаварыў, пазбягаў Вераніку — надта ж хваляваўся перад ёю. Касмылёва, наадварот, старалася часцей, але каб ніхто асабліва не бачыў, сустрэцца з Вадзімам, а Рагозінай нашкодзіць якой-небудзь чарговай плёткай.

Больш за ўсіх перажывала Антаніна Фёдараўна. Не так з-за Вадзіма — хоць і яго было шкада: усё-ткі па яе прадмету, матэматыцы, ён быў выдатнік, — як з-за Веранікі. Разумела — страта ў класе вялікая. Суцяшала адно: у сёмым «С» яна, магчыма, будзе выкладаць матэматыку і, вядома, пастараецца зрабіць усё, каб Вераніка выдатна авалодала гэтым прадметам і паступіла на матэматычны факультэт інстытута. 3 другога боку, Антаніне Фёдараўне было шкада і артыстычнага таленту Веранікі, якая па-ранейшаму займалася ў дзіцячай драматычнай студыі на тэлебачанні.

Не забудзе Антаніна Фёдараўна тэлеспектакляў, у якіх удзельнічала Вераніка Рагозіна. Кожны раз Вераніка паведамляла асабіста класнай, у які дзень і ў які час будзе ісці па тэлебачанні дзіцячы тэлеспектакль з яе ўдзелам. I калі выпадала вольная хвіліна, Антаніна Фёдараўна з асаблівай увагай сачыла на экране за ігрой Веранікі, яе жэстамі, мімікай, слухала яе мілагучнае вымаўленне. Ролі былі розныя — ад казачных гераінь Алёнкі, Папялушкі, Дзюймовачкі, Беласнежкі да сур'ёзнай ролі Асоль з аповесці Аляксандра Грына «Пунсовыя ветразі». На запісе гэтага спектакля пабыў амаль увесь шосты «Е». Запрасіла ўсіх Вераніка. Мама яе ўзялася выпісаць пропуск на студыю ўсяму класу.

Вера Іванаўна і Вераніка прапанавалі раздзяліцца на дзве падгрупы. Адна спачатку будзе глядзець спектакль у студыі, а другая — у апаратнай, ля пульта, на шматлікіх экранах, дзе рэжысёр, запісваючы на плёнку, выбірае патрэбны яму план. Пасля падгрупы памяняюцца. Усе згадзіліся. Бо надта ж цікавым абяцала ўсё быць.

Вера Іванаўна завяла падгрупу Антаніны Фёдараўны на трэці паверх, у апаратную, а затым спусцілася ў студыю, дзе яе чакалі астатнія вучні. Вера Іванаўна папярэдзіла: у студыі павінна быць мёртвая цішыня, а ў апаратнай — неабавязкова.

Антаніна Фёдараўна і вучні размясціліся ля дзвярэй апаратнай. На экране з'явіліся дэкарацыі спектакля. Уражваў трохмачтавы карабель з пунсовымі ветразямі. На баку яго было белым выпісана слова «Сакрэт» — назва карабля капітана Грэя. 3 высокімі блакітнымі хвалямі мора, бераг з загадкавымі раслінамі, кветкамі. Злева, на сярэднім плане, — домік матроса Лангрэна, бацькі Асоль, пасёлак Каперна. Выдзелены цацкі — марскія лодкі, паруснікі, караблікі, — якія рабіў Лангрэн. Побач кош, у якім Асоль насіла цацкі на продаж. На кожны план накіравана адпаведнай сілы святло. Уражанне сапраўды незвычайнае. Заставалася толькі чакаць, калі пачнецца запіс гэтага рамантычнага спектакля.

Нечакана для ўсіх на экранах з'явілася Вераніка. Не, гэта была сапраўдная Асоль. Апранутая ў бедную вопратку, у старой касынцы, якія насілі ў рыбацкім пасёлку Каперне, яна выглядала загадкава. Рэжысёр, барадаты, сярэдніх гадоў мужчына, праз мікрафон прамовіў у студыю:

— Увага! Запіс сцэны «Асоль на досвітку выходзіць на бераг мора і чакае карабель з пунсовымі ветразямі» пачынаецца. Падрыхтавацца...

Тэлеаператары прыпалі да сваіх камер, асвятляльнікі дадалі адпаведнага святла — бела-шэрага, колеру світанку.

На фоне дэкарацый — інкрустацыі — Вераніку было не пазнаць. Яна нібы сапраўды стаяла на беразе мора, а ўдалечыні, як праз смугу, віднеліся пунсовыя ветразі.

Раптам рэжысёр узяў буйным планам Вераніку-Асоль: твар адухоўлены, рухі загадкавыя... Рэжысёр працягваў камандаваць у студыю:

— Вераніка, позірк, позірк вачэй... Зрабі, калі ласка, больш жывы, радасны. Ты ж углядаешся ўдалеч і спрабуеш убачыць жаданыя ветразі «Сакрэта», на якім капітан Грэй...

— Там — не Грэй, там — Вадзім, — штурхнуў Цэхановіча Максім Лобан, і ўсе засмяяліся.

— Так ужо і Вадзім... Гэтая Асоль даўно надакучыла яму... — са злосцю сказала Таня Касмылёва і адышла крыху ўбок.

— Цішэй! — папярэдзіла Антаніна Фёдараўна, не задумваючыся над словамі Касмылёвай. Яна ўважліва сачыла за Веранікай.

Вучні ўспрынялі рэплікі Максіма і Тані як жарт. Не зразумелі яго толькі тыя, хто працаваў за пультам. Хто такі Вадзім? А ці не ўсё роўна. Дзеці ёсць дзеці. А Вадзім напружана глядзеў на экран і бачыў, як там, далека, на Тумановым беразе мора, з заміраннем чакае сваю мару дзяцінства, пунсовыя ветразі, непаўторная Асоль...

— Таня, у якім класе ў цябе з'явілася цікаўнасць да рок-музыкі? У дзённіку тваім канкрэтнай даты няма. Запісана толькі: «Рок-музыка — клас-музыка. Я ёю зачаравана. Гэта мае жыццё, мая стыхія...» I далей пералічваеш назвы рок-гуртоў, як замежных, так і нашых, якія табе падабаліся.

— У пятым... Маці мне купіла тады касетны магнітафон. Па майму патрабаванню. Круціла «маг» штодзень. Балдзела...

— Дзе брала касеты, перапісвала рок-гурты?

— Касеты прыносіла маці, а замежныя рок-гурты перапісвала ў аднакласнікаў... (Тут Таня зманіла.)

— Касмылёва Таня, калі ласка, да дошкі, — Александрына Іванаўна, настаўніца беларускай мовы і літаратуры, на хвіліну адарвалася ад журнала пятага «Е», узняла галаву і паглядзела туды, дзе сядзела Таня. Да гэтага яна прайшлася вачыма ў журнале па прозвішчах вучняў, шукаючы, у каго няма адзнакі ці стаіць, як жартавалі школьнікі, «пара» альбо «крэндзель». Заканчвалася чвэрць, і неабходна было атэставаць кожнага вучня. А ў Касмылёвай красавалася адна двойка. Таму Александрына Іванаўна ні на хвіліну не сумнявалася, што трэба выклікаць Касмылёву. Дый Антаніна Фёдараўна, класная, прасіла, каб настаўнікі часцей выклікалі Таню.

— Касмылёва, ідзі адказваць урок... — сказала яшчэ раз Александрына Іванаўна.

Але Таня быццам не чула, нават не зварухнулася. I толькі тады, калі яе штурхнуў у бок Каралёў, які сядзеў побач, паўтарыўшы словы настаўніцы, Таня ўсхапілася.

— Які ўрок? Які ўрок? Вось «рок» — гэта клас! — вырвалася ў Тані. Увесь выгляд яе паказваў, што яна лунала недзе далека, і зусім не да урока беларускай мовы было ёй.

— У чым справа, Касмылёва? — Александрына Іванаўна падышла да парты, за якой сядзела Таня.

У гэты час нешта пстрыкнула ў чырвонай сумцы спартыўнага тыпу, і настаўніца ўбачыла, як Таня хутка выняла адтуль руку.

— Пакажы, пакажы, што ў цябе там? — твар Александрыны Іванаўны пасуровеў.

— Нічога, кніжкі, сшыткі... — спрабавала зманіць, моцна сціснуўшы ў руках сумку, Таня.

Клас загуў, самыя шустрыя Пеця Вугал і Антон Сердаболька з «камчаткі» — рада, што быў ля акна, апынуліся каля чацвёртай парты трэцяга рада, за якой сядзела Таня Касмылёва.

— Не, ты мне дай сваю сумку, я пагляджу сама... — настойвала Александрына Іванаўна.

— Не дам! Гэта мая сумка... Гаспадар яе — я... — упарцілася Касмылёва.

I тады Александрына Іванаўна выхапіла сумку з Таніных рук, ажно нешта затрашчала, ці тое, што было ў сумцы, ці сама сумка.

Настаўніца раскрыла сумку і дастала адтуль... касетны магнітафон.

— У-у-ух ты! — хваляй прайшлося па класе.

— А мы і не ведалі, што там хаваецца «хэві-метал», — сказаў Саша Каралёў, хоць сам ціхенька слухаў разам з Таняй замежны рок-гурт.

Александрына Іванаўна палезла глыбей у сумку, і хутка ў яе руках апынуліся каробачкі з пудрай, румянамі, цюбік з памадай.

— Што гэта? — не верыла сваім вачам настаўніца.

— А што бачыце... — агрызнулася Таня.

— Дзе ж кніжкі, сшыткі?

— Дома...

— Вось я цябе зараз і пашлю дадому па іх, і ты прыйдзеш сюды разам з мамай і татам.

— Таты ў мяне ужо няма. Ён пад следствам, хутка сядзе ў турму...

У класе зноў загулі, зашумелі. Паўставалі з партаў хлапчукі і дзяўчынкі.

— Хто ў вас стараста класа? — спытала настаўніца.

— Я, — устала Вераніка Рагозіна.

— Як жа вы да гэтага дайшлі? Да чаго дакаціўся клас? Хіба вы ўсе не ведалі, што носіць на ўрокі ў сумцы Касмылёва?

— Ведалі... Я думала, што яна толькі на перапынках слухае магнітафон, а выходзіць і на уроках...

— Заткніся, Рагозіха! — закрычала Таня. — Сухар у форме...

— Што, што ты сказала? — не магла паверыць Александрына Іванаўна, што ўсё гэта адбываецца на яе уроку.

— А што чулі!

— Дай сюды мне свой дзённік! — па інерцыі прамовіла выкладчыца беларускай мовы і літаратуры. — Хаця які дзённік? Хутка ў тваёй сумцы знойдзеш чорт ведае што, толькі не школьныя рэчы. Не, гэтага нельга так пакінуць... Вераніка, — звярнулася Александрына Іванаўна да Рагозінай, — абавязкова трэба абмеркаваць паводзіны Касмылёвай у класе з класным кіраўніком. А я пайду да дырэктара...

— Ідзіце, хоць у с... — прыглушаным голасам вымавіла Таня.

Гэта быў эфект, падобны на выбух бомбы. Клас скаланула, нібы выбуховай хваляй.

Александрыне Іванаўне здалося, што яна страціла прытомнасць, пабеглі кругі ў вачах, не, гэта былі не кругі, гэта каціліся слёзы, якія, нібы гарошыны, падалі на стол...

— Маргарыта Іосіфаўна, ці ведалі вы, што ваша дачка Таня вяла дзённік?

— Не. Адкуль я магла ведаць? Яна мне не паказвала...

— У гэтым дзённіку ёсць і пра вас...

— Цікава...

— Вось ён, гэты дзённік. Можам разам прачытаць. Не супраць?

— Калі ласка...

— «Мама мая — сапраўдная гандлярка. Без яе «Моды» зусім не цікава было б жыць. I наогул, хто б я такая была? Зачуханая «дзяроўня». А яе знаёмыя? Колькі іх! Без блату з мамай яны хадзілі б голыя. Так мама часта паўтарае. I добра, што не асабліва лезе ў мае школьныя справы. Мусіць, «Мода» захапіла яе поўнасцю...»

Універсальны магазін «Мода» стаяў ці не на самым бойкім месцы горада: у цэнтры галоўнага праспекта, так што пакупнікі сцякаліся з двух бакоў. Побач парк культуры і адпачынку, кінатэатр «Сатурн», рэстаран «Вячэрняя зара».

Маргарыта Іосіфаўна працавала ў «Модзе» старшым таваразнаўцам. Пасада адказная і вельмі ж прэстыжная, а дакладней, выгодная. Ці не таму конкурсы на таваразнаўчыя факульгэты інстытутаў народнай гаспадаркі былі занадта вялікія. Хто паступаў — лічыў, што ў кашулі нарадзіўся, не кажучы пра тых, хто праходзіў па знаёмству. Маргарыта Іосіфаўна была сярод тых, хто трапіў у інстытут не за свае веды. Бацька яе працаваў старшынёй райспажыўсаюза ў невялікім гарадку. А гэта тады што-небудзь ды значыла.

Беглі гады, курс за курсам, якія Рыта зноў жа адольвала з дапамогай таты. На пятым курсе выскачыла па разліку замуж за Міхаіла Касмылёва, ураджэнца вялікага горада, дзе яна вучылася. Той, закончыўшы політэхнічны, працаваў на гарадскіх будоўлях прарабам. Так Маргарыта стала гараджанкай. А пад той час адкрыўся магазін «Мода», і не без славутага званка «куды трэба» Рыта на размеркаванні была накіравана ў новы універмаг. Ды ў які! Маргарыта Іосіфаўна ў сне бачыла, як зайздросцяць ёй аднакурсніцы, знаёмыя ўжо рыхтуюцца заняць чаргу да яе, а ўсе астатнія гатовы пазнаёміцца з ёю, але не проста, а па вядомаму тады прынцыпу: «ты — мне, я — табе...» Каму ў горадзе не хочацца быць модным? Прайдзіцеся па адным праспекце, і вы гэта заўважыце... А як дастаць (слова «купіць» абясцэнілася) модныя рэчы — гэта ўжо ваша справа... Гэты пастулат добра засвоіла Маргарыта Іосіфаўна. Кліентаў у яе — ад блізкіх родзічаў да далёкіх знаёмых — было вельмі шмат. Усе яны былі залежныя ад таваразнаўцы «Моды».

Так год за годам і жыла Маргарыта Іосіфаўна, даслужылася да старшага таваразнаўцы, і ўпэўненасці яшчэ па-большала. У хаце ў яе было што хочаш — ад шыкоўнага адзення, імпартнай мэблі да пікантнай яды. А сваё адзінае дзіця, дачку Таню, песціла, як магла. Джынсы, штруксы, «бананы», кофтачкі, куртачкі, красоўкі — усе імпартныя — Таня насіла, колькі сябе помніць... Замежныя крэмы, ласьёны, шампуні паспрабавала з маленства. Магнітафоны, прыёмнікі, прайфавальнікі... — колькі іх прайшло праз Таніны рукі. Не хапала аднаго: «відмага». Гэтае слова Таніна. Яна называла так відэамагнітафон. «Абяцала ма, — хвалілася Таня ў класе, — купіць «відмаг» у наступным годзе...» А чаму б і не купіць? Маргарыта Іосіфаўна любіла жыць на шырокую нагу. Вучыла гэтаму і мужа. А для Тані не шкадавала нічога. Уся яе філасофія была ў мяшчанскай прэстыжнасці: апрануцца, абуцца лепш, як іншыя, у кватэры мець усё лепшае, чым у іншых. Таніна вучоба яе амаль не цікавіла. Каб зусім не цікавіла — не. Яна, канешне, хацела, каб Таня вучылася добра. Бо як інакш яна паступіць у інстытут — а толькі туды хацелася б, — цяпер інакшыя часы, зусім не тыя... Але з кожным класам Таня пераконвала ў іншым: інстытута ёй не бачыць. I паступова Маргарыта Іосіфаўна змірылася з гэтай думкай, перастала сачыць за хатнімі заданнямі дачкі — дый часу не заўсёды хапала, які яна ўвесь аддавала «Модзе». Таня станавілася больш хітрай, скрытнай, хавала свае тайны ад маці. Гаворка ішла вакол аднаго: што сёння прынесла Маргарыта Іосіфаўна ёй з універмага.

Аднойчы Таня заявіла маці:

— Хачу новыя «бананы» і японскія касеты... А яшчэ — пуцёўку на лета ў піянерскі лагер «Зялёны гай».

— Які яшчэ «Зялёны гай»? — здзівілася Маргарыта Іосіфаўна. — «Бананы» і японскія касеты лягчэй мне табе прынесці, чым тую пуцёўку. Сама ведаеш, піянерскія лагеры зараз аддаюць дзецям, якія пацярпелі ад аварыі ў Чарнобылі...

— Ёсць выхад... У Вадзіма Цэхановіча бацька працуе ў прафкоме на заводзе ЭВМ, — падказала Таня. — Дарэчы, Вадзім едзе летам у «Зялёны гай», а я, бач, не магу. Калі не дастанеш пуцёўку — уцяку з дому, — прыпалохала маці Таня.

— Што ты вярзеш, апомніся, — узлавалася Маргарыта Іосіфаўна, але гэтую размову з дачкой яна запомніла і думала, як і тут задаволіць сваю пястуху.

Калі Таня вучылася ў пачатковых класах, для Маргарыты Іосіфаўны не было праблемы ўладкаваць дачку на канікулы. Пакуль жылі яе бацькі, яна на лета аддавала Таню ім. Тыя з радасцю чакалі ўнучку. Але дзядулі і бабулі не стала, і Тані не было куды ездзіць.

...Гэта быў адзін з нямногіх бацькоўскіх сходаў, на якім прысутнічала Маргарыта Іосіфаўна. «Каб маці прыйшла на сход», — сурова папярэдзіла Таню Антаніна Фёдараўна. Да таго ж Маргарыце Іосіфаўне патрэбна было сустрэцца з бацькам Вадзіма Цэхановіча Канстанцінам Сяргеевічам. Ён сядзеў за трэцім сталом, адзін. Падышла, павітался і папрасіла дазволу сесці.

Сход вяла Антаніна Фёдараўна, спачатку хваліла тых, хто добра вучыўся. Я к заўсёды, класная ставіла ў прыклад Вераніку Рагозіну, яшчэ некалькі вучняў. Потым перайшла да двоечнікаў. Скіравала позірк на Маргарыту Іосіфаўну.

— Вось і добра, што сёння вы нарэшце прыйшлі на сход, — пачала Антаніна Фёдараўна. — Што будзем рабіць з Таняй? Зноў тры двойкі адхапіла на гэтым тыдні. Ці кантралюеце вы дома яе? Правяраеце?

Што заставалася Маргарыце Іосіфаўне, як толькі лгаць і выкручвацца. Яна спрабавала пераканаць, што Таня выправіцца, што возьмецца сама за яе. Усе бацькі паварочваліся да Маргарыты Іосіфаўны, і цяжка было зразумець, што яны думаюць пра яе. Асуджаюць ці шкадуюць? Зусім па-іншаму яны глядзелі на Веру Іванаўну Рагозіну, калі Антаніна Фёдараўна хваліла Вераніку. Там усё было ясна: зайздросцяць, па-добраму зайздросцяць Веранічынай маме — такую дачку кожны хацеў бы мець. Круглую выдатніцу. 3 выдатнымі паводзінамі.

— Усім класам (вы ведаеце, што зараз адзнаку па паводзінах вучню ставіць клас), — расказвала Касмылёвай Антанта Фёдараўна, — мы Тані за мінулы тыдзень паставілі «нездавальняюча». Я саромеюся, не магу вам тут тое паўтарыць, што яна сказала на ўроку маладой настаўніцы беларускай мовы і літаратуры Александрыне Іванаўне Варановіч. Калі можна было такое пачуць настаўніку ад вучня? Жах, проста бярэ жах! I яшчэ такіх некалькі вучняў ёсць у класе...

— Дык чаго з імі цацкацца? — падаў голас нехта з бацькоў. — Трэба браць іх за каршэнь і весці да дырэктара. Хай вырашае, што з імі рабіць.

— Наша дырэктар сказала так: яна — адна на тры тысячы вучняў. 3 кожным не ў стане разабрацца. Разбірайцеся ў класе. На гэта ёсць класныя, — перадала думку Ангеліны Мікалаеўны Антаніна Фёдараўна.

— Тады трэба зацягнуць у міліцыю, паставіць на ўлік, — зноў злосна прамовіў нехта з бацькоў.

Маргарыта Іосіфаўна заёрзала за сталом. Было бачна, як непрыемна ёй слухаць гэтую гаворку. Поўныя шчокі, здаецца, яшчэ папаўнелі ад чырвані, якая прыліла да твару. Вочы, і так круглыя, нібы яшчэ пакруглелі. Яна то папраўляла пышную капу чорньгх валасоў з меліраванымі пасмамі, то апускала рукі на стол. Усю гэтую нервовасць Касмылёвай бачыў Канстанцін Сяргеевіч Цэхановіч і пачаў заступацца за суседку.

— Так ужо і ў міліцыю, на ўлік... Што яны, разбойнікі з'вялікай дарогі? Ну хоць бы Таня — пераходны ўзрост, усё гэта пройдзе. Яна ж яшчэ дзіця. Зразумейце!

— Пройдзе? Пажывём, паглядзім...

— I дзяўчынкі цяпер розныя бываюць...

— Не трэба спяшацца... Мы ж усе бацькі. Кожнаму дарагое свае дзіця. Хіба не праўда?

Гэтыя бацькоўскія галасы, па сутнасці, падвялі рысу напружанай гаворцы, распачатай Антанінай Фёдараўнай. Маргарыта Іосіфаўна яшчэ раз запэўніла, што такое з Таняй болей не паўторыцца. На гэтым і разышліся.

Канстанцін Сяргеевіч і Маргарыта Іосіфаўна крочылі дамоў разам. Ім было ў адным напрамку, жылі на вуліцы Металістаў, толькі праз некалькі дамоў. Гаворка пайшла весялей, канешне, асадак ад бацькоўскага сходу не праходзіў. Спачатку, як выйшлі са школы, дык пра сход і гаварылі. I даволі сур'ёзна.

— Ну, што я магла адказаць Антаніне Фёдараўне і некаторым бацькам? Вінавата я ці не вінавата? Канешне, у нечым вінавата... А калі было з Таняю займацца? Яна ідзе ў школу, я — дома, яна — са школы, а я ў сваей «Модзе» сяджу дацямна, прыходжу позна...

— О-о, дык вы заканадаўца гарадскіх мод, — каб неяк перавесці гаворку на нешта іншае, весела прамовіў Канстанцін Сяргеевіч і дадаў: — 3 вамі няблага было б сябраваць...

Маргарыта Іосіфаўна засмяялася і, здавалася, усю яе нядаўнюю напружанасць як рукой зняло. Быццам і не было тых непрыемных хвілін на бацькоўскім сходзе. Касмылёва прывыкла да лёгкага бесклапотнага жыцця. Усё яе жыццё прайшло без прыкметных турбот. За яе ўсе рабілі — з маленства і юнацтва бацькі, а замужам — муж, які ўмеў не толькі згатаваць смачную раву, але і спячы арыгінальны пірог, з якога ўсе дзівіліся, на што не была здатна Маргарыта Іосіфаўна. Яна толькі хваліла мужа, смакуючы яго кулінарныя вырабы.

— А я чула, што вы — прафкомаўскі бог, — у адказ на камплімент Канстанціна Сяргеевіча прамовіла Касмылёва. — Пуцёвачкі маеце... Забяспечваеце імі як дарослых, так і дзяцей...

— Мы не толькі пуцёўкі маем, але — і свае прафілакторый-санаторый, піянерскі лагер. Цэлы комплекс. «Зялёны гай» называецца. Можа, чулі?

— Чула... — Маргарыта Іосіфаўна паправіла прычоску.

— Ведаеце чыгуначную станцыю «Барсукова»? Вось там непадалёк ад яе, у нізінцы сярод лесу, і размясціўся наш комплекс. Скажу, што пабудаваны ён па апошняму слову... — пачаў распісваць «Зялёны гай» Канстанцін Сяргеевіч. — Ёсць усе ўмовы як для санаторнага лячэння дарослых, так і для летняга адпачынку дзяцей...

— Багаты ваш завод... Калі не сакрэт, што выпускаеце? — Маргарыта Іосіфаўна хітрыла. Нібыта не ведала, на якім заводзе працуе Цэхановіч.

— ЭВМ... — з гордасцю вымавіў Цэхановіч.

— Каралі тэхнікі... Чаму б і не мець свой комплекс адпачынку? 3 вамі трэба сябраваць. Тані маёй, напрыклад, летам няма куды дзецца. Можа, знайшлася б у вас лішняя пуцёвачка ў піянерлагер?

— Зробім, Маргарыта Іосіфаўна. Разам з маім Вадзімам пастараемся і Таню ўладкаваць у наш лагер. Урэшце, чаму ўладкаваць? У нас купляюць пуцёўкі многія — з маторнага завода, тэлефоннай станцыі... Прадаём, канешне, лішнія пуцёўкі. Праўда, у апошнія гады стала цяжэй — чарнобыльскіх дзяцей прымаем. Але вам, — Цэхановіч падміргнуў, усміхнуўся, — будзе пуцёўка, абяцаю.

— Дзякуй, Канстанцін Сяргеевіч. Дарэчы, хто ваша жонка? — Маргарыта Іосіфаўна прыцішыла крок і глянула Цэхановічу ў вочы.

Той таксама запаволіў хаду і пачаў ледзь не жаліцца:

— Экскурсавод. Працуе ў гарадскім бюро экскурсій. Самі ведаеце, што гэта за праца? Патрэбна штодзень, як таму акцёру, мяняць гардэроб, — заўсёды ж перад людзьмі. Хочацца быць прыстойна апранутым, модным. Ох і цяжка ёй! Казаў, мяняй работу. «Не, люблю, і ўсё...»

— Не хвалюйцеся, не перажывайце, — Маргарыта Іосіфаўна шматзначна зыркнула вачыма. — Часцей заходзьце ў нашу «Моду». Дарэчы, як завуць вашу жонку?

— Наталля Сямёнаўна.

— Думаю, мы хутка пазнаёмімся... — Маргарыта Іосіфаўна падыходзіла да свайго дома. На развітанне зноў напомніла пра піянерлагер: — А пуцёвачку пастарайцеся...

— Пра што гаворка, Маргарыта Іосіфаўна, — на хаду, кіруючы ў свой бок, кінуў Канстанцін Сяргеевіч.

— Таня, у тваім дзённіку запісана: «Каманда «Rets»: час уступлення — шосты клас. Я адкрыла вочы на новае жыццё...» Растлумач, што азначае гэтае « Rets » і якое «новае жыццё» ў цябе пачалося?

— Многа хочаце...

— Не многа, а пакуль толькі тое, як пачынала ты «новае жьщцё». Што такое « Rets »?

— А вы што, англійскай мовы не ведаеце? «Rets» па-англійску «Пацукі».

— Здаецца, па-англійску слова «пацукі» пішацца так: «Rаts»

— А якая рознща, як пішацца, абы добра гучала. Вы скажаце, калі пачытаеце далей дзённік, што і «Кеts» («Каты»), тусоўка, з якой мы ваявалі, пішацца правільна «Саts». А мы ўсё роўна іх білі…

Пра гэты дванаццаціпавярховы жылы дом з адным пад'ездам Таня Касмылёва даведалася ў шостым класе. Ён стаяў на перасячэнні дзвюх вуліц — Артылерыстаў і Шырокай. Хто б мог падумаць, што тут, у гэтым прыгожым высокім доме, на гарышчы збіраліся «металісты», а пазней...

Але па парадку. Непадалёк ад дванаццаціпавярховага дома, ці як яшчэ называлі яго «слупок», жыў сямікласнік Арцём Андронаў па мянушцы Цім. Аднойчы вечарам Цім гуляў на суседнім двары. Здалёк убачыў модна апранутую дзяўчынку — у джынсавым касцюме-«варонцы» і красоўках фірмы «Адзідас». У руках яна трымала магнітафон, з якога несліся рваныя гукі рок-музыкі. Сустрэў яе, пазнаёміўся, спытаў:

— Дзе перапісваеш замежныя рок-гурты?

Таня адказала, што купляе гатовыя касеты з музыкай на мясцовым рынку за дванаццаць рублёў.

— Фі, дванаццаць рублёў плаціш, — скрывіўся Цім. — Прыходзь да нас у «бункер» — бясплатна атрымаеш...

— Што за «бункер»? — пацікавілася Таня.

— Ёсць месцейка... Сакрэтнае. Калі моцна жадаеш, пакажу... — з хітрынкай зірнуў на Таню Цім. — Пайшлі! Дарэчы, праз паўгадзіны прыйдзе Спейс з новымі запісамі.

— Хто такі Спейс? — Таня прыглушыла магнітафон.

— Ды адзін мой добра знаёмы... Вучыцца ў вучылішчы... Жывём побач. Хутчэй... — падганяў Цім.

I Таня пабегла за Цімам.

Яны заехалі на дванаццаты паверх на ліфце, далей па жалезных сходках падняліся на гарышча.

Першае, што здзівіла Таню, калі яны ўвайшлі ў «бункер», які наглуха замыкаўся, — надпісы на сценах. Адразу прыцягваў увагу вялізны знак «HMR». Таня ведала, што ён расшыфроўваецца «хэві-метал-рок» («цяжкі металічны рок»). Красаваліся напісаныя рознымі колерамі назвы замежных рок-гуртоў. Яшчэ Таня заўважыла, што тут англійскія словы былі перамешаны з нашымі: «Оля + Сяргей = Кiss», «Наташа + Дзіма = Love». Здзівілі страшныя малюнкі чалавека і звера, падпісаныя: «Меfistofel», «Раntera». А побач: «Будзе п'янка...» — «Ужо была...» — «Будзе нешта больш арыгінальнае...»

А вось малюнкі, выдзеленыя асобна: вялікі шэры пацук нападае з дзідай на чорнага ката. Унізе подпісы: «Rats» «Саts» = «HMR» «Новая хваля» = вайна. Таня зразумела, што паміж гэтымі «Рэтс» і «Кэтс» ідзе барацьба.

— Нішто сабе куточак... — нарэшце прамовіла Таня.

— Куточак? — перадражніў Таню Цім. А «бункер» з танцпляцоўкай не хочаш? Мы тут балдзеем, весялімся...

— I ніхто з дарослых не чуе?

— Глуха, як у танку. Ты паглядзі, якая ізаляцыя! — Цім паляпаў рукой па сцяне і патупаў нагамі. — Лямец на падлозе і на сценах. Самі паклалі. I акустыка выдатная.

Таня працягвала знаёміцца з «бункерам». Ён быў абсталяваны пад своеасаблівы бар. 3 дошак бsў збіты нізенькі столік, які стаяў у кутку. Вакол століка — калодачкі. Гэткія ж калодачкі ляжалі каля дзвюх процілеглых сцен. Ну, а пасярэдзіне — пустое месца, выходзіць, танцпляцоўка.

Пакуль Таня аглядала новыя «апартаменты», па сходках затупацелі ногі, і ў «бункер» уваліўся Спейс з кампаніяй, сярод якой былі і дзяўчынкі. Спейс адсвечваў голенай галавой.

— О, сярод нас новенькая! — усклікнуў ён, убачыўшы Таню. — Наш кадр? — зірнуў на Ціма.

Той кіўнуў галавой і паказаў вялікі палец.

— Праверым? — Спейс наблізіўся да Тані, хацеў узяць за падбародак, але Касмылёва адхінулася ўбок. — Як завуць прыгажуню?

— Таня...

— А мяне Спейс. Падпольная мянушка. Прашу толькі так зваць, містэры і лэдзі... — засмяяўся, паказаў рэдкія зубы. — Па-простаму можна і Лысы. Бачыш, якая галава?

Спейс выняў з кішэні цыгарэты «Арбіта», паклаў на столік. Потым дастаў са спартыўнай сумкі дзве пляшкі тараню. Дзе ён іх браў — аднаму яму было вядома. На пытанні цікаўных адказваў:

— Зялёненькія... Падрасцеце — даведаецеся...

Спейс уключыў магнітафон, які ён прынёс у той жа сумцы. Пад гукі «хэві-метала» пачалі знаёміцца з Таняй хлапчукі і дзяўчынкі. «Лера... Ігар... Андрэй... Алеся... Соyя...» — гучалі імёны.

А тым часам Лысы адкаркоўваў бутэльку. Потым папраcіў сваіх сяброў адысці ўбок і паклікаў да сябе Таню:

— Ты ведаеш, куды трапіла? — інтрыгуючы, пачаў Спейс.

Касмылёва паціснула плячыма, засмяялася:

— У «бункер»...

— Не толькі... Дык ведай: ты трапіла ў каманду або тусоўку «Рэтс». 3 англійскай — «Пацукі». А для таго, каб стаць яе членам, патрэбна прыняць нашу прысягу. — Спейс трымаў у руцэ бутэльку. — Ты павінна «прычасціцца», даць клятву, што нікому ні гу-гу пра наш «бункер» і нашу тусоўку... — Выпі вось гэтыя божыя кроплі, — Лысы наліў гарэлкі ў чарку, артыстычна паднёс Тані.

Таня ўзяла, паволі пацягнула, скрывілася. Не, яна ўжо каштавала гарэлку. У чацвёртым класе. Дома. Калі мама адзначала чарговы свой дзень нараджэння. Кампанія дарослых пасля добрага застолля павесялела і пайшла танцаваць у суседні пакой. Таня — з цікаўнасці, мабыць, — наліла з недапітай бутэлькі ў чарку і крыху адпіла. Першае, што адчула, — незвычайную гаркоту ў роце і непрыемную пякоту ў жываце, а потым ужо — лёгкае галавакружэнне. «I як яны п'юць гэтую брыдоту?» — падумала. Гэтая думка раптам усплыла тут, на гарышчы. Але гарэлка ёй здавалася ўжо не такой, як тады, упершыню.

— За нашу будучую прынцэсу! — выгукнуў Спейс.

— За нашу будучую Айран мэйдан! — нехта з хлопцаў падтрымаў Лысага.

Пад гукі рок-музыкі выпілі яшчэ па адной чарцы. Усім стала весела. Спейс памяняў касету, паставіў рок-гурт «Ак-септ» і першым рынуўся ў танец. За ім — астатнія... Рукі і ногі ў кожнага хадзілі ходырам. Галовы то закідваліся назад, то апускаліся ледзь не да падлогі. Нечакана Спейс і Цім пачалі станавіцца на галаву, падымаючы высока ўгару ногі.

— Брэйк, усім ламаць брэйк, — камандаваў Лысы. Хлапчукі і дзяўчынкі пачалі пераймаць Спейса і Ціма.

Не ў кожнага атрымліваўся брэйк так, як у іх настаўнікаў. Але кожны стараўся. Адна Таня стаяла збоку, яна пакуль не асмельвалася — брэйк не танцавала яшчэ ні разу. Касмылёву ўбачыў Спейс-Лысы, падскочыў імгненна да яе, згроб у ахапак, прыціснуўся шчакой да Таніных вуснаў, спрабуючы пацалаваць. Таня неяк выкруцілася, з размаху пляснула нахабніку па твары.

— В-о-о-й! — завыў Лысы.

Удар па шчацэ быў такі, што яго пачулі астатнія, перасталі дрыгацца.

— Ух ты! Ну, пацаны, — гэта будзе наша прынцэса!

— Жалезная дзева — Айран мэйдан, як піць даць, расце! Давайце і назавём яе — Айранмэйдан.

— Айранмэйдан! — нехта паўтарыў.

— Айранмэйдан! — хорам загучалі галасы.

Спейс-Лысы ачомаўся, падышоў да Тані, узяў за падбародак:

— Запомні, кіска, — на першы раз дарую... Глядзі, не паўтарай! Мы — хлопцы ганарыстыя... Ідзём падрыгаемся, — узяў Таню за руку.

Весяліліся яшчэ з гадзіну. Потым па адным пачалі разыходзіцца.

Калі выйшлі на вуліцу, ужо добра сцямнела. Таня прыйшла дамоў. Бацькоў яшчэ не было з работы. Каб яны не заўважылі, што іх дачка выпіла, Таня хуценька распранулася і бухнулася ў пасцель.

Міхаіл Георгіевіч Касмылёў, прараб, працаваў на будаўніцтве ведамаснай гасцініцы «Алмаз». 3 гэтай гасцініцай здарылася цэлая гісторыя. Справа ў тым, што гасцініцу задумалі будаваць у прыгожым месцы мікрараёна, а дакладней, на ўскраіне горада, дзе была зона адпачынку — штучнае возера, на месцы якога яшчэ нядаўна ляжала балота і стаяла вёсачка Гатка, сасновы лес, перад якім, па сутнасці, канчаўся горад. Паміж возерам і лесам размясціўся спартыўны комплекс «Алімпійскі рэзерв»: атлетычная зала, залы барацьбы, гімнастыкі, тэнісу, водны басейн... Побач з комплексам — футбольнае поле. Гасцініцу вырашылі будаваць на ўскрайку лесу, на ўзгорку, з якога зімой дзеці ды і дарослыя каталіся на лыжах.

Бульдозеры, якія пачалі капаць катлаван пад фундамент, захапілі ладны кавалак лесу. Ляжалі ўверх каранямі вывернутыя маладзенькія сосны, кусты ядлоўцу...

Жыхары мікрараёна пачалі пісаць скаргі ў рэдакцыі. З'явіўся востры матэрыял у адной з мясцовых газет, у якім крытыкаваўся выбар месца пад будаўніцтва гасцініцы.

Прыйшло пісьмо і на тэлебачанне.

Аднойчы галоўны рэдактар рэдакцыі народнай гаспадаркі, у якой па-ранейшаму працавала мама Веранікі Рагозінай, выклікаў Веру Іванаўну і сказаў:

— Трэба адрэагаваць на адно пісьмо... З'ездзіце з рэжысёрам Краўцовым, я з ім ужо гаварыў, і здымачнай групай на будаўніцтва гасцініцы «Алмаз». Нашумела яна ў горадзе. Трэба і нам даць па тэлебачанні...

Пад'ехалі на «рафіку» з боку возера. Выйшлі з аўтобуса рэжысёр Іван Краўцоў, аператар з ручной пераноснай тэлекамерай, гукарэжысёр і яна, Вера Іванаўна. Навокал была раскапана зямля, валялася цэгла, бітая і цэлая, іншыя буцаўнічыя матэрыялы. Краўцоў і Вера Іванаўна спыталі ў аднаго з рабочых, як завуць начальніка будоўлі і як можна яго пабачыць.

— Начальніка няма, а прараб Міхаіл Георгіевіч Касмылёў вунь стаіць каля пад'ёмнага крана.

«Касмылёў? Ці не бацька Тані Касмылёвай, аднакласніцы Веранікі?» — падумалася Веры Іванаўне.

«Так, гэта ён і ёсць», — калі падышлі бліжэй, пазнала Вера Іванаўна. Рослы, мажны, з шырокім агрубелым тварам. Аднойчы — мусіць, толькі раз — давялося быць з ім на бацькоўскім сходзе.

Даўнавата, праўда, гэта было — не помніць, у якім класе. Тады Касмылёў бурна рэагаваў на заўвагі класнай наконт Тані. Вера Іванаўна, адзінокая маці, не прапускала ніводнага бацькоўскага сходу ў школе. Хіба тады адсутнічала, калі была ў камандзіроўцы. А вось тыя бацькі, якім проста неабходна было наведваць сходы, часцей за ўсё і не хадзілі на іх. У іх ліку былі і Касмылёвы.

Здымачная група павіталася з прарабам. Ён таксама даў «Добры дзень!», нейкую хвіліну разглядаў усіх, зразумеў адкуль і расплыўся ў падробнай усмешцы.

— Гара з гарою не сходзяцца, а людзі вось... Я вас пазнаў, як і вы мяне, мабыць, — звярнуўся ён да Веры Іванаўны. — Так, так... Танька, Вераніка — аднакласніцы... Бацькоўскі сход... Прыпамінаеце? Ваша Вераніка — малайчына. Кажуць, выдатніца... — ліслівіў Міхаіл Георгіевіч. Потым пахмурнеў. — А наша Танька падводзіць нас. Як ні змагаемся — адзін вынік. Як вучыцца, так і паво-дзіць сябе. Дрэнна. Можа, вы па сакрэту дасце «рэцэпт» выхавання Веранікі? — ён зноў усміхнуўся. Вясёлы настрой у яго быў ненатуральны, відаць, выкліканы лёгкім хмелем. Гэта пацвярджалі ледзь улоўны пах спіртнога і расчырванелыя шчокі прараба.

Рэжысёр, аператар і гукарэжысёр, зразумеўшы, што сустрэліся два знаёмыя чалавекі, каб не перашкаджаць ім, адышлі ўбок, падаліся бліжэй да будоўлі.

— Які «рэцэпт»? Вераніка ў мяне такая з малых гадоў... — каб неяк разгутарыцца і падысці да галоўнага, прамовіла Вера Іванаўна.

— Выхаванне — вялікая сіла... А калі нам выхоўваць Таню? Жонка з магазіна прыходзіць позна, бывае, што і ў адзінаццаць вечара. Самі ведаеце, якія цяпер пакупнікі. Душу ад'ядуць. А ў яе ж яшчэ гэтае моднае ўсё... — нібы намякаў на нешта Міхаіл Георгіевіч. — Я таксама закапаўся з гэтаю будоўляю. Дацямна сядзіш тут. Загадана за нейкіх паўгода пабудаваць гасцініцу. Вось і выжыльваемся, — жаліўся Касмылёў. — А тут яшчэ скаргі пішуць, карэспандэнты прыязджаюць... — павысіў голас.

— Вось-вось, — нібы чакала гэтага моманту Вера Іванаўна і тут жа падхапіла: — Я таксама па скарзе жыхароў мікрараёна прыехала, — палезла ў сумку па пісьмо, дастала яго. — Якая ваша думка як выканаўцы наконт будаўніцтва гасцініцы ў гэтай мясціне?

— I чаго яны скардзяцца? — тым жа павышаным тонам працягваў Касмылёў. — Гасцініца толькі ўпрыгожыць гэты ўскраек лесу. I адначасова — мікрараён.

— Наадварот, Міхаіл Георгіевіч. Знішчыць прыроду. Вы паглядзіце, які тут лес! Ён не для часовых жыхароў гасцініцы... Вы ж ведаеце, што такое жыць часова? «Трава не расці»... Будуць паганіць гэтую лясную прыгажосць... Хіба не зразумела? Пра гэта якраз і пішуць у сваім пісьме на тэлебачанне жыхары мікрараёна, — Вера Іванаўна разгарнула ліст, паказала пальцам падкрэсленыя чырвоным алоўкам словы.

— Але ж складзены каштарыс на будаўніцтва гасцініцы. А гэта немалыя грошыкі... — хітрыў Касмылёў. Потым, хвіліну памаўчаўшы, пайшоў у наступ. — Я вам скажу так: не рабіце вы многа шуму з нічога, як сказаў адзін класік. Бо ўсё роўна будзе па-нашаму. Хоць я разумею, што такое сёння тэлебачанне. Гэта нават не прэса. Глядзяць цяпер тэлевізар усе. I жук, і жаба... — паспрабаваў перайсці на гумар. А пасля раптам нагнуўся, шапнуў на вуха Веры Іванаўне: — Можа, каляровая абліцовачная плітка патрэбна? У ванную, туалет, напрыклад? Магу удружыць за бясцэнак.

— Вы што, Міхаіл Георгіевіч, гаворыце? — сур'ёзна сказала Вера Іванаўна. — Вы ж адказны тут работнік! Пастаўлены сачыць за парадкам!

Гэтыя словы Веры Іванаўны падзейнічалі на Міхаіла Георгіевіча, нібы халодны душ. Ён скрыгатнуў зубамі (відаць, па натуры ён быў яшчэ і злосны, помслівы чалавек), крута павярнуўся і пакрочыў у бок будоўлі. На хаду кінуў Веры Іванаўне:

— А я пра вас думаў лепш... — сказаў, канешне ж, у сваім разуменні «лепш».

Ад інтэрв'ю прараб адмовіўся. Яго далі два рабочыя.

Праз некаторы час перадача пра будаўніцтва гасцініцы «Алмаз», якую вяла сама Вера Іванаўна, выйшла ў эфір. Яе глядзелі шмат людзей.

Расказвалі, што пасля гэтай перадачы, у якой было інтэрв'ю з кіраўніцтвам адпаведнага завода, хто распараджаўся будаўніцтвам гасцініцы, прыпынілі ўзвядзенне паверхаў, а Міхаілам Георгіевічам Касмылёвым занялося следства...

— Канстанцін Сяргеевіч, ці ведалі вы, што ваш сын сябраваў з Веранікай Рагозінай?

— Ці ведаў? Чуў, як яны перазвоньваліся па тэлефоне... Ен і з Таняй Касмылёвай гэтак жа сябраваў. Былі разам у піянерскім лагеры. Хлопец ён у мяне быў кампанейскі. Я нічога страшнага тады не бачыў...

— Не бачылі і не заўважалі...

— Не... А што я мог заўважыць? Дзеці як дзеці... I мы некалі такімі былі. Сябравалі адзін з адным...

— Я ведаю, Канстанцін Сяргеевіч, што вы хадзілі ў паход з начлегам з шасцікласнікамі...

— Так, хадзіў. Было гэта ў канцы мая.

— Нічога ў вас там асаблівага не адбылося?

— Здаецца, не... Калі не лічыць аднаго выпадку...

— Паслухайце, што запісала ў сваім дзённіку Таня Касмылёва: «Паход на раку Наймён мяне пераканаў, што маім ворагам нумар адзін з'яўляецца Рагозіна. Я з задавальненнем нацкавала б на яе тых наркаманаў, на якіх натрапілі, калі хадзілі па ландышы...»

Ідэю адзначыць заканчэнне шостага класа паходам з начлегам на возера ці раку падала Вераніка Рагозіна. Яе падтрымаў увесь клас. А хто не падтрымаў бы гэтую выдатную задуму старасты класа? Хадзілі ж у час зімовых канікул у лыжны паход у лес — і ўсе былі задаволены. Уражанняў было на цэлую чвэрць. Антаніна Фёдараўна таксама згадзілася, толькі на бацькоўскім сходзе папрасіла, каб хто-небудзь з дарослых дапамог ёй. Пасля некаторай замінкі — кожны з бацькоў знаходзіў прычыну, што не зможа, — згоду даў Канстанцін Сяргеевіч Цэхановіч. Ён сказаў, што будзе якраз у адпачынку і праблемы з часам для яго не існуе. Паедзе з класам.

— Толькі якое возера ці раку выберам? — задумалася Антаніна Фёдараўна.

— Давайце паедзем на раку Наймён. Ад горада кіламетраў шэсцьдзесят. Ходзіць электрычка. Наш завод часта выязджае туды, — пераконваў усіх Канстанцін Сяргеевіч.

Былі і іншыя прапановы: паехаць на возера Чаран, дзе была турбаза «Бусліны востраў», на раку Каменку. Спыніліся на прапанове Канстанціна Сяргеевіча. Па-першае, едзе сам Цэхановіч, які ведае тыя мясціны, па-другое, ён — у прафкоме завода і зможа ўзяць палаткі.

Канстанцін Сяргеевіч сапраўды «ўмудрыўся выбіць» ажно сем чатырохмесных палатак. Свае палаткі мелі дома Аляксей Булат і Максім Лобан, яны і ўзялі іх з сабой.

Канец мая выдаўся надзіва: сонца свяціла, нібыта ў ліпені, цвілі буйным кветам яблыні, на лугах і палях гарэлі рознакаляровымі агеньчыкамі кветкі, а ў дубровах з'яўляліся белыя званочкі ландышаў.

На раку Наймён дабраліся за гадзіны паўтары: гадзіну на электрычцы і паўгадзіны пяшэчкам да Арэхавай гары. Гэта была адна з прыгажэйшых мясцін Наймёна: злева, быццам вышыты абрус, луг як скінуць вокам, пойма ракі, нібыта зялёныя кругі, стаялі дубровы. А ў іх — процьма ландышаў. Справа — сасновы бор, які на адхоністым беразе пераходзіў у арэшнік. За ім — жоўты пясочак, якому роўня былі хіба што балгарскія «Златы пясцы» альбо пляжы Еўпаторыі.

— Ану, хлопчыкі, паставім палаткі!.. — падаў голас Канстанцін Сяргеевіч, узяўшы ў рукі сякеру.

— А дзяўчынкі — рыхтаваць абед... — падтрымала ініцыятыву Цэхановіча Антаніна Фёдараўна, падышла да купкі вучаніц, якія аб нечым размаўлялі.

Прайшло няшмат часу, як роўненька ў тры рады стаялі палаткі пад выноснымі соснамі Арэхавай гары. Пад кіраўніцтвам Канстанціна Сяргеевіча хлапчукі рабілі ўсё: забівалі калкі, за якія потым прывязвалі палаткі, насілі галлё на касцёр... Дзяўчынкі абіралі бульбу, наразалі хлеб, даставалі з рэчмяшкоў прыпасы... Хутка зашугаў касцёр, над якім павесілі кацялкі для варыва. Пакуль рыхтаваўся абед, многія хлапчукі і дзяўчынкі пайшлі на рэчку купацца і лавіць рыбу. Вуды захапілі з сабой. Калі накупаліся ўдосталь, выйшлі на бераг, Антаніна Фёдараўна гукнула ўсіх абедаць. Елі згатаваны ўласнымі рукамі абед так, што не адцягнуць за вушы. Пасля абеду загаралі на пясчанай выспе, купаліся, лавілі рыбу.

Таня Касмылёва, Максім Лобан і Вадзім Цэхановіч неўпрыкмет вырашылі збегаць у бліжэйшую дуброву нарваць ландышаў — пра іх у электрычцы расказваў Канстанцін Сяргеевіч. Да гаю было хвілін дваццаць хады. I, канешне, Антаніна Фёдараўна не пусціла б, калі б у яе спыталі дазволу. Таму тройца вырашыла сігануць цішком, пакуль кожны заняты сваім. Вераніка з класнай праглядалі праграму вячэрняга канцэрта — яны за яго адказвалі. Канстанцін Сяргеевіч сек для смажання шашлыкоў на вячэру карчы — тоўстыя, смаловыя.

Спачатку ўцекачы беглі па беразе рэчкі, іх засланялі кусты алешніку, лазы, потым звярнулі на луг і, прыгінаючыся, а дзе і паўзком, дабраліся па высокай траве да дубовага гаю. 3 краю дубровы ландышаў не было відаць, вырашылі заглыбіцца. Пераскочылі цераз кусты, абмінулі некалькі тонкіх невысокіх дубоў і выйшлі на сцяжынку, якая вяла ў глыбокі роў, парослы хмызам і дрэвамі. Туды і накіраваліся ўцекачы. Там, думалі яны, ландышаў — белая зямля. I сапраўды па дарозе пачалі трапляцца то адзін, то другі кусцік з белымі званочкамі.

Першым дабег да рова Вадзім і спыніўся як укопаны. За ім набліжаліся Максім і Таня. Вадзім пачаў махаць, нібы веерам, рукой: маўляў, цішэй. Калі падышлі ўсе, то ўбачылі, як на адхоне рова сярод белых ландышаў спалі два хлопцы і дзве дзяўчыны, расхрыстаныя, усе ў джынсавых пацёртых штанах, месцамі зялёных ад травы. Побач валяліся спальныя і рэчмяшкі, і, што ўсіх вельмі здзівіла, — два шпрыцы, самыя сапраўдныя медыцынскія шпрыцы, якія, відаць, былі пустыя. Значыць, асяніла тройцу, яны не проста спяць, а спяць пасля добрай дозы наркотыка. «Гэта наркаманы! Наркаманы!! Во знайшлі месцейка, гады, — сярод такой прыгажосці, сярод беласнежных ландышаў...» — здаецца, усё крычала ўнутры ў Максіма. Неспакойны быў і Вадзім. Гэтае «відовішча» так падзейнічала на хлопцаў, што яны быццам застылі на месцы, знямелі, не маглі рухацца. I толькі калі Таня ціхенька шапнула: «Хутчэй назад!», яны, нібы марыянеткі, павольна павярнуліся і пабеглі за Касмылёвай. Дабеглі да рэчкі, спыніліся. Хлопцы ўсё-такі спалохаліся. Не дзіва: упершыню бачаць наркаманаў. А Таня не спужалася. Яна адчула таксічную эйфарыю ў «бункеры», наслухалася ад Спейса і Ціма пра наркаманскія штучкі і таму спакойна гаварыла, ледзь не загадвала хлапчукам:

— Нікому ні слова пра тое, што бачылі! Дамовіліся?

— А чаму такі сакрэт? — не разумеў Максім.

— Нельга, каб усе ведалі пра такое... Яны не любяць лішніх вачэй, могуць адпомсціць...

— Дый мы ўцяклі ад усіх... — прамовіў Вадзім. — Прыйдзем, скажам, калі што: шукалі выдму, дзе водзіцца стронга. Мы ж думалі палавіць яе...

Іх адсутнасць заўважыў Канстанцін Сяргеевіч. Ён хацеў, каб Вадзім дапамог яму замарынаваць шашлыкі на вячэру. На дачы Вадзім заўсёды рабіў шашлыкі разам з бацькам — ад самага пачатку да канца, калі, прамарынаваныя ў воцаце з цыбуляй, чаплялі іх на шампуры і круцілі над агнём, аж пакуль тыя не ружавелі і не давалі такі пах, што аж цяклі слінкі. Канстанцін Сяргеевіч гукнуў Вадзіма — думаў, што ён купаецца ці загарае. Але адказу не пачуў. Тады ён спусціўся да рэчкі, дзе плюхаліся хлапчукі і дзяўчынкі, спытаў, хто бачыў Вадзіма. Нехта паказаў у бок ракі, маўляў, пайшоў па беразе з Максімам Лобанам і Таняй Касмылёвай.

Калі тройца вярнулася, Канстанцін Сяргеевіч і Антаніна Фёдараўна ўчынілі допыт. Але самавольцы адгаварыліся прыдуманай Вадзімам версіяй: вінавата стронга, пра якую наслухаліся за час дарогі ад бацькі. А яе, стронгу, не так легка злавіць: мала ведаць, што яна водзіцца ў Наймёне, трэба ведаць мясціны, дзе яна ходзіць. А пра такія мясціны, маляўніча апісваючы, і расказваў Цэхановіч-старэйшы.

Вечарам пасля невялікага канцэрта, у якім удзельнічалі пераважна дзяўчынкі, — Вераніка сыграла адну са сцэн з тэлеспектакля «Пунсовыя ветразі», — смажылі шашлыкі і гулялі пад магнітафон у «лішняга». Час пераваліў за поўнач, а гульня не канчалася. Некалькі разоў папярэдзіла, што позна, Антаніна Фёдараўна, сказаў Канстанцін Сяргеевіч, але дружныя галасы: «Яшчэ хвілінку! Яшчэ хвілінку! I мы закончым!..» — расчулілі кіраўнікоў паходу.

I тут здарылася нечаканае. Каля вогнішча на калодцы стаяў касетны магнітафон, якім кіраваў «аператар». Ён то ўключаў, то выключаў музыку, пад якую танцавалі па парах хлапчукі і дзяўчынкі. Сярод іх быў адзін «лішні», яго роля была незайздросная: танцаваць з палкай. Але ён мог, калі «аператар» імгненна выключаў магнітафон, адбіць сабе пару. I тады ўжо той, хто застаўся без пары, ішоў да палкі, свайго новага «партнёра». Лічылася, хто больш за ўсіх танцаваў з палкай, той — няўдачнік і над ім можна пасмяяцца.

Гэтым няўдачнікам чамусьці сёння аказалася Касмылёва, што на яе было не падобна. А ўсё таму, што Таня паставіла сабе за мэту: больш за ўсіх патанцаваць з Вадзімам. Аднак гэта ёй не ўдавалася, і Таня злавала. Вадзім хуценька падбягаў да Веранікі, як і Вераніка да яго, а Таня аказвалася «лішняй», бо ад астатніх хлапчукоў яна адварочвалася, пасля чаго тыя расхоплівалі іншых дзяўчынак, не зважаючы на Касмылёву.

Таня, убачыўшы, што Вераніка і Вадзім зноў разам, са злосцю падбегла да магнітафона і... штурхнула яго ў вогнішча... «Аператар» (а ім быў Сяргей Міхаевіч, гэта яго быў магнітафон) не зразумеў, што адбылося. Ён стаяў як паралізаваны.

Калі Сяргей дастаў магнітафон з агню, ён быў абвуглены і, вядома ж, маўчаў, хоць хлопец спрабаваў круціць за ўсе ручкі.

Хлапчукі і дзяўчынкі раптам спыніліся, прыціхлі. Антаніна Фёдараўна і Канстанцін Сяргеевіч, якія сядзелі з другога боку кастра, усхапіліся. I ў гэту хвіліну пачуўся Танін голас:

— Няўдачнік я, няўдачнік, так? Вось вам, вось вам... Не тая я, што вы думалі. А заутра яшчэ нацкую на вас наркаманаў...

— Што здарылася? Якіх наркаманаў? — са здзіўленнем і хваляваннем пытала Антаніна Фёдараўна, якая ўжо стаяла па гэты бок кастра. Канстанцін Сяргеевіч падбег да Міхаевіча, разглядаў сапсаваны магнітафон.

— Што здарылася? — паўтарыла настаўніца.

Усе маўчалі. I тады выйшлі Вадзім Цэхановіч і Максім Лобан.

— Так, учора мы бачылі наркаманаў, — пачаў Вадзім. — Мы хадзілі ў дуброву па ландышы і там натрапілі на іх. I стронга тут ні пры чым.

— Таня папярэдзіла нас, каб мы пра ўсё гэта маўчалі. Каб вы не ведалі. Бо яны, наркаманы, маўляў, могуць цікаўным адпомсціць. А сёння ты, Таня, сама, як тыя наркаманы... Ты сапсавала нам вечар, паход. Адкупіш магнітафон Сяргею, нідзе не дзенешся, — скончыў Максім.

Антаніна Фёдараўна толькі цяпер зразумела, у чым справа. Як жа так магло здарыцца? Толькі на хвіліну папусціся, дазволь крыху лішняе, дай паслабку (з Канстанцінам Сяргеевічам яны загутарыліся), і вось табе вынік. Што ж гэта за народ, сучасныя дзеці? I што яшчэ за наркаманы? Адкуль яны тут, сярод гэтай вабнай прыгажосці, дзівоснай прыроды?

— Хуценька па сваіх палатках!.. — падала зычны голас Антаніна Фёдараўна. —А з Касмылёвай разбярэмся заўтра...

Ідучы да палатак, Антаніна Фёдараўна і Канстанцін Сяргеевіч абмяркоўвалі гэты інцыдэнт. Канстанцін Сяргеевіч хутка і зусім перайшоў на інтрыгуючую тэму, тэму наркаманаў. Сказаў, што абавязкова трэба заўтра пацікавіцца гэтай дубровай і, калі што, заявіць у міліцыю.

Так назаўтра і зрабілі. Канстанцін Сяргеевіч з сынам, Максімам Лобанам і яшчэ некалькімі хлапчукамі пайшлі ў дубовы гай. Але там нікога не ўбачылі. Толькі на месцы, дзе ляжалі наркаманы, былі змятая трава, ландышы і валяліся абрыўкі паперы.

Таня Касмылёва папрасіла прабачэння ва ўсіх за ўчарашнюю выхадку, паабяцала Сяргею Міхаевічу адкупіць магнітафон. Якое яшчэ пакаранне Тані можна было прыдумаць, калі навучальны год скончыўся і наперадзе былі летнія канікулы?

— Таня, ты ў сваім дзённіку запісала: «Вадзім будзе мой! Хай Рагозіна ваюе на агульным школьным фронце (чула, што змагаецца яна за «маму Тоню»). Там праблемы вечныя, нас не хвалююць... Асабістае шчасце даражэйшае. Неабходна падключыць Ціма і Спейса...» У якім гэта класе было? Даты ты не паставіла на гэты раз...

— У якім? Здаецца, пасля шостага... Так, пасля шостага, перад тым, як Вадзім пайшоў ад нас у сёмы «С». Тое лета мы з Вадзімам цудоўна правялі ў піянерлагеры...

Як і абяцаў Канстанцін Сяргеевіч Цэхановіч, Таня Касмылёва трапіла разам з Вадзімам у піянерскі лагер «Зялёны гай». Праўда, толькі праз год, калі не сталі прыязджаць сюды чарнобыльскія дзеці. Цэхановіч дапамог Касмылёвым з пуцёўкай, а Маргарыта Іосіфаўна ў сваю чаргу прапанавала жонцы Канстанціна Сяргеевіча модную фінскую сукенку. Усе былі задаволены.

Комплекс «Зялёны гай» размяшчаўся ў лесе паміж шашой і чыгункай і быў абгароджаны сеткай. Зводдаль віднеўся ўзгорак з будынінамі, вакол якога раслі сосны, елкі, бярозы і нават стаяў старасвецкі дуб з чорным дуплом. На гэтым узгорку былі дачы работнікаў завода ЭВМ. Стаяла тут і дача Цэхановічаў: домік з дошак, раздзелены на два пакоі. Канстанцін Сяргеевіч прыязджаў сюды летам, звычайна кожныя выхадныя. Жонка — не заўсёды. У яе субота і нядзеля часта былі занятая: вадзіла экскурсіі.

Як толькі прыехалі ў піянерскі лагер і вылезлі з аўтобусаў, хлапчукі і дзяўчынкі разам з важатымі накіраваліся ў пакой рэгістрацыі. Па дарозе Вадзіма Цэхановіча, які ішоў наперадзе, дагналі Таня Касмылёва і незнаемы Вадзіму хлопец. Гэта быў Арцём Андронаў, сын намесніка генеральнага дырэктара завода, той самы Арцём па клічцы Цім, які ўпершыню прывёў Таню ў «бункер» каманды «Рэтс». Вадзімаў і Цімаў бацькі, як выявілася, працавалі на адным заводзе. Цім, як і Вадзім, прыехаў адпачываць у лагер. Дагэтуль хлопцам пазнаёміцца не давялося. Цім вучыўся ў іншай школе.

А вось што Таня і Цім былі зараз разам — невыпадкова. На апошняй сустрэчы ў «бункеры» ў маі, перад самымі канікуламі, Таня і Цім адзін ад аднаго даведаліся, што едуць у чэрвені ў піянерскі лагер «Зялёны гай».

I тут у Тані выспеў план, які яна па дарозе з «бункера» дамоў выклала Ціму.

Ёсць у мяне адзін знаёмы кадр, аднакласнік. Ён таксама едзе ў чэрвені ў «Зялёны гай»... — памаўчала, потым дадала: — Цім, міленькі, прашу цябе, дапамажы мне. Паспрабуй пасяліцца з ім у адным пакоі. Падабаецца ён мне, і ўсё... — прызналася Таня.

— А я табе — не? — скрывіўся ва ўсмешцы Цім і абняў Таню за плечы.

— Ты — леташні снег ужо... — адпіхнула Ціма. — Не крыўдуй... Нам патрэбны ў нашай камандзе новенькія. Разумееш? А такія, як ён, не валяюцца...

— Як завуць яго?

— Вадзім.

— Будзе зроблена. Мой бацька прасіў начальніка лагера пасяліць мяне ў двухмесным пакоі ў галоўным корпусе. Вось і будзем там з тваім Вадзікам. Як чувак?

— Во! — паказала вялікі палец Таня. — Спартсмен, барэц, займаецца ў ДЮСШ.

— Бачылі мы гэтых спартсменаў геніяльных... — Цім скочыў праз лужыну, якая засталася ад дажджу. — Вось такія цяпер спартсмены, — паказаў на лужыну, якую ён толькі што пераскочыў. — Зробім Вадзіма нашым, звычайным... А яго барцоўская сіла нам спатрэбіцца ў бойцы з варожымі тусоўкамі.

Цім і Вадзім пасля знаёмства сядзелі ў двухмесным пакоі, пра які гаварыў Тані Андронаў. Андронавым ён назваўся там, на вуліцы. Цяпер удакладняў:

— Заві мяне — Цім. Так прасцей.

— А чаму Цім? — не зразумеў Вадзім.

— Цімам мяне клічуць у камандзе «Рэтс».

— Што за каманда?

— Тусоўка, якіх шмат у горадзе. А ты што, не быў ні ў адной камандзе?

— У мяне мала знаёмых у мікрараёне. Я ўвесь час на трэніроўках, на дыване...

— Якая ў цябе вуліца?

— Металістаў.

— Ух ты! На суперсучаснай вуліцы жывеш, — усклікнуў Цім. — А я — на Артылерыстаў... Дарэчы, як ты ставішся да «хэві-метала»?

— Выключна! Спачатку, праўда, любіў «дыска». Стварыў разам з Максімам Лобанам нават свой «Модэрн токінг-2». Цяпер «хэві-метал» — мая страсць.

— Дык ты свой хлопец! У дошку! Ты павінен пазнаёміцца са Спейсам-Лысым. Гэта мы так у камандзе завём Аліка Зубанава. Спейс, думаю, ясна. Ёсць такі рок-гурт. А Лысым мы празвалі яго таму, што часта голіць галаву. Сусед мой па пад'ездзе.

— У якім ён класе вучыцца?

— Ён ужо не школьнік. Першы год займаецца ў ПТВ. Вучыцца на слесара. Абяцаў прыехаць сюды, да мяне. Пазнаёмлю цябе абавязкова. Без «метала» не можа жыць, — Цім крыху памаўчаў, нібы нешта ўспамінаў. — Памятаеш, можа, гарадское шэсце «металістаў» — ад вакзала да паштамта?

— Дык гэта ж летась восенню было...

— Во-во, і ўспомніў... Міліцыя разганяла тады нашых. Спейс ішоў уперадзе. Калі пачалі махаць дубінкамі, хапаць, Лысы не разгубіўся: шуснуў паміж ног у лягавага, заскочыў у магазін «Адзенне» і выскачыў праз чорны ход. А яго доўга шукалі ў магазіне, абмацвалі кожнае паліто — думалі, пад імі схаваўся, — зайшоўся ад смеху Цім.

Вадзіму Цім пачынаў падабацца: палец у рот яму не кладзі — адкусіць. А значыць, з такімі звычайна заўсёды весела.

— А як «металісты» падтрымалі «зэкаў», якія паднялі бунт на маторным заводзе? Не чуў? — Цім зноў заінтрыгоўваў Вадзіма.

У гэты момант у пакой без стуку ўскочыла, як сарна, Таня. Каротка падстрыжаная — пад хлапчука, — валасы спераду збэрсаныя, выфарбаваныя ў не вядома які колер, у народзе кажуць, шэра-бура-малінавы, у джынсах-«варонках», у майцы з адбіткам папулярнай спявачкі Сандры, у белых красоўках фірмы «Адзідас».

У адным пакоі з Таняй жылі яшчэ тры дзяўчынкі — равесніцы Касмылёвай: Каця, Алена, Іра. Таня пазнаёміла з імі Вадзіма і Ціма. Так, для блізіру. А сама выношвала адну думку: ні ў якім разе не страціць Вадзіма. Што з таго, што за ім па пятах ходзіць Рагозіна. Праўда, вось цяпер, у чэрвені, Вадзім усё-ткі ўцёк ад яе: ён прыехаў сюды, у «Зялёны гай», а Вераніка паехала з мамай у Трускавец.

У лагеры Таня ўсюды хадзіла з Вадзімам: у сталовую — разам, на пляцоўку — разам, на дыскатэку — таксама. Цім пасябраваў з Кацяй. I хоць тут, у лагеры, усе жывуць адной сям'ёй, праводзяць разам культурныя мерапрыемствы, усё ж сяброўскія групкі існавалі. Іх можна было бачыць то ў адным, то ў другім месцы. Гэтак жылі і Вадзім, Таня, Цім, Каця.

Аднойчы адвячоркам яны сядзелі на лаўцы-арэлях, якая была каля самага гаю, пад трыма тоўстымі бярозамі. Вецце дрэў накрывала лаўку, нібыта шацёр. I таму той, хто сядзеў там, быў незаўважны. Гэтае месца аблюбавалі сябры і не пускалі туды нікога.

Цім дастаў з кішэні цыгарэты «Арбіта». Ён курыў даўно, ці не з трэцяга класа. Хаваючыся, употайкі, як у школе, так і дома. Тут, у лагеры, была вольніца. Забег за дрэва — і куры.

— Прашу... — Цім прапанаваў кожнаму па цыгарэце. — Можа, некаторыя яшчэ і не спрабавалі... Эх вы, шчыглікі!

Тані гэты Цімаў «форс» не тычыўся: першы раз яна закурыла яшчэ ў пачатковых класах. Украла ў бацькі цыгарэту і зацягнулася дымам. Помніцца, ёй тады стала дрэнна: закружылася галава, ледзь не званітавала. А пасля Таня не раз курыла, у тым жа «бункеры», вечарамі на двары, каля дома, у школьным туалеце.

— Зацягнемся, пакуль не пагналі нас адсюль важатыя, — Таня прыкурыла ад Цімавай цыгарэты. За ёй закурыла Каця. Адзін толькі Вадзім не адважваўся.

— Што ты, Вадзік, муляешся? — заўважыла яго нерашучасць Таня. — Глядзі, як я... — і запыхкала цыгарэтай.

— Адбіваешся ад кампаніі, фраер... —зацягнуўся Цім.

— Ды не! Проста непрыемны цыгарэтны дым. Не магу... — пачаў аднеквацца Вадзім. — Я ж займаюся спортам. Барацьбой. А там, калі курыш, доўга не пратрымаешся на дыване...

— Хто не курыць і не п'е — той здаровенькі памрэ, — пускаючы дым з рота, прагугнявіў вядомы афарызм блатных Цім. — Адна цыгарэта не перашкодзіць тваёй барацьбе. Так што не ламайся, — працягнуў «арбіціну» Вадзіму Цім.

Вадзім нарэшце ўзяў цыгарэту. Прыкурыць дала, апярэдзіўшы ўсіх, Таня. Вадзім зацягнуўся і адразу закашляўся.

— Давай, давай, прывыкай... — паляпаў Вадзіму па плячы Цім. — Хутка не тое я табе прапаную...

— Што? — ледзь не ў адзін голас з павышанай цікаўнасцю выгукнулі Таня і Каця.

— Пакуль сакрэт, дзяўчаткі, — прыклаўшы палец да губ, ціха прамовіў Цім. — Вось прыедзе да мяне сябра, тады і ўведаеце.

Спейс-Лысы і сапраўды хутка прыехаў. Відаць, ён тут ужо не раз быў. Бо легка знайшоў «Зялёны гай», пакой, дзе жылі Вадзім і Цім.

Спейс меў выгляд такі, як і апісваў Цім. Голеная галава — босая, як казалі жартаўнікі, — здаецца, свяціла. Толькі струпы на макаўцы былі, як плямы на сонцы. Раскосыя вочы, позірк быў нейкі няўцямны, туманны, як праз ваду. Пры знаёмстве Вадзім звычайна паціснуў Спейсу руку. Той таксама адказаў без эмоцый, спакойна паставіў спартыўную сумку, якую зняў з пляча, на канапу, сам плюхнуўся ў крэсла.

Лысы быў апрануты ў джынсавы касцюм, які стракацеў ад металічньгх заклёпак. Вадзіму спадабалася яго незвычайная экіпіроўка, якая адразу ж прыцягвала ўвагу.

Доўга расседжвацца ў пакоі Лысы не захацеў. Расшпіліў сумку, якую прынёс з сабой, дастаў касетны магнітафон і ўключыў замежны рок. Потым звярнуўся да Ціма:

— Усё абдумаў тут? Я наконт гэтага... — кінуў на сумку, з якой вытыркаўся нейкі загорнуты прадмет, формай падобны на літровы слоік. Вадзім яго заўважыў, калі Лысы даставаў магнітафон.

— Ёсць адно месцейка. У бярозавым гаі. Адразу ж за агароджай, — адказаў Цім.

— Ну, канспіратар! А раптам якая-небудзь камса забяжыць пад дрэва папырскаць.

— Не падумаў...

— Ды што мы сакрэтнічаем? Можа, і суседу раскажам? Як, надзейны? — Лысы падміргнуў Ціму, потым пільна паглядзеў на Вадзіма.

Вадзім пакуль не разумеў, пра што размова. Але пачаў здагадвацца.

— Вадзім, — звярнуўся Цім да Цэхановіча. — Памятаеш, калі мы вечарам курылі з Таня'й і Кацяй, я намякнуў, што, калі прыедзе сябра, я пачастую вас нечым...

— Чаму не помню? Гэта ж было два дні назад... — павесялеў Вадзім, адчуваючы давер да сябе з боку хлопцаў.

— Дык вось, думаем, ты — хлопец наш! Адкрыем табе сакрэт. Толькі нікому ні гу-гу! Інакш... — Цім паглядзеў на Лысага, той кіўнуў галавой. — Паказвай, Алік.

Лысы палез у сумку і дастаў адтуль пакунак, разгарнуў паперу і паставіў на стол слоік з вадкасцю. Потым выняў рулончык з ватай і некалькі поліэтыленавых мяшочкаў.

— Зразумеў, што? — Лысы па-заліхвацку глянуў на Вадзіма. — Будзем лавіць кайф... Эйфарыя, чуў?

— А цыгарэты з...? — Цім асекся на слове.

— Цыгарэт няма. Дзік падвёў, не заспеў яго дома.

Вадзім зразумеў, што перад ім — таксікаманы, калі негорш. Ён чуў, што таксікаманы ўжываюць розныя клеі, аэразолі, ацэтон. А вось сам ніколі не бачыў. Таму зацікавіўся.

— Хутчэй думайце, хлопцы. Не агледзішся, як звечарэе, — падганяў Лысы. — А там важатыя спахопяцца...

Вадзім, калі пасяліўся разам з Цімам, расказваў пра сябе і нават пахваліўся, што побач з піянерскім лагерам у іх стаіць дача. Гэта не забыў Цім. Дача яго бацькоў была ў іншым месцы. Цімава маці працавала ў Аграпраме, іх дача была ў яшчэ прыгажэйшым месцы, чым «Зялёны гай» — сярод цяністага бору, побач з возерам.

— Вадзім, а што, калі сходзім на вашу дачу? Яна ж тут побач, — спытаў Цім.

— А што, ідэя! — падхапіў Спейс. — Ёсць дача? — Лысы глядзеў Вадзіму ў вочы. Вадзім пацвердзіў.

— Вось толькі як улезці? Не ламаць жа дзверы і біць акно? — задумаўся Цім.

Вадзім ведаў, што бацька пакідае адзін ключ на дачы, другі — забірае дамоў. Пакідае на дачы на ўсякі выпадак. Прама з завода ён часцяком прыязджаў на дачу. Ключ клаў у адно месца: пад апошняй кроквай хлевушка. Вадзім не аднойчы бачыў.

— Ёсць выхад... — прамовіў Вадзім. — Калі бацька ў апошні прыезд на дачу не забраў ключ, то я ведаю тую схованку.

— Ідзём туды і хутчэй, — прыспешваў Спейс.

— А як жа з дзяўчаткамі? Яны будуць шукаць нас... - спыніў імпэт Лысага Вадзім.

— Што яшчэ за дзяўчаткі? — павысіў голас Лысы.

— Ёсць тут Таня і Каця. Мы з імі сябруем, — удакладніў Цім.

— Якая Таня? Можа, Касмылёва? — наўздагад спытаў Спейс.

— Яна, — спакойна адказаў Цім.

— Ну, каля сябруеце, выдатна. Давайце і іх возьмем. 3 дзяўчаткамі весялей будзе. Вы ж самі ведаеце... —загігікаў Спейс.

— Таня і Каця жывуць у адным пакоі з Ірай і Аленай. Захопім адну з іх і табе, Спейс, — засмяяўся Цім.

Але Іра і Алена ад прапановы адмовіліся. А Таня і Каця згадзіліся пайсці без усялякага пярэчання, нават з радасцю. Няважна, што хлопцы не сказалі, куды.

Праз хвілін пятнаццаць кампанія была каля дачы Цэхановічаў. Яна стаяла апошняй на дачнай вуліцы Сонечнай, каля самай агароджы. Над ёй навісалі сосны і бярозы.

За невялікай хатай, пафарбаванай у сіні колер, быў лапік зямлі, тут расла розная зеляніна, па баках — кусты парэчак, малін, некалькі сліў. Пры хлевушку стаяў парнік, накрыты поліэтыленавай плёнкай. Туды і пайшоў Вадзім. Хлопцы і дзяўчынкі засталіся на панадворку, зыркалі па баках: ці няма тут суседзяў. Не, суседзяў не было відаць. Ціха. Дзень будні, усе на працы ў горадзе.

— Ёсць! — выгукнуў Вадзім і паказаў доўгі таўставаты ключ, які дастаў з-пад кроквы. — Заходзьце! — адамкнуўшы дзверы веранды, запрасіў ён сяброў.

Сябры адзін за адным увайшлі ў пярэдні пакой. Вадзім расчыніў філянковыя дзверы ў адзін і другі спальныя пакоі.

— Нішто сабе жывяце! — пахваліў Лысы і скінуў сумку з пляча, паставіў на старое крэсла. Дзяўчынкі селі каля стала, Цім хадзіў па пакоях, разглядаў. Вадзім падышоў да тэлевізара, які стаяў у куце левага пакоя, хацеў уключыць.

— Не трэба, — сказаў Лысы. — У нас свая скрынка, — дастаў з сумкі, паставіў на стол магнітафон, пстрыкнуў клавішам — палілася музыка.

Усе адразу павесялелі. Таня і Каця, седзячы на крэсле, Нават пачалі ў такт музыцы рытмічна дрыгацца.

Лысы паклікаў да сябе Вадзіма і Ціма, нешта шапнуў і дастаў з сумкі ўсё, што было ў ёй.

— Дзяўчаткі, не хвалюйцеся! — папярэдзіў Таню і Кацю Лысы. — Вы будзеце ўдзельнікамі нашага мерапрыемства. Хвіліначку цярпення... Хто першы, самы смелы?

— Я! — выгукнуў Цім.

— Што ты храбрэц — мы гэта ведаем. Лепш паахвяруй дзеля Каці. Хто?

— Мы з Вадзікам... — прамовіла Таня, паглядзела на Вадзіма. Яна ўжо спрабавала гэты кайф у «бункеры».

Вадзім крыху сумеўся: усё-ткі гэта ўпершыню. Страшнавата. Але ж Цім, Таня не баяцца. Тады і яму можна паспрабаваць. Ён толькі пацікавіўся:

— А што са мной будзе?

— Пабачыш... Не, хутчэй адчуеш... Гэтае мерапрыемства не любіць тлумачэння. Трэба самому паспытаць, — падбадзёрваў Лысы.

Праз некаторы час «відовішча» пачалося. Таня і Вадзім спачатку задрыгалі нагамі. Потым пачалі павольна ўзмахваць рукамі, нібыта крыламі вялікая птушка. Нешта мармыталі, ненатуральна круцілі галовамі, вырочвалі вочы...

— Палёт пачаўся... — каменціраваў Спейс з Цімам. — Шчаслівага палёту!

Тое ж самае, што з Вадзімам і Таняй, адбывалася і з Кацяй.

— Ідзі да сваёй напарніцы, каб ёй не было сумна, — сказаў Лысы Ціму. — А я тут, на табурэтках у прыхожай... Хутчэй, хутчэй!

Сеанс «відовішча», ці «палёт», як называлі Лысы з Цімам, скончыўся не хутка. Калі «апусціліся» на зямлю, было ўжо вельмі позна. На небе высыпалі буйныя зоркі, а дачу ахутала чорная цемра. Вырашылі не ісці ў піянерскі лагер — адбой там даўно прагучаў, — а правесці ноч тут, на дачы. Іншага выхаду не было...

Ранкам Вадзім, Таня, Цім і Каця прыйшлі ў піянерскі лагер, а Спейс-Лысы падаўся на электрычку. Па дарозе прыдумалі версію: збіралі ягады — заблудзіліся, блукалі ўсю ноч па лесе...

Пасля гэтага Таня зрабіла запіс у сваім дзённіку: «Я сягнула надта далека пасля «палётаў» на дачы Цэхановічаў. Я авалодала вялікаю тайнаю і трапіла ў зусім іншае жыццё... Спейса і Ціма — забыць, забыць! Цьфу-цьфу!! А Вадзім цяпер — мой! Мой!! Мой!!! У нас з ім тайна вечная! А калі што — то раскрыю наш сакрэт Рагозінай, а яшчэ магу падаць заяву ў міліцыю за групавое згвалтаванне. Аб гэтым я папярэдзіла Вадзіма...»

— Антаніна Фёдараўна, мы ідзём прасіць дырэктара, каб вы былі класным кіраўніком нашага сёмага «С» і выкладалі ў нас матэматыку... — на прыступках лесвіцы, якая вяла на першы паверх, дзе быў кабінет Ангеліны Мікалаеўны, стаяла Вераніка Рагозіна, а з ёю яшчэ з дзесятак вучняў.

Мірановіч, якая спяшалася ў настаўніцкую, пачуўшы словы Рагозінай, спынілася на лесвіцы.

— Што вы?! — здзівілася Антаніна Фёдараўна. — Не трэба... Вас не зразумеюць і вашу ініцыятыву. Я вас прашу...

— Чаму? — працягвала Вераніка. — Вы ж з матэматыкаў адна з самых вопытных у школе. Вас любяць вучні ўсіх класаў, у якіх вы выкладаеце. Вы па-сучаснаму праводзіце ўрокі. Каму, як не вам, выкладаць матэматыку ў спецыялізаваным матэматычным і быць яго класным кіраўніком? — настойвала яна.

— Вераніка, не пойдзе на гэта Ангеліна Мікалаеўна, — Мірановіч сумна ўсміхнулася і пачала ўздымацца па прыступках.

Трупа вучняў сёмага «С» на чале з Веранікай Рагозінай усё-ткі пайшла да дырэктара. У прыёмнай сакратарка затрымала, спытала:

— Куды?

— Нам трэба да дырэктара...

— Хвіліначку. Зараз спытаю ў Ангеліны Мікалаеўны, — сакратарка знікла за дзвярыма дырэктарскага кабінета. Выйшла, кіўнула галавой: можна...

Вераніка ўвайшла першай. За ёю — астатнія. Ангеліна Мікалаеўна ўзняла галаву ад стала — нешта пісала.

— Што здарылася? — дырэктар спытала так, цвёрда, уладна, як пытала яна ў настаўнікаў, у якіх адбылася нейкая непрыемнасць. Гаварыла яна з прыціскам на галоўным слове ў сказе, па складах, павольна. Твар яе быў заўсёды загарэлы. Кожнае лета Ангеліна Мікалаеўна адпачывала на Чорным моры, і загар не паспяваў да канца сысці за зіму.

Вочы невялікія, карыя, здаецца, не міргалі. Гэтак жа яны глядзелі зараз на вучняў, якія стаялі ў яе кабінеце і пераміналіся з нагі на нагу.

— Дык што здарылася, пытаю?

— Ангеліна Мікалаеўна, — пачала Вераніка, — у нашым сёмым «С» няма класнага кіраўніка... Час ідзе...

— Ці-ка-ва... — перабіла Рагозіну дырэктар. — А што я вамі кірую, дык гэта нічога не значыць? Я, здаецца, дырэктар, да таго ж яшчэ і матэматык. Вам недастаткова, што ў вашым класе я амаль кожны дзень бываю? — Ангеліна Мікалаеўна памаўчала, потым дадала: — А класнага кіраўніка мы падбіраем... Хутка будзе...

Дырэктар сапраўды была па спецыяльнасці матэматык. I калі на педсавеце зайшла размова, які чарговы спецыялізаваны клас адкрыць у школе — адзін ужо быў: спартыўны, — думка Ангеліны Мікалаеўны была рашаючай. Новы спецыялізаваны клас — толькі матэматычны. Довад, матывіроўка дырэктара былі простыя: час сёння за тэхнікай, кібернетыкай, электронікай. Пра які клас яшчэ гаварыць? Гуманітарны? Гуманітарнымі прадметамі і так можна выдатна авалодаць. Варта толькі шмат чытаць кніг: мастацкіх, па гісторыі...

На педсавеце наконт новага спецыялізаванага класа былі і іншыя меркаванні, нават разгарэліся спрэчкі. Філолагі даводзілі, што неабходна адкрыць клас з паглыбленым вывучэннем мовы і літаратуры, гісторыкі стаялі за свой прадмет. Довад выкладчыцы беларускай мовы і літаратуры Александрыны Іванаўны Варановіч быў ці не самы важкі. Яна пачала на высокай ноце:

— Дарагія калегі, паслухайце... Калі ў вашай душы засталася хоць кропля павагі да нацыянальнага, роднага, калі не забылі родную мову, я прашу вас падтрымаць маю прапанову: стварыць спецыялізаваны клас беларускай мовы і літаратуры. Гэта проста наш абавязак, пакуль яшчэ не позна... Вы ж самі бачыце, як нам цяжка сёння працаваць у школе. Усяго тры гадзіны ў тыдзень даецца на наш прадмет. Беларуская мова не ў пашане. Вучыць яе школьнікі не хочуць. А ў спецыялізаваным класе можна будзе па-новаму пабудаваць сваю работу, выпрацаваць методыку. Усё будзе залежаць ад нас, настаўнікаў. I я думаю, вучні за намі пойдуць...

— Ну, ну, и как это вы сможете? — падала голас з кута дырэктарскага кабінета выкладчыца матэматыкі Алена Кузьмінічна Тумеля.

— Як зможам? Мне здаецца, хто сёння сочыць за рухам адраджэння беларускай мовы, хто чытае прэсу, слухае радыё і глядзіць тэлебачанне, таму зразумела, што і як трэба рабіць.

— Да вы, может, тоже хотите создать из класса такую же «суполку», как «Паходня» в городе, которая вся пропитана национализмом?

— Навошта ж так, Алена Кузьмінічна? — спакойна сказала Варановіч. — Я ведаю, што і вы нарадзіліся ў вёсцы. Здаецца, у Брэсцкай вобласці... I вы не забылі яшчэ свайго роднага...

— Нет, белорусский язык я давно забыла и не хочу вспоминать о нем... — Тумеля гарачылася. — Не тяните, прошу вас, в нашу школу его. А то я слышала, некоторые хотят: сначала перевести на белорусский язык все гуманитарные факультеты вузов, а также некоторые городские школы, а затем взяться за всех нас...

— Ну, што ж тут дрэннага? — спрабавала пераканаць Варановіч настаўніцу матэматыкі. — Што мы становімся нарэшце сапраўдным народам? Ці вы хочаце, каб мы і далей не мелі гонару свайго, саромеліся вымавіць на вуліцах гарадоў роднае слова? Можа, вам нагадаць цытаты класікаў наконт нацыянальных моў? Неяк няёмка напамінаць вам, педагогу з дваццаціпяцігадовым стажам...

— А вы не считайте мои годы, — распалялася Алена Кузьмінічна. — Вы мне в дочери годитесь. Нахватались на своем филфаке этой национальной заразы. Хотите и всех нас заразить. Не удастся... Вы бы лучше на образцах литературы воспитанием учеников занялись. Пускай и на русском языке отвечают белорусскую литературу, как это было еще недавно, — какая разница. Лишь бы хорошими людьми росли. А то столько в последнее время разных ЧП в школах...

Антаніна Фёдараўна сядзела ля сцяны і як ні старалася прыціскацца спіной да яе — нервы былі напружаны, — усё ж не вытрымала, устала і прамовіла:

— Я выкладчыца матэматыкі, Алена Кузьмінічна. Вы ведаеце... I па вашай логіцы, я павінна была б думаць так, як і вы. Але я з вамі катэгарычна не згодна. Я вырасла ў вёсцы. Канчала сельскую школу з беларускай мовай навучання. Мы ведалі ўсе прадметы аднолькава. Нам не было розніцы — гэта урок беларускай мовы ці матэматыкі. Кожны ўрок мы адказвалі на роднай мове. 3 нас раслі патрыёты свайго краю.

Хто зараз нашы вучні, асабліва ў гарадах? У іх душы няма таго адчування вялікай прыналежнасці да народа, які завецца беларускім. Яны жывуць, нібы ў вакууме. Раўнадушныя да нацыянальных патрэб. Адсюль, паважаная Алена Кузьмінічна, усе беды ў школе: ім, накормленым, сытым, апранутым, нават распешчаным, адно ў галаве — вызначыцца любым іншым спосабам, толькі не вучобай. Часта — гэта шлях парушэнняў закона. I да... лямпачкі, — тут Антаніна Фёдараўна ледзь не папярхнулася, мусіць, цяжка было вымавіць на педсавеце гэтае слова, — як кажуць цяпер многія вучні, ім тыя «образцы», героі літаратуры. Яны жывуць у сваім асяродку, як смоўж у сваім доміку. Часцей за ўсё гэты асяродак — рок-музыка. I цяжка, бывае, яго зрушыць...

Тумеля круцілася на крэсле, спрабавала некалькі разоў перабіць Антаніну Фёдараўну, але настаўніцы-суседкі стрымлівалі, дый Ангеліна Мікалаеўна, якая вяла педсавет, давала магчымасць выказацца выступаючаму. Але вось і дырэктар не вытрымала, пастукала алоўкам па графіне з вадой, уладна загаварыла:

— Давайце не будзем разводзіць дэбаты. Не тая тэма... Канешне, Антаніна Фёдараўна прыгожа, нават артыстычна гаварыла, але... — Ангеліна Мікалаеўна запнулася, крыху памаўчала. — Нам патрэбен іменна матэматычны спецыялізаваны клас. У нас матэматычныя класы з выдатным абсталяваннем. Да таго ж шэфы нашы — з радыётэхнічнага інстытута, артылерыйскага вучылішча. Яны шмат у чым дапамогуць.

Так было вырашана стварыць у школе яшчэ адзін спецыялізаваны клас — матэматычны.

...Пасля таго як Ангеліна Мікалаеўна сказала: «А класнага кіраўніка мы падбіраем. Хутка будзе...» — Вераніка не вытрымала:

— Доўга падбіраеце. Канчаецца верасень, а мы — як непрыкаяныя...

— А што вы хацелі? Матэматычны клас было вырашана адкрыць толькі ў пачатку новага навучальнага года. Не так легка можа класны кіраўнік пакінуць свой клас, з якім парадніўся...

— Чаму? — не здавалася Вераніка. — Ёсць такая кандыдатура... Мы ўжо гаварылі... 3 ёю...

— 3 кім?! — здзівілася Ангеліна Мікалаеўна.

— 3 Антанінай Фёдараўнай... Яна не супраць... I не толькі стаць кіраўніком класа, але і выкладаць у нас матэматыку. Выдатны матэматык! Яна не толькі цудоўна выкладала, але і шмат цікавага расказвала...

— Пра Лабачэўскага, па падручніку якога вучыліся дзеці яшчэ ў гімназіях...

— Пра геніяльнага Галуа...

— Яна нас пазнаёміла з сучаснымі сістэмамі выкладання і выхавання ў школах Аманашвілі, Шаталава, Шчацініна...

Гэта падтрымалі Вераніку вучні, якія стаялі з ёю побач.

— I класны кіраўнік яна выдатны, — працягвала Вераніка. — Што мы толькі не здзейснілі з ёю ў чацвёртым, пятым, шостым класах, дзе толькі не пабылі! На алімпіядах, выстаўках, у тэатрах, кіно, на стадыёне... А якая была летам паездка ў Брэсцкую крэпасць!

— Вось-вось... — шматзначна сказала Ангеліна Мікалаеўна. — а двоечнікаў па матэматыцы ў класах, у якіх яна выкладае, не меншае.

— Таму што яна справядлівая, — Вераніку было не пазнаць: яна, не зводзячы вачэй з дырэктара, гаварыла тое, пра што добра ведала Ангеліна Мікалаеўна. — Ставіць тую адзнаку, якую заслужыў. А ў нас у школе прывыклі нацягваць троечку. Мы гэта бачым кожны дзень, так робіцца амаль па ўсіх прадметах... Для чаго гэта робіцца? Для справаздачы перад РАНА?

— Рагозіна, вы не туды сягаеце. Гэта не ваша, а наша справа, — з прыціскам на слова «наша» сказала Ангеліна Мікалаеўна і пільна паглядзела Вераніцы ў вочы. Маўляў, хопіць, маладзенькая яшчэ.

Але Вераніка не збянтэжылася і працягвала:

— Значыць, вы супраць Антаніны Фёдараўны? Тады наш сёмы «С» патрабуе, каб былі праведзены выбары класнага кіраўніка адкрытым галасаваннем. Цяпер такое практыкуецца. Нават настаўнікаў-прадметнікаў, я чула і чытала, вучні выбіраюць галасаваннем.

Ангеліну Мікалаеўну пасля гэтых Веранічыных слоў нібы ўдарыла токам: што робіцца — вучні ставяць дырэктару ультыматум. Такое яшчэ да нядаўняга часу і прыдумаць было нельга.

— Я вас прашу не ўмешвацца ў нашы справы. Ваша справа — добра вучыцца. I пакіньце, калі ласка, мой кабінет! — сказала, як адрэзала, дырэктар.

Вераніка павярнулася да групы вучняў, прамовіла:

— Пайшлі...

3 засмучанымі тварамі хлапчукі і дзяўчынкі выйшлі з кабінета дырэктара.

Ангеліна Мікалаеўна доўга яшчэ сядзела ў роздуме за сваім дырэктарскім сталом, не магла заспакоіцца. «Адкуль такія думкі ў сямікласніцы? Адкуль такая смеласць?» Пачала ўспамінаць, хто яе бацькі? А ці ўспомніш тут, калі ў школе каля трох тысяч вучняў. «Рагозіна? Вераніка Рагозіна? Выдатніца...» Колькі гэтых выдатніц было за яе дырэктарства! Так, гэта яе мама — як жа яе завуць? — здаецца, Вера Іванаўна, прыходзіла ў чэрвені прасіць, каб перанеслі Вераніцы летнюю практыку на ліпень. Бо ў іх на чэрвень — пуцёўка. Помніцца, спытала ў Веры Іванаўны, дзе яна працуе? «На тэлебачанні...» — адказала тая.

Успомніла, як выступаў па тэлевізару міністр народнай адукацыі. Яна глядзела гэтую перадачу. Міністр гаварыў, што буксуе школьная рэформа, мала руху наперад. Інертная яшчэ большасць педагогаў. Працуюць па-старому. А як ты запрацуеш адразу па-новаму? Што, добраахвотна аддаць свае дырэктарскія правы тым жа Рагозіным? Так можна дайсці да таго, што ты, дырэктар, — пустое месца.

«Хвілінку, а хто ж тады бацька Рагозінай? Ні разу не чула пра яго...»

Ангеліна Мікалаеўна вырашыла дастаць асабістую справу Веранікі і паглядзець. Выняла з шафы, дзе ляжалі ўсе папкі, заведзеныя на вучняў школы. Разгарнула, знайшла графу, дзе стаяла прозвішча бацькі Рагозінай. Там быў запіс: «Бацька Сяргей Нічыпаравіч, лётчык, загінуў у авіякатастрофе...»

— Антаніна Фёдараўна, якія ўзаемаадносіны былі ў вашым былым сёмым «Е» класе паміж самімі вучнямі, вучнямі і настаўнікамі?

— Узаемаадносіны паміж вучнямі, здаецца, гэткія ж былі, як і ў кожным класе. Хоць мой клас, як вядома, быў адзін з цяжкіх у школе. Але я імкнулася згуртаваць вучняў...

— А адносіны паміж вучнямі і настаўнікамі?

— Тут складана... Скаргаў з боку «прадметнікаў» было хоць адбаўляй...

— А з Таняй Касмылёвай былі інцыдэнты ў настаўнікаў, асабіста ў вас?

— Былі... I не раз...

— Вось запіс у дзённіку Касмылёвай: «Бедная «мама Тоня», якія б ні былі паміж намі адносіны, я табе ўсё ж спачуваю. Ты адказваеш за ўсіх нашых істэрычак: «фізічак», «хімічак», «замежніц», якія скардзяцца на наш клас то завучу, то дырэктару. Жыві доўга!»

Антаніна Фёдараўна сядзела за сталом адна ў апусцелай настаўніцкай — у яе была «фортачка», астатнія выкладчыкі былі на уроках.

Яна ўсё часцей і часцей пачынала аналізаваць свае пражытыя гады. Дома, рыхтуючы на кухні вячэру, на перапынках паміж урокамі, калі ўдавалася пабыць адной, ідучы ў школу, са школы. Набягалі ўспаміны, сціскалі сэрца — і быццам вярталіся даўнія перажыванні. Часам эмоцыі не магла стрымаць у душы, і тады яны выплёскваліся, нібыта хвалі на бераг, калі падзьме вецер. Старалася, як магла, глушыць іх у настаўніцкай, кабінетах дырэктара, яе намеснікаў. Па характару яна была ўраўнаважаная, але ў сучаснай школе вельмі лёгка «завесціся». Затое дома муж і сын не раз спачувальна слухалі яе «споведзі». Тут можна было даць і волю эмоцыям. Хто як не самыя блізкія, родныя людзі павінны яе разумець? I яны разумелі. Яны добра ведай сучасную гарадскую школу, вучняў, якія ўсё больш і больш не хацелі, ленаваліся вучыцца. Адны паходы па кватэрах, дзе жылі двоечнікі, маглі даць матэрыял на цэлую кнігу ўспамінаў. Антаніна Фёдараўна хадзіла па кватэрах не адна, звычайна яе суправаджалі ці муж Анатоль, ці сын Алег.

Што ні клас — то абавязкова свая тайна, да якой неабходна падбіраць адпаведны ключык, што ні вучань — то загадка.

Успомніла, як яна стала класным кіраўніком у чацвёртым «Е». Тады, помніцца, яна заўважыла: сем чацвёртых класаў. Больш як паўтузіна. Яе — перадапошні клас. Што робіцца з гарадамі? Не школы — а дрэдноуты... А ў вёсцы — наадварот: няма кім запоўніць класы. Як у іх Цынцэвіцкай васьмігодцы...

Была неяк у маці дома, сустрэлася са школьнай сяброўкай Аленай, якая выкладала ў пачатковых класах у мясцовай школе. Тая запрасіла яе на адзін са сваіх урокаў. Зайшла ў клас — тры рады па пяць партаў.

— Бачыш — якая «ідылія»? — пачала тлумачыць Алена. — Што ні рад — клас. Тры рады — тры класы: першы, другі, трэці...

— А чаму ў першым радзе вучні сядзяць за трыма партам!? Толькі шэсць першакласнікаў? — здзівілася Антаніна Фёдараўна.

— Так, тры дзяўчынкі і тры хлопчыкі. I гэтых набралі з трох вёсак — з нашых Цынцэвічаў і суседніх Вішнёўкі і Каржоў.

— Дык ты — як гувернантка, — пажартавала Антаніна Фёдараўна. — Вучні, напэўна, усе выдатнікі. Не тое, што ў маёй гарадской школе. Заблытаешся ў адным алфавіце: чацвёртыя «А», «Б», «В», «Г», «Д», «Е», «Ж»...

Жарты жартамі, але і ў горадзе, і ў вёсцы — ненармальнае становішча. У горадзе не хапае школ, вось чаму там столькі класаў-дублёраў, а ў вёсцы — не хапае вучняў і для аднаго класа. Уся пачатковая школа сядзіць у адным класе. Падумаеш — страшна робіцца!

Прыпомніліся шасцідзесятыя гады, калі Антаніна Фёдараўна канчала Грыбавіцкую адзінаццацігодку («узнагародзіў» лішнім класам Мікіта Сяргеевіч Хрушчоў). У школе стваралі два дзевятыя класы. Да дваццаці трох вучняў, якія скончылі восем класаў Грыбавіцкай школы, далучылася пятнаццаць выпускнікоў з суседняй Цынцэвіцкай васьмігодкі. Для аднаго класа было зашмат вучняў, а для двух — малавата. Вось настаўнікі і хадзілі па хатах суседніх вёсак і ўгаворвалі тых, хто пасля васьмі класаў не пайшоў вучыцца далей, а часцей за ўсё пасвіў каровы ці проста дапамагаў бацькам па гаспадарцы.

Быў такі выпадак. У суседняй вёсцы Гараны жыў Сярожа Залесны. Сціплы, шчыры, з выгляду прыгожы хлопец. Ён скончыў васьмігодку і вось ужо месяц пасвіў каровы. Цэлы верасень прайшоў, а ў дзевятыя класы Грыбавіцкай адзінаццацігодкі ўсё яшчэ набіралі вучняў. Аднойчы на поле, дзе Сярожа пасвіў каровы, прыехаў настаўнік геаграфіі Уладзімір Мікалаевіч Матросаў. «У цябе, я ведаю, — пачаў геофаф, — у пасведчанні за восем класаў — адны чацвёркі і пяцёркі. Чаму не пайшоў вучыцца далей?» — «Дома трэба дапамагаць. Бацька — калгаснік, маці хварэе... А за мной — яшчэ трое братоў і сястра». — «Пойдзеш у дзевяты клас...» — ледзь не загадваючы, прамовіў Матросаў. — «Ды што вы? Я ўжо наняўся пастухом. Пасу дваццаць кароў. А гэта добры заробак. I што скажа маці?» — «3 маці я ўжо размаўляў. А цяпер — з табой. Дык як?» — не адступаў Матросаў. «Не ведаю...» — адчувалася, Сярожа хацеў вучыцца. Але абставіны не дазвалялі. Ён быў выхаваны ў нястачы, і калі скончыў васьмігодку, лічыў, што ўжо можа быць памочнікам у сям'і.

Настаўнік геафафіі тонка ўлавіў у гэтым «не ведаю» Сярожава жаданне і проста за руку прывёў яго з поля. Так і пачаў вучыцца ў дзевятым класе Сяргей. Школа купіла яму падручнікі, сшыткі, нават школьную форму, абутак. I як вучыўся Сярожа! Пасля адзінаццацігодкі паступіў у політэхнічны інстытут. Цяпер, кажуць, адзін з вядучых канструктараў на аўтамабільным заводзе.

Цікавы лес! Эх, каб сёння так вучыліся дзеці, пры ўсім дастатку! Не, няма таго жадання. Бывала, з'ясі бульбіну — і ідзеш у школу, сядзіш там шэсць гадзін, ды яшчэ старается адказваць урокі толькі на «4» і «5»...

Штосьці зрушылася ў душах у вучняў, нешта не тое адбываецца са школай. Што — каб ведаць? I тут жа выдаць рэцэпт. Можна, канешне, звярнуцца да педагогаў-класікаў — Макаранкі, Сухамлінскага, Корчака... Колькі разумнага і павучальнага ў іх выказваннях! Але як прымяніць усё гэта на практыцы? Ты можаш днямі і начамі біцца, як аб сцяну, а цябе могуць не пачуць, не зразумець, ці не захацець зразумець. Вось што самае страшнае...

Ад набегу гэтых успамінаў Антаніна Фёдараўна ледзь не забылася, што знаходзіцца ў гарадской школе. Схамянулася. Дастала запісную кніжку, у якой фіксавала ўсе скаргі настаўнікаў-прадметнікаў на сёмы «Е». Чамусьці вельмі шмат нараканняў пасыпалася ў сёмым. Менавіта тады, калі быў створаны спецыялізаваны матэматычны клас — сёмы «С». Што ж, магчыма, адкрыццё гэтага класа парушыла еднасць, згуртаванасць вучняў, пайшлі лідэры класа Вераніка Рагозіна, Вадзім Цэхановіч, іншыя хлапчукі і дзяўчынкі, якія добра вучыліся, паводзілі сябе.

Антаніна Фёдараўна перачытвала старонку за старонкай, на якіх былі кароценькія запісы. Ад іх на душы станавілася непрыемна, горка, хоць ты ўцякай немаведама куды. Бо за гэтымі запісамі — сапсаваны настрой настаўнікаў, няякасна праведзеныя ўрокі, скаргі. А адказваць павінен хто? Яна, класны кіраўнік.

«У верасні «вызначыліся» Максім Лобан і Саша Каралёў: закрылі на ключ у кабінеце рускай мовы і літаратуры маладую практыкантку пяцікурсніцу Валянціну Андрэеўну Сокал...»

«Ах, гэты гумарыст Гарноська! 23 лістапада: намаляваў простым алоўкам на паперы «пляму», затым нацёр ёю руку — і з'явіўся сіняк... Сказаў выкладчыцы выяўленчага мастацтва Соф'і Францаўне, што ўпаў на ўроку фізкультуры, тая адпусціла яго ў медпункт, а ён тым часам ганяў мяч у двары суседняга дома і разбіў шыбу ў кватэры аднаго з жыхароў. 10 снежня: зноў Гарноська — абліў чырвоным чарнілам палец, нібыта парэзаў, і сышоў з урока англійскай мовы. Пасля хваліўся ўсяму класу, як ён падмануў Валянціну Сідараўну. 25 студзеня: не прыйшоў у вучэбна-вытворчы камбінат. Перадаў запіску ад «бацькоў», што ён хворы, Юрам Бальшаковым, які яе і напісаў па просьбе Гарноські...»

«На ўроку беларускай мовы «камчаткаўцы» Антон Штанюк і Кірыл Прытко пад сталом гулялі ў карты...»

Усё часцей з'яўляецца прозвішча Касмылёвай. «На уроку заалогіі, на якім ішла гаворка пра рыб, Таня Касмылёва задала выкладчыку Аўдзею Карпавічу пытанне, якое было з намёкам: «Рыба — ясна: ікрой, а як, скажыце, размнажаюцца кактусы?»

Справа ў тым, што Аўдзея Карпавіча вучні празвалі «Кактусам» за яго калючы характар. Ён не любіў розных дзівацтваў вучняў, быў заўсёды строгі з імі і лічыў гэта правільным. «Не папускацца» — быў яго дэвіз. I не цярпеў ніякіх мянушак, якія мелі амаль усе настаўнікі ў школе. Аўдзей Карпавіч не разумеў географа Максіма Яўсеевіча, якога вучні звалі «Бублікам» (ён чуў гэта і ніколі не крыўдзіўся, наадварот, усміхаўся). Максім Яўсеевіч быў па натуры весельчаком. Калі хто ў класе правінавачваўся, ён звычайна паўтараў: «Ты што, бублік смешны з'еў раніцой?» Адсюль і пайшло сярод вучняў: «Бублік ідзе!», «Бублік двойку паставіў!». Мог Максім Яўсеевіч узяць дзённік у парушальніка дысцыпліны і напісаць насупраць свайго прадмета: «2. Агурок салёны», потым аддаць яго вучню і сказаць: «Ідзі, пакажы маме Тоні...» Усяго гэтага не прымаў Аўдзей Карпавіч. Лічыў такія ўзаемаадносіны паміж выкладчыкам і вучнем блюзнерствам, якое кампраметуе настаўніка.

У запісной кніжцы Антаніны Фёдараўны было занатавана: «Аўдзей Карпавіч без слоў, моўчкі моцна ўзяў за вуха Касмылёву, другой рукой два разы даў пстрычку ў лоб (гэта ён практыкаваў) і хацеў вывесці Таню з класа, але Касмылёва вырвалася і на хаду кінула: «Пайшоў ты ў адно месца, Кактус...»

«Касмылёва... Касмылёва... 5 лютага намазала спінку настаўніцкага крэсла сілікатным клеем, ім выпацкалася выкладчыца гісторыі Зоя Міхайлаўна...»

А вось яшчэ запіс, вельмі дзіўны: «На ўроку рускай літаратуры ў час чытання па ролях «Рэвізора» Гогаля Таня Касмылёва заявіла, што будзе чытаць тады, калі Мая Міхайлаўна дасць ёй ролю Хлестакова. Але настаўніца дала ёй ролю дачкі Гараднічага. Таня стукнула дзвярыма і пабегла з урока...»

Антаніна Фёдараўна задумалася, чытаючы гэтыя радкі: «Цікава, чаму ролю Хлестакова? Дзяўчынка, і раптам захацела быць Хлестаковым?..»

Не, яна не магла ведаць: Таня толькі што стала прынцэсай тусоўкі «Рэтс». Ёй, відаць, хацелася адчуць сябе і тут вышэй за ўсіх, хацелася ўлады: хай баяцца, хай гнуцца перад Хлестаковым-Касмылёвай усе гэтыя Гараднічыя, Землянікі, Бобчынскія, Добчынскія — яе ж аднакласнікі.

Антаніна Фёдараўна паволі перагортвала даволі тоўстую запісную кніжку, якая стракацела ад яе ўборыстага почырку. Нечакана яна спынілася на абзацы, які быў падкрэслены чырвоным алоўкам. «Інцыдэнт: Рагозіна — Касмылёва — Цэхановіч. Таня лінула ў твар Вераніцы кампотам у сталовай. Дала аплявуху Цэхановічу. За што?».

Гэтае пытанне «За што?», помніць, стала прычынай склікання нечарговага класнага сходу. Можна было правесці ў класе традыцыйны разбор, нават учыніць разнос Касмылёвай... Ды што з таго? Колькі падобных разносаў учынялася ў школе? А хуліганы ад гэтага не станавіліся лепшымі, наадварот, яны яшчэ больш затойвалі ў сабе злосць і на другі ж дзень імкнуліся адпомсціць.

Неабходна прыдумаць нешта іншае. Антаніна Фёдараўна ўспомніла, што ў сёмым класе па рускай літаратуры вывучаюць па пазакласнаму чытанню раман Этэль Ліліян Войніч «Авадзень». А гэтую цудоўную кнігу яна добра запомніла са школьных гадоў. Ёсць там эпізод, калі Джэма незаслужана б'е па шчацэ Артура. Узяць яго, разгледзець. Папрасіла выкладчыцу рускай літаратуры Маю Міхайлаўну, каб усім вучням дала заданне прачытаць раман да класнага сходу. Запрасіла на сход Маю Міхайлаўну. Тая згадзілася. Расказала ёй пра інцыдэнт у сталовай, напомніла пра эпізод у рамане...

Вадзім і Вераніка таксама прыйшлі на сход.

— Дзеці, вы ўсе прачыталі раман Войніч «Авадзень»? — спытала Мая Міхайлаўна пасля таго як Антаніна Фёдараўна адкрыла сход і назвала яго тэму.

— Усе! — пачулася ў адказ.

— I Касмылёва?

— Я не чытала...

— Ну, што ж, Таня, пазнаю цябе. Застаецца табе толькі слухаць. Вы памятаеце той момант,— Мая Міхайлаўна звярнулася да ўсіх вучняў,— калі Джэма ўдарыла па шчацэ Артура? Ударыла незаслужана, думаючы, што Артур выдаў іх агульнага паплечніка па барацьбе Боллу. Вы помніце, як потым пакутавала Джэма. Яна думала, што з-за гэтага недарэчнага яе ўчынку, магчыма, утапіўся Артур. Як перажывала яна! Як перажывала!!! Давайце зачытаем вось гэты ўрывак на старонцы сто сорак шэсць. Дайце кнігу Тані Касмылёвай. Калі ласка, Таня, прачытай вось гэты абзац,— падышла, паказала настаўніца рускай мовы і літаратуры.

Таня неахвотна пачала чытаць: «Усё яе юнацтва было атручана думкай аб тым учынку. Дзень за днём, год за годам мужна змагалася з дакорам сумлення. Яна не пераставала сцвярджаць сабе, што служыць будучаму, і старалася адмежавацца ад неадступнага прывіду мінулага. Але штодзень, штогод яе суправаджаў вобраз тапельца, якога несла ў мора, у сэрцы гучаў горкі ўсхліп, які яна не магла заглушыць: «Артур загінуў! Я забіла яго!» Часам ёй здавалася, што гэткае ярмо надта цяжкае для яе пляч'эй».

— А цяпер, Таня, раскажы,— гэта ужо загаварыла Антаніна Фёдараўна,— пра свой учынак у сталовай...

Касмылёва хвіліну памаўчала, апусціўшы вочы. Відаць, абдумвала, як зманіць.

— Раскажы, раскажы, як было...— папрасіла Мая М-хайлаўна.

— Я піла кампот,— пачала Таня.— Вераніка праходзіла паміж сталоў і наўмысна штурхнула мяне пад локаць. Кампот разліўся мне на хвартух. Я не вытрымала і рэшткамі кампоту пырснула Рагозінай у твар. А тут ад не куль з'явіўся Вадзім, схапіў мяне за руку са шклянкай. Другой, вольнай рукой я незнарок ударыла яго па твары...

— Усё так было, Вераніка, Вадзім? — спытала Антаніна Фёдараўна.

— Не, не так...— запярэчыла Вераніка.— Я ішла паперадзе Вадзіма. Ён гарэзіў і ненаўмысна падштурхнуў мяне. Я зачапіла Таню, якая піла кампот. Кампот крышку разліўся на стол, астатнім Касмылёва лінула на мяне. Абліла мой хвартух, а не свой. I зусім невыпадкова,— Вераніка звярнулася да Касмылёвай,— ты ўдарыла Вадзіма. Што ты сказала перад гэтым, успомні? «Заступнічак знайшоўся...» I пляснула па твары... Так было, Вадзім? — Вераніка перавяла позірк на Цэхановіча.

Вадзім, зірнуўшы на Таню, амаль незаўважна кіўнуў галавой. Ён быў нібы паміж двух агнёў.

— Каму будзем верыць? — звярнулася да класа Мая Міхайлаўна.

— Рагозінай! Цэхановічу! — загучалі галасы.

— Ну, вось...— не здавалася Таня. Я адна. Таму мне можна і не верыць...

— Галоўнае нават не ў гэтым,— узнялася з-за стала Антаніна Фёдараўна, якая дагэтуль сядзела.— Галоўнае, што ты зусім не перажываеш, не пакутуеш, як Джэма, за свій агідны ўчынак... Вось што самае страшнае. Няўжо цябе не мучыць сумленне, як мучыла яно Джэму? Ты незаслужена абразіла, як і Джэма. Але Джэма прызнала сваю памылку, а ты?

Касмылёва сядзела за сталом моўчкі, здавалася, яна нават не чуе, пра што гаворыць Антаніна Фёдараўна. Позірк яе лунаў недзе вельмі далека. Яна раз-пораз задзірала галаву ў столь.

— Папрасі прабачэння у Веранікі і Вадзіма,— сказала Антаніна Фёдараўна.

Таня нібы прачнулася, глянула ў бок Цэхановіча і Рагозінай. Адчувалася, ёй вельмі не хацелася гэтага рабіць, але каб не ўскладняць сітуацыю, урэшце, нібы гуляючы, выціснула:

—Прабачце...

Па класе прайшоў шумок:

— Пакаялася. Усё, пайшлі дамоў...

«Ну, што ж, інцыдэнт, можна сказаць, вычарпаны,— падумала Антаніна Фёдараўна.— Але ці выпадкова, што ў ім замешаны Вераніка, Таня, Вадзім?»

Як шмат чаго не ведала Антаніна Фёдараўна. А хіба ўсё будзеш ведаць пра сваіх вучняў?

Антаніну Фёдараўну выклікала дырэктар. Ангеліна Мікалаеўна сядзела ў сваім кабінеце і, як заўсёды, нешта пісала. Яе шырокі стол быў завалены паперамі, кнігамі, папкамі. Побач за прыстаўным маленькім столікам гартала нейкую кнігу намеснік дырэктара Лілія Міхайлаўна Сянчук.

Калі адчыніліся дзверы, Ангеліна Мікалаеўна ўзняла вочы і тут жа іх зноў апусціла. Так рабіла яна заўсёды, калі заходзілі настаўнікі, да якіх дырэктар не мела сімпатыі.

Мірановіч стаяла ў кабінеце з часопісам у руках.

— Сядайце...— глуха сказала Ангеліна Мікалаеўна пад нос, нібы сабе. Памаўчала. Скончыла пісаць. Падняла галаву.— Дык гэта вы накіравалі сваю групу да мяне? — глянула ў вочы.

— Якую групу, не разумею? — спакойна, хоць і са здзіўленнем спытала Антаніна Фёдараўна.

— Прыходзіла Рагозіна з групай вучняў прасіць, каб вы былі класнай у сёмым «С». Мала таго, каб яшчэ і выкладалі матэматыку ў ім...— чаканячы словы, прамовіла дырэктар.

— Ніякага дачынення я да гэтага не маю. Гэта яны самі.

— Шчога сабе — самі. Як да гэтага магла дадумацца дзяўчынка? Бач, яна мяне будзе вучыць, што і як мне рабіць? Такіх выпадкаў у мяне не было за ўсе дваццаць гадоў дырэктарства ў школе.

— Час такі, Ангеліна Мікалаеўна. Трэба спакойна да гэтага паставіцца,— Антаніна Фёдараўна круціла ў руках часопіс — хвалявалася, хоць і старалася гаварыць спакойна.

— У гэтай школе пакуль гаспадар я. Прашу не вучыць мяне...— дырэктар раптоўна апусціла галаву, змоўкла. Потым узняла вочы і задала новае пытанне: — Вы лепш скажыце, што вы там за эксперыменты праводзіце на уроках? Лабачэўскі... Галуа... Сістэма Шаталава... Матэматычныя шоу... Вы ведаеце? — Ангеліна Мікалаеўна глянула на свайго намесніка.

— Каб нешта зусім недазволенае, то нельга сказаць. Цяпер усе спрабуюць эксперыментаваць, шукаюць...— уступіла ў размову Сянчук.— Але ўсё-ткі, Антаніна Фёдараўна, патрэбна ўзгадняць...— Лілія Міхайлаўна старалася не пакрыўдзіць ні дырэктара, ні Мірановіч.

Пра эксперыменты Антаніны Фёдараўны апошнім часам шмат гаварылі ў школе: быццам яна хоча, каб вучні авалодалі матэматыкай пры дапамозе мастацкіх вобразаў, псіхалогіі, фізіялогіі.

Антаніна Фёдараўна шмат чытала спецыяльнай літаратуры. Яе захапіла тэорыя «правага і левага паўшар'яў мозга», якую вычытала ў артыкуле аднаго вучонага. Ей было цікава даведацца, што правае паўшар'е аперыруе ў асноўным мастацкімі вобразамі, а левае — лагічнымі катэгорыямі. Адсюль і адрозненне паміж творцамі і выканаўцамі. I шчаслівы той, хто спалучае ў сабе і першае, і другое. Антаніне Фёдараўне сталі добра зразумелыя словы, сказаныя Альбертам Эйнштэйнам, што чытанне раманаў Дастаеўскага дапамагала яму ў навуковай рабоце больш, чым працы многіх вучоных. Вобразы, нібы гіпнатызёр, разнявольваюць фантазію, дапамагаюць рабіць адкрыцці. А Нільс Бор, які быў шырока эрудыраваным чалавекам, любіў мастацкую літаратуру, у працэсе рашэння задач нагадваў загіпнатызаванага чалавека...

Адным словам, вобразнае мысленне патрэбна людзям тэхнічных прафесій не менш, чым гуманітарных. Каб паскараць развіццё навукі і тэхнікі, неабходны рэвалюцыйныя ідэі, а лагічнае мысленне левага паўшар'я аперыруе толькі стэрэатыпамі. Затое вобразы ў правым паўшар'і могуць падказаць арыгінальныя рашэнні — трэба толькі перакласці іх на прывычную нам мову.

Вось за гэтую цікавую выснову і ўхапілася Антаніна Фёдараўна. Яна вадзіла вучняў свайго класа на выстаўкі твораў мастакоў, якія праходзілі ў горадзе: Язэпа Драздовіча, Аляксандра Ісачова, Ільі Глазунова, розных авангардыстаў. Слухалі як класічную, так і сучасную музыку. Бывалі на літаратурньгх вечарах. Той, хто наведаваў урокі Мірановіч, адразу здзіўляўся. Здзівілася і Лілія Міхайлаўна, калі першы раз прыйшла на ўрок геаметрыі: на дошцы побач з напісанай новай тэмай «Прамавугольнік, ромб, квадрат» вісела рэпрадукцыя карціны Казіміра Малевіча «Чорны квадрат». Урок Антаніна Фёдараўна пачала здалёк: яна спачатку расказала пра славутага віцебскага мастака, на доўгі час незаслужана забытага, потым перайшла да яго загадкавага «Чорнага квадрата», раскрыла сутнасць гэтай незвычайнай карціны. Аказваецца, квадрат — гэта цэлы космас, геаметрычная метамарфоза...

Усё гэта вучняў заінтрыгавала, прымусіла думаць.

Гэтак жа незвычайна было і на ўроку алгебры. Тэму Сянчук запомніла: «Паняцце алгарытму». Антаніна Фёдараўна спецыяльна да гэтай тэмы дала вучням задание скласці дома красворды, чайнворды, шарады, рэбусы. Хто да чаго схільны. У класе кожны раз перад практыкаваннямі па тэме «Алгарытм» адбывалася «маленькае шоу»: ішло разгадванне складзеных вучнямі красвордаў, шарад... Маглі нават і ў сярэдзіне ці ў канцы ўрока дазволіць гэтую размінку. Многія гэтага не разумелі. У тым ліку і Ангеліна Мікалаеўна.

— Дык значыць, як мяркуе Рагозіна і яе група, толькі вы можаце ў сёмым «С» выкладаць матэматыку і быць там класным кіраўніком? Больш ніхто? — невядома было: дырэктар пытала ці сцвярджала.

— Гэта думка вучняў, Ангеліна Мікалаеўна, у каго мы ўсё жыццё заваёўваем давер, любоў, аўтарытэт,— спакойна адказала Антаніна Фёдараўна.

— Нам патрэбны не чыясьці самадзейнасць, а дакладнае выкананне школьнай праграмы, якая нам даведзена. Вучням патрэбны веды, а не красворды, шарады...— на апошніх словах Богут панізіла тон.

— Прабачце, Ангеліна Мікалаеўна, але я вам павінна напомніць, калі вы забылі, што «школа» са старагрэчаскага перакладаецца, як «вольны час», «радасць». I ці не таму ў нашых школах дзеці не хочуць вучыцца, што гэтай «вольнай радасці» — не стала. У нас школа — казарма...— Антаніна Фёдараўна сама нават не чакала, што так адкрыта пачне выказваць свае запаветныя, вынашаныя думкі перад дырэктарам. Але на гэта яе выклікала сама Ангеліна Мікалаеўна.— Што пішуць у газетах у апошні час пра школу, вы, напэўна, ведаеце, чытаеце. У апошнім нумары маладзёжнага часопіса «Ручай»,— Мірановіч разгарнула тонкі часопіс, які трымала ў руках,— змешчаны допіс дзевяцікласніка Анатоля Сцежкіна пад назвай «Чаму я лянуюся вучыцца ў школе і нецікава мне ў ёй?» Не чыталі? Вось ён,— Антаніна Фёдараўна паказала на допіс.

— Не, не паспела...— нервавалася Ангеліна Мікалаеўна.— У мяне не хапае таго старагрэчаскага «вольнага часу». Я не толькі педагог, як вы, а яшчэ і гаспадарнік, адміністратар. Жывеш, як тая вавёрка ў коле.

— Паслухайце, што піша дзевяцікласнік,— Антаніна Фёдараўна паднесла бліжэй да вачэй часопіс: «Неабходна адмовіцца ад школьнай праграмы — настаўнік сам ведае, як выкладаць свой прадмет. Трэба даць яму гэтае права. Праграма толькі звязвае яго па руках і нагах...»

— Вось як. Цікава. I вы, можа, так думаеце?

— Не толькі думаю, а даўно пераканана. Перабудову, рэформу школы трэба пачынаць не з праграмы, а з настаўнікаў...

— Мы гэта і робім. Пасылаем іх на курсы павышэння кваліфікацыі. Патрабуем дасканала ведаць свой прадмет: штодзень займацца самаадукацыяй.

— Сёння гэтага мала. Я поўнасцю падтрымліваю Сцежкіна. Відаць, хлопец з розумам. Наогул, нічога дзіўнага няма, калі нашы вучні перарастаюць настаўнікаў. Яны проста народжаны для новага. А мы часта гэтага новага баімся як агню. Мы прывыклі жыць утульна, у цяпле, не дай бог — скразняк...

Вось што далей піша дзевяцікласнік: «Паверце, настаўнікаў, якія не любяць свой прадмет, мне давялося пабачыць — і не раз. Адзін настаўнік даводзіць вучням: вы павінны паважаць сябе, перш за ўсё быць асобаю, развіваць у сабе пачуццё чалавечай годнасці, карацей, па кроплі выціскаць з сябе раба. 3 гэтага ўрока ідзеш акрылены і адчуваеш сябе чалавекам. Але прыходзіш на другі ўрок, дзе цябе за невыкананне хатняга задания могуць назваць любым словам, нават дэбілам, дзе пастаянна паўтараюць, што ты — нішто...»

Ці не так і ў нашай школе, Ангеліна Мікалаеўна? Давайце шчыра...— Мірановіч адарвалася ад часопіса, глядзела то на дырэктара, то на Сянчук.— Вам жа не раз скардзіліся вучні майго класа, што вытварае выкладчыца англійскай мовы Валянціна Сідараўна Гуз. Штодзень на ўроку садзіцца ззаду, дастае цэлафанавы мяшок з ядой, а вучням уключае фільмаскоп, лінгафон — маўляў, займайцеся на здароўе самастойна, а я перакушу. Дзе настаўніцкая этыка? Я згарэла б ад сораму. А для яе — гэта норма.

— Ну, Валянціна Сідараўна — асаблівы выпадак. У яе муж працуе ў Міністэрстве замежных спраў. Відаць, нарасказваў ёй пра замежныя парадкі. Дый сама яна не раз ездзіла за мяжу. Кажуць, там ядуць і п'юць усюды: у тэатры, кіно, на канцэрце,— засмяялася дырэкатр, а за ёю — Сянчук.— Даруем ёй гэтыя выкрунтасы...

Антаніну Фёдараўну, як кажуць, узяло за жывое. Яна вырашыла сказаць усё, што ведала пра Гуз.

— I гэтыя выкрунтасы Валянціны Сідараўны... з-за мяжы?

— Якія? — загарэлася цікавасцю Ангеліна Мікалаеўна.

— А вось такія: калі была праверка з міністэрства, дык яна папрасіла, каб двоечнікі не прысутнічалі на яе уроку, а пайшлі і перабылі ў туалеце. Што і зрабілі Лобан, Бальшакоў, Каралёў, Касмылёва. У час напісання «міністэрскай» кантрольнай шапнула Ларысе Буйновай, каб тая перапісала работу свайго суседа Макарава: бач, Валянціна Сідараўна заўважыла шмат памылак у яго лістку (кантрольныя пісалі на лістках). Ганьба такому настаўніку.

— Хто вам такое нагаварыў? — не верыла Ангеліна Мікалаеўна.

— Ангеліна Мікалаеўна і Лілія Міхайлаўна, вы ж самі добра ведаеце пра Валянціну Сідараўну. Ведаеце, што яна вучням кажа розныя непрыстойнасці. У нашым сёмым ёсць Ірына Маргунова, якая слаба вучыцца. I што Валянціна Сідараўна сказала Ірыне: «Ты, Ірачка, не вінаватая, што неразумная. Вінаваты бацькі твае — алкаголікі...» Вы ўяўляеце, як той Маргуновай такое можна было слухаць? Лепш скрозь зямлю праваліцца. Гэта ж было сказана ў прысутнасці ўсяго класа. Ну, няхай бацькі — п'яніцы. Але пры чым тут дачка? Як можна прыніжаць годнасць чалавека, ці Валянціна Сідараўна думае, што непаўналетнім можна гаварыць усё без выключэння і абражаць іх?

— Ну, вы тут перагнулі палку. Няўжо магло такое быць? — дырэктар глянула на свайго намесніка. Тая паціснула плячыма.

— Было. Было. I не раз...— сцвярджала Антаніна Фёдараўна. Яна была ўпэўнена, што і Богут, і Сянчук ведаюць пра паводзіны настаўніцы англійскай мовы. Але што ім не дазваляла сур'ёзна папярэдзіць Гуз? — А што робіць фізік Пятро Канстанцінавіч...— працягвала яна: гаварыць — дык гаварыць да канца.— Расказвалі мне вучні: у час тлумачэння закона Ньютана ён бярэ ў пальцы крэйду, становіцца за апошнім сталом, потым кідае крэйду праз увесь клас у дошку. Пытае: «Што я дэманстраваў?» Вучні, вядома, не разумеюць. Сапраўды, што гэта? Блазнота пажылога настаўніка ці новы метад выкладання прадмета, запазычаны ў невядома каго. Пасля таго, як вучні няўцямна папераміргваюцца, хіхікаючы, Пятро Канстанцінавіч дае тлумачэнне свайму эксперыменту: «Гэта быў палёт думкі Ньютана...» У класе — дружны рогат... «Не смейцеся,— утаймоўвае клас выкладчык фізікі.— Вось так аднойчы, нібы тая крэйда ў дошку, стукнуў яблык Ньютану па галаве, і з такой жа хуткасцю, як палёт крэйды, геніяльны вучоны адкрыў вядомы закон зямнога прыцяжэння...» Вось дык эксперымент, вось дык пошук!

— Так...— усміхаецца Ангеліна Мікалаеўна, папраўляючы прычоску.— Што зробіш — Пятро Канстанцінавіч, як кажуць,— без тыдня пенсіянер. Усе мы будзем пенсіянерамі.

— Таму і не дзіва,— Антаніна Фёдараўна зноў разгарнула часопіс,— што мы чытаем у «Ручаі» вось такія пісьмы вучняў: «Мая сястрычка, першакласніца, у школу ўжо хадзіць не хоча, плача, просіць маму завесці яе ў дзіцячы садок. Я нічым не магу яе парадаваць — тыя дні, што праводжу ў школе, для мяне таксама шэрыя...— Мірановіч зрабіла паўзу, перавяла вочы на Ангеліну Мікалаеўну, зачытала апошні сказ: — У вучняў павінна быць права выбіраць класнага кіраўніка і настаўнікаў-прадметнікаў».

— Гэта з вобласці фантазіі, дарагая Антаніна Фёдараўна...— зручней ўладкоўвалася за сваім сталом дырэктар.

Мірановіч тым часам павярнулася і пакрочыла да дзвярэй. На хаду вымавіла:

— Пажывём — пабачым...

Калі Антаніна Фёдараўна хацела зачыніць за сабой дзверы, Ангеліна Мікалаеўна кінула наўздагон:

— А кандыдатура класнага кіраўніка сёмага «С» ужо ёсць. Так і скажыце Рагозінай і яе трупе. Каб больш не турбаваліся...

— «Вадзім — член нашай тусоўкі «Рэтс». Ура! Цяпер мне нічога не страшна... 3 яго барцоўскай сілай можам горы варочаць. Што там нейкая «Кэтс», дзе адны замухрышкі». Скажы, Таня, у якім класе ты зрабіла гэты запіс?

— У якім? Усё вам трэба дакладна ведаць...

— Абавязкова. Следства не церпіць недакладнасцей.

— Пасля прыезду з піянерлагера «Зялёны гай». У сёмым.

— Чым адзначылі вы ўступленне Вадзіма Цэхановіча ў вашу каманду? Здаецца, у вас так было заведзена: прыняцце новага члена вы абавязкова адзначалі...

— Бойкай з тусоўкай «Кэтс».

Тусоўка «Кэтс», або «Каты», дзейнічала ў суседнім мікрараёне Зарэчча, які знаходзіўся на ўскраіне горада. Ён вырас зусім нядаўна ў чыстым полі, непадалёк ад ваеннага гарадка, які хаваўся ў невялікім лесе. У гэтым лесе і любілі збірацца «каты» паслухаць «новую хвалю». Справа ў тым, што «каты» прызнавалі ў музыцы толькі гэтую плынь, а «Пацукі» — толькі «хэві-метал». На гэтай глебе ў іх і ўзніклі непрымірымыя адносіны. У кожнай камандзе былі свае разведчыкі, якія інфармавалі аб задумах праціўніка і загадзя рыхтаваліся да адпору. На гэты раз у тусоўцы «Рэтс» усё рабілася асцярожна і скрытна.

У каманду прымалі Вадзіма Цэхановіча. Таня Касмылёва зрабіла ўсё, каб Вадзім паверыў ёй, што там, у тусоўцы, жыццё куды цікавейшае, чым у школе ці ў яго секцыі барацьбы. Вадзім прыйшоў у «бункер» разам з Таняй. У камандзе «Рэтс» дзейнічала правіла: кожны новы яе член павінен нечым сябе выявіць, каб заваяваць давер тусоўкі. Было вырашана: заўтра вечарам ісці ў лес, дзе «каты» будуць слухаць запісы «новай хвалі».

Вадзім даў слова вызначыцца там, у лесе. Апошнім часам ён усё радзей пачаў хадзіць на трэніроўкі ў ДЮСШ. Непаразуменне з трэнерам зусім адбіла ахвоту займацца барацьбой. Трэнер па-ранейшаму не дапускаў яго да важных спаборніцтваў: вінаваты быў усё той жа задзірысты, запальчывы Вадзімаў характар.

Калі назаўтра вечарам змрок пачаў ахутваць гарадскія кварталы, а праз шэрань ледзь прабіваліся з пажоўклымі лістамі — ад спякотнага ліпеньскага сонца — кроны дрэў, каманда «Рэтс», чалавек трынаццаць, рушыла праз стары сад, які застаўся ад вёсачкі Зарэчча і які пашкадавалі будаўнікі, у бок лесу. Пры падходзе да лесу пачулі рытмічныя гукі, якія ліліся з магнітафона.

— Увага! — ціха скамандаваў Спейс-Лысы, які ішоў наперадзе, за ім Цім, Таня, Вадзім, астатнія «пацукі».— Захоп робім з двух флангаў. Левым флангам камандуе Цім, правым — я. Рассыпаліся!..

Усе з гіканнем пабеглі. Вадзім бег разам з Лысым. На хаду ён заўважыў, што ля невялікага кастра сядзела група хлопцаў і дзяўчынак. Яны слухалі музыку, курылі. Убачыўшы, што бягуць на іх праціўнікі, яны імгненна ўсхапіліся — хлопцы сталі ў баявую позу, дзяўчынкі пахаваліся за іх спінамі. Лысы з крыкам ударыў кулаком першага невысокага хлопца, той упаў. Вадзім выбраў самага дужага сярод «катоў» і барцоўскім прыёмам умомант паваліў таго. Але тут нехта збоку моцна праехаўся яму па брыву — запякло, забалела, і палілася кроў. 3 яшчэ большай раз'юшанасцю накінуўся Вадзім на праціўнікаў і пачаў малаціць, кідаць іх цераз сябе, нібы на барцоўскім дыване...

Дзяўчынкі-«каты» гучна плакалі. Бойка разгарэлася, і невядома было, чым гэта магло ўсё скончыцца, каб з глыбіні лесу, з ваеннага гарадка, не выскачылі салдаты. Яны і разагналі, нібы вераб'ёў, дзве каманды ў розныя бакі.

Таня і яе сяброўкі незаўважна выйшлі лясной сцяжынкай і селі на маршрутны аўтобус.

Вадзім з'явіўся ў школу з заклееным лейкапластырам брывом. Першы, хто спытаў Вадзіма, была Вераніка:

— Што з табой, Вадзім? Што здарылася?

— А нічога, проста няўдала ўпаў на барцоўскім дыване, — хаваючы вочы, зманіў Вадзім.

— Не разумею... Дасюль у цябе ўсё атрымлівалася гладка, а тут раптам... Наогул, ты апошнім часам змяніўся, не пазнаю цябе.

— Ды ты што? Якім быў, такім і застаўся, як у той вядомай песні,— спрабаваў аджартавацца Вадзім.

Ішоў час. Вадзім зусім перастаў хадзіць на трэніроўкі ў секцыю барацьбы. Ён штовечар, як і Таня, ірваўся ў «бункер» каманды «Рэтс».

Вераніка па-ранейшаму пасля заняткаў у школе тры разы на тыдзень, нягледзячы на тое, што займалася ў матэматычным класе, спяшалася ў драмстудыю тэлебачання, якая цяпер называлася «Пунсовыя ветразі». Рэпеціравала новыя ролі, жыла імі. I аднаго не разумела: чаму Вадзім пасля трэніроўкі не чакае яе каля ўвахода ў будынак студыі, як гэта было раней. У класе яна пакрыўджана спытала ў Вадзіма:

— Я ўчора пасля рэпетыцыі стаяла ля студыі да дзесяці гадзін вечара. Але цябе так і не дачакалася. Дзе ты быў?

Вадзім адчуваў, што Вераніка спытае менавіта гэта, і таму падрыхтаваўся да адказу.

— Разумееш, нарэшце мой трэнер Іван Кузьміч злітаваўся: рыхтуе і мяне да ўсесаюзных спаборніцтваў па барацьбе, якія пройдуць у Туапсе. Працуем да сёмага поту. Учора скончылі трэніроўку а палове адзінаццатай. I далей, відаць, будзем так позна пакідаць барцоўскі дыван. Так што, выбачай...— бессаромна маніў Вадзім.

Вераніка, вядома ж, паверыла Вадзіму і даравала яму ўсе крыўды. Вадзім, як і раней, заставаўся для яе самым лепшым хлапчуком на свеце. Яна адчувала, што без яго ўжо не можа жыць, хацелася, каб ён быў побач заўсёды, а не толькі ў класе. Але разумела і тое, што яму і ёй вельмі нялёгка: шэсць урокаў у школе, потым — хатнія заданні, рэгулярныя трэніроўкі ў яго і рэпетыцыі ў яе. Сустрэцца дзе-небудзь у двары, на тэрыторыі дзіцячага садка, як сустракаюцца многія іх равеснікі, не хапала часу. Заходзіць жа ў кватэру адзін да аднаго ў горадзе не было прынята. Проста перазвоньваліся па тэлефоне.

Маці Веранікі Вера Іванаўна ведала, каму звоніць дачка і хто звоніць ёй. Найбольш званілі дзяўчынкі-аднакласніцы, хлапчукі — рэдка. I толькі адзін Вадзім званіў часта. Вера Іванаўна прывыкла да яго барытоністага голасу — падымала трубку, а ў ёй чулася пасля «Добры дзень»: «Вераніку можна?» Яна клікала дачку, і пачынаўся тэлефонны марафон — Вераніка брала з прыхожай апарат, які стаяў на падвеснай паліцы перад люстэркам, пераносіла ў свой пакой, зачыняла дзверы і... Пра што яны размаўлялі, Вера Іванаўна рэдка чула, але па абрыўках фраз здагадвалася: пра школу, барацьбу за Антаніну Фёдараўну, трэніроўкі, рэпетыцыі...

I вось Вадзім амаль перастаў званіць. Гэта занепакоіла не толькі Вераніку, але і яе маці.

Аднойчы Вера Іванаўна спытала ў дачкі:

— Чаму не звоніць Вадзім, Вераніка?

— А ты што, мамачка, засумавала па яго голасе?

— Ды не, я бачу, што ты сумуеш...

— Вельмі заняты Вадзім на сваіх трэніроўках, трэнер паабяцаў узяць на ўсесаюзныя спаборніцтвы. I ведаеш куды? На Чорнае мора, у Туапсе. Там, Вадзім казаў, пройдуць гэтыя спаборніцтвы.

— Ну, пазваніць жа можна... Дарэчы, як ён, па-ранейшаму, ідучы з трэніроўкі, чакае цябе ля студыі?

— Не, мамачка. Я ж табе сказала: у яго ўзмоцненыя трэніроўкі. Ён ідзе з ДЮСШ цяпер пазней за мяне. Мае рэпетыцыі заканчваюцца нашмат раней.

— Дык, можа, мне цяпер чакаць цябе?

— Ды ты што, мама! Я не маленькая ўжо, не баюся... А прыедзе Вадзім з таго Туапсе, усё будзе, як і раней... Ён будзе заходзіць па дарозе з ДЮСШ. Чаго ты хвалюешся?

Каб ведалі Вераніка і Вера Іванаўна ўсю праўду пра Вадзіма... Цяжка было зразумець, што валодала ім. Боязь ці страх, што ў любую хвіліну Таня Касмылёва магла выкрыць яго. Ен хітраваў, падманваў Вераніку, як мог. Не, ён не хацеў ні ў якім разе страчваць Вераніку: яна падабалася яму больш, чым Таня. I добра ведаў, што без сяброўства з Веранікай ён не зможа паспяхова закончыць школу. А паспяхова закончыць яму было неабходна: Вадзім марыў стаць афіцэрам...

— Маргарыта Іосіфаўна, дазвольце зачытаць вам яшчэ адзін абзац з Танінага дзённіка...

— Калі ласка...

— «Пасля таго як пасадзілі тату, маму не пазнаць. Аднойчы я яе бачыла з мужчынам...»

— Гэта яшчэ ні пра што не гаворыць. Да мяне як таваразнаўцы шмат заходзіць пакупнікоў, у тым ліку і мужчыны.

— Хвіліначку... «з якім выходзіла з рэстарана. Ну, маман! Ведай, твая дачка ўся пайшла ў цябе...»

У час следства наконт гасцініцы «Алмаз» завялі асабістую справу і на прараба Касмылёва. Яму інкрымінавалася раскраданне дзяржаўнай маёмасці. Было даказана, што на ўсіх аб'ектах, дзе працаваў Касмылёў, ён краў будаўнічыя матэрыялы, заганяў іх налева, аздабляў імі сваю кватэру. Суд прызнаў віну Касмылёва і прызначыў яму тэрмін пазбаўлення волі тры гады.

Пакуль Міхаіл Георгіевіч адбываў тэрмін, Маргарыта Іосіфаўна дарэмна час не траціла. Спачатку, праўда, было непрыемна, цяжка звыкнуцца з думкай, што такое здарылася ў іх сям'і. Але хутка змірылася з лёсам: вінаваты быў не толькі муж, але і яна. Можа, нават больш яна. Маргарыта Іосіфаўна любіла жыць на шырокую нагу, шыкоўна, з камфортам. Таму не давала спакою мужу. I Міхаіл Георгіевіч стараўся... на сваю галаву.

...Аднойчы ў пакой, дзе сядзелі таваразнаўцы, зайшоў высокі сімпатычны мужчына. Скроні злёгку пасярэбраныя, на носе — прыгожыя рагавыя акуляры. Спытаў старшага таваразнаўцу Касмылёву. Маргарыта Іосіфаўна устала з-за стала. Мужчына папрасіў яе выйсці на хвілінку з пакоя.

— Я... ад Канстанціна Сяргеевіча...— шапнуў мужчына, калі ён і старшы таваразнаўца засталіся на калідоры адны.

— Ведаю... Канстанцін Сяргеевіч званіў... Што вас цікавіць?

— Еду ў замежную камандзіроўку, а касцюма добрага апрануць няма. Не будзеш жа там, у ФРГ, перад сімпозіумам бегаць па магазінах.

— I гэта праўда. Пойдзем у аддзел адзення...

Праз некаторы час мужчына (ён назваў сябе Віктарам Міхайлавічам) дзякаваў старшаму таваразнаўцу за прыгожы фінскі касцюм і, калі развітваўся, нібы між іншым шапнуў:

— Чакаю вас сёння вечарам каля рэстарана «Вячэрняя зара». Трэба ж аддзячыць...

У адказ Маргарыта Іосіфаўна, усміхнуўшыся, кіўнула галавой.

Роўна ў дваццаць нуль-нуль, калі Касмылёва заканчвала работу, Віктар Міхайлавіч стаяў на прыступках рэстарана. Хутка тут з'явілася і Маргарыта Іосіфаўна.

Селі за столік, які стаяў у куце і быў разлічаны на дваіх. Ансамбль яшчэ не іграў. Віктар Міхайлавіч паклікаў афіцыянтку, заказаў бутэльку шампанскага, закуску. Тая хуценька прынесла. Напоўніўшы фужэры, Віктар Міхайлавіч узняў тост за знаёмства. Маргарыта Іосіфаўна выпіла паў-фужэра і адчула лёгкае галавакружэнне. Палілася гамонка. Слова за слова, і нядаўнія незнаёмцы адчулі сябе так, нібыта ведалі адзін аднаго даўно. А тут яшчэ палілася музыка, быццам тое шампанскае.

— Дык якая фірма вас пасылае ў ФРГ, калі не сакрэт? — з гуллівасцю пацікавілася Маргарыта Іосіфаўна.

— Наш навукова-даследчы інстытут ЭВМ... А з ім трымае сувязь завод, дзе працуе Канстанцін Сяргеевіч. Адным словам, мы ім пастаўляем мазгі...— усміхнуўся Віктар Міхайлавіч.

— Значыць, Віктар Міхайлавіч — розум, а Канстанцін Сяргеевіч — упакоўка для гэтага розуму...— Маргарыта Іосіфаўна залілася смехам. Яе падтрымаў новы знаёмы.

Іграла музыка, нешта з замежнага, першыя пары пайшлі танцаваць, а новыя знаёмцы працягвалі размаўляць.

— Мне імпануе ваш густ...— прызнаўся Віктар Міхайлавіч, намякаючы на добра выбраны касцюм.— За мяжой так ці інакш давядзецца зазірнуць у тамтэйшыя крамы. Што б вы параілі там купіць? Я ў гэтых пытаннях, па праўдзе кажучы, дылетант. Відаць, усе мы, мужчыны,— непрактычныя людзі. Ратуюць нас жонкі. Але калі яе няма, то...— Віктар Міхайлавіч зрабіў паўзу.

Яе скарыстала Маргарыта Іосіфаўна, кінула камплімент:

— У такога сімпатычнага мужчыны і няма жонкі? Не верыцца.

— Можаце паверыць — зараз няма.

— А што здарылася? — апошнія словы субяседніка заінтрыгавалі Маргарыту Іосіфаўну.

— Банальная прычына: усё тыя ж характары.

— На якім годзе?

— На шаснаццатым. Дзіўна, праўда?

— А нічога дзіўнага... Цяпер, кажуць, гэта модна,— любімае слова «модна» Маргарыта Іосіфаўна паўтарала амаль усюды.

— А ў вас як склаўся лес, ці ашчаслівілі вузы Гіменея?

— Так... Пражылі як быццам няблага... I вось зусім нядаўна адбылася, як кажуць італьянцы,— Маргарыта Іосіфаўна хацела казырнуць выкшталцонымі слоўцамі,— фіні-та ля камедыя...

— Што, развяліся?

— Не, муж сеў у турму.

— Ф'ю,— ледзь не свіснуў Віктар Міхайлавіч.— За што, калі не сакрэт?

— А так, па глупству... Прараб... За будаўнічыя матэрыялы сеў. Надта ж шчодры быў...

— Сумна...

— А каб не наганяць далей самоту, давайце вып'ем і пойдзем патанцуем,— прапанавала Маргарыта Іосіфаўна. Ёй яўна падабаўся Віктар Міхайлавіч, як і яна яму.

У гадзін адзінаццаць Віктар Міхайлавіч і Маргарыта Іосіфаўна выйшлі з рэстарана. А ў гэты час з кінатэатра «Сатурн» выходзілі з нашумелага фільма «Інтэрдзяўчынка» Таня і Вадзім. Яны параўняліся з Віктарам Міхайлавічам і Маргарытай Іосіфаўнай, якія стаялі каля рэстарана.

Убачыўшы адна адну, маці і дачка спачатку здзівіліся, а пасля Маргарыта Іосіфаўна, даўшы Віктару Міхайлавічу «Да пабачэння», рушыла з Таняй і Вадзімам у адзін бок, а «даўні знаёмец», як сказала яна дачцы,— у другі.

Пакуль Віктар Міхайлавіч знаходзіўся ў замежнай камандзіроўцы, Маргарыта Іосіфаўна ўсё часцей думала пра яго. «Відаць, пташка высокага палёту, калі ездзіць у камандзіроўкі ў капіталістычныя краіны... Не выпусціць з рук... Цяпер жанчыны — хітрыя сарокі... Разведзеныя талковыя мужчыны доўга не бываюць адзінокія. Ну, а што мой? Хіба я буду яго чакаць, як школьніца, тры гады? Ды хто ён цяпер? Зэк! Гэта проста невыносна... Калі навокал такія прыгожыя разумныя мужчыны...»

Маргарыта Іосіфаўна перастала зусім цікавіцца Танінымі школьнымі справамі. Калі раней яна яшчэ заходзіла ў яе пакой, правярала сшыткі, дзённік, заглядвала ў пісьмовы стол, то цяпер рэдка турбавала Таню. Асабліва пасля таго, як зрабіла заўвагу дачцэ: «Што ты з гэтым «металам» днюеш і начуеш? Узяла б кніжку, падручнік...» На што Таня рэзка адказала: «У цябе — свае справы, у мяне — свае...» і пад носам у маці стукнула дзвярыма, ускочыла ў крэсла каля стала, пад музыку стала выпісваць з газеты назвы рок-гуртоў хіт-параду.

Паступова гэта ўвайшло ў звычку: ёсць Таня ў пакоі ці няма — Маргарыце Іосіфаўне было ўсё роўна...

Прайшло больш як месяц з пачатку новага навучальнага года, а класнага кіраўніка ў сёмым «С» так і не было. Просьбу групы Веранікі Рагозінай Ангеліна Мікалаеўна не задаволіла. Яна сама пакуль кіравала сёмым «С» і выкладала ў ім матэматыку.

Аднойчы ў сёмы «С» дырэктар прывяла Алену Кузьмінічну Тумелю і прадставіла яе вучням як іх класнага кіраўніка і выкладчыка матэматыкі. Хоць у сёмых класах Тумеля не выкладала, але ўсе ведалі, што ў школе вучні яе не паважаюць. 3 новага навучальнага года яна кіравала чацвёртым «Г». Але праз месяц у школу прыйшла выкладаць хімію Ганна Анатольеўна Семчына, жонка афіцэра, якога толькі што прыслалі ў артылерыйскае вучылішча недзе з Далёкага Усходу. Тумеля пакінула ёй свой чацвёрты «Г».

— Прашу любіць...— закончыла Ангеліна Мікалаеўна расказваць пра Алену Кузьмінічну.

— Хочам, каб у нас была Антаніна Фёдараўна,— пачуліся з сярэдзіны і ззаду класа галасы.— I выкладчыкам матэматыкі, і класнай... Толькі яе...

Гул у класе нарастаў: «Антаніну Фёдараўну! Антаніну Фёдараўну!»

Ангеліна Мікалаеўна і новая класная збянтэжыліся. Гэткай сустрэчы яны яўна не чакалі і ў першыя хвіліны не ведалі, што рабіць. А шум узмацняўся.

— Калі не спыніцеся,— павысіла голас дырэктар,— я буду гаварыць асобна з кожным зачыншчыкам беспарадку. 3 кожным, запомніце! Вашы паводзіны, паводзіны класа разбярэм на агульным школьным сходзе,— дырэктар накіравалася да дзвярэй, зачыніла іх за сабой і порстка пакрочыла па калідоры.

Першая сустрэча з класам у Алены Кузьмінічны не ўдалася. Аднак яна пачала дзейнічаць яшчэ больш жорстка, чым гэта рабіла ўсе гады працы ў школе.

Алена Кузьмінічна заходзіла ў сёмы «С» са злосным выразам твару, адкрывала журнал і выклікала да дошкі самых, як яна казала, «отпетых». I заўсёды чуваць былі вокрыкі. Ледзь што — і ў вучня ляцела абойма слоў. За гэта вучні празвалі яе «Піначэтам».

Што-што, а камандаваць Алена Кузьмінічна навучылася. Дома — мужам, дзецьмі, свякроўю, тут — вучнямі. Мужа замучыла будаўніцтвам нейкай незвычайнай дачы па амерыканскаму праекту. Той і дняваў, і начаваў сярод лесу, майстраваў дачу сам, без нічыёй дапамогі. А яна толькі ў нядзелю прыязджала праверыць, ці шмат зрабіў муж. Вядома ж, ёй на дачы шмат не падабалася. I яна прымушала мужа зноў і зноў перарабляць...

Але ў сёмым «С» камандзірства ў Алены Кузьмінічны не атрымалася. 3 першага дня ёй далі зразумець, што камандаваць тут не дадуць. Не тыя тут сабраліся ціхоні сераднячкі, якім трава не расці, абы свае тры, чатыры балы стаялі ў класным журнале. Тут былі вучні, якія ўжо ведалі сабе цану. Па спецпрадмеце, матэматыцы, яны вучыліся толькі на «4» і «5». I добра ведалі, чаго іх сабралі ў гэты сёмы «С». Па сутнасці, тут прадвызначаўся іх лес. А гэта шмат што значыла.

У адміністрацыі школы была асцярога: калі клас зборны, то напачатку з ім будзе вельмі цяжка. Асабліва — з дысцыплінай. Таму, відаць, у першую чаргу з гэтай прычыны выбар выпаў на Алену Кузьмінічну Тумелю, настаўніцу з валявым характарам. А ў сёмым «С» было ўсё наадварот. Многія ведалі адзін аднаго, хоць і вучыліся ў паралельных класах. I таму ніякіх эксцэсаў, чаго чакалі кіраўнікі школы, у сёмым «С» не адбывалася.

3 прыходам Алены Кузьмінічны ўсё змянілася. Прайшло паўгода, як яна «гаспадарыла» ў сёмым «С», а прыціркі, узаемаразумення з класам у яе не адбылося.

На апошняй палітінфармацыі вялася гаворка пра выбары народных дэпутатаў, якія толькі што прайшлі ў краіне. Алена Кузьмінічна расказвала пра новую сістэму выбараў, называла прозвішчы дэпутатаў. I раптам Сяргей Гарноська спытаў:

— Скажыце, а чаму не прайшоў у народныя дэпутаты па нашай выбарчай акрузе старшыня райвыканкома Іван Емяльянавіч Цітко?

Тумеля, вядома ж, не чакала такога пытання, твар яе ўмомант пасуровеў. Яна адказала, як гэта не раз бывала ў падобных выпадках, прыкладна так: «Не туды ты, хлопча, лезеш, не твая справа. Пра гэта за цябе падумаюць дарослыя, бацькі».

— А я ведаю, чаму,— не здаваўся Гарноська.— Я быў на мітынгу... Там, дарэчы, шмат было дзяцей...

— Ну і чаму? — заінтрыгавала Алену Кузьмінічну Сяргеева настырнасць.

— Таму што Іван Емяльянавіч не апраўдаў давер народа. Нічога добрага не зрабіў для раёна,— хутка, быццам выстраліў, прамовіў Гарноська.

— Застыў у гадах застою,— скаламбурыў нехта на задніх сталах.

Алену Кузьмінічну нібы варам абліло. Усяго яна магла чакаць, але не такой вольнасці ад сямікласнікаў у размове, па сутнасці, аб палітыцы.

— Вы што, чэмеру аб'еліся? Што вы гаворыце? Хто дазволіў? — зноў павысіла голас Тумеля.— Ваша справа добра вучыцца, ведаць у першую чаргу матэматыку.

— За паўгода мы амаль нічога не засвоілі, мала што ўведалі новага па матэматыцы,— чулася з тых жа задніх сталоў.

У класе стаяў такі вэрхал, што Алена Кузьмінічна не распазнала, хто сказаў гэтыя словы. Час палітінфармацыі скончыўся, празвінеў званок на першы урок.

Блізілася да заканчэння чацвёртая чвэрць, а Алена Кузьмінічна па-ранейшаму ваявала з сёмым «С». Выкладчык і класны кіраўнік не знаходзіла з класам агульнай мовы. I як вынік, адбыўся выпадак, які ў школе назвалі надзвычайным здарэннем.

Стаяў цёплы майскі дзень. Была субота. У горадзе на стадыёне ў чатырнаццаць гадзін павінен быў выступаць папулярны, нашумелы ў краіне гурт «Ласкавы май». Яго ўтварылі юныя выхаванцы дзіцячых дамоў. Іх песню «Белыя ружы» слухала з магнітафонных касет ледзь не ўся моладзь краіны.

Некаторыя класы школы пабралі загадзя білеты на стадыён. Яны прадаваліся ў падземных пераходах упаўнаважанымі касірамі. Антаніна Фёдараўна таксама дазволіла свайму сёмаму «Е» схадзіць на канцэрт. Сабралі грошы, купілі білеты. Мірановіч дамовілася з выкладчыкам фізкультуры Таццянай Уладзіміраўнай адпусціць сёмы «Е» з апошняга урока, каб вучні паспелі дома пераапрануцца, паабедаць і дабрацца да стадыёна.

Зусім па-іншаму паводзіла сябе Алена Кузьмінічна. Яна не разумела эстраднае мастацтва, як і мастацтва наогул, і прызнавала толькі матэматыку, лічыла яе вяршыняй усяго. Прагрэс, па яе логіцы, могуць рухаць толькі дакладныя навукі.

Калі ў сёмым «С» загаварылі пра «Ласкавы май», пра яго канцэрт на гарадскім стадыёне, Алена Кузьмінічна засупраціўлялася як ніколі. Яна не дазволіла раней часу купляць білеты, сказала пачакаць, а ў апошні дзень зайшла ў клас і заявіла:

— Апошні ўрок у вас спевы, вось і спявайце. А пасля ўрокаў правядзём класную гадзіну і пагутарым пра гэтую самую рок-музыку, пра яе ўплыў на моладзь...

Як можна было цяпер забараніць, калі падлеткі з таго часу, як уведалі, што будзе выступаць у іх горадзе «Ласкавы май», у думках сядзелі на стадыёне? Кожны ў кішэні насіў па пяць рублёў (такі быў кошт білета), якія яны выпрасілі дома ў бацькоў.

Ідэю ўцячы з апошняга ўрока, урока музыкі, і класнай гадзіны (калі вы, маўляў, такая, Алена Кузьмінічна, то, калі ласка) падаў Вадзім Цэхановіч:

— Скідаемся па «пяцёрцы», і мы з Антонам Тарасевічам бяжым па білеты...

Хутка былі сабраны грошы, і Вадзім з Антонам, не пайшоўшы на другі ўрок, урок заалогіі, пабеглі ў падземны пераход. Там купілі ў касіра на ўвесь клас білеты і вярнуліся назад.

На перапынку паміж пятым і шостым урокамі, як і было дамоўлена, вучні па адным незаўважна пакінулі клас.

Празвінеў званок на ўрок. Настаўніца музыкі Анжаліка Юр'еўна ўзяла класны журнал і заспяшалася ў сёмы «С». Адчыніла дзверы і... не паверыла сваім вачам — клас быў пусты. Глянула на дошку і ўбачыла крыва напісаныя крэйдай словы: «Бывайце! Дзень добры, «Ласкавы май!»

Анжаліка Юр'еўна вярнулася ў настаўніцкую, уведала, у якім класе Тумеля, зайшла да яе:

— Алена Кузьмінічна,— нерашуча пачала выкладчыца музыкі,— вы — класная сёмага «С»?

— Так, я... А што? — насцярожылася Тумеля.

— Уцяклі ўсе з урока музыкі...

— Куды? Не можа гэтага быць!

— Можаце праверыць...

Удзвюх ледзь не подбегам яны накіраваліся ў сёмы «С». Алена Кузьмінічна расчыніла дзверы... і міжволі схапілася за сэрца.

— Ну што? Паверылі? — ля расчыненых дзвярэй пустота класа стаяла побач з Тумеляй выкладчыца музыкі, вочы яе асуджальна глядзелі на класную сёмага «С».

— Таня, ты напісала ў сваім дзённіку адну фразу, адзначыўшы, відаць, як важную падзею ў тваім жыцці: «Я стала прынцэсай! Ура!!!» Што за прынцэса і дзе ты ёю стала?

— У нашай тусоўцы «Рэтс»...

— Якая роля адводзілася прынцэсе?

— Мяне павінны былі любіць і... баяцца.

— Вадзім, сёння ў дзевяць вечара сустракаемся каля дома № 15 па вуліцы Артылерыстаў,— на калідоры ў школе шапнула Цэхановічу Таня Касмылёва.

— А чаму не каля «слупка»? — не зразумеў Вадзім.

— «Бункер» накрылі ўчастковы з дружынікамі.

У дзевяціпавярховым доме № 15 жыў Цім. Ён і аблюбаваў тут падвал. Як толькі зашарэла, на прызначаным месцы пачалі збірацца «пацукі». Неўзабаве з трэцяга паверха збег Цім і, улучыўшы момант, калі не было відаць дарослых, павёў сяброў у падвал. Адчыніў жалезныя дзверы, якія тут не замыкаліся, і па сходках сігануў уніз. За ім — астатнія. У далёкім куце віднеўся падвальны пакойчык. Цім шыбаваў якраз туды.

— Прызямляйся, братва! — увайшоўшы, Цім гоцнуўся на старую скрыпучую канапу, засланую нейкай дзяружкай. Побач стаялі тры паламаныя табурэткі, адно крэсла з пашчапанай спінкай. — Хутка прыйдзе Лысы і... абяцаў, не адзін.

— 3 кім? — пацікавілася Таня Касмылёва.— Можа, з новенькімі хлопцамі?

— Табе толькі б новыя хлопцы. А што рабіць Вадзіму? — Цім зірнуў з усмешкай на Цэхановіча.

Вадзім хітра ўсміхнуўся і нічога не адказаў.

— Гэтым новым хлопцам можа быць Спейсаў шэф Дзік,— Цім паказаў вялікі палец.

Пакуль «пацукі» размаўлялі і аглядалі новы пакойчык, з'явіўся Спейс-Лысы з дзвюма незнаёмымі дзяўчынкамі. Іх сустрэў каля пад'езда Цім.

— Салют працаўнікам! — кінуў з увахода Лысы. «Пацукі» адказалі на прывітанне. Іх тут было чалавек трынаццаць. Размяшчаліся хто дзе: на канапе, табурэтках, крэсле, проста на кукішках у кутках, каля сцяны. Зашумелі, затупацелі. Сярод гэтай гаманы Лысы гаварыў на вуха Ціму:

— А нішто сабе і тут прыдумаў. Канешне, з «бункерам» не параўнаеш. Ах, гэтыя дружыннікі! Нехта шапнуў ім, падказаў. Добра, што нас не накрылі. Хана была б камандзе.

Цім кіўнуў на новенькіх дзяўчынак: маўляў, хто яны?

— Сямікласніцы... Падабраў на прыпынку. Клюнулі, як рыбкі...— Спейс памаўчаў, потым: — Ацэтончыку не захапіў — падвёў забеспячэнец. Затое ёсць іншае,— ён высунуў з кішэні некалькі цыгарэт.— Дзік удружыў. Сіла — траўка!

— Дык што ты гэтага свайго Дзіка ніяк не зробіш хатнім парсючком? Усё абяцаеш, абяцаеш, што ён да нас прыйдзе.

— Ведаеш,— апраўдваўся Лысы,— хлопец ён вельмі заняты: і днём, і ноччу — працуе.

— Ух ты, як не ў людзей! Людзі ўсё робяць толькі днём, а ноччу спяць.

— Ладна, давай зоймемся выбарамі. Дамаўляліся ж... Спейс падышоў да канапы, дзе разам з новенькімі сядзелі і размаўлялі Таня і Вадзім, яшчэ некалькі хлапчукоў і дзяўчынак.

— Увага! Братва! Сёння ў нас незвычайны дзень,— пачаў Спейс.— Як бачыце, у нас новае месца сустрэчы. Значыць, месца сустрэчы змяніць можна — памятаеце фільм? А яшчэ ў нас сёння — выбары. У нашай камандзе неабходна выбраць прынцэсу... Называйце...

— Таня Касмылёва...

— Айранмэйдан...

— Таня...

— Айранмэйдан...

— Правільна. Я думаю, сумненняў ні ў кога не павінна быць. Па-першае, Таня ў камандзе хутка як два гады. Па-другое, яна наш неафіцыйны сакратар: усім паведамляла аб зборах, справах нашых, рэгулярна вядзе дзённік. Па-трэцяе, больш дзейнай і бойкай дзяўчыны ў нашай тусоўцы няма. Усе згодны?

Падняўся Дзяніс Капцоў, высокі, як дылда, лабасты хлопец.

— Я ведаю Касмылёву даўно. Памятаеце гісторыю з хамячкамі, якая некалькі гадоў назад прагрымела ў школе? Задушыць іх яна папрасіла мяне. Тады яна была ў чацвёртым класе. Усяго ў чацвёртым, а якая задума?

Падтрымаў Дзяніса Капцова Вадзім:

— Я з Таняй разам вучыўся ў адным класе. Больш смелай, адважнай дзяўчынкі ў нашым класе не было...

— I я добра ведаю Таню,— прамовіла Алеся Дубоўская.— У час бойкі з «катамі» яна дапамагала біцца Вадзіму. Так было, Вадзім? — звярнулася да Цэхановіча. Той кіўнуў галавой.— Яна матлашыла кулакамі аднаго рыжага «ката», калі разбілі брыво Вадзіму, як сапраўдны баксёр. Каб вы толькі бачылі!

— Ну вось, якая наша Танечка...— падвёў рысу гаворцы Спейс-Лысы.— Я думаю, вы ўсе згодны... Застаецца толькі для формы прагаласаваць. Хто за? — падняў першы руку Лысы. За ім узнялі рукі ўсе.— Прашу вітаць нашу прынцэсу!

Таню гуртам пачалі тузаць, віншаваць, узняўся шум.

— Цішэй,— раптам папярэдзіў Спейс.— Могуць пачуць жыхары. А каб хоць нечым адзначыць гэтую падзею, прашу,— ён дастаў з верхняй кішэні пінжака-«варонкі» цыгарэту.— Курнём! Ну, хто самы смелы? Цыгарэткі няпростыя — з траўкай.

— Што за траўка? — ускочыла з канапы Таня Касмылёва.

— Гэта табе, Танечка, не ацэтон і не клей. А-на-ша! — расцягнуў апошняе слова Лысы.— 3 Сярэдняй Азіі. Дзіку сябры прывезлі. Вось... падзяліўся.

Спейс прыкурыў цыгарэту. Яшчэ адну даў Ціму. Абодва зацягнуліся, пусцілі дым, павесялелі.

— Дайце, хлопчыкі, паспрабаваць! — аж заззяла Таня.

— Сёння ты ў нас гераіня, табе — першай і бог наказваў,— працягнуў Лысы Тані сваю цыгарэту і прыціснуў яе да сябе.

Таня, як Спейс і Цім, зрабіла зацяжку, другую, закашлялася. Зашумела ў галаве, памутнела ў вачах. I ледзь не упала на канапу, але Вадзім падтрымаў, пасадзіў.

— Ну, як? — з адурманеным позіркам глянуў на Таню Спейс. Яны з Цімам падобны былі на артыстаў, якія заняты ў смешнай сцэне...

— Сіла! — надрыўным голасам вымавіла Таня і пачала ўздымацца з канапы, махаць рукамі. Яна, быццам няўдалая актрыса, праказала:

— 3 сённяшняга дня я — каралева.

— Прынцэса,— паправіў Спейс.

— Я люблю ўладу,— выгукнула Таня.— Любую і над усімі. Тут, у двары, у школе, дома. Дрыжыце, няшчасныя!

— Перастань, Таня,— супакойваў Вадзім.

— А ты не будзь святошам. Для Рагозінай ты, можа, такі, а тут будзь, як усе. На, куры...— яна схапіла цыгарэту з Цімавых рук і сунула ў рот Вадзіму.— I дай усім па разу зацягнуцца. Новенькім — таксама. Дзяўчынкі, цыгарэткі — цуд! — падміргнула Іры і Лене (іх звалі так).

Вадзім злёгку пацягнуў і перадаў цыгарэту іншым. Тыя па чарзе спрабавалі незвычайны тытунь. Усё было новае, і спакуса даведацца, што ж гэта за анаша, авалодала ўсімі «пацукамі». Ведалі, анаша — наркотык. Яго не так легка здабыць. Усе клеі яны перанюхалі, ацэтон мелі зрэдку, толькі калі прыносіў Спейс-Лысы. Яго было цяжка дастаць, а Спейс — мог.

Цім раптам перавёў гаворку на Дзіка, прасіў Спейса больш падрабязна расказаць усім пра яго і абавязкова сустрэцца з ім.

— Ёсць у Дзіка «відзік». А касеткі — пальчыкі абліжаш,— заінтрыгоўваў «пацукоў» Лысы.— Я глядзеў некалькі фільмаў. Амерыканскі — парнуху. Тры серыі «Эмануэля». Кітайскі — пра каратэ. «Касталомы» называецца...

— Звадзі нас да Дзіка, просім цябе! — загукалі ледзь не ў адзін голас «пацукі».

— Э-э-э...— грымаснічаў Спейс.— А па «чырвоненькай» не хочаце? Вы думаеце, ён за так паказвае? Дудкі! Яму не з неба ўсё падае, вось і ён...

— А дзе ж тыя «чырвоныя» ў нас? — запытаўся нехта з «пацукоў».

— Гы-ы... Усё вучы вас. Бацькі навошта ў вас? — дапамог Лысаму Цім.— Вось, напрыклад, як я раблю. Бацьку кажу: «Новыя касеткі з запісамі на рынку з'явіліся. Ну, там розныя «Пінк флойд»... Дый нашы нішто сабе — «Кіно», «ДДТ»... Чуў, як яны ў горадзе нашумелі сваімі выступлениямі на стадыёне, у спорткомплексе?» — «Чуў,— кажа.— Быццам няблага пяюць. Па-сучаснаму. А што, іх ужо пазапісвалі на касеты і прадаюць? — пытаецца».— «Колькі жадаеш...— адказваю.— Нашы меламаны не спяць у шапку».— «I колькі каштуюць?» — «Па «чырвоненькай» адна касета. Ідуць на расхоп. Гані,— кажу,— пару «чырвоных»... А я іх, гэтыя гурты, з вамі ў «бункеры» перапісваў.

— Хэ, добра што твой продак рок-музыку любіць,— падключыўся да гаворкі Вадзім.— А што рабіць, калі мой у ёй нічога не петрыць і наогул не церпіць яе?

— Ну дык тады прасі...— Цім паляпаў па сваіх джынсавых штанах,— на новыя «бананы» ці «варонку». Нідзе не дзенецца, дасць. А калі спытае: дзе яны, гэтыя штаны, мы табе дадзім панасіць на пару дзён,— загігікаў Цім.

— Не смяшыце, хлопчыкі,— увайшла ў ролю прынцэсы Таня,— вы яшчэ просіце? Я сваей маман заяўляю, а не прашу: не пайду ў школу, кіну яе, пайду ў бадзягі, калі не купіш патрэбную рэч. Тая адразу: «На, на...» Палохаецца...— памаўчала.— Наогул, пара нам мець свой бізнес. Мы што, не арганізацыя? Навошта існуюць двары? Трэба паціху дзейнічаць. Хто не наш — плаці аброк, няважна чым: грашыма, красоўкамі, курткамі. Ды ў вялікіх гарадах даўно так робіцца. Вы што, не чулі? — стаяла ў ваяўнічай паставе Таня.

— Ты хочаш сказаць, прынцэса,— пара нам стаць юнымі рэкецірамі? — пагойдваўся з боку на бок Спейс-Лысы, нязграбна трымаючы ў пальцах цыгарэту.

— А што, ідэя,— падхапіў Цім.— На кішэнныя расходы ох як трэба нам «капуста».

— Ну, што ж, з заўтрашняга дня можам заняцца дваровым бізнесам,— закончыў размову Лысы.— На сёння хопіць, можаце разбягацца. А мы з Цімам зоймемся інструктажом новенькіх. Іра і Лена,— Спейс загадкава глянуў на дзяўчынак,— не супраць, я думаю, глыбей уведаць пра справы нашай тусоўкі...

Адзін за адным «пацукі» выслізгвалі з падвала. Вадзім і Таня выйшлі разам, потым кожны паасобку пакрочыў у бок свайго дома.

Гэта была чарговая дыскатэка ў сёмым «Е» класе. Антанта Фёдараўна называла яе, як некалі ў вёсцы, вечарынкай. Такія вечарынкі яны, вучні шасцідзесятых гадоў, ладзілі ў недабудаванай хаце старога Яўхіма. На гармоніку іграў іх жа аднакласнік Аркадзік Клыпаты. Ён спрабаваў на свой лад наярваць летку-еньку, якая тады была ў модзе.

Цяпер у школе ўвайшло ў моду збірацца на дыскатэку вечарам у класе. Кожны клас асобна ладзіў сваю. Вучні прыносілі касетныя магнітафоны з уласнымі запісамі і абавязкова — замежных рок-гуртоў.

I на гэты раз прыйшлі са сваімі магнітафонамі Максім Лобан, Андрэй Паршута, Дзіма Лагунок. I — о дзіва! — з'явілася Таня Касмылёва. На класныя дыскатэкі яна звычайна не хадзіла. Іншы раз яе бачылі толькі на агульнай школьнай вечарынцы. А тут прыйшла на класную. I не адна: з верхаводамі тусоўкі «Рэтс» Спейсам і Цімам.

— Прывітанне,— кінула ў кут, дзе сабраліся аднакласнікі, Таня. Падышла з «пацукамі» бліжэй.

Максім Лобан уключыў свой «маг». Палілася песня ў выкананні заходнегерманскага дуэта «Модэрн токінг». Хлапчукі і дзяўчынкі пачалі танцаваць.

Не прайшло і пяці хвілін, як Таня выхапіла з рук у Ціма магнітафон і тут жа ўключыла яго. Панеслася незнаемая рок-музыка. Аднакласнікі Касмылёвай ажно перасталі танцаваць. Кожны думаў: «Што за рок-гурт?» Хлопцы і дзяўчынкі сышліся, сталі купкай каля Тані, Спейса і Ціма. Разгарэліся спрэчкі. Кожны хацеў уставіць слова, што за гурт прапанавала Касмылёва. Такога яны яшчэ не чулі.

Але ніхто не мог адгадаць. Касмылёва, Спейс і Цім толькі ўсміхаліся, маўляў, хай памазгуюць зялёныя конікі.

— Маладзенькія, мала яшчэ ведаеце...— паблажліва гаварыў Спейс. Каля яго круціўся, як верны слуга, Цім.

— Ну, не кажы...— парыраваў Максім Лобан.— Ці мала назвалі мы рок-гуртоў? А пра «Модэрн токінг» мы можам расказаць ад «А» да «Я»...

— Ды што вы зацыкліліся на «Модэрн токінг»...— выйшла наперад Касмылёва, трымаючы на руках японскі магнітафон. Узмацніла гучанне, потым пацішыла: — Ну дык што? — фарсіла Таня.— Не ведаеце гэтага гурта? «Айран мэйдан» чулі? Хто выдатна ведае англійскую мову? Ну, перакладзіце, Славачка, Іначка, Лорка... Вы ж лепшыя «англічане» ў Валянціны Сідараўны, якая адно і паўтарае: «Вучыцеся вымаўленню, як Слава, ведайце слоўнік, як Іна, перакладайце, размаўляйце, як Ларыса»,— здзекавалася з аднакласнікаў Касмылёва.

— «Жалезная дзяўчынка» перакладаецца. Ці ж складана...— не вытрымала Ларыса Буйнова, якая сапраўды была адна з лепшых у класе, хто ведаў англійскую мову. Ростам яна была невысокая, шчуплая.

— Фі, жалезная дзяўчынка? Можа, скажаш яшчэ залатая? Гэтак у нашай школе настаўнікі называюць сухароў-выдатнікаў, такіх, як Рагозіна з сёмага «С»...— напірала Таня.— А «Жаленая дзева» не хочаш? «Дзева», запомні, а не нейкая зялёнка...— намякала Касмылёва на Ларысу.

— Фіфа ты, — не вытрымала Буйнова.— Чым ты фарсіш? Ты Рагозінай і пяткі не варта. Ды што ты ведаеш, акрамя замежных рок-гуртоў? «Айран мэйдан» нейкі...

Пачуўшы апошнія словы, Касмылёва крута замахнулася і ўдарыла Буйнову па твары. Раз, потым — другі, трэці... Ларыса ўпала. Гэта было так ашаламляльна, што хлопцы і дзяўчынкі не паспелі зварухнуцца. А калі апамяталіся і паспрабавалі схапіць Таню, то ў гэты момант шлях ім перагарадзілі Спейс і Цім.

— Спакойна, не падлазьце! — прасіпеў Лысы.— Мы ведаем прыёмы каратэ...

Сямікласнікі застылі як укопаныя. А Таня, Спейс і Цім спакойна пайшлі з класа.

Пачуўшы шум у класс, прыбегла Антаніна Фёдараўна, якая адвінулася на хвідіну, перакінулася некалькімі словамі з класнай сёмага «Ж» Зояй Іванаўнай. Дзяўчынкі пасадзілі Ларысу на крэсла і хусцінкай спынялі кроў з носа. Нехта з хлапчукоў нёс з туалета ваду. Антаніне Фёдараўне стала блага...

Пасля гэтага здарэння Таню Касмылёву ўратавала ад пастаноўкі на ўлік у міліцыі Маргарыта Іосіфаўна. Яна прыйшла разам з Таняй у школу і прасіла-маліла Ларысу Буйнову, каб тая даравала Тані. Гэтак жа маліла яна і Ларысіну маці, якая жыла адна з дачкой і была дабрадушным чалавекам. I вымаліла: Ларыса і Таня памірыліся, і пра гэты выпадак, акрамя класа, больш ніхто не ведаў.

Але не спынілася на гэтым Антаніна Фёдараўна. Колькі ж можна цярпець! Што рабіць? Пастаноўцы на ўлік у міліцыі Тані супраціўляецца дырэктар Ангеліна Мікалаеўна. Гэта, кажа, запляміць школу. Канешне, і ўлік у міліцыі — не панацэя, не выратаванне.

«А што, калі запрасіць Касмылёву ў кафэ? Узяць і прапанаваць ёй разам пасядзець. Стаць з Таняй нароўні хоць на гадзіну. Адкрыць ёй сваю душу, можа, адкрые і яна сваю. Толькі ці згодзіцца пайсці?» — падумала аднаго разу яна.

Не, Таня пайшла. Спачатку, праўда, аднеквалася, маўляў, навошта, але калі Антаніна Фёдараўна сказала, што гэта будзе карысна для яе, Таня згадзілася. Можа, што ведае пра яе класная? Не дай бог, дазналася пра тусоўку.

Кафэ «Чырвонае ўрочышча» стаяла на рагу перасячэння вуліц Металістаў і Светлай. I хады са школы да яго было хвілін пятнаццаць. Пасля заняткаў, шасці ўрокаў, Антаніна Фёдараўна і Таня, не заходзячы дамоў, прыйшлі ў кафэ.

Селі ва ўтульным месцы, далей ад увахода, у куце. Побач за столікам стаяў фікус, які засланяў ад цікаўных вачэй.

Антаніна Фёдараўна, прагледзеўшы меню і параіўшыся з Таняй, заказала афіцыянтцы, якая падышла, два антрэкоты, фірменны напітак і марожанае.

Пакуль афіцыянтка будзе рыхтаваць заказ, можна і пагутарыць. I Антаніна Фёдараўна пачала без усялякіх лішніх слоў.

— Таня, ты ведаеш, чаго я запрасіла цябе сюды? Не, канешне, не ведаеш. Нічога новага я табе не скажу. Я хачу пабыць з табой сёння, як звычайны чалавек з чалавекам, пагаварыць не як настаўнік з вучнем, а проста як даўно знаёмыя...

Касмылёва насцярожылася, адкінулася на спінку крэсла, ухмыльнулася: маўляў, чаго захацела класная?

— Не хвалюйся, што я нешта такое задумала. Проста клас — ёсць клас, дзе афіцыйныя адносіны, усе аднолькавыя. Дзе кожнаму вучню ў душу не заглянеш... Я хачу зразумець цябе, Таня: чаму ты не такая, як усе?

— Я не хачу быць, як усе... Я пагарджаю статкам...

— Статак сапраўды не вельмі добра. Асабліва там, дзе трэба самастойна думаць. Часцей за ўсё ў нашых школах гэтага якраз і не хапае. У іх вучні пазбаўлены магчымасці думаць. Адзін аднаму падказаў, адзін у аднаго спісаў. Зманіў, падтасаваў, выкруціўся... 3 класам з сарака чалавек ды яшчэ з пяццю-шасцю такімі паралельнымі настаўніку проста не пад сілу справіцца. Гэта не гімназія ці ліцэй...

— Я недзе чытала,— адчувалася, што гаворка Таню зацікавіла,— у гімназіях дзеці атрымлівалі такую адукацыю, якую цяперашні выпускнік ВНУ не мае. Адно веданне некалькіх моў чаго было варта!

— Яшчэ ў канцы пяцідзесятых, шасцідзесятых гадоў амерыканскія педагогі старанна вывучалі наш школьны вопыт...

Афіцыянтка прынесла ўсё, што заказвала Антаніна Фёдараўна, настаўніца і вучаніца ўзялі ў рукі відэльцы.— Факты, як вядома,— упартая рэч,— Антаніна Фёдараўна падступалася да галоўнага.— Ведаеш, калі я вучылася ў школе ў свае шасцідзесятыя, такога, як цяпер, не было: жорсткіх злачынстваў сярод падлеткаў, розных таксікаманаў, наркаманаў, школьніц-прастытутак, — Мірановіч вырашыла гаварыць пра ўсё. Ханжаства ў любым выпадку ніколі не дапамагала чалавеку.

Таню апошнія словы нібы екаланулі: куды сягае класная, на што робіць намёк?

— Таня, ты толькі задумайся над гэтымі страшнымі лічбамі, якія друкуюць зараз у газетах,— Антаніна Фёдараўна выпісала іх і запомніла.— На ўліку ў нашай рэспубліцы пятнаццаць тысяч так званых «цяжкіх» падлеткаў. 3 іх — адна тысяча хранічных алкаголікаў. У калоніях кожны дзевяты зняволены — непаўналетні...— яна наўмысна зрабіла паўзу, каб Таня адчула ўвесь жах гэтых лічбаў, але тая нават не адрэагавала на іх.— Я не хачу табе зла, Таня, зразумей правільна, я жадаю толькі дабра, мо таму я табе пра ўсё гэта адкрыта кажу. Даволі аднаго неабдуманага кроку, каб апынуцца ў ліку гэтых няшчасных тысяч...

Не ведала Антаніна Фёдараўна — а як было ведаць? — што Касмылёва была блізка ля гэтых «няшчасных тысяч» і што гэтая размова ў кафэ для Тані — не больш як чарговая педагагічная маралізатарская размінка. Яна адчувала сябе і тут прынцэсай. Яе не крануў нават расказ пра выпадак, які адбыўся ў Цынцэвіцкай школе, калі ў ёй вучылася Мірановіч. Антаніна Фёдараўна ўспомніла, як пасварыліся дзве сямікласніцы. Адна другой кінула: «Каб цябе забіў гром!» (У вёсцы былі частыя такія праклёны.) Праз некалькі дзён у навальніцу ў тую дзяўчынку і сапраўды ударыла маланка. Калі хавалі яе, першая ліла слёзы ля труны, прасіла на каленях прабачэння, якое нікому не было зразумелае...

— Наталля Сямёнаўна, ваш сын Вадзім сябраваў з Веранікай Рагозінай. Ці заўважылі вы змены ў Вадзімавых паводзінах і асабліва — у адносінах да Веранікі?

— Вадзім займаўся ў секцыі барацьбы, а Вераніка — у драмстудыі. Адтуль яны вечарам вярталіся разам. Праўда, дамоў яны не хадзілі адзін да аднаго. Саромеліся, відаць, нас, бацькоў. Размаўлялі па тэлефоне. Мы з мужам не раз чулі... пра Вераніку ён гаварыў самыя лепшыя словы...

— А пасля?

— Пасля з Вадзімам нешта здарылася. Ён стаў нейкі нервовы, неспакойны...

— Калі?

— У сёмым класе. Дарэчы, мы толькі цяпер уведалі, што ён кінуў секцыю. А нам казаў, што ходзіць. Вечарамі ж яго не было дома. А мы заўсёды занятыя. Муж на рабоце круціцца, у яго там у прафкоме шмат спраў. Я — з экскурсіямі, часта бываю ў камандзіроўках...

— Фрагмент іканастаса «Тайная вячэра»,— тлумачыў экскурсавод, стоячы ў Ісаакіеўскім саборы тварам да трупы вучняў. Ен раз-пораз паварочваўся і паказваў рукой на фрагмент.

— Дык гэта і ёсць шэдэўр вашага земляка? —спытала Вераніка Рагозіна ў Антаніны Фёдараўны, якая стаяла побач.

— Так, Вераніка, запамінай на ўсё жыццё. Гэта незвычайная карціна...— зашаптала Мірановіч.— Я вам расказвала пра гэтага мастака. Помніце?

Па групе прайшоўся шумок. Вучні пачулі імя мастака і адзін аднаму, гледзячы на іканастас, як па ланцужку, перадавалі:

— Сілівановіч... Сілівановіч... Сілівановіч...

На класнай гадзіне, збіраючыся ў Ленінград, Антаніна Фёдараўна расказвала вучням пра свайго славутага земляка, мастака з вілейскай вёскі Цынцэвічы Аляксандра Сілівановіча. Ён нарадзіўся ў мінулым стагоддзі ў сялянскай сям'і. А пасля стаў акадэмікам, вядомым мастаком. Казалі, што яго запрасіў афармляць іканастас Ісаакіеўскага сабора сам цар. Скрупулёзная і тонкая гэта была работа: з маленькое рознакаляровых мазаічных кавалачкаў стварыць жывьы вобразы «Тайнай вячэры», цэнфальнай карціны іканастаса, якая стала ўпрыгожаннем усяго сабора.

Вучні зачаравана глядзелі на іканастас, размаляваныя сцены, калоны, столь, пазалочаныя люстры, на малахіт, лазурыт... У іх вачах было непадробнае здзіўленне. I толькі ў аднаго вучня, калі б хто-небудзь пільна паглядзеў яму ў вочы, заўважыў бы там абыякавасць. Хіба адно адчуў: нецярпенне. Вочы яго былі, як бегункі.

— Што з табой, Вадзім? — заўважыла душэўны сябраў неспакой Вераніка.— Табе што, нецікава тут?

— Мне гэтыя святыя будуць сніцца ноччу... Мне каб бліжэй да рэальнага жыцця. Там, дзе вірыць Неўскі праспект, дзе народ...

— Не пазнаю цябе, Вадзім,— здзівілася Вераніка, калі ён адмовіўся ісці з ёю і групай па крутой лесвіцы-спіралі пад купал на тэрасу, адкуль як на далоні быў відаць горад.

Вадзім, які ўгаварыў аднакласніка Аляксея Антохіна (з ім ён пасябраваў у сёмым «С») застацца разам унізе, меў свой план. Ён і не даваў яму спакою. Вадзім ведаў, што яго маці, Наталля Сямёнаўна, якая па просьбе Антаніны Фёдараўны прыехала ў Ленінград, зараз недзе стаіць у чарзе па білеты ў Эрмітаж. Пакуль маці купіць білеты, а група з класнай агледзяць горад з тэрасы сабора, можна збегаць у бліжэйшы універмаг. А адтуль самастойна прыйсці да Зімняга палаца. Хады тут на хвілін дзесяць — пятнаццаць. Чаму так цікавіў Вадзіма універмаг? Калі Спейс-Лысы і Цім даведаліся, што Вадзім з класам едзе ў Ленінград, адразу ж далі «баявое заданне»: прыхапіць там дваццаць цюбікаў клею «Момент». Яны ведалі, што ён выпускаецца і прадаецца ў Ленінградзе. Далі яму на дарогу «дваццаць-пятку», якую ён схаваў у патаемнай кішэньцы пінжака, каб не агледзела маці.

Вадзім і Аляксей Антохін выйшлі з сабора, перабеглі вуліцу, спыталі ў сівога дзядулі з кульбачкай, як трапіць у бліжэйшы універмаг. Па дарозе Вадзім расказаў Аляксею, чаго яму туды трэба. «Сусед па лесвічнай пляцоўцы, які працуе шаўцом у кааператыве, папрасіў клей «Момент», кажа, бывае толькі ў Ленінградзе. Назва яго гаворыць сама за сябе. Хапае імгненна! Вось такі яму клей трэба»,— бессаромна маніў сябруку Вадзім, а сам у душы радаваўся: «Святая прастата! Відаць, ні разу не нюхаў яго. Затое я спрабаваў. Б'е па мазгах сапраўды імгненна...»

Калі ўвайшлі ва універмаг, адразу пайшлі шукаць адпаведны аддзел. Знайшлі яго хутка. На вітрыне сярод рознай драбязы Вадзім убачыў жаданы жоўта-карычневы цюбік. Дамовіўся з Аляксеем, што кожны спачатку бярэ па пяць. Але як толькі яны папрасілі ў немаладой прадаўшчыцы дзесяць цюбікаў, тая акінула вокам юных пакупнікоў і запытала:

- Навошта вам столькі?

Хлопцы на нейкую хвіліну сумеліся, затым Вадзім бойка адказаў:

— Мы прыезджыя... Здалёк... У нас такога клею няма. Суседзі папрасілі купіць...

— А можа, вы якія таксікаманы? — з падазронасцю глядзела на хлопцаў прадаўшчыца.

Вадзіма ледзь не скаланула на гэтых словах. Па целе прабеглі дрыжыкі. Яму здалося, што яго нібы ведае гэтая незнаемая жанчына. «Няўжо на твары ў мяне напісана, хто я? Здаецца, у мяне пакуль звычайны твар...»

Было ясна, што трэба шукаць іншае выйсце. «Ну што ж, прыдумаем...» — Вадзім штурхнуў сябрука, і яны пайшлі да выхада. Пастаялі каля дзвярэй. Убачылі трох дарослых хлопцаў, якія было відаць, кіраваліся ва універмаг. Вадзім падышоў да іх і пачаў прасіць, тыцкаючы ў рукі аднаму «дваццацьпятку», купіць дваццаць цюбікаў «Момента», а рэшта, пяць рублёў, маўляў,— іх (цюбік каштаваў адзін рубель). Вадзім не пашкадаваў гэтай «пяцёркі», тым больш што яна была не яго. Тыя з ахвотай згадзіліся і праз некаторы час вынеслі тавар. Вадзім сунуў цюбікі ў дыпламат, які ён узяў з сабой і, сказаўшы Аляксею: «Пайшлі!», рушыў у бок Эрмітажа.

Любавацца горадам, вуліцамі-стрэламі Пятра хлопцам не было калі: яны спазняліся на экскурсію ў Эрмітаж, хоць Вадзіма не вельмі туды і вабіла. Хваляваўся адзін Аляксей:

— А што, калі наша група пойдзе ў Эрмітаж, а мы застанемся на вуліцы?

— Ну і што? Падумаеш...— Вадзім быў задаволены сваім урэшце здзейсненым планам.— Колькі тут яшчэ ўсяго цікавага: Летні сад з домікам Пятра, Петрапаўлаўская крэпасць, «Аўрора», Рускі музей, музей Пушкіна... Мне маці пра гэта не раз расказвала. Вось куды б я з задавальненнем схадзіў, дык гэта ў кунсткамеру Пятра Першага.

— А што гэта такое?

— Антрапалагічны музей, дзе сабраны разнастайныя рэдкасці...

Выйшлі на Дварцовую плошчу, на якой вірыў Народ і, быццам змяя, выцягнулася ад кас Зімняга палаца да Александрыйскага слупа чарга. Вадзім і Аляксей мінулі чаргу, абагнулі палац злева і падышлі да ўвахода ў Эрмітаж. Падняліся па высокіх прыступках і праз высокія дзверы ўвайшлі ў вестыбюль, сцены і падлога якога ззялі белым мармурам. Нідзе групы іх не было відаць. Значыць, пайшлі, не дачакаліся іх.

— Праваронілі,— засмучана сказаў Антохін. Выйшлі на вуліцу.

— Не перажывай,— спрабаваў заспакоіць сябра Вадзім.— Правядзём час на набярэжнай Нявы, палюбуемся Петрапаўлаўскай крэпасцю, якая вунь на востраве...— Цэхановіч паказаў рукой на высокі залачоны шпіль крэпасці.

Непадалёк ад Зімняга палаца была прыстань, дзе прычальвалі катэры, якія плавалі па Няве з экскурсантамі. 3 ракі адкрывалася выдатная панарама горада. У невялікай будачцы людзі бралі білеты на чарговы рэйс.

— Эх, каб тая «пяцёрачка»,— раптам уздыхнуў Вадзім, калі падышлі да касы,— што аддалі тым хлопцам ва універмагу! Пракаціліся б па Няве...

— А ў нас — ні капейкі...— павесіў нос Аляксей.

— А што, калі прашмыгнуць разам з пасажырамі міма кантралёра,— падаў ідэю Вадзім.

— Не ўдасца. Бачыш, вунь (якраз падышоў катэр, і людзі з білетамі па трапе праходзілі на палубу) стаяць два кантралёры. Правяраюць дай божа.

Яшчэ не адзін катэр правялі Вадзім і Аляксей, пакуль, задыхаўшыся, не прыбегла сюды Наталля Сямёнаўна.

— Я галаву скруціла, шукаючы вас... Бегала да Ісаакіеўскага сабора...— накінулася яна адразу на хлопцаў.— Дзе вы былі?

— А мы пайшлі паглядзець Меднага конніка,— ілгаў маці Вадзім.— Нам ён цікавейшы, чым сабор.

— Вы і так яго ўбачылі б... Пасля Эрмітажа... Антаніну Фёдараўну ледзь не давялі да інфаркту. Мяне... Адкуль такая недысцыплінаванасць? Я не пазнаю цябе, Вадзім! У Эрмітаж не трапілі...

— А мы не перажываем,— Вадзім глянуў на Аляксея. Той нехаця кіўнуў галавой.— Паглядзім іншае...

Наталля Сямёнаўна паўшчувала хлопцаў, нарэшце сказала:

— Пойдзем да Эрмітажа, будзем чакаць там сваю групу. Чакаць доўга не давялося: у дзвярах з'явіліся спачатку самыя шустрыя ў класе Каця Скакун і Сяргей Гарноська. За імі выходзіла ўся група.

— Таня, у тваім дзённіку з'яўляецца новае прозвішча — Дзік. Ты напісала: «Апартаменты Дзіка напамінаюць наш славуты «бункер». Упершыню я тут паглядзела па «відмагу» парнуху, села на іголку...» Хто такі Дзік?

— Дзік — гэта не прозвішча, мянушка...

— Каго так клікалі?

— Шэфа Спейса-Лысага, члена нашай тусоўкі.

— Як яго сапраўднае прозвішча?

— А калі я не скажу?

— Усё роўна даведаемся.

— Анастас Лапуноў.

У час апошняй сустрэчы ў падвале каманды «Рэтс» Спейс-Лысы не без гонару паведаміў:

— Заўтра нас прымае Дзік... У сваім доме...

— Нарэшце! Пасля доўгага маўчання! Ур-а-а! — пачуліся галасы.

— Не спяшайцеся, спачатку пойдзем мы: я, Цім, Таня...

— I Вадзім... — падказала Касмылёва.

— Кланяйцеся і плаціце князю аброк, — працягваў Лысы. — Захапіце па «чырвоненькай» і пабачыце цуды...

— Дык мы ж на днях распранулі аднаго з каманды «Кэтс», а куртку загналі. Грошы ж ёсць, — сказала Таня.

— Гэтых грошай будзе мала. Мы дадзім Дзіку на адну справу. У каго ёсць грошы, захапіце, — скончыў Спейс.

Назаўтра, як толькі прыцямнела, «пацукі», сярод якіх былі Таня і Вадзім, стаялі каля дома Дзіка. Гэта быў раён сельгаспасёлка. Цяпер яго было не пазнаць: вакол ішло будаўніцтва новых шматпавярховых жылых дамоў. А вуліцы і вулачкі, якія часцей за ўсё былі неасфальтаваныя, вузенькія і над якімі навісалі, як у вёсцы, галіны вішань, сліў і яблынь, цяжка было пазнаць. Многія прыватныя дамы былі знесены, на месцы іх валяліся друз і рыззё.

Дом, у якім жыў Дзік, інакш Анастас Лапуноў, стаяў паміж двух пустых. Іх гаспадары толькі што выехалі, атрымаўшы новыя кватэры.

Сярод цяністага саду патанаў ладны асабняк Лапуновых. Ён быў пабудаваны з белай цэглы, з верандай, мансардай. Пабудавалі яго бацькі Анастаса ўласнымі мазалямі. Але пасля таго як два сыны іх, Анатоль і Андрэй, загінулі: адзін на падводнай лодцы недзе на Поўначы, другі — у Афганістане, — нямілы стаў родны дом. Бацька, майстар на заводзе, запіў, трапіў пад машыну. Адзінай уцехай маці, хатняй гаспадыні, застаўся самы малодшы, Анастас, які пасля васьмі класаў пайшоў вучыцца ў ПТВ.

Аднойчы Анастас паставіў ультыматум:

— Хачу мець відэамагнітафон. За грошы, якія вы атрымліваеце за маіх братоў. Не трэба, каб рублі ляжалі ў панчосе. Анатоль і Андрэй былі вясёлыя хлопцы, любілі музыку: яны мяне пахвалілі б за гэтую ідэю. I ўрэшце, чаму я не магу як след пажыць і за сябе і за сваіх братоў? За што яны загінулі? Вось-вось... Ні за што! Дык хоць я пажыву.

Маці спачатку ўпарцілася, але пасля таго як Анастас заявіў, што кіне вучылішча, і перастаў хадзіць на заняткі, дала сыну грошы.

На другім годзе навучання Дзік разам з двума сябрукамі пабілі свайго выкладчыка. За тое, што ставіў ім нездавальняючыя адзнакі. Падпільнавалі вечарам, перад гэтым выпіўшы, і моцна адлупцавалі. Той падаў у суд. I Дзік разам з сябрукамі атрымаў два гады папраўча-працоўнай калоніі для непаўналетніх. Калі вярнуўся з калоніі, з дапамогай сваякоў уладкаваўся на завод. Тады і пазнаёміўся ён са Спейсам-Лысым.

Вечарам на гарадской дыскатэцы Спейс выйшаў пакурыць у туалет. Там стаялі гэткія ж хлопцы, як ён, і пыхкалі цыгарэтамі. Але вось усе пайшлі танцаваць, а адзін, таўсматы, нізкарослы, з тварам, нібы абветраным на сіверы, са шрамам на носе, наколкамі на пальцах, застаўся дакурваць «прыміну». Спейс вырашыў загаварыць з ім першы. Слова за слова — і выявілася, што Дзік вучыўся ў тым жа вучылішчы, што і Лысы. Новы Спейсаў знаёмы назваў сябе Анастасам. Увесь вечар на дыскатэцы хлопцы былі побач і нават дамоў пайшлі разам. Пры развітанні Дзік даў свой адрас, пахваліўся, што ў яго ёсць відэамагнітафон, і дазволіў заходзіць. Пасля гэтага Спейс-Лысы пасябраваў з ім, перагледзеў ці не ўсе відэакасеты, якія невядома якім чынам даставаў гаспадар, упершыню паспрабаваў наркотыкі. Дзік жыў з хворай маці: гора, якое яна перанесла, забірала здароўе. Але парадак у хаце старалася падтрымліваць. Варыла ежу свайму-адзінаму роднаму чалавеку, радуючыся, што дачакалася яго з калоніі.

Аднаго разу Спейс-Лысы падумаў, што ён даўнавата не бачыў Дзіка — пасля таго як прыносіў цыгарэты з траўкай у падвал «пацукам», — і накіраваўся да яго. Да гэтага, днём і вечарам, заходзіў да Дзіка, але хата была на замку.

Першае, што заўважыў тады Лысы, калі ўвайшоў у дом (ён быў не замкнуты), дык гэта беспарадак. Ранейшай утульнасці, якую стварала Анастасава маці, тут цяпер не было. Усюды валялася смецце, нейкія абрыўкі паперы. Стаяла мёртвая цішыня. Нідзе нікога. Тады Лысы вырашыў заглянуць у спальню, сунуўся туды... I застыў. На падлозе былі параскіданы недакуркі, бутэлькі, а на коўдры, якой быў накрыты Дзік, ляжалі пачка замежных цыгарэт і... шпрыц, самы звычайны медыцынскі шпрыц, якім робяць ін'екцыі. Спейс зразумеў, у чым справа, і пачаў катурхаць Дзіка. Той, не падымаючы галавы, нешта мармытаў, вымаўляў незразумелыя гукі. Некалькі секунд Лысы патаптаўся па недакурках і зноў пачаў катурхаць Дзіка. Нарэшце сябрук лыпнуў адным вокам, потым другім. I, як праз туман, глядзеў на Спейса.

— Анастас, ды гэта ж я... Ты што, не пазнаеш? Я... Спейс-Лысы...

I толькі тады Дзік нібы спусціўся з неба на зямлю, сказаў глуха і працяжна:

— А-а-а.. Лысы? Здароў, Лысы.

— Што здарылася, Анастас? Чаму ў хаце такі беспарадак? Дзе маці?

— Маці?! — як у летаргічным сне паўтарыў Дзік. — Маці няма ўжо больш як месяц... Аддала канцы...

— Хто тут быў у цябе? — Спейс рашыў не віляць, а запытаць адкрыта.

— Хочаш усё ведаць? Хутка пастарэеш, — выціснуў з сябе Дзік.

Лысы ведаў, што Дзік кінуў завод і нідзе не працуе. Але на ўсякі выпадак спытаў:

— Працуеш дзе?

— Дзе? Уладкаваўся ў кааператыў сантэхнікаў, абслугоўваю магазіны.

— Днём. А вечарам? Цябе апошнім часам не злавіць.

— А вечарам — вартаўніком у дзявочым інтэрнаце, — засмяяўся, нібы намякаючы на нешта, Дзік.

— Жартуеш? Скажы праўду.

— А ты праўдзіст, як я пагляджу. Цябе трэба было б добра праверыць... — пільна глядзеў на Лысага Дзік.

— Ды ты што, не верыш мне?

— А чаму я табе павінен верыць? Я з табой дзяцей не няньчыў.

— Хочаш, паклянуся, што глуха ўсё будзе? — пастукаў сабе ў грудзі Спейс.

— Ладна. Вазьмі ў серванце «чарнільца». Нешта мне нядобрыцца.

Лысы падышоў да серванта, які стаяў у пярэднім пакоі, дастаў недапітую бутэльку партвейна «Херес», прынёс у спальню. Дзік наліў у даўно нямытую шклянку віна, прапанаваў Спейсу. Той выпіў.

— Цяпер пакляніся: нікому ні гу-гу, што тут бачыў...

— Клянуся.

— Дык вось, тую траўку, анашу, якой я частаваў цябе, мне на рынку азіяты загналі. Тыя, што гандлююць ружамі. А гэты шпрыц і да шпрыца займеў у новых сяброў — літоўцаў. Яны і былі ў мяне ў гасцях. Гандлююць для прыліку на рынку кааператыўнымі «бананамі», «плашчоўкамі», а на самай справе — наркотыкамі. Там, на рынку, з імі і пазнаёміўся. Купляў у іх вось гэтую «шмотку», — Дзік паказаў на скамечаны, брудны светла-шэры касцюм з плашчовай тканіны, які валяўся на крэсле.

Дзік гаварыў Лысаму праўду, адно толькі ўтойваў: за што набываў тую ж «плашчоўку» і наркотыкі. У кааператыве сантэхнікаў, у які яго ўзяў сын бацькавага сябра, Дзік лічыўся фармальна, каб не чаплялася міліцыя, што ён не працуе. А сам займаўся фарцоўкай: ездзіў у Прыбалтыку, скупляў моднае адзенне і перапрадаваў дома. Яшчэ пры жывой маці ён пачаў заганяць хатнія рэчы, касцюмы, курткі братоў, бацькавы паліто, дублёнку. А калі маці памерла, то пачаў прадаваць і яе рэчы.

...«Пацукі» сядзелі ў Дзіка ў пакоі, дзе стаяў відэамагнітафон і быў сякі-такі парадак. Анастас спачатку паставіў касету з кітайскім фільмам «Касталомы» — аб прыёмах каратэ. Зачараваў «пацукоў» дзядуля, гадоў пад сто, настаўнік і супермайстар каратэ, які лёгка спраўляўся з сапернікамі.

Дзік прынёс са спальні цыгарэту з анашой. Закурылі, кожны па чарзе зацягваўся, пачынаў чмурэць. У гэты час Анастас паставіў новую касету з амерыканскім парнаграфічным фільмам «Гарэм».

Пачалася бесцырымонная гамонка. Цыгарэта і фільм рабілі сваю справу. I тут Спейс-Лысы загаварыў пра шпрыц.

— Як гэта паспрабаваць укольчыка, Анастас? — цягуча звярнуўся ён да Дзіка. — Не ведаю, з чым яго ядуць. Ні разу не даводзілася...

— Гэ, — гікнуў Дзік. — Гэтая раскоша не проста здабываецца і робіцца. Патрэбен мак. Сябры з Прыбалтыкі прывезлі мне крышку гэтага бальзаму. Але ўвесь яго ўжыў.

— Мак? — паўтарыў Спейс. — Ды яго ж цяпер усюды забаранілі сеяць.

— Ёсць яшчэ мясцінкі... — ківаўся Дзік.

— Я ведаю, — раптам уклініўся ў гаворку Вадзім. — У нас на дачах у некаторых сярод кропу спее.

— О-о! Ідэя: сходзім на вашы дачы, Вадзім! — падхапіў Цім. — Я быў у вас, ведаю.

— Я з вамі, хлопчыкі! — усхапілася з крэсла Таня. — I я была там...

— Бачу, у вас дзеўка што трэба, — пахваліў Анастас Таню, падышоў да яе, прыціснуў да сябе.

— Ну, не хапай, шэф, — папярэдзіў Спейс-Лысы. — Яна «нарачоная» вось гэтага прыгажуна, — паказаў на Вадзіма. — А яшчэ — наша агульная прынцэса.

Дзік па-дзікунску (можа, за гэта і далі яму такую мянушку ў калоніі?) зарагатаў і скамандаваў:

— Усё, ганіце па «чырвоненькай», на сёння хопіць. Разбягайцеся без лішняга шуму. I каб нідзе, — грозна папярэдзіў, — ні гу-гу...

— Таня, ты напісала ў сваім дзённіку пасля сёмага класа: «План згвалтавання Рагозінай, які я распрацавала, не ўдаўся. Дарэмна толькі сапсавала лес хлопцам. I невыносна на душы з-за Вадзіма! Сядзе ні за што. Але нічога — яшчэ не вечар...

Чэрвень. Пятроўшчына».

Раскажы, як усё было.

— Падрабязна? Ліпнеце, як смала...

— Інакш не можам. Надта ж сур'ёзная справа. I прашу не маніць, гаварыць сумленна. Для цябе будзе лепш.

Чэрвень выдаўся гарачы, сонца свяціла спякотна ледзь не штодзень. На небе — ні воблачка. А на зямлі трава і лісце дрэў курчыліся ад бязлітасных промняў.

У такую пару і прыехалі ў саўгас «Пятроўшчына», што за трыццаць кіламетраў ад горада, вучні сёмых класаў, пакуль яшчэ сёмых, праходзіць месячную вытворчую практыку. У двухпавярховым цагляным будынку, які быў спецыяльна пабудаваны саўгасам для школьных практыкантаў, і пасяліліся шэсць паралельных сёмых класаў і адзін спецыялізаваны матэматычны. У кожным невялікім пакоі звычайна жылі чатыры вучні.

Суседкамі Веранікі Рагозінай былі аднакласніцы Ірына Лысёнак, Каця Скакун і Тамара Гога. Дзяўчынкі жылі на другім паверсе. Вадзім Цэхановіч, як і ўсе хлапчукі, пасяліўся на першым паверсе ў адным пакоі з Сяргеем Дубовікам, Аляксеем Булатам і Антонам Сухавеем. Усе з сёмага «С». А Таня Касмылёва не захацела жыць са сваімі аднакласніцамі і папрасілася пасяліць яе з Аняй Крываручка, Вольгай Старасценка і Верай Свістуновіч з сёмага «Б». Заявіла: інакш уцячэ з практыкі. У Тані былі свае планы. 3 аднакласніцамі яна не сябравала, таму і тут не пажадала жыць разам.

Перад ад'ездам Таня ледзь не пасварылася з маці. Яна ўведала, што Вадзім пасля практыкі едзе ў піянерлагер «Зялёны гай».

— Даставай пуцёўку ў лагер, ма, а то...

— Што?.. — не зразумела Маргарыта Іосіфаўна.

— ...уцяку куды-небудзь...

— Таня, што ты гаворыш, апомніся!

— Папрасі добра ў Канстанціна Сяргеевіча пуцёвачку. Ён усё можа. Нават новага мужа знайшоў табе...

— Што, што? — не паверыла пачутаму Маргарыта Іосіфаўна.

— Ты думаеш, я маленькая, дурненькая, не чую, як вы ў нашым другім пакоі пра ўсё гаворыце з сябрам Канстанціна Сяргеевіча?! Каб ведаў бацька...

— Я прашу цябе, больш пра гэта нідзе ні слова...

— Толькі тады, калі будзе пуцёўка.

— Новыя «адзідасаўскія» красоўкі, заходнегерманскія касеты ты атрымала. Табе яшчэ мала? Падзякавала б хоць Віктару Міхайлавічу, які табе ўсё гэта прывёз.

— Хачу ў «Зялёны гай»!

— Ну, ладна. Паспрабую... — здалася Маргарыта Іосіфаўна.

Перад ад'ездам на практыку Таня сустрэлася ў падвале, новым месцы збору тусоўкі, з Цімам і Спейсам і прапанавала ім свой план:

— Хлопчыкі, чакаю вас у адзін з выхадных у Пятроўшчыне. Гэта трыццаць кіламетраў ад горада на поўдзень. Мы будзем там праходзіць практыку. Ёсць ідэйка. Там будуць Вадзім Цэхановіч і Вераніка Рагозіна. Мне, прынцэсе, надакучыла бачыць, як яна чапляецца да яго. Я адна хачу быць з Вадзімам. Трэба нешта зрабіць з ёй. А вы разумееце, што... Я пастараюся вам дапамагчы. Згода?

— Пра што гаворка, прынцэса! — засмяяўся Спейс.

— Не падвядзём. Можаш не сумнявацца, — падтрымаў сябра Цім.

У суботу вечарам Таня сядзела на сваім ложку ў інтэрнаце. Суседкі збіраліся пасля праполкі цукровых буракоў у мясцовую лазню.

— Пойдзеш, Таня, з намі? — спытала Вольга Старасценка.

— Ды вы што? Там жа мыюцца адны брудныя саўгаснікі. Я лепей у горад з'езджу. У ванне памыюся. Ды вось-вось да мяне павінны прыехаць сябры.

— Кажуць, у клубе сёння будуць канцэрт, дыскатэка, — кладучы ў цэлафанавы мяшок мачалку і шампунь, сказала Вера Свістуновіч. — Трэба памыцца...

— Я ведаю, што будзе выступаць Вераніка Рагозіна з сёмага «С» са сваімі тэлевізійнымі ролямі, — іранічна скрывілася Таня. — Яна і мясцовая артыстка Нінка рыжая, кажуць, спеліся...

— А я бачыла, як Вераніка з мамай пайшлі на аўтобусны прыпынак, — падала голас з кутка Аня Крываручка. — Відаць, у горад паехалі...

— Не можа быць! — ускочыла з ложка Таня. — А як жа канцэрт?

— Без яе абыдуцца... Ёй, мусіць, тэрмінова трэба было дамоў, — выказала свае меркаванне Вольга Старасценка.

Таня гэтага не чакала. Яна рыхтавалася да сённяшняга вечара. Хадзіла на возера, якое было за вёскай, каля невялікага гаю. Берагі возера параслі густым кустоўем. Тут адпачывала вясковая моладзь. «Сюды, сюды неабходна завабіць Рагозіну...» — вірыла ў яе галаве адна думка. Па дарозе назад сустрэла Нінку рыжую, як называлі ў Пятроўшчыне тутэйшую васьмікласніцу Ніну Лескавец за яе выфарбаваныя ў рыжы колер валасы. Скончыўшы восем класаў, яна нікуды не паступала, збіралася ісці ў дзевяты клас. I таму пакуль дапамагала ў клубе загадчыцы арганізоўваць канцэрты.

Ніна, сама аматар і ўдзельніца мастацкай самадзейнасці, у першыя ж дні, калі прыехалі школьныя практыканты ў саўгас, разведала, хто з гарадскіх вучняў мае артыстычны талент. У групу артыстаў трапіла і Вераніка, нават пасябравала з Лескавец. На першай рэпетыцыі Вераніка зачаравала Ніну сваёй Асоллю з «Пунсовых ветразяў». Тая доўга хадзіла пад уражаннем, якое зрабіла на яе Вераніка сваёй гераіняй. Пра гэта ведала і Касмылёва. Аднойчы яна трапіла на такую рэпетыцыю, дзе Ніна з захапленнем глядзе-ла на Вераніку-Асоль.

— Фі, чарэшня! Хронікі! — засмяялася Таня. Гэтыя словы мелі прыкладна наступны змест: ідэйныя, зацыкленыя дурні. На што Ніна, доўга не думаючы, адказала:

— Чувіха ты ў суперсучаснай форме, што ты разумееш? — Ніна была вострая на язык. Яна бачыла, як Таня, высока задраўшы нос, праходзіла каля вясковых дзяўчынак, нафарбаваная, модна апранутая.

Касмылёва гэта запомніла. Яна, прынцэса, не магла дараваць нейкай простай вясковай дзяўчыне.

— Эй, ты, зацыкленая, — кінула Таня і цяпер наўздагон Ніне, калі тая, параўняўшыся, не глянуўшы на Касмылёву, спакойна пакрочыла далей. — Вітацца трэба...

— А я з такімі чувіхамі не вітаюся, — спакойна адказала Лескавец.

I вось Таня сядзела адна ў пакоі, суседкі, якія вярнуліся з лазні, пайшлі ў клуб, і думала, што рабіць, калі прыедуць Спейс і Цім. Веранікі няма, адна Нінка, — што ж, варта хоць яе правучыць. Такога нахабства яна даўно не ведала. Каму, ёй, прынцэсе, такое сказаць? Не, гэтага яна не сцерпіць. Адпомсціць, абавязкова адпомсціць!

Спейс і Цім з'явіліся, калі ўжо пачынала цямнець. Пакой нумар 25, у якім жыла Таня, ім паказала цётка Дуся, якая тут дзяжурыла.

Адчыніўшы дзверы пакоя, «пацукі» ўбачылі на ложку Таню. Яна ляжала на баку ў хатнім халаце.

— Прывітанне працаўнікам палёў! — кінуў з дзвярэй Спейс.

Таня паднялася, падбегла да Ціма, Лысага, чмокнула іх у шчокі.

— Што новага, прынцэса? — спытаў Цім.

— Праваліўся план, хлопчыкі. Рагозіна змылася ў горад. Але тут ёсць адна асоба... Даручаю вам з ёю пазнаёміцца. Не падабаецца яна мне. Чувіхай мяне называе, не вітаецца. I з кім? Са мной!

— Хто яна? — спытаў Цім.

— Нінка рыжая... Мясцовая чмошня... На год старэйшая за мяне. У мясцовым клубе самадзейкай займаецца. Цьфу! Перажыткам мінулага...

— Чувіхай называе, кажаш? Не ведае козачка, што ты даўно Айранмэйдан... Не апраўдваеш тытула свайго, прынцэса, — са смяшком працадзіў Спейс.

— Не хочацца пэцкаць рукі. I ўвогуле, псаваць настрой сабе і настаўнікам з-за такой пліскі, — адказала з гонарам Таня. — Увогуле, я стараюся тут асабліва не вытыркацца. Ведаю, што вы самі цудоўна справіцеся, так? — зрабіла націск на словы «вы». — Дарэчы, тут ёсць прыгожае возера. Паспрабуйце завабіць Нінку туды.

— Не хвалюйся, прынцэса, — хадзіў па пакоі Спейс. — А дзе Вадзім? — раптам запытаў ён.

— Пайшоў у лазню. Яны, хлопцы, ходзяць пасля дзяўчынак. Абяцаў зайсці.

— Дыскатэка хоць сёння ў вас будзе? — звярнуўся да Тані Цім.

— Абавязкова! Цяпер ідзе ў клубе канцэрт, нашы зялёныя артысты з Нінкай на сцэне крыўляюцца. А пасля канцэрта будзе дыскатэка... — Памаўчаўшы, Касмылёва спытала: — А як у вас справы? Амаль месяц не бачыліся...

— Як мае быць! — прыцішыў магнітафон Цім.

— Былі ў Дзіка. Пачаставаў траўкай, — пачаў даставаць з кішэні цыгарэты Спейс.

— Хлопчыкі, дайце хоць раз зацягнуцца. Сто гадоў не спрабавала, — падскочыла да Лысага Таня.

— Пачакаем Вадзіма, — сказаў той. — У нас і да траўкі ёсць нешта... — паказаў на спартыўную сумку, каля якой сядзеў Цім. — Толькі як тут у вас, можна? Не зловяць?

— Настаўнікі паехалі ў горад або на канцэрце, — адказала Таня. — Можна...

Вадзім, лёгкі на ўспамін, нібы вырас у дзвярах. Пасвяжэлы, расчырванелы пасля лазні.

— Цябе не пазнаць! — амаль разам выгукнулі Спейс і Цім, да якіх падышоў Вадзім, падаў руку.

— Перад дыскатэкай вырашыў памыцца.

— Правільна, меней поту будзеш выдзяляць на танцах, — Цім даставаў з сумкі бутэльку гарэлкі. — А вось без гэтага дрэнна на дыскатэцы, — паставіў «Пшанічную» на стол, палез зноў у сумку.

— Ну, хлопчыкі, вы малайцы! — усклікнула Таня. — Толькі закусі няма, адны цукеркі, — падсунула бліжэй да бутэлькі кулёк карамеляў. Паправіла шклянкі.

— Ёсць і закусь, — Цім паклаў на стол каўбасу, хлеб, кансервы, пачаў адкаркоўваць бутэльку.

Пасля выпітых грамаў пачалася бурная гамонка. Закурылі цыгарэту з анашой.

Яшчэ пасядзелі крыху, пабалдзелі і рушылі на дыскатэку. Таня павяла кампанію па сцяжынцы праз сад, зарослы травой. За ім стаяў мясцовы клуб. Сярод травы, разлапістых яблынь іх было не відаць. Вырашылі зайсці з тыльнага боку. У разведку ў клуб пайшла Таня, астатнія засталіся ў садзе. Каля клуба тапталіся вясковыя хлопцы. Таня спытала ў іх, хто ў клубе ёсць з дарослых.

— Настаўнік, гэткі пузаты і смяшлівы, і настаўніца, худая, строгая, — адказалі хлопцы і зарагаталі.

Настаўнік «пузаты і смяшлівы» — ясна хто: географ, Бублік, Максім Яўсеевіч. А «настаўніца худая і строгая»? Ці не выкладчыца англійскай Гуз? Астатнія выкладчыкі на выхадныя паехалі ў горад. Кожныя выхадныя два-тры настаўнікі заставаліся дзяжурыць у інтэрнаце, астатнія ад'язджалі дамоў у горад. Ездзілі і многія вучні. 3 бацькамі і без бацькоў.

Таня вярнулася ў сад, дзе чакалі яе сябры. Расказала пра сітуацыю і прапанавала:

— Ідзём у клуб па адным... Танцуем разам з усімі...

Першая ў клуб увайшла Касмылёва. Пад рытмічныя гукі музыкі пасярэдзіне залы танцавалі хлапчукі і дзяўчынкі. На сцэне стаяў магнітафон са святла-музыкай. Пад кожны музычны такт у зале бліскалі агні-мігалкі: жоўты, сіні, чырвоны, зялёны... Каля сцэны на ссунутых крэслах сядзелі географ Максім Яўсеевіч Мяцёлкін і «англічанка» Валянціна Сідараўна Гуз і нешта паміж сабой гаварылі. Нінка рыжая круцілася каля магнітафона, за якім сядзеў белабрысы хлопец. Ён уключаў і выключаў магнітафон, мяняў касеты.

Таня адразу рынулася ў танец. Незаўважна адзін за адным прыйшлі спачатку Вадзім, потым Спейс, Цім і адразу далучыліся да танцораў. Таня сярод шуму і гаманы паспела сказаць Спейсу, калі той наблізіўся да яе:

— «Красты» і «піжоны» сабраліся разам. — «Крастамі» на блатным жаргоне называлі вясковую моладзь, а «піжонамі» — гарадскую. — Нінка рыжая вунь на сцэне каля магнітафона...

— Зразумеў... — прашаптаў Лысы.

Неўзабаве са сцэны спусцілася Лескавец. Палілася мелодыя, спакойная, чароўная. Агні-мігалкі цяпер не раздражнялі, а наадварот, здавалася, супакойвалі: яны мяняліся павольна. Хлапчукі запрашалі дзяўчынак на танец. Падышоў да Ніны і Спейс. Лысы прыкінуўся, што ён нічога не ведае пра Ніну, калі пачалі знаёміцца.

— Ягор! — зманіў Спейс, калі Лескавец запытала, як яго завуць? — А вас?

— Ніна.

— Ніна? Якое экзатычнае імя! Цяпер такое імя днём з агнём трэба шукаць, — жартаваў Лысы. — А мне пашанцавала: само ў рукі прыплыло...

— Ну, так і прыплыло... — усміхнулася Ніна. — А вы адкуль прыехалі?

— Здалёк... У госці да аднаго практыканта...

— Да каго, калі не сакрэт?

— Вунь да таго прыгажуна, — Спейс паказаў на Вадзіма.

— Ведаю. Бачыла. Ён з Веранікай Рагозінай прыходзіў на рэпетыцыю. Дарэчы, вы не ведаеце Вераніку? — Спейс хітнуў галавой. — Шкада, што сёння не давялося ёй у канцэрце выступіць. Прыехала мама і забрала яе: памерла бабуля. Вы не бачылі яе ў ролі Асоль! Гэта непаўторна! Казала, што яна іграла гераіню Аляксандра Грына ў тэлеспектаклі. Шкада, я не бачыла...

— А ці любіць Ніна сучасную музыку? — перайшоў на іншае Лысы.

— Вельмі люблю! Сама ў самадзейнасці ўдзельнічаю. Іграю на акардэоне. Пяю. Сёння выступала ў канцэрце. Не бачылі? — Ніна не адышла яшчэ ад выступления, была ўзбуджана.

— Не, мы толькі прыехалі. Нядаўна.

— Чаму так позна?

— 3 сябрам — вунь ён танцуе з белавалосай дзяўчынкай, — Спейс, паказаў на Ціма, — мы вучымся ў музычным вучылішчы. Пасля заняткаў у нас заўсёды практычныя. Пакуль адпрацавалі, выбраліся, дык і зашарэла, — ілгаў Лысы.

Ніна паверыла, што з ёю танцуе будучы музыкант-прафесіянал, і пацікавілася:

— А на чым вы іграеце?

— На флейце. Калі Ніна не супраць, мы з сябрам можам хоць зараз на ёй пайграць. Дудка ляжыць у пакоі ў Вадзіма. Не было куды яе дзець. Захапілі пасля заняткаў з сабой. Хадзем!

Лескавец згадзілася: гэты незвычайны, як ёй здалося, хлопец не на жарт зацікавіў.

Праз некалькі хвілін Спейс, Цім і Ніна крочылі ў бок інтэрната. Таня і Вадзім, згледзеўшы, што сябры зніклі, таксама выйшлі з клуба. Першай мінула тройцу Таня, не паказала выгляду, што ведае хоць каго-небудзь і пабегла паперадзе. Вадзіма хлопцы спынілі. Перакінуліся некалькімі словамі, Вадзім павітаўся з Нінай, тая ў адказ усміхнулася яму. Калі параўняліся з інтэрнатам, Цім шапнуў Вадзіму: маўляў, бяжы, вазьмі магнітафон.

Вадзім ведаў, што Цімаў магнітафон у Таніным пакоі. Таму адразу і пабег туды. Таня сядзела на ложку, калі ўвайшоў Вадзім...

— Дай магнітафон... Папрасілі хлопцы...

— Перадай і вяртайся назад.

— А ты тут будзеш? 3 намі не пойдзеш?

— Хутка вернуцца дзеўкі з клуба. Заходзь да нас абавязкова. А хлопцы няхай... няхай пазабаўляюцца з гэтай Нінкай... Чуеш, Вадзім, вяртайся! — кінула наўздагон.

Вадзім пабег, схапіўшы магнітафон, а Таня засталася адна. Яна перажывала, каб хоць Вадзім не ўблытаўся ў гісторыю. Яна яму спецыяльна не расказвала, чаго прыехалі Спейс і Цім. Так, праведаць іх...

Пакуль Вадзім выбег з інтэрната, троіца быа ужо далекавата: у цемры, якая апусцілася над зямлёй, не было чутно нават крокаў па гравійцы. I Вадзім прыпусціўся бегчы. Дагнаў у канцы вёскі, недалёка ад возера. Вяртацца яму не хацелася. Дый сябры падахвоцілі застацца. Асабліва прасіла, ледзь не малілася Ніна: яна пачула, як пстрыкнуў клавіш магнітафона і ў цемры загучала рок-музыка. Ніна зразумела: флейта — гэта звычайны жарт гарадскога хлопца. А Вадзім быў Ніне ўсё ж крыху знаёмы.

Засвяцілася ў цемры, як зорка ў небе, невялікае возера. Кампанія набліжалася да яго, смеючыся пад музыку. Па дарозе Спейс дастаў цыгарэты, тыя самыя, з анашой, прапанаваў Ніне:

— Цыгарэткі незвычайныя, закуры...

— Я куру гады ў рады, — пажартавала, адвяла ўбок Спейсаву руку з цыгарэтай Ніна.

— Ну, навошта ж так... — зазлаваў Спейс, але тут жа супакоіўся.

Пайшлі па беразе. Паабапал возера раслі чарот, трыснёг, кусты алешніку, крушыны. Непадалёк стаяў невысокі гай. Ніна ішла з кампаніяй на тое месца, дзе звычайна вясковая моладзь раскладала вогнішчы. Гэта быў узлобак паміж возерам і гаем. Там, думала Ніна, і яны распаляць цяпельца, пагамоняць... Падышлі да попелішча. Над ім высока ўгары, нібы ў прысаку вуглі, гарэлі дзве зоркі. Селі на калодкі, якія прынеслі сюды, відаць, вясковыя хлапчукі

— Давайце распалім вогнішча, — сказала Ніна. — Запалю ёсць, а сушняку знойдзем...

— Вогнішча не будзе... — раптам устаў Спейс.

— Яно толькі будзе прыцягваць увагу... — шматзначна вымавіў Цім.

— Усё-ткі, хлопцы, я заскочу ў гаёк, пашукаю сухіх галінак, — і Вадзім знік у цемры.

— Дзівак! — плюнуў у старое попелішча Лысы. Мацней зацягнуўся цыгарэтай, тое ж зрабіў і Цім.

Спейс падышоў да Ніны, узяў за валасы, уставіў ёй цыгарэту ў губы:

— Куры! — загадаў.

— Ну навошта ж так груба? Я і сама магу... — крутнулася Ніна. Затым узяла цыгарэту са Спейсавых рук, крыху пацягнула: разумела, так будзе лепш. Але смак цыгарэты ёй не спадабаўся, і яна кінула яе ў попел. Ніна не ведала, што гэта была за цыгарэта...

Гэтая Нініна неразважлівасць раз'юшыла «пацукоў». Яны зараз сапраўды былі падобны на пацукоў, якія раптоўна кідаюцца на сваю ахвяру. Спейс і Цім, як па камандзе, падскочылі да Ніны: закруцілі назад рукі, заткнулі рот, ірванулі адзенне. Зляцела лёгкая вятроўка, затрашчалі блузка і плашчовая спаднічка...

Калі Вадзім вярнуўся з гаю, ад убачанага самохаць выпусціў з рук абярэмак сушняку. У руках Спейса і Ціма, як злоўленая птушка, білася амаль голая Ніна...

— Трымай! — прасіпелі, сапучы, Спейс і Цім, калі згледзелі Вадзіма.

Цемра над возерам і гаем, нібыта бездань, праглынула адчайны Нінін крык. Дзве зоркі, якія віселі над галавой, жахліва здрыгануліся, мігнулі апошні раз і патухлі...

— Маргарыта Іосіфаўна, прабачце, апошняе пытанне да вас. Паслухайце, што напісала ў канцы свайго дзённіка Таня: «Маці аказалася той, якой я і думала... Прывяла жыць дамоў палюбоўніка пры жывым мужы. Мы з ёю зараз зусім не знаходзім агульнай мовы. Я ўцякла з дому. Жыву ў шэфа. Шэф мяне разумее лепш, чым маці...»

Што вы можаце сказаць на гэта?

— Што я магу сказаць? 3 мужам мы развядзёмся, як толькі ён адбудзе тэрмін. Вось толькі не разумею, у якога шэфа Таня жыла? Мне казала, што ў сяброўкі...

Маргарыта Іосіфаўна па-ранейшаму сустракалася з Віктарам Міхайлавічам. Аднойчы, пасля таго як Таня прыехала з вытворчай практыкі з Пятроўшчыны, яна прывяла яго дамоў і перад дачкой заявка:

— Дзядзька Віктар будзе жыць у нас. Яму няма дзе прытуліцца. Шукае кватэру...

Таня толькі хіхікнула: маўляў, каго падманваеш, мама? Бьщцам дачка нічога не разумее, — і, стукнуўшы дзвярыма, схавалася ў сваім пакоі.

Канчаўся ліпень. У Тані быў зараз ці не самы складаны час у жыцці. Некалькі разоў ездзіла да Дзіка, але ў таго дом увесь час быў на замку. Дома з маці яна амаль не размаўляла. У піянерскі лагер не паехала. Падвёў Вадзім. Ён разам са Спейсам і Цімам сядзеў да суда ў ізалятары папярэдняга зняволення. Амаль месяц ужо ішло следства. Спейс, Цім і часткова Вадзім згвалтаванне Ніны Лескавец бралі на сябе. Таню яны не выдалі. Вядома, яна не хацела, каб асудзілі Вадзіма. I калі б можна было, яна пайшла б на суд, і, магчыма, выгарадзіла яго. Маўляў, Вадзім трапіў на возера выпадкова, з-за нейкага магнітафона. Аднак ёй нельга было з'яўляцца на суд. Мала што магло там быць. Уся надзея была на Нінку рыжую. «Можа, яна пашкадуе Вадзіма... Яна ж бачыла, што ён сябруе з Рагозінай. Эх, каб жа так было! Гэтая Нінка, можна быць упэўненай, нікому не даруе. Але добра, што яна нават не здагадваецца, хто найбольш вінаваты ў яе няшчасці...»

Тані цяпер было сумна, як ніколі. Пад следствам сядзелі лепшыя сябры. Астатнія «пацукі», пачуўшы, што здарылася са Спейсам, Цімам і Вадзімам, прыціхлі, прытаіліся. Пра нейкія сустрэчы ў падвале і размовы не было...

Таня невылазна сядзела дома ў сваім пакоі. Слухала рок-музыку, перачытвала дзённік. Усё было агіднае. I гэтыя музычныя рытмы, і гэтыя запісы ў дзённіку, якія яна рабіла, здаецца, ужо вечнасць. А навошта? Каб пасля было лепш успомніць? Калі? Калі скончыцца гэты непрыкаянны ўзрост? Ранняе юнацтва? Кажуць, усе вялікія людзі вялі дзённікі. А хто яна, Таня? Вядома ж, не звычайная, не як усе. Яна — прынцэса. I гэтым сказана ўсё. А можа, гэты дзённік для таго, каб не толькі яна, але і яшчэ нехта некалі прачытаў. Прачытаў і задумаўся. А задумацца, безумоўна, ёсць над чым...

Невядома колькі яшчэ сядзела б Таня ў адзіноце, каб не зайшла Маргарыта Іосіфаўна. Яна сёння раней прыйшла з працы — заўтра пачынаўся перападлік тавараў у «Модзе». Таня хуценька закрыла сшытак у чорнай вокладцы і паклала ў шуфляду стала.

— Што ты там хаваеш? — строга запытала, стоячы ў дзвярах, маці.

— А нічога. Якая табе розніца. Звычайны агульны сшытак... — абыякава адказала Таня.

— Пайшла б пагуляла... Што ты ўсё дома сядзіш?

— Добра, што ты гуляеш са сваім новым мужам. Чакаеш ужо яго. Чакай! Кватарантам назвала. Усё бацьку раскажу, ён хутка вернецца. Вось тады пабачыш!

— Расказвай, я ўсё роўна з ім развядуся. Ты лепей скажы, быў суд у Вадзіма Цэхановіча? Як жа такое магло з ім здарыцца? Вы ж у той Пятроўшчыне разам былі. Такі хлопец!

— Разам былі... — хмыкнуўшы, паўтарыла Таня. — Да Вадзіма маці і бацька прыязджалі, а ты да мяне — ні разу.

— Калі мне было? Я ж позна канчаю работу. Без выхадных і прахадных працуеш. План гоніш. Ці ведаеш, які ён у нас?

— Знаю я гэты план.. Ты думаеш, я маленькая. Нічога не кумекаю. Памыляешся, мама. Я пра цябе болей ведаю, чым ты пра мяне. — Таня яхідна скрывілася.

— Дык раскажы, каб я нарэшце зразумела, хто ты?

— Многа хочаш... Сама павінна была бачыць. Ты ж не сляпая. Вочы маеш. Дзе ты была? — Таня пачынала грубіяніць, або, як кажуць, заводзіцца.

Маргарыту Іосіфаўну нібы ўдарыла токам. Яна занервавалася, наструнілася.

— А што я табе даставала ўсё моднае па твайму заказу, дык гэта не лічыцца? Дзе я тады была? — паўтарыла Таніны словы.

— Вось там, у сваей «Модзе», і сядзела. Прасядзела дачку. Цю-цю... — скрывіла губы Таня. — Па-сучаснаму гэта называецца выхаванне шмоткамі. Калі ты кнігу чытала, у тэатры была? У мінулым стагоддзі? Па рэстаранах ходзіш... з хахалямі. А ты хочаш, каб дачка твая лепшай была... — Такую Таню Маргарыта Іосіфаўна яшчэ не бачыла. Гэтак яна з маці дасюль не размаўляла.

Маргарыта Іосіфаўна ўспыхнула, нібы порах:

— Ты мяне будзеш асуджаць? Смаркачка яшчэ! Вон адсюль! — крыкнула з лютай злосцю.

Таню быццам апарылі кіпенем, яна закруцілася на месцы, пачала нешта шукаць на стале, у шуфлядах. Маці тым часам павярнулася і пакрочыла ў свой пакой. Таня ўзяла спартыўную сумку, з якой хадзіла ў школу, паклала туды некалькі кніг для прыліку, паміж іх усадзіла сшытак у чорнай вокладцы — дзённік — і, ляснуўшы дзвярыма, выбегла на вуліцу. Куды пайсці — не ведала. Родзічаў у горадзе не было: бабуля і дзядуля памерлі. I сябровак няма, у якіх можна пабыць. Наперадзе ўбачыла аўтобусны прыпынак. Куды? Застаецца адно: да Дзіка. Можа, ён сёння будзе дома...

Таня ўскочыла ў аўтобус, які ішоў у бок былога сельгас-пасёлка. Праз паўгадзіны яна была там.

Дзверы ў доме Дзіка гэтым разам былі не замкнёныя. Таня ўвайшла ў хату — той жа беспарадак, што і тады, калі яны, Спейс, Цім, Вадзім і Таня, упершыню наведалі Лапунова. А дзе ж сам Анастас? Дзік вячэраў. Еў яешню...

— Не пазнаеш? — Таня глядзела на Анастаса, які сядзеў у майцы. — Прывітанне! Таню не помніш? Спейс, Цім, Вадзім, — назвала сяброў.

— А-а-а... — працяжна прагудзеў Дзік. — Чаму ж не помню... Прынцэсай цябе клікалі хлопцы.

— Анастас, — Таня падышла бліжэй, з горыччу загаварыла, — хлопцаў няма, сядзяць пад следствам...

— За што?

— Згвалцілі адну пліску ў вёсцы, калі мы былі на практыцы. Пабралі іх...

— Ты глядзі! — перастаў чмякаць Дзік.

— Я пасварылася з маці. Уцякла з дому. Ці не пусціш на начлег? Больш няма куды... — загаварыла смела, як дарослая.

— Толькі ненадоўга. Могуць убачыць. Бывае, ходзяць тут розныя цікаўныя...

— А мне і трэба ўсяго некалькі дзён, каб пастрашыць маці.

— Ідзі ў пярэднюю, зараз прыйду, уключу відэамагнітафон. Новая касета ёсць...

Таня пражыла ў Дзіка пяць дзён. За гэты час яна перагледзела ўсе касеты, якія былі ў яго, паспрабавала макавага «бальзаму», яшчэ нешта з наркатычнага арсеналу новага сябра. Калі Таня развіталася з Анастасам, той сказаў:

— Заходзь, прынцэса, у любы час. Такому госцю мы заўсёды будзем рады.

Дома маці, якая ўжо абзваніла ўсіх знаёмых і падала ў росшук у міліцыю, Таня сказала, што жыла ў сяброўкі. У якой — не паведаміла...

— Таня, ты ў сваім дзённіку запісала: «Ездзіла ў калонію да Вадзіма. Сустрэлася там з Рагозінай. Дзіўнае супадзенне!» А праз некаторы час дапісала: «Не чакаць міласці ад прыроды... Трэба дзейнічаць! Цяпер адна надзея на шэфа...»

Калі адбылася гэтая паездка?

— У верасні.

— Хто такі шэф?

— Анастас Лапуноў.

Касыя промні сонца апошніх вераснёўскіх дзён хоць і свяцілі лагодна, але ўжо не надта грэлі. Раніцай пацягвала прахалодай з нізін, росы на травах пяклі, нібы жыгучка-крапіва. То там, то сям дрэвы скідалі на зямлю медзякі лістоты.

Цягнік, у якім ехалі Вераніка Рагозіна і Таня Касмылёва, падыходзіў да Віцебска. У розных вагонах адна і другая ехалі да Вадзіма Цэхановіча. Суд, які адбыўся ў пачатку жніўня пасля месяца следства, вынес Вадзіму пакаранне: тры гады зняволення з адбыццём у выхаваўча-працоўнай калоніі для непаўналетніх. Спейс і Цім таксама атрымалі сваё і адбывалі тэрмін у іншых калоніях.

Як толькі цягнік спыніўся, усе пасажыры рушылі на перон. Выйшлі Вераніка і Таня. Яны не заўважалі адна адну сярод натоўпу. Як і некалькі гадзін назад, калі ад'язджалі.

На аўтобус Вераніка адразу не пайшла, вырашыла зайсці ў буфет на вакзале што-небудзь купіць Вадзіму. Стала ў чаргу. А Таня тым часам ехала ў аўтобусе на вуліцу Гагарына, на якой знаходзілася калонія.

У сваіх пісьмах і Вераніка, і Таня паведамлялі, што прыедуць да Вадзіма ў канцы верасня і менавіта ў суботу. Супадзенне было выпадковае. Вадзім, атрымаўшы лісты ад іх, не на жарт захваляваўся. Трэба было тэрмінова нешта прыдумаць. Ад каго ён больш павін даведаецца? Ад Тані, вядома ж. Хацелася ведаць, дзе Спейс і Цім, куды іх накіравалі. Таму напісаў Вераніцы, каб не ехала ў суботу. Маўляў, у гэты дзень яго не пусцяць з ёю пагутарыць. Вадзіма, акрамя ўсяго, мучыла сумленне, хоць якое там ужо сумленне: проста яму было цяжка глядзець у вочы Вераніцы і маніць, як рабіў ён дагэтуль. А зараз вось тут, у калоніі, сутыкнуўшыся са злачынцамі, можна пры сустрэчы з Веранікай і заплакаць...

Вераніка і напраўду была ўсё тая ж: яна верыла Вадзіму, кахала яго. I гэты прысуд яму лічыла недарэчным выпадкам. Не, Вераніка не брала ўсё напавер. Яна перш-наперш сустрэлася з Нінай Лескавец. За час практыкі яны абедзве зблізіліся, пасябравалі. Ніна расказвала, што Вадзім там, на возеры, на яе просьбу распаліць вогнішча пайшоў у гай шукаць галлё. А далей... Далей яна не помніла, дзе быў, што рабіў Вадзім. Цемень, страх, барацьба засланілі ўсё, паблыталі думкі, зацямнілі свядомасць... Праўда, у апошні момант, лежачы ў беспрытомнасці на сырой зямлі, Ніна пачула Вадзімаў голас: «Не трэба ў возера, хлопцы! Страшна! Яна ж яшчэ дзяўчынка...». У гэты час недзе здалёк за свяцілі фары машыны. I нехта з «пацукоў» крыкнуў: «Разбягаемся! Хугчэй...»

Вераніка не сумнявалася, што Вадзім там, на возеры, нічога дрэннага не рабіў. Нінін расказ яшчэ больш надаў ёй веры, што Вадзім невінаваты: збіраў сушняк для агаю, забавіўся. А ў гэты час Спейс і Цім учынілі злачынства. I наогул, гэты магнітафон, па які бегаў Вадзім... Прыезджыя хлопцы... Выпадковасць! Калі б яна, Вераніка, была побач, вядома ж, гэтага не здарылася б...

У гэтую сваю версію Вераніка верыла, ва ўсякім разе, хацела верыць. I цяпер, падыходзячы да варот калоніі, яна толькі пра гэта думала. Пісьма ад Вадзіма яна не атрымала: відаць, яно недзе затрымалася на пошце ці ў дарозе. Яна ішла, паглядала на высокі шэры каменны плот, над якім у некалькі радоў быў нацягнуты калючы дрот. Страшна было падумаць, што недзе там, за гэтай сцяной з калючым дротам, Вадзім. Каля кантрольна-прахаднога пункта снавалі людзі, то заходзілі, то выходзілі адтуль. Вераніка, перад тым як націснуць на кнопку, на хвіліну затрымалася: забілася, затахкала сэрца. Падумала, як яна сустрэнецца з Вадзімам і пра што яны будуць гаварыць. 3 прахаднога пункта выйшла маладжавая жанчына з заплаканымі вачыма, ражком хусткі яна вьшірала слязу. «Маці... Няшчасная жанчына... — прамільгнула думка ў галаве Веранікі. — Недзе так і Вадзімава маці ўбіваецца, плача...»

Вераніка націснула на кнопку — дзверы аўтаматычна адчыніліся. Убачыла справа дзяжурнага ў форме. Звярнулася да яго, спытала, як можна пабачыць Вадзіма Цэхановіча. Той спачатку агледзеў Вераніку знізу ўверх. Потым строга прамовіў:

— Дакумент... — А праз некалькі секунд дадаў весялей: — Сёння ўжо другая такая козачка пытае гэтага Вадзіма.

Вераніка сумелася, ёй стала непамысна: хто ж тая першая «козачка»? А дзяжурны працягваў:

— Сястра стрыечная таксама? — падазрона глянуў на Вераніку. — Нешта вы не разам прыходзіце... Як і тая, без маці і бацькі? — разглядаючы метрыку Веранікі, нібыта дапытваў дзяжурны. Затым павярнуў галаву, паказаў рукой на перагаворны пакой. — Там твая сястра размаўляе з Вадзімам. Можаш далучыцца да яе...

Вераніка прайшла крыху і ўбачыла, як побач з іншымі наведвальнікамі па тэлефоне праз шкло размаўлялі... Таня і Вадзім. Прыціснуўшы трубку да вуха адной рукой, другой Таня нешта жэстыкулявала, паказвала і смяялася. За шкляным бар'ерам у гэткую ж трубку штосьці гаварыў Вадзім, самотна ўсміхаўся. Гэтага Вераніка не чакала. Яна стаяла, нібы ашаломленая. Захопленыя размовай, Таня і Вадзім не бачылі яе. Што было рабіць? Не будзеш жа кідацца да Тані і вырываць з рук тэлефонную трубку на вачах у дзяжурнага, людзей. Дый гэтага Вераніка не зрабіла б ні пры якіх абставінах.

Дык вось які ты, Вадзім, вось чаму такі быў абыякавы ў апошні час да яе, Веранікі. Ілгаў, што рыхтуецца да ўсесаюзных спаборніцтваў па барацьбе, не сустракаў яе ў вестыбюлі студыі тэлебачання, а сам гуляў з Таняй. Хутчэй пайсці, пабегчы адсюль, пакуль ніхто з іх не заўважыў яе. А пасля, дома, разабрацца... Сустрэцца з Касмылёвай... Якая подласць, якая нікчэмнасць! Эх, Вадзім, Вадзім...

Вераніка крута павярнулася і хутка пакрочыла да выхада. Дзяжурны толькі здзіўлена правёў яе позіркам: не паспеў нават нічога прамовіць. Пасля, калі Таня развіталася з Вадзімам і выходзіла з кантрольна-прахаднога пункта, ён сказаў:

— А твая сястра не дачакалася, пакуль ты нагаворышся. Не выцерпела і выбегла на вуліцу...

Таня нічога не зразумела, падумала, што гэта жарт, і, задаволеная, усміхнулася, прайшла міма.

Цягнік з Віцебска адыходзіў вечарам. Заставалася некалькі гадзін у запасе, і Таня вырашыла пазнаёміцца з горадам. Ездзіла на аўтобусах, тралейбусах, пакуль не надакучыла. А Вераніка ў дрэнным настроі сядзела на вакзале і чакала адыходу таго ж самага цягніка. Ёй было не да прагулянкі па горадзе.

Вечарам, перад пасадкай, на пероне Вераніка і Таня нечакана сустрэліся. Таня вельмі здзівілася. Першае, што яна кінула Вераніцы:

— Якім ветрам занесла сюды?

— А такім жа, як і цябе... — суха адказала Вераніка. Памаўчала, адвёўшы ўбок вочы.

Здаецца, Таня пачынала разумець жарт дзяжурнага ў калоніі. Яе прыўзняты настрой як рукой зняло. Значыць, тая «сястра» была яна, Вераніка. Можна не сумнявацца. Не вытрымала, прыперлася, прыехала і яна да Вадзіма.

— У якім вагоне едзеш? — спытала, як адрэзала, Таня.

— А якая табе розніца... — Вераніка не жадала размаўляць.

— Хацела пагутарыць з табой. Дарога немалая...

— Мы з табою пагаворым дома. А тут няма ў мяне жадання...

Вераніка накіравалася да свайго вагона. Там правадніца правярала ўжо білеты, і пасажыры па адным падымаліся па жалезных сходках у вагон.

Антаніне Фёдараўне цяжка было расставацца з сёмым «Е», з якім яна зраднілася з чацвёртага класа. Яе ўсё ж выбралі класным кіраўніком спецыялізаванага матэматычнага сёмага «С». Выбралі справядліва на пасяджэнні Савета школы, пасля таго, як Тумеля не паладзіла з класам.

Прыняўшы спецыялізаваны матэматычны, — ён, як і ўсе сёмыя класы, стаў з новага навучальнага года дзевятым «С» (у школах краіны класы пераводзіліся праз адну прыступку ў сувязі з рэформай), — Антаніна Фёдараўна вырашыла бліжэй пазнаёміцца з вучнямі. Частку іх, былых сваіх выхаванцаў, якія перайшлі разам з Веранікай Рагозінай год назад у сёмы «С», яна ведала, астатніх — не. А тут якраз быў на падыходзе яе дзень нараджэння. Лепшага выпадку і не трэба было шукаць. I калі падышла гэта дата, Антаніна Фёдараўна запрасіла ўсіх вучняў класа да сябе на кватэру. Праўда, не ўсе прыйшлі. Некаторыя пасаромеліся — не было звычаю ў горадзе хадзіць вучням у госці да настаўнікаў. Але каля дваццаці чалавек сабралася.

Вераніка Рагозіна прыйшла з пышным букетам ружаў, які яна купіла ў падземным пераходзе ў кааператараў.

У пярэднім пакоі ціха іграла лёгкая музыка. На стале ляжалі цукеркі, пячэнне, рознае печыва, яблыкі, грушы, вінаград. Пасярэдзіне стала стаяла мноства кветак. Антаніна Фёдараўна, пасля таго як Вераніка павіншавала яе, узяла ружы, падзякавала і паставіла іх у цэнтры сярод усіх кветак. Яны былі тут самыя прыгожыя. Урачыста апранутых хлапчукоў і дзяўчынак, якія тоўпіліся каля дзвярэй, Антаніна Фёдараўна запрасіла за стол. А сама пабегла рыхтаваць каву. Дома яна была адна. Муж яшчэ быў на працы, а сын — на занятках ва універсітэце.

Дзевяцікласнікі, учарашнія сямікласнікі, пачувалі сябе няёмка. Іх, чатырнаццацігадовых, прымалі тут як дарослых. Значыць, трымацца і весці гаворку патрэбна было таксама па-даросламу.

Хутка з'явілася з кафейнікам, з якога ішла пара, Антаніна Фёдараўна, пачала разліваць па кубках каву, запрашаць да ласункаў. Вучні ўзялі хто што да кавы: цукеркі, пячэнне, крэндзелі...

Калі пасмялелі, то ў адным, то ў другім канцы стала пачуліся галасы. Антаніна Фёдараўна, каб зацікавіць усіх, загаварыла пра агляд школьных кабінетаў. Яго будзе праводзіць, як паведаміла дырэктар Ангеліна Мікалаеўна, камісія з РАНА ў час асенніх канікул. Дырэктар прыдавала гэтаму вялікае значэнне.

— Скажыце, толькі не крывіце душой, — пачала Антаніна Фёдараўна, — наш матэматычны клас дрэнна аформлены? Хіба мы мала папрацавалі за гэтыя два месяцы?

— У нас зараз выдатны кабінет. Не параўнаць з тым, які быў пры Алене Кузьмінічне, — прамовіў Аляксей Булат, п'ючы каву з пячэннем.

— Правільна сказаў Алёша... — загучалі галасы.

— Ды толькі за аднаго забытага матэматыка Мінкоўскага, якога любіў вядомы пісьменнік Андрэй Платонаў, вам трэба дзякаваць, — гэта гаварыў «філосаф» Андрэй Бабок, які сядзеў паміж дзяўчынак. — Партрэт, яго выказванні, формулы добра дапоўнілі ўсю нашу галерэю...

— Вось якраз гэты Мінкоўскі і не падабаецца кіраўніцтву школы. Адкуль я выцягнула яго на свет? А гэта быў матэматык уга які... У страшныя гады сталіншчыны ім захапляліся многія. Маўляў, нас не зразумее камісія. Усе гэтыя Мінкоўскія, кубы, квадраты Малевіча... Навошта я іх цягну ў кабінет? Хопіць і прызнаных класікаў — Архімеда, Піфагора, Лабачэўскага... — узбуджана гаварыла Антаніна Фёдараўна.

— А як зразумець, што выставачная зала, дзе павінны змяшчаць свае творы вучні, пераўтворана ў залу рэпрадукцый карцін сусветна вядомых замежньгх мастакоў? — загаварыў школьны мастак-афарміцель Ігар Зубовіч. Ён вучыўся ў спецыялізаваным матэматычным, але маляваў усе школьныя аб'явы і плакаты. — Побач з рэпрадукцыямі Гагена — некалькі нашых работ. А чаму не адпусціць для малюнкаў вучняў, няхай яшчэ і не вельмі дасканалых, усю залу? Дык не, трэба фарсануць перад дэлегацыямі. Маўляў, глядзіце: у каго вучацца нашы юныя мастакі і чаму ўжо навучыліся. I дзіўнымі здаюцца словы Сухамлінскага, якія выпісаны над уваходам у залу. Помніце? Задача школы, бацькоў — даць кожнаму дзіцяці шчасце, шчасце шматграннае. Яно і ў тым, каб чалавек развіў свае здольнасці, палюбіў працу і стаў у ёй творцам, і ў тым, каб атрымліваць асалоду ад акаляючага свету і стварыць прыгажосць для іншых...

Ігар Зубовіч разварушыў усіх, кожны ўспамінаў нешта сваё, з нечым не згаджаўся.

— Навошта сёлета стварылі ваенізаваны спецыяльны клас? — загаварыў Сяргей Гарноська. — А ці не залішне звычайнай ваеннай падрыхтоўкі? — аць-два, аць-два, — бачыў, як падпалкоўнік ганяў на пляцы дзесяцікласнікаў, быццам алавяных салдацікаў...

— Мы надта захапіліся сур'ёзнымі пытаннямі, пра якія павінны думаць дарослыя, — перабіла Гарноську Антаніна Фёдараўна. — Давайце лепш паслухаем музыку. Згодны? Спачатку Стравінскага...

— Не, што-небудзь з рок-гуртоў... — ціха, нібы хаваючыся, прамовіў Пеця Карпук.

Антаніна Фёдараўна пачула гэтую Пецеву рэпліку і сказала, гледзячы ў яго бок:

— Будзе і рок-музыка... Каб быць асобай, чалавек павінен усё ведаць. Любіць ці не любіць — гэта іншая справа. Атрымліваць асалоду — таксама. Дарэчы, пра асалоду. Музыка — тая ж асалода. Адны атрымліваюць яе ад класічнай музыкі, і гэта сапраўдная асалода, а другія задавальняюцца ўяўнай. Як прыклад: дрэнная рок-музыка. Многія кажуць, нават псіхатэрапеўты, што гэта — своеасаблівы музычны наркотык. Адключэнне тармазоў. Культ асалоды або геданізм. Гэта цэлае філасофскае вучэнне, якое стварыў вучань Сакрата Гедон яшчэ ў 5—4 стагоддзі да нашай эры. У прыватнасці, наркаманы, як і гедонікі, прызнаюць аднаго і таго ж бога Арыстыпа.

— Дык і наш Вадзім прызнаваў гэтага бога? — засмяяўся Гарноська, намякаючы на гісторыю з Цэхановічам.

— Вадзім быў наркаман? — здзівілася Антаніна Фёдараўна. Яна чула гэта ўпершыню і не магла паверыць.

— Казалі... Хадзілі розныя чуткі, калі яго пасадзілі... што ён быццам быў звязаны з імі, наркаманамі, — удакладняў Сяргей.

— Казалі... Хадзілі чуткі... — паўтарыла словы Гарноські Антаніна Фёдараўна. — А дзе ж вы самі былі? Цэлы клас? Няўжо нічога не заўважалі, не бачылі?

— Што, мы, клас... Вераніка сябравала з Вадзімам і то... — не здаваўся Гарноська.

— Пра мяне не трэба, Сяргей, — засмучана сказала Вераніка. — А што ў класе асабліва не задумваліся, хто побач вучыцца, гэта праўда. Таму што такі быў класны кіраўнік. I мы хутчэй думалі не пра сябе, не пра кожнага асобна, а пра цэлы клас, пра яго далейшы лес. Змагаліся за гэта. Вось некаторых і праглядзелі. I гэта не толькі наша віна...

— Зноў мы пра сур'ёзнае. А я ж вас запрасіла, каб адпачыць, павесяліцца... — Антаніна Фёдараўна устала, падышла да прайгравальніка, паставіла пласцінку з музыкай Стравінскага. — Давайце будзем слухаць гэтую цудоўную музыку.

Усе змоўклі, прыслухаліся. Музыка Стравінскага зачаравала з першых хвілін.

Вучняў агарнуў роздум. Магчыма, і не да канца яны разумелі сур'ёзную музыку, але слухалі яе, пакуль не спынілася кружэлка на прайгравальніку. Каб вывесці з задумення хлапчукоў і дзяўчынак, Антаніна Фёдараўна падышла да магнітафона, націснула на клавішы — і, палілася музыка гурта «Ласкавы май».

— «Ружовы вечар», ваша любімая песня. Танцуйце, — сказала Антаніна Фёдараўна.

Зашумелі, загаманілі хлапчукі і дзяўчынкі, пачалі вылазіць з-за стала. Самыя смелыя тут жа ў такт песні ўзмахвалі рукамі і нагамі. Нарэшце ўсе танцавалі, адна Вераніка засталася сядзець за сталом. Настрой у яе быў зусім не для танцаў. Гэта заўважыла Антаніна Фёдараўна і падсела да Веранікі.

— Што з табой, Вераніка? Чаму не танцуеш?

— Не хочацца...

— Чаму?

— Ёсць прычына...

— Цікава, якая, калі не сакрэт?

— Ой, Антаніна Фёдараўна, — цяжка ўздыхнула Вераніка.

— Ну, што?.. — дапытвалася настаўніца. Яна не магла ўжо, каб не даведацца, што трывожыць Вераніку. Такі характар быў у Антаніны Фёдараўны. Не дапамагчы ў цяжкую хвіліну чалавеку, а тым больш сваёй вучаніцы, — хіба магла яна?

— Зноў жа хочацца даверыцца вам, адкрыць душу, як нікому. Не ведаю, ці зразумееце вы мяне...

— Хутчэй кажы, што? — нахілілася да Веранікі Антаніна Фёдараўна. — Не, пойдзем у спальню. Пакуль аднакласнікі весяляцца, пагутарым.

Гучала музыка, танцавалі хлапчукі і дзяўчынкі, а класная і яе выхаванка вялі сур'ёзную размову.

— ...Вадзім, Вадзім... Усё той жа Вадзім, — закрыла твар рукамі і заплакала Вераніка.

— Ціха, Вераніка, ціха... — супакойвала Антаніна Фёдараўна.

— Помніце, — скрозь слёзы гаварыла Вераніка, — я расказала вам з-за чаго, а дакладней, з-за каго, я, па сутнасці, перайшла ў сёмы «С»?

— Помню, помню... Таму так доўга і сур'ёзна я размаўляла тады з табой. Разумею, як цяжка табе зараз... Дарэчы, ты верыш Вадзіму? I як паставілася да таго, што ён трапіў у калонію?

— Антаніна Фёдараўна, што ён трапіў у калонію, мяне не вельмі спалохала. А вось тое, што ён аказаўся здраднікам, подлым чалавекам, я ніколі не чакала.

— Не разумею.. Растлумач... — класная пільна глядзела Вераніцы ў вочы. Яе сэрца пачынала сціскацца ад прадчування, што зараз нешта здарыцца страшнае. I таму падрыхтавалася пачуць гэта.

— Я была ў калоніі ў Вадзіма...

— Ты была ў калоніі?

— У адзін і той жа дзень... з кім вы думалі?

— 3 кім? — насцярожылася Антаніна Фёдараўна.

— 3 Таняй Касмылёвай... — ашаламіла класную Вераніка. — Бачыла, як яна ў пакоі кантрольна-прахаднога пункта размаўляла, усміхаючыся, з Вадзімам па тэлефоне. Ён таксама ёй усміхаўся праз шкляную перагародку. Я не вытрымала, павярнулася і пайшла... Не пагаварыўшы з Вадзімам. На пероне вакзала, калі збіралася ехаць назад, сустрэлася з Касмылёвай. Я не захацела з ёю размаўляць, хоць яна і ліпла. Вось і ўсё... — Вераніка апусціла галаву.

Антаніна Фёдараўна сядзела, уражаная пачутым, і адразу не магла вырашьщь, як і чым дапамагчы Вераніцы. Потым прамовіла, трымаючы Веранічыны рукі ў сваіх далонях:

— Абяцаю, Вераніка, што ў бліжэйшы час я пагутару з Касмылёвай. Далікатная тэма, але... — памаўчала, — думаю, я знайду з ёю агульную мову. Толькі ты не псуй сабе настрой, не засмучайся, і не спяшайся, не рабі глупства...

Здаецца, Вераніка ўсё зразумела. Выходзячы са спальні з Антанінай Фёдараўнай, яна нават не паказала выгляду, што плакала, і пайшла танцаваць з аднакласнікамі.

Яшчэ крыху павесяліліся хлапчукі і дзяўчынкі, потым пачалі збірацца дамоў, дзякавалі Антаніне Фёдараўне за цудоўна праведзены вечар.

Антаніна Фёдараўна правяла сваіх выхаванцаў на вуліцу, па дарозе шапнула Вераніцы: «Спакойна жыві, не муч сябе... Усё будзе добра...»

— Усе вы ведаеце, што здарылася з Веранікай Рагозінай. Ці маглі вы ўявіць падобную трагедыю ў вашых класах?

Галасы: «Вядома, не!», «Страшна падумаць!», «А цяпер такое ў школах не павіна...».

— Ці ведалі вы пра ўзаемаадносіны Веранікі Рагозінай і Тані Касмылёвай?

Галасы: «Не-е...», «Адкуль нам было ведаць: яны ў розных класах вучыліся...», «Мы больш ведалі пра сяброўства Веранікі і Вадзіма Цэхановіча...», «У сёмым нешта было паміж Веранікай і Таняй...», «Позна мы зразумелі...».

Пасля паездкі ў папраўча-працоўную калонію Вераніка старалася пазбятаць сустрэчы з Таняй Касмылёвай, хоць і карцела сказаць ёй шмат. Таня, наадварот, імкнулася пагутарыць з Рагозінай. У яе быў свой хітры план: увайсці ў давер да Веранікі.

Аднойчы на калідоры трэцяга паверха школы Таня паклікала ўбок Вераніку і прапанавала:

— Давай высветлім адносіны... Колькі можна маўчаць? Ты думаеш, я табе жадаю зла? Памыляешся. Чаго я ездзіла ў калонію да Вадзіма? Ды была адна тэрміновая да яго справа. Хочаш, раскажу. Толькі доўга пра яе апавядаць. Давай спаткаемся, тады пра ўсё і даведаешся...

Вераніка задумалася: а што, калі і праўду кажа Касмылёва? Чаму б і не пайсці? Дый цікава, што там за тэрміновая справа была ў яе да Вадзіма? Праўда, абяцала спачатку пагутарыць з Таняй Антаніна Фёдараўна, але, відаць, за гэтыя некалькі дзён не паспела выбраць час для сур'ёзнай размовы — ці мала спраў у настаўніцы і жанчыны?

— Калі і дзе? — спытала Вераніка з надзеяй.

— А хоць сёння вечарам. Кінатэатр «Авангард» ведаеш? Гэта ў раёне былога сельгаспасёлка. Вось там і спаткаемся...

— А чаму там?

— Іду на нашумелы фільм «Лялечка». Ён зараз толькі там ідзе. Можам нават разам схадзіць, калі хочаш?

— А якой гадзіне сустрэнемся?

— Як табе лепш... — падлізвалася Касмылёва і маніла як магла. — Фільм пачынаецца ў восем. А спаткацца можам на гадзіну-паўтары раней.

— Значыць, а палове сёмай?

— Чакаю...

Вераніка сядзела на апошніх уроках і толькі думала пра сустрэчу. Тайну сваю вырашыла нікому не выдаваць: ні аднакласніцам, ні Антаніне Фёдараўне, ні маці. Разбярэцца сама, навошта заклапочваць іншых сваімі дзіўнымі праблемамі?

Пасля школы Вераніка прыйшла дамоў, паабедала. I адразу ўзялася за ўрокі. Часу было вобмель, таму вырашыла не адпачываць. Зрабіўшы ўрокі, паклала кніжкі, сшыткі ў сумку, зашчапіла яе. Вераніка праз усе класы трымалася правша: звечара ўпарадкаваць сумку, каб назаўтра раніцай не мітусіцца перад адыходам у школу. Прыбрала свой рабочы стол, глянула на гадзіннік: роўна шэсць. Пара! А то можна спазніцца. А спазняцца яна не прывыкла. Мама павінна прыйсці ў сем. Не застане яе. Можа хвалявацца. Напісаць запіску? Так і зрабіла: «Мама, я хутка буду... Твая Вераніка. 18.00». Паклала шматок паперы каля тэлефона. Абула туфлі, апранула асеннюю куртку, выйшла з кватэры і пабегла па сходках з пад'езда на вуліцу.

Як ехаць да кінатэатра «Авангард», яна ведала. Сесці на аўтобус нумар пяць, ён давязе да вуліцы Бакуніна, а там крышку прайсці.

Доўга чакаць аўтобуса не давялося. Ён падышоў услед за тралейбусам, які хадзіў па праспекце. Вераніка ўскочыла, прабіла талон, села на пустое месца і, калі аўтобус крануўся, пачала разглядаць у акно дамы. Азірнулася, убачыла, як прамільгнуў пяціпавярховы блочны дом, у якім была іх двухпакаёвая кватэра. Нешта торгнула ў сэрцы... Такога, здаецца, не было раней. Родны дом, у якім яна жыла амаль пятнаццаць гадоў, дзе ўсё было знаёма да драбніц...

Прайшло з паўгадзіны, калі вадзіцель аб'явіў: «Вуліца Бакуніна». Вераніка выйшла і накіравалася ў бок «Авангарда». Пад нагамі чвякала раскапаная мокрая зямля — ішлі рамонтныя работы, ляжалі трубы. Каля кінатэатра і за ім стаялі паўразбураныя, нібы халупы, прыватныя дамы: іх паціху зносілі.

Вераніка згледзела, як ля кінатэатра туды-сюды шпацыравала Касмылёва. Калі падышла блізка, убачыла: Танін твар быў размаляваны, як у лялькі — цені пад вачыма, нафарбаваны тушшу вейкі, у ружовай памадзе губы, на шчоках румяны.

Таня, убачыўшы Вераніку, адразу зашчабятала, быццам і не было ў яе непрыязнасці да саперніцы. Паказала на рэкламу фільма «Лялечка», якая вісела на сцяне кінатэатра, пачала яго хваліць. Маўляў, пра яго расказваў яе сябар. Там ёсць пікантны эпізод: калі маладая настаўніца і дзесяцікласнік любяцца... I наогул, фільм ледзь не пра яе і Вераніку — пра дзевяцікласнікаў. Таму няма чаго і думаць... Але спачатку трэба зайсці да сябра, з якім даўно знаёма Таня.

— Ён тут зусім блізка жыве. Чакае нас... «Чаго, — кажа, — тырчаць на холадзе. Калі можна да сеанса пасядзець у мяне, пагутарыць, паслухаць музыку», — шчабятала Таня.

— Няёмка, — сказала Вераніка. — Незнаемы хлопец... Што падумаюць бацькі? Давай тут...

— Ён адзін. Бацькі на працы. Праз некалькі двароў — і мы ў яго... — працягвала маніць Таня.

— А расказваць тут, на скразняку, мне расхацелася... Усё даведаешся там...

Што было рабіць Вераніцы? Не пайсці, павярнуцца назад? Можна і так. Але чаго яна сюды ішла? Магчыма, тут на ўсе яе пытанні хаваюцца адказы. I хацелася ведаць іх чым хутчэй.

— Ну, што ж, пайшлі... — ціха сказала Вераніка.

Па дарозе трапляла нейкае ламачча, канавы, пакінутыя з выбітымі рамамі дамы. Нарэшце Касмылёва падвяла Вераніку да дома, дзе жыў Дзік.

— Вось і ўсё... Нейкіх хвілін дванаццаць хады. Во яго дом, — паказала на ладны асабняк Таня.

Анастас Лапуноў, як і было дамоўлена з Таняй, навёў парадак у хаце, падрыхтаваў «відзік», паставіўшы для пачатку самую прыстойную касету, якая ў яго была, і чакаў дзяўчат. Касмылёва, да гэтага пабываўшы ў Дзіка, выклала яму ўвесь свой каварны план. I Дзік ведаў, як дзейнічаць. Яго не трэба было вучыць.

Увайшлі ў хату, дзверы якой былі прыадчынены. Лапуноў чакаў і адразу з парога пачаў знаёміцца з Веранікай.

— Анастас... — падаў руку Дзік.

— Вераніка... — нясмела працягнула сваю вузкую далонь.

Лапуноў запрасіў дзяўчынак у пярэднюю, падбег да відэамагнітафона, уключыў яго. Сам падаўся назад, напэўна, на кухню.

Вераніка села на падрапанае крэсла, на гэткае ж самае прысела і Таня. Пачаўся відэафільм «Першае каханне». Хлопцы і дзяўчаты Веранічынага і Танінага ўзросту па чарзе цалаваліся пад чаромхай. Вераніцы стала непамысна. Яна пачала ёрзаць на крэсле. У гэты час зявіўся Дзік з падносам, на якім у графіне плёскалася ці то віно, ці то каньяк. Побач некалькі цукерак. Звычайныя карамелькі.

— Прашу, лэдзі, прычасціцца... — нараспеў пачаў Лапуноў. Наліў у чарку, першай падаў Вераніцы.

— Я не п'ю... — ціха сказала Вераніка.

— Не чакаў такой падзякі... — прабасіў Дзік. — Вучыся ў сяброўкі. — Ён падаў Тані поўную чарку. Тая глынула і пачала разгортваць цукерку. Потым выпіў Лапуноў. Двое павесялелі. Трэцяй, Вераніцы, было няўтульна і непрыемна ў гэтай хаце з першых хвілін. А тут яшчэ выпіўка...

— Ну, што ж, калі не п'ём, то мо закурым? — Дзік паважна працягнуў цыгарэту Вераніцы.

— I гэтага не ўжываю... — рашуча адхіліла цыгарэту Вераніка. — I наогул, мы прыйшлі з Таняй пагутарыць, прабавіць час да сеанса. Пойдзем у кіно? — глянула ў вочы Анастасу Вераніка, пачынаючы непакоіцца.

— Пойдзем, пойдзем... Толькі не трэба адмаўляцца ад радасцяў жыцця. Што ты жывеш, як манашка ў келлі? — пасля чаркі і цыгарэты з анашой Дзік мяняўся на вачах.

— Ну, чаму так? — запярэчыла Вераніка. — Я шмат чым цікаўлюся. Хай скажа Таня... — глянула на Касмылёву. — Скажы што-небудзь. Ты ж абяцала...

Таня, зацягнуўшыся цыгарэтай, таксама, як і Дзік, пачынала чмурэць.

— Мая ты пташачка, што ты хочаш, каб я табе апавяла? — вочы ў Тані шклянелі. — Ах, пра тое... Пра Вадзіма. Што мы скажам пра Вадзіма? — зірнула на Лапунова. — Выдатны хлопец, ці не праўда?

— Тады, калі быў у мяне, здаецца, неблагі, — прагудзеў Дзік.

— Дык Вадзім быў тут з табой?! — здзівілася Вераніка.

— I не толькі са мной... — глядзела Вераніцы ў вочы Таня. — Са мной ён быў у іншых месцах... Табе і не снілася...

Вераніка імгненна ўскочыла з крэсла, хацела павярнуцца, каб пайсці з гэтага загадкавага дома. Але Таня з дапамогай Лапунова зноў пасадзіла яе. Вераніка пачынала здагадвацца, куды яна трапіла...

— Слухай далей, прэтэндэнтка-канкурэнтка... — Таня вырашыла сказаць усё пра Цэхановіча і сябе. — Дык вось, Вадзім маім стаў яшчэ пасля шостага класа. Адбылося гэта ў піянерскім лагеры. Потым ён са мной быў у нашай тусоўцы «Рэтс», інакш «Пацукі». I кампасіраваў ён табе мазгі, што хадзіў у секцыю барацьбы, рыхтаваўся да ўсесаюзных спаборніцтваў. Лапша — вось ты хто... Сухар у касынцы... Ён з намі паспрабаваў усё, не тое, што ты, — ад ста грам, ацэтончыку да цыгарэткі з анашой. Шкада, не паспеў паспытаць укольчыка...

Гэткай нахабнасці Вераніка зусім не чакала. У яе закружылася галава, кроў ударыла ў скроні, сэрца забілася, як злоўленая птушка, вочы напоўніліся гаручымі слязьмі. Яна зноў паспрабавала падняцца, але Таня рэзка загадала:

— Сядзець! — учапілася ў Вераніку. — Анастас, ты дзверы замкнуў? — звярнулася да Дзіка.

Той мяняў касету. Паставіў парнаграфічны фільм «Калігула», першыя кадры якога з'явіліся на экране.

— Усё окэй, прынцэса!

— Чула? Прынцэса! — варяцела Касмылёва. — Так называюць мяне ў нашай тусоўцы «Рэтс». Ведай, хто перад табой. Кланяйся! Як кланяліся перада мной многія... — яна прыціснула Вераніку да крэсла. — Кляніся, што ад Вадзіма адракаешся і пра нашу размову — нідзе ні слова...

Вераніка крутнулася, вырвалася ад Касмылёвай, устала і гучна прамовіла:

— Мана ўсё гэта! Не мог Вадзім з такой валачашчай вадзіцца... Ды хто ты? Прынцэса?! Нікчэмны ты чалавек!

Гэтыя словы разюшылі Таню ўшчэнт.

— У школе вашай зачуханай — можа... А тут я — прынцэса! Запомні, наіўная фантазёрка! — крыкнула Касмылёва і пляснула з размаху Вераніцы па твары. Гэтую абразу трываць было немагчыма...

Вераніка схапіла Касмылёву за валасы. Але тут жа падышоў Дзік і адцягнуў Вераніку. У гэтую хвіліну Таня кудысьці знікла і хутка прынесла вяроўку і кавалак ваты. Дзік закруціў Вераніцы рукі назад, моцна трымаў яе. Потым паваліў. Таня накінула на рукі вяроўку, пачала звязваць. Вераніка спрабавала крычаць, але Дзік далонню закрыў ёй рот. Калі рукі былі звязаны, Дзік сціснуў Вераніку за сківіцы, а Таня засунула ёй у рот кляп з ваты. Дзік і Касмылёва, быццам драпежныя звяры, пачалі рваць адзенне на Вераніцы. Спачатку верхняе, потым астатняе. Пасля Дзік згроб амаль голую Вераніку і панёс у спальню на свой брудны ложак...

У гэты момант Касмылёва дастала з буфета напоўнены наркотыкам шпрыц, прыбегла ў спальню. Убачыла: Дзік моцна трымаў Вераніку, прыціснуўшы да ложка. Таня, не марудзячы, увяла іголку Вераніцы ў цела...

Потым яна кінула шпрыц на стол у пярэдняй, падышла да відэамагнітафона — хацела выключыць яго, — як раптам убачыла: з-пад прыстаўкі тырчэў сшытак у чорнай вокладцы — яе дзённік. Яна схавала яго тут, калі ўцякла ад маці, і ледзьве не забылася. Не да дзённіка было ёй у апошні час... Таня схапіла сшытак. Ён быў з пагрызенымі, пашкамутанымі краямі і пераплётам. Гэта здзівіла Таню. «Не інакш, як паласаваліся пацукі...» Яна іх бачыла, калі жыла ў Дзіка. Ноччу ў пярэдняй, дзе валяліся розныя абрыўкі папер, газет, на якіх Анастас пакідаў аб едкі, пацукі ўздымалі такі вэрхал, што нельга было заснуць. Аднойчы яна ўключыла ў пярэдняй святло і ледзь не самлела: тры пачвары з кацяня, з доўгімі хвастамі на імгненне застылі і глядзелі на яе, потым рынуліся да расчыненых дзвярэй прыхожай...

Таня пстрыкнула выключальнікам відэамагнітафона, засунула сшытак ва ўнутраную кішэню курткі, выйшла на двор і пабегла, пабегла... Цёмнач ахінала хаты, якія зеўралі выбітымі вокнамі. Друз, рознае ламачча, палын, які парос на былых агародах, перашкаджалі бегчы. Таня ўпала, зачапіўшыся за нешта, паднялася і паімчалася яшчэ хутчэй. Страх ці радасць за здзейснены план гналі Таню ад гэтых хат — вядома было толькі ёй. Наперадзе свяціла ліхтарамі вуліца, па якой хадзілі аўтобусы, а там — і прыпынак.

...Пад раніцу Дзік амаль нежывую кінуў Вераніку ў пограб, які знаходзіўся пад падлогай у прыхожай, а сам знік. Ён падаўся ў Прыбалтыку, захапіўшы з сабой накрадзеныя рэчы, якія спадзяваўся памяняць там на чарговую порцыю наркотыка. На мясцовым гарадскім рынку заезджых гандляроў, казалі, разагналі рэкеціры, і Дзік туды больш не хадзіў.

А тым часам ішоў росшук Веранікі. У першы ж дзень оперупаўнаважаныя па падказцы Антаніны Фёдараўны завіталі да Касмылёвых. Таня, калі пачула ў прыхожай, як яны прадставіліся: «Мы са следчых органаў...», адразу зразумела: па яе душу... Яна толькі што скончыла перачытваць дзённік, дапісаўшы ў канцы: «Усё! Справа зроблена адмыслова! Радуйся!»

Першае, што прыйшло ёй у галаву, — ведала: вобыску не абмінуць, — выкінуць гэты пагрызены сшытак у чорнай вокладцы ў фортачку, якая выходзіла на вуліцу. Нехта падбярэ, панясе з сабой — і, глядзіш, час выйграны, а магчыма, і зусім можна замесці сляды.

Таня імгненна падбегла да фортачкі, якая была расчынена, і шпурнула ў яе пашкамутаны сшытак — дзённік. Паспела, пакуль следчыя ўвайшлі ў яе пакой...

Праз некалькі хвілін сшытак падняла студэнтка-першакурсніца універсігэта, якая выпадкова праходзіла па вуліцы каля дома, дзе жылі Касмылёвы. Дзённік зацікавіў першакурсніцу, яна на лекцыях паціху чытала яго. На пяты дзень студэнтка занесла сшытак Касмылёвай у аддзел міліцыі, расказала, дзе знайшла яго, — па горадзе ўжо хадзілі чуткі аб зніклай дзевяцікласніцы. Думала, магчыма, гэты дзённік у нечым дапаможа следству...

На шостыя суткі — Вераніку ніяк не маглі знайсці — оперупаўнаважаныя зламалі дзверы ў доме Анастаса Лапунова, якога так і не дачакаліся. У горадзе пачалі сачыць за ўсімі падазронымі мясцінамі, у якіх магло адбыцца злачынства. Спачатку думалі, што Лапуноў зявіцца сам. Нехта з суседзяў бачыў, як ён з напакаванай спартыўнай сумкай ішоў на аўтобусны прыпынак. «Магчыма, дзе ў кароткачасовым адездзе...» — думалі следчыя. Хоць Анастас у кааператыве нікога не папярэдзіў. Але, як сказалі там, да гэтага ўжо прывыклі. Вядома ж, манілі: бо Анастас апошнім часам зусім не зяўляўся ў кааператыве, лічыўся на працы фіктыўна.

Калі следчыя пачалі аглядаць дом Лапунова, натрапілі на пограб пад падлогай. Спусціліся ў яго з ліхтарыкам і ўбачылі там Вераніку. Яе цяжка было пазнаць...

Заключэнне экспертызы было страшным і неверагодным: смерць наступіла ад нападу пацукоў. Яны загрызлі Вераніку яшчэ жывую...

Антаніна Фёдараўна сядзела ў Веранічыным пакоі і разглядала разам з Верай Іванаўнай фотаальбом. Здымкі, здымкі... Каляровыя і чорна-белыя. Вераніка ў дзіцячым садку, у першым, другім, трэцім... I так аж да дзевятага класа. Яна штогод фатаграфавалася. То з вялікім бантам у акуратнай прычосцы, то з пяцікутнай зоркай акцябронка на школьным хвартушку і букетам пунсовых ружаў у руках, то з чырвоным гальштукам на грудзях.

А вось Вераніка разам з класам у Брэсцкай крэпасці, Ленінградзе, у лыжным паходзе, на рацэ Наймён. Здымкі аматарскія. Рабілі іх аднакласнікі. у многіх вучняў былі фотаапараты. На некалькіх картачках Антаніна Фёдараўна і Вераніка стаяць побач.

Слёзы не маглі стрымаць ні Вера Іванаўна, ні Антаніна Фёдараўна. Мірановіч, калі ішла ў кватэру да Рагозінай, не думала, што будзе разглядаць альбом. Наадварот, спадзявалася спачувальным словам аблегчьщь гора няшчаснай маці. Але Вера Іванаўна прапанавала паглядзець разам Веранічын фотаальбом, бо адна казала, не здолее.

Антаніна Фёдараўна, гартаючы фотаальбом, дайшла да апошняй старонкі: на здымку ў святочнай школьнай форме стаяла Вераніка з вялікім букетам кветак. Унізе быў подпіс: «1 верасня. 9 «С».

Гэты фотаздымак настаўніца папрасіла ў Веры Іванаўны. Тая дазволіла, сказаўшы, што падобныя картачкі яшчэ ёсць.

Антаніна Фёдараўна ўзяла здымак і асцярожна паклала яго ў сумачку...

...У гэты час з трывожным настроем ішла ў напрамку светла-шэрага чатырохпавярховага будынка, у якім размяшчаўся гарадскі аддзел народнай адукацыі, дырэктар школы Ангеліна Мікалаеўна Богут. Ангеліну Мікалаеўну выклікалі ў ГАРАНА, даўшы зразумець, што будзе разглядацца пытанне школы.

Ангеліна Мікалаеўна, здавалася, не бачыла пешаходаў, якія крочылі насустрач, не чула, як гулі і шоргалі шынамі па асфальце машыны. Яна думала толькі аб адным: што чакае яе наперадзе? Думкі блыталіся, снавалі, нібы восы...

......................................................................................................МІРАН0ВІЧ

ПРОСІМ ПРЫЕХАЦЬ ПА СЛЕДЧАЙ СПРАВЕ ЗВЯЗАНАЙ 3 ТАНЯЙ КАСМЫЛЁВАЙ ТЧК НАМ НЕАБХОДНА ВАША ДАПАМОГА ТЧК ЧАКАЕМ У БЛІЖЭЙШЫ ЧАС =

ВЕРБІЧЫ РАЙПРАКУРАТУРА ПРАКУРОР ГАЛАЎНЁЎ

Добры дзень, Антаніна Фёдараўна!

У нас здарылася бяда: у бальніцы ў цяжкім стане Таня Касмылёва. Дзве дзяўчынкі загінулі. Падрабязнасці раскажу, калі прыедзеце. 3 раённай пракуратуры пыталі ў мяне ваш адрас. Я дала. Мабыць, выклічуць вас па гэтай справе...

Вы, калі прыязджалі восенню да нас, цікавіліся лістамі, якія Таня пісала вам. Дык вось, лісты адшукаліся... Там было такое... што далей вучылішча лісты не пайшлі.

Яшчэ. Знайшлі Танін дзённік, які яна вяла ў спецПТВ. У ім, казалі, таксама шмат усяго... што цяжка паверыць... Відаць, у пракуратуры вам дадуць пачытаць і лісты, і дзённік.

Пішу ў вучылішчы адразу пасля просьбы следчага даць ваш адрас. Хацелася паведаміць вам пра гэта чым хутчэй. Пра ўсё астатняе — пры сустрэчы...

Усяго добрага!

Сялец К.М.

Антаніна Фёдараўна атрымала ліст ад выхавальніцы Кацярыны Міхайлаўны Сялец літаральна на Новы год. Пасля бяссоннай ночы, у якую яна з сям'ёй, як і большасць людзей, ля прыгажуні-ёлкі глядзела па тэлевізары навагодні канцэрт, пасля ранішняга прыбірання са святочнага стала захацелася расслабіцца, адпачыць, пачытаць свежыя газеты, першыя нумары яшчэ аднаго года, якія заўсёды цікавыя, незвычайныя. Спусцілася ў пад'езд да паштовай скрынкі, дастала газеты, з якіх выпала на прыступкі пісьмо. Падняла, глянула на той радок, дзе напісана «Каму»: «Мірановіч А.Ф.» Зірнула на адваротны адрас: «Вербічы, спецПТВ, Сялец К.М». I адразу ўзрадавалася: нешта новенькае напісала Кацярына Міхайлаўна. Гэта быў ужо трэці яе ліст. I заўсёды ў лістах нешта важнае, такое, пра што Кацярына Міхайлаўна не магла не напісаць.

Захацелася тут жа раскрыць канверт і прабегчы вачыма напісанае. Але вырашыла зайсці ў кватэру і прачытаць спакойна, палюбавацца круглым каліграфічным почыркам Кацярыны Міхайлаўны. Так і зрабіла, і хутка кароценькі ліст, яго нечаканы змест, нібы агнём, апёк душу Антаніны Фёдараўны, прымусіў моцна забіцца сэрца.

Чаго-чаго, а гэтага яна не чакала. Успомніла, як недзе вычытала; усё наша жыццё складаецца з выпадковасцей і нечаканасцей. Гэтак, відаць, і тут...

Тэлеграму прынеслі назаўтра раніцай. У школах пачаліся зімовыя канікулы, і Антаніна Фёдараўна без спешкі, якая стала ўжо звыклай, — хутчэй, хутчэй, каб не спазніцца на першы урок! — гатавала сняданак. Паштальёнка, жанчына пажылога ўзросту, папярэдне пазваніўшы і зайшоўшы ў кватэру, падала тэлеграму: «Распішыцеся...» Антаніна Федараўна хуценька распісалася і, калі паштальёнка зачыніла за сабою дзверы, пачала ўважліва чытаць тэкст тэлефамы. Усё стала ясна з першых слоў. Падумала: «Кацярына Міхайлаўна не памылілася — «Мабыць, вас выклічуць па гэтай справе... «Ну, калі просяць з пракуратуры — «Нам неабходна ваша дапамога», — то тут вельмі сур'ёзна». I гэтыя загадкавыя лісты, якія яна не атрымала ад Тані, і зноў — дзённік... Таня і цяпер нешта ўтварыла... I такое, у чым, відаць, вельмі нялёгка разабрацца следчым. Давядзецца ехаць, і ехаць тэрмінова. Праўда, Антаніна Фёдараўна сама мела намер паехаць на канікулах у Вербічы, пабачыцца з Таняй, Кацярынай Міхайлаўнай.

3 Кацярынай Міхайлаўнай яна зблізілася адразу ў час першага прыезду ў спецПТВ. Таню Касмылёву пасля адкрытага суда — зала не ўмяшчала людзей, многія патрабавалі за смерць Веранікі Рагозінай самага высокага пакарання — накіравалі спачатку ў Вербіцкае дзявочае спецПТВ. Гэта адбылося зімой, у лютым. Прысуд для дзяўчынкі, трэба сказаць, быў жорсткі: шэсць гадоў пазбаўлення волі з адбыццём да васемнаццацігадовага ўзросту ў спецыяльным вучылішчы, астатнія гады — у жаночай працоўна-выхаваўчай калоніі строгага рэжыму.

Антаніна Фёдараўна па-ранейшаму выкладала матэматыку і была кіраўніком у спецыялізаваным класс спачатку ў дзевятым, а з новага навучальнага года — у дзесятым.

Куды накіравалі Таню, яна даведалася з размовы ў настаўніцкай. Бо на судзе, на якім прысутнічала і выступала як сведка, не сказалі, дзе Таня будзе адбываць пакаранне.

— Сустрэлася па дарозе ў школу з Танінай маці, Маргарытай Іосіфаўнай, — сабраўшыся на ўрок, трымаючы пад пахай класны журнал, сказала «хімічка» Наталля Аляксандраўна Кравец. — Ведаеце, дзе цяпер Касмылёва?

— Цікава, куды загналі гэтую шлюху і бандытку? — са злосцю вымавіла «англічанка» Валянціна Сідараўна Гуз, якая, пачуўшы словы «хімічкі», затрымалася ля парога з класным журналам.

— У Вербічы... У спецПТВ... — адказала Наталля Аляксандраўна.

— Гэта ж на поўдні Беларусі... — удакладніла выкладчыца геаграфіі Анастасія Паўлаўна Ягадкава, маладая настаўніца, якая працавала ў школе другі год.

— Во, правільна, акрамя «спяцухі» яшчэ і «чарнобыля» хай нюхне... Дзесятаму закажа... — у тым жа тоне працягвала Валянціна Сідараўна.

— З-за яе, па сутнасці, знялі Ангеліну Мікалаеўну з дырэктарскай пасады. Кажуць, цяпер працуе простым выкладчыкам у адной са школ горада. Дацягвае да пенсіі. А столькі ж гадоў кіравала школай... — не вытрымала «матэматычка» Алена Кузьмінічна Тумеля, якая сядзела за стадом. — Ну і «перл» была... Адзін жах! (Гэта ўжо пра Таню Касмылёву.) Як можна было такой нарадзіцца?

— Нарадзіцца?.. — зноў уступіла ў размову Наталля Аляксандраўна. — Тут, мабыць, не толькі гены вінаватыя. А ўсё разам сышлося: і асяроддзе, і выхаванне дома, ну і мы, настаўнікі, не ўсё зрабілі, каб...

— А я лічу, — перабіла «хімічку» Валянціна Сідараўна, —што аснова ўсяго — бацькі. Якія бацькі — такія і дзеці. I ніякая школа не дапаможа. Таніны маці і бацька — тыповы прыклад. Ужо, кажуць, развяліся. Яна з новым хахалем жыве, а ён з новай каханкай...

Антаніна Фёдараўна не ўмешвалася ў размову, толькі назірала за рэакцыяй настаўніц. Разумела жорсткасць Гуз і Тумелі. Усё правільна: такога чалавека, як Таня, па звычцы шкадаваць нельга. Ды і што ім, настаўніцам-прадметніцам, якім і было толькі правесці ўрок у класе, дзе вучылася Таня. У іх уяўленні Таня — гэта кепская вучаніца і вельмі дрэнная дзяўчынка. Так думалі амаль усе настаўнікі школы, у тым ліку і новы кіраўнік дзевятага «Е» Галіна Анатольеўна Дубровіна.

А Антаніна Фёдараўна ўспрымала Таню глыбей. I падставай для гэтага былі гады кіраўніцтва класам, у якім вучылася Касмылёва.

Пасля трагедыі, якая здарылася з Веранікай Рагозінай, Антаніна Фёдараўна часта заходзіла да яе мамы, Веры Іванаўны, каб падтрымаць, сказаць ёй хоць некалькі добрых слоў, чым-небудзь дапамагчы. Вера Іванаўна цяпер жыла адна, і пустата ў кватэры была страшнейшая за ўсё. Успаміналі Вераніку, заходзіла гаворка пра Таню. Але, што самае дзіўнае, меркаванні Веры Іванаўны пра Касмылёву былі куды больш стрыманыя, чым настаўніц. Хаця, здавалася, павінна быць наадварот. Вера Іванаўна, як ні цяжка было ёй, гаварыла ціха, спакойна:

— Тут усё звязана ў адно. Час — гэта людзі. Не памятаю, хто з вялікіх сказаў, але гэта гучыць прыкладна так: «Віна не караецца — яна ляжыць на выхавальніках, бацьках, на нас саміх, а не на злачынцы...» Маюцца на ўвазе прычыны, якія прымусілі здзейсніць злачынства. Вось тут і трэба шукаць загадку і разгадку ўсіх нашых бедаў...

— Але, Вера Іванаўна, ёсць жа канкрэтныя віноўнікі злачынства. Яны павінны быць пакараны, — Антаніна Фёдараўна імкнулася хоць як-небудзь узняць душэўны настрой Веры Іванаўны.

— Так, павінны. Каб яшчэ раз не маглі ўчыніць падобнае. Калі пачнуцца паўторы, тады чалавека спыніць цяжка і перавыхаваць немагчыма. А перавыхаванне проста неабходна, інакш... — Вера Іванаўна зрабіла невялікую паўзу, апусціла галаву. Потым раптоўна ўзняла яе: — Думаю, што Таню можна яшчэ выратаваць...

Гэтыя словы вельмі ўразілі Антаніну Фёдараўну: «Незвычайны чалавек, калі так думае пра свайго, па сутнасці, ворага». Ні на хвіліну Вера Іванаўна, канешне ж, не забывала Таню як віноўніцу смерці яе дачкі.

I Антаніна Фёдараўна ўвесь час успамінала Таню. Усюды — у школе, дома. Разважала пра яе далейшы лес. Нешта падобнае з ёй было і пасля таго, як забралі ў Віцебскую выхаваўча-працоўную калонію Вадзіма Цэхановіча. У яе быў намер паехаць туды.

Цвёрда вырашыла: неабходна выбраць нейкі вольны дзень і з'ездзіць у Вербічы да Тані. Перад гэтым яна пабыла ў Танінай маці, Маргарыты Іосіфаўны, і даведалася, што Таня забараніла маці прыязджаць у спецПТВ. Гэта яшчэ больш падахвоціла Антаніну Фёдараўну. «А чаму б не паспрабаваць мне, былой класнай, знайсці кантакт з Таняй? Гутарылі ж мы з ёю ў кафэ, калі яна вучылася ў школе. Праўда, тады нічога не атрымалася. Але, можа, цяпер, калі Таня трапіла ў такое становішча, яна па-іншаму паставіцца да мяне? Ва ўсякім разе, нельга кідаць яе на волю лесу...»

Такіх паездак у яе было дзве: ў час летніх і асенніх канікул.

У пачатку ліпеня, калі школа сціхае, і настаўнікі ідуць у свой чарговы адпачынак, Антаніна Фёдараўна прыехала ў Вербічы. Тады ж і пазнаёмілася з выхавальніцай Кацярынай Міхайлаўнай, якую паслалі сустракаць Мірановіч на кантрольна-прахадным пункце спецПТВ. Антаніне Фёдараўне запомніліся яе прыгожы твар з ямачкай на шчацэ, якая з'ўлялася, калі Кацярына Міхайлаўна ўсміхалася, міндалепадобныя блакітныя вочы, акуратная стрыжка русявых валасоў.

Пасля знаёмства і некалькіх у такіх выпадках звычайных слоў — «Як даехалі? Шлях не малы... — «А нічога... Дарога роўная, колы аўтобуса круглыя» (абедзьве ўсміхнуліся), — загаварылі, ідучы, пра Таню Касмылёву. Антаніну Фёдараўну цікавіла ў першую чаргу, як паводзіць тут сябе Таня.

— Паўгода прайшло, як Таня ў нас, але нічога добрага сказаць пра яе не можам, — Кацярына Міхайлаўна перайшла на множны лік.

— Ніякіх зрухаў?

— ?! Больш таго, на Першамайскія святы яна і яшчэ дзве дзяўчынкі ўмудрыліся ўцячы з вучылішча ў горад.

— Уцяклі ў горад? — здзівілася Антаніна Фёдараўна.

— Так... Усе святы нам сапсавала.

— I дзе іх знайшлі?

— У доме аднаго нашага рамотніка. Тут у нас рабілі рамонт будаўнікі. Маладыя. Вось і ...

— Ну і ну... — толькі і вымавіла Антаніна Фёдараўна. Дырэктар недзе выйшаў з кабінета, і Мірановіч папрасіла Кацярыну Міхайлаўну знайсці Таню.

Таня сядзела на ложку ў жылым пакоі, нешта чытала. Больш у пакоі нікога не было. Як толькі Мірановіч і Сялец увайшлі, Таня хутка сунула пад падушку сшытак ці кніжку і ўсхапілася з ложка.

Яна не чакала Антаніну Фёдараўну і адразу ледзь не спалохалася. Была Таня ў лёгкім у дробныя рознакаляровыя кветачкі халаціку і мяккіх шэрых тапках. Яна заўважна пахудзела. Стаялі, былая класная і яе вучаніца, і нейкую хвіліну моўчкі глядзелі адна на адну. Кацярына Міхайлаўна выйшла («Пайду, пагляджу, можа, вярнуўся ў кабінет дырэктар».)

— Добры дзень, — ціха, нейкім прыглушаным тонам адказала на прывітанне Антаніны Фёдараўны Таня.

«3 чаго пачаць? — падумала Мірановіч. — А-а, з самага звычайнага...»

— Як справы, Таня?

— Добра, — абыякава адказала, апусціўшы вочы.

— А я чула, што не вельмі... Вось таму і прыехала. Ты не супраць? — старалася распачаць размову Антаніна Фёдараўна.

— Не, чаго... — зноў жа тая абыякавасць.

— Мама твая прыязджала? — вырашыла спытаць і пра гэта.

— Я забараніла ёй прыязджаць, — Таня раптоўна ўзняла галаву: вочы заблішчэлі. — Адзін раз прыехала — я ўцякла, не захацела з ёю размаўляць...

— Чаму?

— Ёй больш вядома... — Касмылёва злосна самкнула губы. \

— I пісем не пішаш?

— Не...

— А бацьку?

— Бацька гэткі ж самы, як і маці. Ён, пасля турмы, другі раз ажаніўся, а яна другі раз выйшла замуж. Навошта я ім?

— А каму ты пішаш?

— Сябрам...

— Таня, не крыўдуй на мяне, што я прыехала, — Антаніна Фёдараўна бачыла, што размова не вельмі атрымліваецца. — Вось тут, — палезла ў сумку, — трускалкі, чарэшні, — падала цэлафанавыя мяшэчкі. — Вазьмі...

Таня, хоць і нехаця, але ўзяла ягады, забыўшы, відаць, ад хвалявання, сказаць «дзякуй».

— А мне, Таня, будзеш пісаць? — класная паспрабавала ўсміхнуцца.

— А навошта?

— Мне цікава будзе ведаць, як ты жывеш...

— Хм-м... — хмыкнула Касмылёва.

— Ну як? — як магла, імкнулася ўвайсці ў давер Тані Антаніна Фёдараўна.

— Паспрабую... — працягнула яна. I хутка дадала: — Толькі каб нікому не паказвалі лісты...

— Нікому, — паабяцала Мірановіч. — А ў цябе сябры тут ёсць?

— Ёсць. Святлана, Юля...

Далей Антаніна Фёдараўна распытваць Таню не стала. Зразумела і так было, што Святлана і Юля тады, на Першамайскія святы, уцяклі разам з Таняй з вучылішча. Ва ўсякім разе, напэўна. Пытаць пра гэта азначала б сапсаваць Тані настрой, які, здалося, прыўзняўся. А разам з тым жыла надзея, што Таня даверыцца класнай і будзе пісаць ёй.

Пакуль Антаніна Фёдараўна размаўляла з Таняй, вярнулася Кацярына Міхайлаўна і сказала:

— Антон Кузьміч чакае вас.

Антаніна Фёдараўна развіталася з Таняй, папрасіла яшчэ раз, каб яна пісала ёй. Кацярына Міхайлаўна павяла Мірановіч паўз зеленавата-шэрыя сцены доўгага калідора. Па дарозе трапляліся абломкі цэглы, кавалкі застылага раствору. Выхавальніца заўважыла нерашучасць Мірановіч, з якою тая пераступала брудныя адходы.

— Рамонт ідзе каторы ужо месяц... Няма гарачай вады. Лета халоднае. Дзяўчаты прастуджваюцца. Акрамя таго гора было з гэтымі рамонтнікамі, — паўтарыла пры знаёмстве сказаныя словы: — Хлопцы маладыя. Праўда, зараз застаўся толькі адзін малады, двух перавялі на іншы аб'ект...

Яна не дагаварыла, якраз падышлі да кабінета дырэктара. Як толькі пераступілі парог, дырэктар кіўнуў галавой Кацярыне Міхайлаўне, і тая хуценька выйшла.

Антон Кузьміч устаў з крэсла, павітаўся з Антанінай Фёдараўнай, прапанаваў сесці за прыстаўным невялікім столікам. Адразу кінулася ў вочы яго высокая постаць з магутнымі плячыма. Праз усю галаву ішла, як дарога ў лесе, лысіна. Толькі па баках, нібы кусты ядлоўцу паабапал той жа дарогі, раслі кудзеркі валасоў. Нос — прыплюснуты і выглядаў на шырокім твары, як малады баравік, што толькі вылез з зямлі. Вочы, карыя, бегалі, то ўправа, то ўлева. Відаць, што чалавек быў неспакойны і, магчыма, хітры.

— Якая патрэба закінула вас да нас? — спытаў, як здалося, гулліва Антон Кузьміч.

— Вам, відаць, казала ўжо Кацярына Міхайлаўна пра мяне, хто я...

— Так, былая настаўніца Тані Касмылёвай.

— Не здзіўляйцеся, што настаўніца школы ды «хварэе» за злачынцу. Маўляў, прыехала паспачуваць...

— Чаму? Да нас не толькі бацькі непаўналетак прыязджаюць. Нядаўна нават быў святар. А вось настаўнікаў яшчэ не было.

— Ведаеце, Антон Кузьміч, калі тут ужо ўспомніўся святы слуга, то нездарма кажуць: «Неисповедимы пути господни»...

— «Возлюби ближнего своего, как самого себя». Памятаеце гэтую адну з біблейскіх запаведзяў, — дадаў весела дырэктар.

— Ну, я не сказала б, што Таня Касмылёва — такая ўжо мне блізкая, — каб неяк адрэагаваць на словы Антона Кузьміча, вымавіла Антаніна Фёдараўна. — Мне хочацца папрасіць вас як дырэктара, каб Тані была ўдзелена пэўная ўвага. Гэтага, на жаль, не было ў яе дома...

— Усе яны хочуць цяпер увагі, — перабіў дырэктар. — Ні адна па добрай волі сюды не прыехала.

— Я хачу сказаць, вы, можа, не ведаеце, што Таня была ў так званай тусоўцы «Рэтс», па-англійску «Пацукі», прынцэсай. Называлі яе там яшчэ і Айранмэйдан, што значыць “Жалезная дзева”.

— Усялякія тут ёсць: і прынцэсы, і каралевы, і жалезныя, і сярэбраныя, — паспрабаваў перайсці на жарт Антон Кузьміч.

— Я не пра гэта... Я пра тое, што юны чалавек з неакрэплым характарам і легкадумнымі паводзінамі можа пайсці на ўсё... I ніякае перавыхаванне не дапаможа.

— А мы іх не надта песцім. Тут няма калі нешта думаць-замышляць. Яны ў вольны час заняты працай, карыснай працай. У нас ёсць швейны цэх. Дзяўчаты вышываюць навалачкі, зарубляюць просціны, чахлы на коўдры...

— Колькі зараз у вас дзяўчынак? — спытала, меўшы на ўвазе спецПТВ.

— Было дзвесце сорак, потым стала сто, а цяпер — дваццаць адна.

— А чаму так?

— Хацелі расфарміраваць наша вучылішча. Тут жа ў нас забруджаная зона. Чарнобыльская. А пасля прыпынілі. Чакаем пад зіму яшчэ групу. Без працы не будзем, — усміхнуўся Антон Кузьміч і пацягнуўся да пачкі з цыгарэтамі.

— А колькі, прабачце, вы тут працуеце дырэктарам?

— Васемнаццаты год. Так што ўсяго пабачыў. Перажыў розных «пташачак». А былі, ох, якія былі! Адно чаго варты іх бунт у семдзесят сёмым... Тады яны ўчынілі цэлы пагром. Паламалі, пабілі ледзь не ўсю мэблю ў вучылішчы, выламалі краты, высадзілі шыбы і збеглі ў горад. Доўга шукалі іх. Каго дзе знайшлі: у гасцініцы, у падвалах, у вёсках, у лесе... Трох не ўдалося адшукаць... — Антон Кузьміч закурыў цыгарэту, глыбока зацягнуўся.

— А як вы паставіліся да нядаўняга ўцёку Тані Касмылёвай і дзвюх яе сябровак з вучылішча? — Антаніна Фёдараўна меркавала, што дырэктар сам распачне пра гэта, аднак...

— А-а... Ледзь не забыў. Гэта ж і яна, ваша Танечка, ледзь не з кагорты тых... семдзесят сёмага года... Праўда, уцякачак на гэты раз хутка злавілі. Але ж таксама надумаліся... Месяц на асобым рэжыме пасля гэтага былі, — памаўчаў. — Не, мы не папусцімся, ні ў якім разе! Не тая ўстанова. Мы павінны апраўдваць свае прызначэнне...

— А не шкада вам, Антон Кузьміч, што дзяўчынкі, хоць цяпер і лета, але халоднае, дажджлівае, мерзнуць у адных тоненькіх халаціках? — Мірановіч вырашыла праверыць, якая душа ў дырэктара.

— У нас цяпер ідзе рамонт. Адключана гарачая вада. Што зробіш — вучылішча старое. Але ж мы не дзіцячы сад і, ўрэшце, не школа-інтэрнат для сірот. Мы — рэжымная ўстанова. Трэба вучыцца цярпець. Не для салодкага жыцця накіравалі іх сюды, — выказаў Антон Кузьміч свае меркаванні, нібы завучаныя азбучныя ісціны.

Праз некаторы час развіталіся. Размовы, па сутнасці, не атрымалася. Антаніна Фёдараўна чакала большага...

Ехала яна дамоў і думала: ці спадабаўся ёй Антон Кузьміч? Было дваістае ўражанне: з аднаго боку — гэта чалавек, які стаіць і, правільна, — на варце закону, з другога боку — адчувалася ў ім забурэлая чыноўніцкая раўнадушнасць, бессардэчнасць да лесу дзяўчынак, хоць бы і злачынцаў. Гэтак было многія гады. Калі ты пераступіў закон, значыць, да цябе і адпаведныя адносіны. Няма чаго цацкацца — атрымлівай свае. Да таго ж жорсткі мужчынскі характар, не жаночы...

Зусім іншым чалавекам падалася Кацярына Міхайлаўна. Пасля таго, як Антаніна Фёдараўна развіталася з дырэктарам, выхавальніца яшчэ доўга размаўляла з ёю. Расказала пра штодзёнае жыццё-быццё дзяўчынак: вучобу, працу ў швейнай майстэрні. Адчувалася, што ў яе вялікі запас цеплыні, сардэчнасці. Хоць у спецПТВ яна працавала нязначны час — другі год, а да гэтага была выхавальніцай у дзявочым інтэрнаце мясцовага завода, — але шмат ужо ведала пра сваіх падапечных. («Узяўся за гуж — не кажы, што нядуж» — па-свойму зразумеўшы словы вядомай прымаўкі, адказала Кацярына Міхайлаўна на пытанне Мірановіч: «Ці цяжка вам тут?».)

На развітанне жанчыны далі адна адной свае хатнія адрасы і паабяцалі, хоць раз у квартал, ды пісаць. «Пісаць буду, калі нешта з'явіцца цікавае, вартае ўвагі», — кінула наўздагон Антаніне Фёдараўне Кацярына Міхайлаўна.

Дома Антаніне Фёдараўне не давалі спакою Таніны словы: «Я забараніла ёй (маці) прыязджаць...». Дый не піша яна лісты маці. Гэта ненармальна і не ўкладваецца ў галаве. I Антаніна Фёдараўна вырашыла схадзіць да Касмылёвай, расказаць пра сустрэчу з Таняй.

Вечарам, калі былі ўжо правераны сшыткі і складзены планы ўрокаў на наступны дзень, яна накіравалася ў бок дома, дзе жылі Касмылёвы. Пазваніла ў кватэру, дзверы адчыніла сама Маргарыта Іосіфаўна.

— Ой, не чакала вас... —ледзь не ўсклікнула яна.

Маргарыта Іосіфаўна запрасіла Мірановіч ў гасцёўню. Селі ў мяккія крэслы, па абодва бакі журнальнага століка. На століку стаяла крыштальная ваза са свежымі ружамі. Газет не было відаць, стол быў чысцюткі. «Кветкі, відаць, прынёс новы муж. Мусіць, шчаслівая з ім...».

— Маргарыта Іосіфаўна, — Антаніна Фёдараўна вырашыла адразу загаварыць пра яе дачку. — Я была ў Вербічах, у Тані...

— Вы былі ў Тані?! — здзівілася Маргарыта Іосіфаўна.

— Толькі ўчора прыехала адтуль...

— Раскажыце, раскажыце, як жа там Таня? — яна ўся загарэлася. — Гора мае... Няшчасце мае... Завошта мне, за якое? — перамяніла тон, усхліпнула.

— А нічога... Мы з ёю добра пагаварылі.

— I пра што вы гаварылі? — Касмылёва выцерла слязу.

— Пра ўсё. Як жывецца... Пра Таніных сябровак. Хто прыязджае, піша...

— Ад мяне адраклася... —зусім расплакалася Маргарыта Іосіфаўна. — Мусіць, першы і апошні раз я ездзіла да яе... За што яна мяне ўзненавідзела? Я ж ёй усё жыццё рабіла толькі дабро. 3 маленькіх год хадзіла ў мяне, як лялька. Яе равесніцы таго не снілі, што яна мела: імпартнае адзенне, абутак, транзістары, магнітафоны... За што мне такая падзяка? — слёзы, як гарошыны, упалі на палірава-ную паверхню століка.

— Таня мне расказвала пра вас, Міхаіла Георгіевіча...

— Міхаіл Георгіевіч...— яна скрывілася, перастала плакаць, твар стаў суровым. — Прыйшоў з турмы, ляснуў дзвярыма і зноў падаўся ў белы свет... Знайшоў сабе кралю... А што з дачкою такое здарылася, яго не хвалюе... Ды яго ніколі і не хваляваў лес Тані. Жыў дзеля сябе...

— Маргарыта Іосіфаўна, Таня абяцала пісаць мне. Я буду расказваць вам пра яе жыццё, — каб крыху супакоіць, абнадзеіла Антаніна Фёдараўна. I тут жа дадала: — Але мая вам парада: яшчэ раз з'ездзіце да Тані, паспрабуйце знайсці ключык да яе сэрца... Не можа ж быць, каб яна не адпусцілася...

— Ой, Антаніна Фёдараўна, бачылі б вы, якая яна тады была... Што яна мне гаварыла і якімі словамі... Я не магу паўтарыць... — Касмылёва зноў заплакала.

Антаніна Фёдараўна ўзнялася з крэсла, пачала развітвацца. Маргарыта Іосіфаўна, праводзячы яе да дзвярэй, папрасіла:

— Заходзьце ў любы час, я буду вельмі рада... — твар яе зноў пасвятлеў.

Ішла Антаніна Фёдараўна дамоў і думала: «Ці шчырыя ўсе гэтыя слёзы Маргарыты Іосіфаўны? Зразумець, я к маці, я магу яе. Цяжка, вельмі цяжка было б любой маці ў падобным становішчы. Але чаму яна нічога не зрабіла, каб памірыцца з дачкой? Чаму яна не захацела яшчэ раз паехаць у спецПТВ, сустрэцца з Таняй у прысутнасці кіраўніцтва, выхавальнікаў вучылішча?»

На гэтыя думкі-пытанні дала адказ Таня сваім лістом, які хутка прыйшоў Антаніне Фёдараўне.

21 ліпеня

Добры дзень, Антаніна Фёдараўна!

Піша вам Таня. Я дзякую вам, што вы знайшлі час і прыехалі да мяне. Я толькі цяпер зразумела, якая вы... I вельмі шкадую, што ў школе слухалася не вас, а іншых. Я цяпер часта ўспамінаю тую нашу гаворку ў кафе, калі вы мне на многае спрабавалі адкрыць вочы. Памятаеце, вы расказвалі пра таксікаманаў, наркаманаў, злачынцаў. Калі б мая маці так размаўляла са мной, так адносілася да мяне, мае жыццё сёння, магчыма, было б зусім інакшым.

Я сваю маці і бачыць не хачу. Адзін раз прыехала — і на гэтым усё. Мусіць, мілуецца са сваім новым мужам...

Маці і бацька маіх сябровак Юлі і Святланы прыязджаюць кожны месяц. Юля і Святлана таксама «псіхуюць» з бацькамі. Але ж яны, бацькі, едуць. Не, каб маці зноў прыехала, я сказала б ёй тое ж, што і першы раз: «Не прыязджай, ты — не маці мне...». Я не магу дараваць ёй... I прашу, не расказвайце ёй пра мяне.

Пра свае справы раскажу ў наступных лістах. Ёсць пра што расказаць... Вам можна. Вы мяне, думаю, зразумееце...

Р. 8. Паведаміце, калі ласка, дзе цяпер Вадзім Цэхановіч? На мае лісты, якія я шлю яму ў Віцебск, ён не адказвае...

Бывайце! Таня.

Антаніна Фёдараўна атрымала Танін ліст і ўзрадавалася: галоўнае — узаемаразуменне — адбылося. «Магчыма, з гэтага часу ў нас з Таняй наладзяцца добрыя сувязі. I я зраблю, — думала яна, —усё, што ад мяне залежыць, каб Таня не паўтарыла сваіх памылак, каб хоць крыху, ды змяніць лес».

Жыла надзея атрымаць наступныя Таніны лісты. Адразу адпісала Тані, расказала пра размову з Маргарытай Іосіфаўнай. («Плача, плача маці... Падумай, Таня, над сваімі адносінамі да яе. Усё-ткі яна табе родны чалавек...») Антаніна Фёдараўна прадбачыла, што Тані ўсё гэта будзе непрыемна. Яна ўжо ўяўляла, як у чарговым лісце Таня просіць, каб больш не заходзіла да яе маці.

Але ішоў час, а лістоў ад Тані не было. Прайшло паўтара месяца. Ужо і новы навучальны год пачаўся. У Антаніны Фёдараўны дадалося клопатаў. Дзесяты «С» патрабаваў яшчэ большай аддачы энергіі. Многа эксперыментавалі на ўроку матэматыкі, у вольны час усім класам хадзілі на спектаклі, канцэрты. Глыбокая рана ад страты лепшай вучаніцы класа Веранікі Рагозінай паціху загойвалася. Хоць ніколі вучні не забывалі Вераніку.

Аднаго разу прысвяцілі ёй урок матэматыкі. Было гэта так. Сяргей Гарноська, майстар на выдумкі, нечаканыя ідэі, прапанаваў:

— Давайце прысвяцім урок Вераніцы Рагозінай, яе памяці...

— А як гэта будзе выглядаць? — спытаў Антон Тарасевіч.

— Падрыхтуемся да ўрока матэматыкі так, каб усе адказвалі толькі на «выдатна», як адказвала Вераніка, — удакладніў Сяргей.

Па класе прайшоўся шумок.

I тады загаварыла Антаніна Фёдараўна:

— Разумную прапанову выказаў Сяргей. Наш клас спецыялізаваны. Павінны ўсе імкнуцца толькі да выдатнай адзнакі. Ну, а калі на гэтым уроку вы сапраўды ўсё станеце адказваць на «выдатна», то гэта і будзе добрай памяццю Вераніцы. I заадно пакладзем пачатак і надалей, каб ніжэйшай адзнакі, як «5», на ўроку матэматыкі, ды і не толькі матэматыкі, не атрымліваць. 3 дысцыплінай у нас таксама не ўсё добра. Паводзіць сябе, як паводзіла Вераніка, можа кожны з вас...

— Давайце выберам камісію начале з вамі, Анатаніна Фёдараўна, — падала голас Ірына Лысёнак. — Каб усё было аб'ектыўна...

— А вы што, не давяраеце мне?! — здзівілася настаўніца.

— Не, так будзе без усякіх сумненняў, — сцвярджала Ірына.

— Больш справядліва...

— I вам лягчэй будзе...

— I нам не будзе на каго крыўдаваць, калі што... — гучалі галасы дзесяцікласнікаў.

— Каго прапаноўваеце ў камісію? — спытала Антаніна Фёдараўна ў класа.

— Вучняў, якія выдатна займаюцца...

— Алу Гарадзец.

— Алёшу Іваноўскага.

— Сашу Вайцаховіча.

— Іну Залозную.

— Антона Тарасевіча...

— Пяць чалавек, думаю, хопіць, — спыніла Антаніна Фёдараўна пералік прозвішчаў лепшых «матэматыкаў» класа.

I назаўтра ўрок атрымаўся. Усе, каго выклікалі да дошкі, падымалі адказваць з месца, ведалі ўрок на «выдатна». Ніводнай «чацвёркі» не паставілі ў журнал, адны «пяцёркі».

Надыходзілі асеннія канікулы. Засталося павучыцца некалькі дзён. А ад Тані больш як тры месяцы не было ліста. «Што здарылася? Чаму не піша? Трэба неадкладна з'ездзіць да яе ў час канікул...»

Не дачакашыўся адказу, Антаніна Фёдараўна напісала яшчэ адзін ліст Тані. У лісце яна настойліва прасіла Таню пісаць. («Таня, не разумею, чаму ты перастала пісаць лісты мне? Завошта ты пакрыўдзілася на мяне? Магчыма, за тое, што я хаджу да тваёй маці?» У галаве раіліся розныя думкі, але галоўнай была адна: «Няўжо Таня так і застанецца загадкай, няўжо яе паводзіны так і застануцца неразгаданымі?» Каб упэўніцца, чаму не шле лісты Таня, якая прычына, Антаніна Фёдараўна напісала Кацярыне Міхайлаўне. Хутка атрымала ад яе адказ. I вось што паведаміла выхавальніца.

20 кастрычніка

... Антаніна Фёдараўна, вы занепакоены, чаму Таня пасля свайго першага ліста больш вам не піша. Я спытала ў яе. Яна адказала, што напісала вам некалькі лістоў і не разумее, чаму вы іх не атрымалі. Я спрабавала высветліць у вучылішчы. Але ніхто дакладна не мог адказаць. Магчыма, лісты згубіліся па дарозе, на пошце. А магчыма... Але пра гэта я толькі здагадваюся і не хачу дарэмна гаварыць. Калі-небудзь, можа, даведаемся. Я працую, як вы ведаеце, другі год у вучылішчы і многае мне невядома і не ўсё тут разумею...

Пра Таню. Апошнім часам заўважаюцца за ёю дзіўныя паводзіны. То яна вясёлая, то кідаецца ў меланхолію. За ёю пачалі наглядаць. Ці не прымае яна наркотыкі? Вось толькі дзе іх бярэ? Няўжо прыносілі рамонтнікі? Двух маладых хлопцаў Антон Кузьміч прагнаў з вучылішча. За што? Магчыма, і за гэта... Нам, выхавальнікам, ва ўсякім разе нічога не гавораць. Пажывём — пабачым...

Пішыце, што вас цікавіць у нас. Я пастараюся адказаць.

Сялец К.М.

Радкі ліста Кацярыны Міхайлаўны вельмі ўсхвалявалі і занепакоілі Антаніну Фёдараўну. У час асенніх канікул яна паехала ў Вербічы. Гэты невялікі гарадок на рацэ Вербіч сустрэў яе, як і першы раз, цішынёй, спакоем. Каля аўтобуснай станцыі купкамі стаялі пасажыры, чакалі чарговых рэйсавых аўтобусаў. Бочкі з квасам на рагу аўтастанцыі на гэты раз не было відаць. Пахаладала, зачасцілі восеньскія дажджы, і яе забралі адсюль. А тады, у ліпені, ёй запомнілася, як ляталі над бочкай вялікія жоўтыя восы, і нібы гэтыя восы, абляпілі бочку людзі. Іх мучыла смага, кожны імкнуўся як найхутчэй атрымаць жаданы куфаль квасу. I таму цяжка было знайсці канцавога ў чарзе. Усе стаялі купай, гучна размаўлялі жэстыкулявалі, сунулі грошы наперад, туды, дзе каля бочкі сядзела ў белым халаце, залітым квасам на прыполе, ад чаго ён у гэтым месцы парыжэў, прадаўшчыца.

У вучылішчы Антаніна Фёдараўна вырашыла адразу шукаць Кацярыну Міхайлаўну.

Зайшла ў пакой выхавальнікаў. За сталамі сядзелі тры жанчыны. Павіталася. Спытала ў крайняй, той, што была бліжэй да яе, як можна бачыць Сялец.

— А яна разам з дырэктарам і завучам паехала на абласную нараду. Два дні там будуць. Так што... — запнулася вьгхавальніца.

— Шкада... А я з Кацярынай Міхайлаўнай хацела сустрэцца. I з дырэктарам таксама, — з горыччу сказала Антанта Фёдараўна.

— А вы, можа, здалёк? — спытала ўсё тая ж выхавальніца, папраўляючы прычоску, падобную на капу. Астатнія дзве — адна пажылая з сівымі валасамі, другая — крыху маладзейшая — моўчкі глядзелі на госцю і ўважліва слухалі.

— Здалёк... 3 іншага горада я, — адказала Антаніна Фёдараўна. — Можа б, вы тады дапамаглі мне пабачыцца з Таняй Касмылёвай? — папрасіла, як бы павінілася.

— 3 Таняй Касмылёвай?! — у голасе выхавальніцы было здзіўленне.

— Так, з ёй...

— 3 гэтым «арэшкам», які ўсім нам паламаў зубы, — выхавальніца загаварыла са злосцю.

— Як вас завуць? — тактоўна, мякка спытала яна жанчыну.

— Ала Іванаўна...

— Ала Іванаўна, я вас прашу: памажыце знайсці мне Таню. Мне неабходна сустрэцца з ёю...

— А хто вы будзеце?

— Былая Таніна настаўніца. Са школы, у якой вучылася Таня, — удакладніла Антаніна Фёдараўна.

— I што вы хочаце даведацца ад яе? — падазрона пачала глядзець Ала Іванаўна.

— Я ўжо другі раз прыехала...

— Я не бачыла тады вас. Прабачце... — пацішыла голас выхавальніца. — Хадземце, пакажу... Яна зараз у швейнай майстэрні.

Пакуль ішлі ў майстэрню, Ала Іванаўна ўзбуджана апавядала — твар яе пачырванеў:

— 3 Таняй — бяда... Вы ведаеце, што яна тут вытварае? Яна ж тут — прынцэса. Так называюць яе дзяўчынкі. А яшчэ — гадзюкай. На свае вушы чула. Відаць, за злы, ядавіты характар...

— Можа, гэта проста гульня? — спрабавала заспакоіць выхавальніцу Антаніна Фёдараўна.

— Якая гульня? Яна здзекуецца з дзяўчынак дый нам нервы псуе...

— Я вам, пэўна, адкрыю тайну. Таня, калі вучылася ў школе, у адной тусоўцы была прынцэсай. Яе выбралі там... Ведаеце, цяпер гэтыя падлеткавыя каманды існуюць літаральна ў кожным мікрараёне горада.

— Яна камандуе дзяўчынкамі, як хоча. Курыць, заўважылі і іншае...

Швейная майстэрня сустрэла ляскатам машынак. За імі ў тры рады сядзелі дзяўчынкі. Таню Антаніна Фёдараўна не адразу ўбачыла, бо ўсе дзяўчынкі былі ў чорных спяцовачных халатах і гэткіх жа шапачках. Збоку за невялікім сталом, нізка схіліўшыся, нешта пісала жанчына, відаць, майстар.

Ала Іванаўна падвяла Мірановіч да трэцяга раду. Другой у ім за швейнай машынкай сядзела Таня. Як толькі падышлі, яна перастала шыць, узняла галаву... Пазнала былую класную і тут жа ўнурылася.

— Дзень добры, Таня, — павіталася Антаніна Фёдараўна.

Таня ціха, як бы вінавата, адказала: «Добры дзень!».

— Што шыеш? — пацікавілася настаўніца.

— Просціну зарубляю... — Касмылёва паправіла скамечанае прасцірадла, якое спаўзло на падлогу. Дзяўчынкі, Таніны суседкі, адна за адной спынялі швейныя машынкі, цікаўна паглядалі, пасміхаліся, зноў браліся за працу.

— Ала Іванаўна, — звярнулася Антаніна Фёдараўна да выхавальніцы, — мы з Таняй хацелі б пагутарыць...

— Калі ласка, — яна падышла да майстра. — Марыя Захараўна, адпусціце Касмылёву...

Ала Іванаўна завяла Анатаніну Фёдараўну і Таню ў асобны пакой, у якім акрамя двух крэслаў нічога не было. «Пакой для сустрэч, гутарце... А я пайшла», — сказала выхавальніца і зачыніла дзверы.

Нейкія секунды настаўніца і Таня моўчкі глядзелі адна на адну. Таня, адчувалася, была ў напружанні... Твар яе то бялеў, то ружавеў. «Што скажа цяпер, з чаго пачне класная?» — гэтае пытанне Антаніна Фёдараўна прачытала ў яе патухлых вачах. I тут жа пачала з галоўнага. Яна ўжо ведала, што Таніны лісты да яе недзе перапыняюць, але хацела ўбачыць, як адрэагуе Касмылёва на гэтыя словы:

— Таня, скажы, чаму ты не пішаш мне? Пакрыўдзілася? За што? Першы і адзіны ліст я ад цябе атрымала і больш — няма...

— Я напісала вам чатыры лісты. I на вашае апошняе пісьмо адказала... — хутка загаварыла Таня. Вочы яе пакруглелі, загарэліся ў іх агеньчыкі.

— Дзіўна! Вельмі дзіўна! Дзе ж яны маглі падзецца?

— Я думала, што вы мне не хочаце адказваць... Ці мала спраў у вас? — ужо больш спакойным голасам сказала Таня.

— Не, Таня, я табе абавязкова адказала б. Што ж магло здарыцца з тваімі пісьмамі?

— Не ведаю...

— А хто ў вас займаецца поштаю?

— Мы пісьмы аддаём, дакладней, забірае ў нас завуч Зінаіда Львоўна.

— Даўно яна працуе ў вучылішчы?

— Кажуць, што гадоў дваццаць...

— Шкада, яе няма ў вучылішчы, паехала на абласную нараду — так мне сказалі...

— Прыходзьце сёння вечарам у наш клуб, — раптам павесялела Таня.

— А што там будзе?

— Танцы...

— I больш нічога?

— А што нам болей трэба? Кіно яшчэ круцяць. Аднаго разу выступалі пісьменнікі, дык мы засмяялі іх. Загаварылі пра цнатлівае каханне, пра паводзіны сучаснай моладзі... Ха-ха-ха! — рассмяялася яна.

— А што, ты не верыш ва ўсё гэта? — Мірановіч паспрабавала выклікаць Таню на шчырасць.

— Антаніна Фёдараўна, не пытайцеся ў мяне больш... Я ў тых лістах, што вам напісала, усё пра гэта расказала і яшчэ шмат чаго...

«Лісты, дзе тыя лісты? Абавязкова знайсці іх...» — як цвік, сядзела ў галаве настаўніцы гэтая думка.

— Таня, я была ў тваёй маці, прывітанне перадавала табе... — Антаніна Фёдараўна закранула балючую тэму, хоць ведала, што Касмылёва ўспыхне, нібыта порах. Але ўсё-ткі жыла надзея: а раптам, а раптам...

— Не гаварьще мне пра маці, а то і з вамі перастану размаўляць... Хопіць!

Давялося спыніць гаворку, каб не абвастраць адносіны з Таняй. Яна магла крута павярнуцца і пайсці.

Аўтобус адыходзіў позна вечарам. I Антаніна Фёдараўна вырашыла пабыць на танцах, прыняць Таніна запрашэнне. Да вечара знаёмілася з горадам, а як толькі прыцямнела, прыйшла ў спецПТВ і накіравалася ў клуб.

Клуб нагадваў звычайную глядзельную залу з цвёрдымі жоўтымі драўлянымі крэсламі, якія былі змацаваны паміж сабою і стаялі радамі. Крэсламі было застаўлена ўсё памяшканне. Наперадзе —высокая сцэна. У яе глыбіні віднеўся белы экран — для паказу кіно. А на самым краі сцэны, па абодвух яе баках, стаялі вялізныя ўзмацняльныя калонкі, з якіх гучна грымела рок-музыка. Паміж калонкамі, пастроіўшыся ў шарэнгу, сем дзяўчат у тонкіх квяцістых халаціках дрыгаліся пад музыку. Потым загучала песня. Мужчынскі тэнар, можа, разоў дзесяць паўтарыў прыпеў, таму словы яго міжволі ўрэзаліся ў памяць настаўніцы.

Гадюка, какая ж ты, гадюка —

Ты на себя хоть раз глазами взглянь..,

Из-за тебя страдает вся округа,

Молоденькая, маленькая дрянь.

Гадюка, какая ж ты, гадюка,

-Ведь я любил тебя до слёз.

Из-за тебя страдает вся округа —

Зеленые глаза, курносый нос.

Таню Антаніна Фёдараўна заўважыла ў самай сярэдзіне дзявочай шарэнгі. Яна бойка працавала рукамі і нагамі. Выгіналася, закідвала назад галаву, усміхалася белымі зубамі. Расчырванелая, раз-пораз у такт песні адкідвала чорныя валасы, якія пры кожным апусканні галавы спадалі на твар.

«На каго яна зараз падобна? На прынцэсу? На жалезную дзеву? Не, хутчэй на гэтую гадзюку, пра якую спявалася ў песні, і так самааддана танцавала Таня».

Антаніна Фёдараўна глядзела на Касмылёву і яе сябровак, як застылая. «Няўжо ў гэтым танцы і ёсць уся Таня? Уся яе сутнасць?» Ад дзённай размовы, здалося, не засталося і следу. Там, у швейнай майстэрні, у пакоі для сустрэч, яна была зусім іншай, стрыманай, нават сціплай. А тут... Захацелася хутчэй спыніць музыку, якая біла, быццам малатком, па галаве, і ў гэтым застылым імгненні пагутарыць з Таняй. «Вось тут, — падумала Антаніна Фёдараўна, — выльецца ўся яе шчырасць, можна будзе ўбачыць усю яе сапраўдную натуру».

Мірановіч кіўнула Тані. Таня пакінула шарэнгу, падбегла да магнітафона, пацішыла гук. Па прыступках спусцілася ў залу. Астатнія дзяўчынкі працягвалі танцаваць. Яны пабраліся за рукі, утварыўшы жывы ланцуг, і ўзмахвалі імі пад музыку.

Антаніна Фёдараўна і Таня прайшлі да апошніх радоў крэслаў, каб не так перашкаджала музыка, прыселі. Таня была разгарачаная пасля танца, фыркала, адганяла выдыхам пасмачку валасоў, якія лезлі ў рот. Настаўніца глянула ў вочы Касмылёвай — і ёй падалося, што зрэнкі ў той былі расшыраны і неяк ненатуральна бегалі то ў адзін, ў другі бок.

— Таня, давай пагаворым... У нас шмат ёсць аб чым пагаварыць, — звярнулася Антаніна Фёдараўна, гледзячы ў вочы Касмылёвай.

— I аб чым жа будзем? — аддыхаўшыся, спытала Таня.

— Ну хоць бы аб тваёй вучобе, сяброўках?

— Я не хацела б пра вучобу, пра сябровак — можна, — хутка прагаварыла яна.

— А што, дрэнна тут вучыцца?

— Адседжваем «балванкі», атрымлівам «абаранкі», — гулліва зрыфмавала Таня. — Балваняць і тут, як у школе. Гэта ведай, тое ведай, а для чаго? Ніхто не пытае. Мы ж нявольнікі, навошта нам усё гэта?

Антаніна Фёдараўна адчувала, што трэба перавесці гаворку на нешта іншае, што цікава Тані, інакш...

— Таня, табе падабаецца гэта песня? — кіўнула на сцэну, дзе працягвалі дрыгацца Таніны сяброўкі пад песню «Гадзюка».

— Вельмі... — яна ўся загарэлася.

— I чым, калі не сакрэт?

— Усім. I рытмам, і зместам. Глядзіце, якія словы: «Гадюка, какая ж ты, гадюка...» — заспявала, потым гучна засмяялася: — Ха-ха-ха! Гэта ж амаль пра мяне і тых вунь дзяўчат, якія танцуюць, — яна паказала пальцам у бок сцэны. — Мяне тут так і называюць: «Прынцэса-гадзюка».

— Пра цябе я крыху ведаю, а пра тых дзяўчат — нічога, можа раскажаш?

— 3 задавальненнем. Буду — злева-направа. Як і стаяць дзяўчаты...

— А мне ўсё роўна... — Антаніна Фёдараўна старалася, як магла, падтрымаць дыялог.

— Юля з чорнай стрыжкай... Мая равесніца. 3 Ліды. За кватэрны крадзеж сядзіць тут. Святлана са светлымі валасамі... Шаснаццаць гадоў. 3 Баранавіч. За групавое згвалтаванне. Пакаралі адну «жоначку мікрараёна».

— Як гэта разумець?

— А так і разумейце. Круціла «плісачка» з усімі хлапчукамі мікрараёна горада. Вось і атрымала... Таня напружыла зрок. — А гэта вунь, трэцяя, з рыжай грыўкай — Наташка. Пятнаццаць гадоў. 3 Мазыра. За рабаванне. На вуліцы з сяброўкамі рабавала дзяўчат-аднагодкаў.

— Сярод белага дня?

— Так. I не адну абрабавалі. Далей — Каця. Высокая, як дылда. Таксама за згвалтаванне. Я не люблю яе. Не раз з ёю ў нас «драчка» была. Хоць яна і дылда, але я прыёмчыкам легка прызямляю яе...

— Колькі ёй гадоў і адкуль яна?

— Пятнаццаць, шаснаццаты, як і мне. 3 Магілёва. Хто наступны там? — Таня добра прыгледзелася, відаць, нейкі наркатычны сродак яна ўсё-такі яна прыняла. — А-а, Олька... 3 Барысава. Ёй ужо васемнаццаць. Тры гады тут. Нюнькі распускае ў апошні час. Хутка з-за ўзросту пагоняць яе адсюль. Куды? Невядома. Але адно ясна: у калонію. Вось і нюньчыць...

— За што яе сюды накіравалі?

— «Мокрая справа», як і ў мяне. 3 сябруком пырнулі аднаго «хмыра». Не хацеў з ёю... А бегаў да сяброўкі. Вось і зрабілі яму «харакіры»...

I тут пад усё тую ж песню «Гадзюка» (яе круцілі ўжо трэці раз) і апошнія словы Тані Антаніна Фёдараўна ўспомніла Вераніку Рагозіну. Не, Вераніка заўсёды жыла ў яе душы. Проста тут была падобная гісторыя. I вядома ж, узніклі абвостраныя думкі. «Я размаўляю з Таняй Касмылёвай, віноўніцай Веранічынай смерці... Нібыта ў класе на перапынку, калі Таню даводзілася ўшчуваць за яе выхадкі. Нібыта нічога і не здарылася... Калі ўдумацца, страшна. Якое ж ты, жыццё, у які вір ты часам нас зацягваеш...»

— А гэта вунь, шостая па ліку, апошняя, з хвастом валасоў перавязаным матузком, — кажа, што пераймае спевака Малініна: дзіўна, праўда, дзяўчынка, а хоча быць падобнай на мужчыну, — Марына, — перабіла невясёлыя думкі, якія нахлынулі на Антаніну Фёдараўну, Таня. 3 пасёлка Бярозаўка, чатырнаццаць гадоў. Пусцілася ў бадзягі. Крала на вакзалах, у магазінах, буфетах.

— Таня, а вам не страшна тут ад учыненых вамі ж злачынстваў? — гэтае пытанне неяк міжволі вырвалася ў Антаніны Фёдараўны.

— А мы імкнёмся не думаць пра гэта. Дый атрымаў з нас кожны свае... Мы цэлымі вечарамі балдзеем пад музыку і стараемся забыць, забыць, забыць... — яна сагнулася да спінкі крэсла, уперлася ў яе галавой. — А ўдзень у нас да абеду — заняткі, а пасля абеду — шыем, шыем, шыем... Няма калі задумвацца, — Таня выпрасталася, пачала дрыгацца паміж крэслаў пад музыку.

— А якія-небудзь лекцыі вам чытаюць? — бачачы, як Тані не церпіцца зноў вярнуцца на сцэну і рынуцца ў танец, як яе сяброўкі, спытала Антаніна Фёдараўна ў апошні раз.

— Пропаведзі? — яна ўскінула галаву. — Гэта ёсць. Надакучыла! «Вы павінны выпраўляцца, з кожным днём станавіцца лепшымі. У вас наперадзе ўсё жыццё...» Зачытваюць нам цытаты Макаранкі, Сухамлінскага... А нядаўна прыязджаў святар. Хі-хі-хі! Божы служка. Кажуць, прапаноўваў свае паслугі. Хацеў прымаць ад нас пакаянні, здымаць грахі. Але нешта больш не відаць яго. Мусіць, не спадабаўся нашай дырэкцыі, — Таня нервалася, у яе было адно жаданне хутчэй зноў трапіць на сцэну, у гурт дзяўчат. I развітаўшыся, быццам козачка, пабегла туды.

Антаніна Фёдараўна выйшла з залы. Ала Іванаўна (яна дзяжурыла на вечары) пайшла праводзіць яе. У гэты час цэлая гурма дзяўчат з шумам па калідоры ішла ў клуб, дзе грымела музыка. У гэткіх жа квяцістых халаціках, як і тыя сямёра дзяўчынак, што дрыгаліся на сцэне.

— Папаўненне пайшло, — засмяялася Ала Іванаўна. — Затрымаліся. Адны — на кухні, іншыя — займаліся ўборкай...

— I так кожны вечар? — пацікавілася настаўніца.

— Калі кіно няма, танцуюць цэлы вечар. А калі паказваюць фільм, то весяляцца пад рок-музыку пасля яго, да адбою.

— Нічога сабе...

— Гэта ж не жартачкі... — ледзь не ўсклікнула Ала Іванаўна. — Нядаўна яны залезлі на дах аднаго з будынкаў вучылішча і заявілі, што аб'яўляюць галадоўку і не злезуць, пакуль не купяць ім музычную ўстаноўку. I што вы думаеце — двое сутак сядзелі там і ніякія ўгаворы не дапамаглі. Вось і пайшлі на гэта: спецыяльна купілі музычную апаратуру, задаволілі іх патрабаванні. Вы ж бачылі вялізныя калонкі... А ініцыятарам галадоўкі, кажуць, была Таня Касмылёва. Ну і «арэшак», ну і «арэшак»... — пахітала галавой. — Калі надыходзіць чарга дзяжурыць на вечары, здаецца, куды-небудзь уцякла б, хоць на іншую планету. Так непрыемны гэты гром...

Антаніна Фёдараўна разумела Алу Іванаўну, і па дарозе, пакуль выхавальніца праводзіла яе да кантрольна-прахаднога пункта, таксама гаварыла пра рок-музыку, што без яе ніводзін вечар у школе не праходзіць і ўдосталь надакучыла настаўнікам. Хай бы з'явіўся ўжо які-небудзь новы стыль...

Дома, прыехаўшы з Вербічаў, Антаніна Фёдыраўна доўгі час не магла супакоіцца. Усё валілася з рук. Думала пра Таню, пра яе лісты, якія яна напісала ёй і немаведама дзе падзеліся. Калі б згубіліся дзе-небудзь па дарозе, на пошце, то не ўсе б. Ну, няхай адзін, два лісты... А Таня ж напісала чатыры. У галаве былі розныя думкі. «А што, калі?...» Не хацелася дрэннае думаць пра выхавальнікаў вучылішча, асабліва пра намесніка дырэктара Зінаіду Львоўну. Яна, хацелася верыць, не пойдзе на самае горшае. «А калі ў тых лістах было пра не вельмі добрае ў вучылішчы, асабіста пра яе? Ці мела Зінаіда Львоўна права не пускаць лісты далей вучылішча і наогул, калі б тое здарылася, хто дазволіў ёй раскрываць, чытаць чужыя пісьмы? Гэта было б, па меншай меры, амаральна. А можа, у такой установе можна? Ці нават неабходна? Маўляў, мала чаго напішуць злачынцы. Ды, відаць, іх папярэджвалі, пра што можна пісаць. Эх, забылася спытаць у Тані...»

Беглі дні за днямі ў школьных і хатніх клопатах. Прайшоў месяц другой чвэрці вучобы. Больш цяжкімі сталі тэмы па матэматыцы ў спецкласе. Антаніна Фёдараўна шмат працавала з вучнямі, часта заставалася пасля ўрокаў. Вольнага часу амаль не было. Але, як насланнё, сядзела ў галаве, не давала спакою думка: Таня, яе лісты... «Завошта мне ўсё гэта? Вунь мае калегі адбудуць урокі — і хутчэй спяшаюцца дадому, аддаюць сябе сям'і і забываюць пра ўсё на свеце. Каб пра нейкую Таню Касмылёву думаць? Ды яны яе, напэўна, сцерлі б у парашок, каб дазволена было. Яна ім таксама нямала папсавала нерваў. Бач, як тады рэагавалі, калі выкладчыца хіміі Наталля Аляксандраўна Кравец паведаміла, куды накіравалі Таню. Амаль у ва ўсіх гарэлі нянавісцю вочы. А Гуз і Тумеля не скупіліся на адпаведныя словы... Калі б хто з іх ведаў, што я ездзіла ў вучылішча да Тані, то ніхто са мною — можна быць упэўненай — не стаў бы размаўляць, калі не горш... Лічылі б мяне ненармальнай».

Пра сваю паездку ў Вербічы Антаніна Фёдараўна нікому не расказвала, акрамя Танінай маці. Пасля гібелі Веранікі Рагозінай, пасля суда над Таняй ад Маргарыты Іосіфаўны адвярнуліся ўсе, нават суседзі па пляцоўцы дома. На рабоце, у магазіне «Мода», сталі пазбягаць з ёю сустрэч калегі. Затрымаюцца на хвіліну, спытаюцца, што трэба ў старшага таваразнаўцы і — зноў па сваіх аддзелах і секцыях. Маргарыта Іосіфаўна свае сакрэты расказвала толькі новаму мужу.

А як аднесліся да задумы Антаніны Фёдараўны сустрэцца з Таняй хатнія — яе муж і сын? Спачатку насцярожыліся. «Навошта табе, мама, лішнія клопаты, ці мала табе іх у школе?» — гаварыў сын. — «Мабыць, наша маці захацела стаць падзвіжніцай... «Ці не стане ўсіх злачынцаў перавыхоўваць?» — іранічна ўсміхнуўся муж. Але пасля паездак Антаніны Фёдараўны ў Вербічы і расказу аб зніклых Танінах лістах, родныя па-іншаму глядзелі на яе, разважалі: «Тут нейкая нячыстая справа. Бо як могуць адзін за адным ні з таго, ні сяго знікаць пісьмы?»

Антаніну Фёдараўну не пакідала думка яшчэ раз з'ездзіць у Вербічы. Канчаўся снежань. Набліжаўся Новы год. А там — і зімовыя канікулы. «Вось, — думала, — будуць вольныя амаль два тыдні, тады і з'езджу да Тані. Выберу дні і абавязкова з'езджу. Пасялюся ў гасцініцы і хоць некалькі дзён прысвячу росшуку Таніных лістоў. Не можа быць, каб не адшукала іх...»

Аднак гэтую яе задуму падправілі лісты выхавальніцы Кацярыны Міхайлаўны і тэлеграма з Вербіцкай раённай пракуратуры. Прыйшлі, як вядома, яны на Новы год. I давялося ехаць неадкладна... Перад гэтым вырашыла зайсці да Маргарыты Іосіфаўны. Дома яе не было. Новы муж сказаў, што паехала да дачкі ў Вербічы. «Усё тады ясна... Значыць, там надта сур'ёзна...».

Аўтобус бег па ужо добра знаёмай стужцы асфальту. Мільгалі паабапал шашы высокія заснежаныя сосны, а калі звярнулі з магістралі на дарогу ў Вербічы, то на ўзбоччы пачалі сустракацца магутныя старасвецкія дубы. Яны на раўнюткай палескай зямлі стаялі нібыта веліканы: заснежанай кронай даставалі неба, а камлямі, быццам калонамі, урасталі ў мёрзлую чорную глебу.

Па дарозе Антаніну Фёдараўну не пакідала толькі адна думка: «Што ж магло здарыцца з Таняй? I чаго выклікае мяне пракуратура?» Побач з ёю сядзеў віхрасты хлапчук гадоў трынаццаці. Ён не-не ды перабіваў яе невясёлыя думкі. «Цёця, а куды вы едзеце?» — «У Вербічы». — «А я да самага канца, да пасёлка Парахневічы». — «Далека...» — «А чаго вы едзеце?» — «Да адной знаёмай, тэрміновая справа...» — «А я — дадому. Гасцяваў у цёткі і сваіх стрыечных сёстраў». — «I ты не баішся адзін ездзіць?» — «А чаго? Мяне бацькі пускаюць, давяраюць...» (Сказаў як дарослы.)

Падумала: «Смелы хлапчук... Але каб дарожная вольніца не сапсавала яго. На месцы маці я нізавошта не пусціла б яго ў такое далёкае падарожжа... Мала што можа здарыцца... А магчыма, ён сам уцёк? Тады другая справа. Тады нечым падобны на тых, да каго я еду... Таня таксама не раз страшыла маці, што ўцячэ з дому, пойдзе ў бадзягі, калі Маргарыта Іосіфаўна не купіць ёй рэч, якую яна патрабуе, не выканае яе просьбу...»

Яшчэ ў аўтобусе Антаніна Фёдараўна вырашыла, што адразу пойдзе ў пракуратуру. «Прыеду пад канец рабочага дня. Заходзіць у вучылішча да Кацярыны Міхайлаўны не будзе часу. Дый магу яе там не заспець — наведаю заўтра і разам сходзім да Тані ў бальніцу. А ў пракуратуры адкрыюцца мне ўсе тайны... Там усё раскажуць падрабязна. На тое і следчыя...»

Аўтастанцыя сустрэла тым жа, як і ў папярэднія прыезды. Нешматлікія пасажыры стаялі на пасадачных пляцоўках. Дзядулі і бабулі трымамі за плячыма мяшкі і сумкі з хлебам. Два мужчыны круцілі самакруткі. Не стала ў крамах цыгарэт, вось і перайшлі курцы на стары дзедаўскі спосаб. Засталося толькі пасеяць у агародчыку тытунь-самасад, а то махорка, ці, як называюць яе, карашкі, надта ж пякучая і дзярэ ў горле. Пра гэта Антаніна Фёдараўна чула на тых жа прыпынках па дарозе ў Вербічы. 3 аўтобуса выходзілі хлопцы, мужчыны і круцілі гэткія ж самакруткі і абмяркоўвалі свае невясёлыя курыцельскія справы.

Каля бруднага пашарпанага аўтобуса-«пазіка» нейкі дзяцюк з патлатымі валасамі ганяўся за невысокай дзяўчынай, апранутай у паўкажушок. Тая гучна смяялася. «Што ім, маладым, да нашьгх праблем? Ім весела, і добра... Добра, калі ўсё добра...»

Як прайсці да будынка пракуратуры, яна ведала: у папярэднія прыезды пазнаёмілася з гарадком, пабыла ў цэнгры. А ўсе важныя ўстановы, як вядома, знаходзяцца там. I накіравалася туды...

Каб скараціць крыху шлях, тутэйшыя людзі ходзяць з аўтастанцыі ў цэнтр гарадка не па тратуары вуліцы, а праз двары паўз жылыя дамы. Услед за дзвюма жанчынамі і Антаніна Фёдараўна рушыла ў гэткім накірунку. Праз нейкіх хвілін дзесяць-пятнаццаць падыходзіла да трохпавярховага белацаглянага будынка, у якім размяшчаўся райвыканкам. Па ўсім было відаць, што будынак пабудаваны нядаўна. Перад ім ляжала заасфальтаваная шырокая плошча.

Справа на плошчы стаяла двухпавярховая гасцініца, пафарбаваная ў зялёны колер. У левым крыле гасцініцы месціўся, у самым куце, магазін «Акуляры», пра гэта гаварыла шыльда. Насупраць гасцініцы, за асфальтаванай стужкай вуліцы, узвышаўся будынак сталовай-рэстарана: на першым паверсе — сталовая, на другім — рэстаран. Вечарам з яго будуць несціся, не, не мелодыі, а рваныя рытмы рок-музыкі, пад якую будзе дрыгацца пераважна мясцовая моладзь, не лічачы нешматлікіх заезджых камандзіровачных. Так звычайна ва ўсіх раённых цэнтрах.

Злева стаяў невялікі цагляны дамок, у якім знаходзілася раённая пракуратура і куды трэба было Антаніне Фёдараўне. У вестыбюлі прачытала, дзе знаходзіцца прыёмны пакой — на другім паверсе, — і па драўляных прыступках паднялася туды. Адчыніла дзверы — на крэслах ля сцяны сядзелі наведвальнікі: чакалі. Насупраць за сталом нешта пісала маладая дзяўчына з акуратнай чарнявай прычоскай — сакратарка. «Спытаць у яе? Што ёй сказаць? Скажу: мне патрэбна да пракурора». Прозвішча яго Галаўнёў. Запомніла з тэлеграмы. «Але ж тут вунь колькі наведвальнікаў... I ўсе, відаць, да яго... Калі кожнага прыняць і выслухаць, то і паўдня не хопіць. А мая справа не церпіць ад кладу. Дый блізіцца канец рабочага дня...»

Як толькі Антаніна Фёдараўна сказала, што ёй патрэбна да пракурора (назвала прозвішча), сакратарка, узняўшы галаву, спакойна глянула ў бок тых, хто сядзеў ля сцяны:

— Усе да пракурора. Але яго пакуль няма. Ён у выканкаме. Хутка павінен прыйсці...

— Так-так... За мной будзеце. Я апошні, —прыўзняўся дзядзька ў палапленым кажуху.

— Прабачце, я — здалёку, з іншага горада... Мяне выклікалі сюды... — ціха прамовіла Антаніна Фёдараўна.

— Па якой справе? — спытала сакратарка.

— Як вам сказаць? — Мірановіч спачатку сумелася. — Па вельмі далікатнай... і тэрміновай...

— Ну, а калі канкрэтней? — дапытвала сакратарка, нібы пракурор (відаць, яна тут гэтаму падвучылася — адпаведная ж установа).

— Па здарэнню... у спецПТВ, звязаным з Таняй Касмылёвай...

— А-а-а... — памяняўшы тон, працяжна прагудзела сакратарка. — Гэта ж я вам давала тэлеграму... Выконвала даручэнне Івана Сцяпанавіча. — Ведаеце... — яна звярнулася да наведвальнікаў, — я прашу прапусціць першаю... — Запнулася. — Як вас завуць? — спытала ў Мірановіч.

— Антаніна Фёдараўна.

— ...Антаніну Фёдараўну...

Наведвальнікі адразу прыціхлі: ніхто не пярэчыў — відаць, чулі пра здарэнне ў спецПТВ.

Неўзабаве з'явіўся ў дзвярах і пракурор, павітаўся з усімі. Што гэта быў Галаўнёў, Антаніна Фёдараўна зразумела пасля таго, як сакратарка звярнулася да яго:

— Іван Сцяпанавіч, да вас... па справе Тані Касмылёвай са спецПТВ.. Прыехалі здалёк... — кіўнула ў яе бок.

— Заходзьце, калі ласка, — запрасіў пракурор. Сядайце, — сказаў, калі Мірановіч увайшла ў кабінет.

Антаніна Фёдараўна прысела ў крэсла, якое стаяла непадалёк ад пракурорскага стала. Іван Сцяпанавіч зручней уладкаваўся на сваім месцы. Было яму на выгляд гадоў пяцьдзесят пяць. Яшчэ густыя валасы былі спрэс сівыя. Твар збаразнілі маршчыны, ад чаго, хоць ён быў і не худы, здаваўся змэнчаным чалавекам... «Не дзіва, на такой рабоце можна не адзін інфаркт адхапіць...»

— Дык, значыць, вы настаўніца Тані Касмылёвай, як я зразумеў? — пачаў гаворку пракурор. — Антаніна Фёдараўна, калі я не забыў?

Яна кіўнула галавой.

— Выклікалі мы вас ведаеце чаго?

— Не зусім... — прызналася. — Нават не ведаю, што здарылася з Таняй?

— Такога здарэння, скажу вам шчыра, у нас яшчэ не было... — пракурор правёў рукой па сівой чупрыне. — Пра само здарэнне вам раскажа следчы Аляксей Паўлавіч Ціханчук, які вядзе гэтую справу. Яго кабінет на першым паверсе. А я хачу спытаць вас: якія мэты вы ставілі, калі прыязджалі да Тані ў спецПТВ?

— Самыя гуманныя, — рашуча адказала Антаніна Фёдараўна.

— Неадпраўленыя Таніны лісты да вас, якія мы канфіскавалі з сейфа намесніка дырэктара вучылішча, наводзяць на розны роздум.

— А хто лісты знайшоў? — нечакана вырвалася ў яе з грудзей. Яна нават забыла больш пэўна адказаць на пытанне Івана Сцяпанавіча («Я былая класная Тані, добра ведаю яе. А тут яшчэ яе канфлікт з маці... Бацька ажаніўся на другой. Хто калі не я?»).

— А іх ніхто не шукаў... — пракурор гаварыў пра Таніны лісты. — Пасля здарэння ў спецПТВ следчы Ціханчук распытваў ва ўсіх выхавальнікаў пра Таню з мэтай выявіць усё, што можна пра яе. Адна выхавальніца, яе прозвішча Сялец ці Салей, сказала, што Таня пісала лісты вам, але вы іх чамусьці не атрымлівалі. Падказала, што ўсе пісьмы дзяўчынак праходзілі праз рукі намесніка дырэктара Зінаіды Львоўны. Аляксей Паўлавіч зрабіў праверку ў яе кабінеце, і ў сейфе былі знойдзены Таніны і вашы пісьмы...

«Дык вось яно што... Вось яна дзе, разгадка... Як жа можна было так?!» — Антаніне Фёдараўне, здаецца, не хапала дыхания — спірала ў грудзях.

— Хіба такое дазволена намесніку дырэктара? Гэта ж самаўпраўства, — толькі і вымавіла яна.

— Якое гэта самаўпраўства, вядома, вызначыць следства і суд... Тым больш, што знайшлі і Танін дзённік. У матрасе. Там Таня хавала яго. У ім вельмі шмат карыснага для следства... Дзённік, як і лісты, у Ціханчука, — закончыў расказваць пракурор і ўзняўся з-за стала. — Пойдзем, я скажу сакратарцы, каб яна вас правяла ў кабінет Аляксея Паўлавіча. Там вы з ім пагутарыце аб усім... Хвілінку, я толькі пазваню яму, каб быў на месцы, чакаў вас. — Ён хутка набраў нумар тэлефона: — Алё, гэта Аляксей Паўлавіч? Да цябе зараз спусціцца Антаніна Фёдараўна. Прыехала па справе Тані Касмылёвай... — паклаў трубку.

Сакратарка, пасля таго як пракурор папрасіў завесці Мірановіч да следчага Ціханчука, хутка выйшла з-за стала, пакінуўшы пісаць, і павяла яе з другога паверха на першы.

Кабінет Ціханчука быў у самым кутку, пад нумарам «5». Сакратарка ўвайшла першая, настаўніца — за ёю.

— Аляксей Паўлавіч, — да вас, — дзяўчына зірнула на Антаніну Фёдараўну, павярнулася і пайшла назад.

Следчы запрасіў сесці за прыстаўны столік. Яна села і глядзела на следчага, стараючыся ўгадаць, колькі яму гадоў. «Гадоў трыццаць. Чорная шавялюра, твар маладжавы, вочы адкрытыя, ясныя».

— Будзем знаёмы... Аляксей Паўлавіч. — Потым схамянуўся. — Так, вы ўжо ведаеце, як мяне завуць... А вы, Антаніна Фёдараўна?

— Не памыліліся...

— Я вельмі чакаў вас... Вы ведаеце, што здарылася ў спецПТВ?

— Усяго да канца не... Іван Сцяпанавіч сказаў, што пра само здарэнне раскажаце вы...

— Ну што... Таня атруціла дзвюх сваіх сябровак і сябе... Атруціла газам. Сама цяпер на валаску, ляжыць у бальніцы. Я быў у яе. Праўда, пагутарыць не ўдалося. Яна была беспрытомная...

— Ай-я-яй... — пляснула рукамі Антаніна Фёдараўна. — Таня, Таня... — Што магла яна яшчэ сказаць? Сухі камяк, як камень, засеў у горле.

— Распытаць не ўдалося Таню, — працягваў следчы, — але ўвесь свой план гэтага злачынства яна выклала ў сваім дзённіку. Ён, як і Таніны лісты, апынуўся ў нас...

— Ведаю, Іван Сцяпанавіч казаў... — ціха прамовіла настаўніца.

— Вось гэтыя лісты і дзённік... — следчы адчыніў шуфляду і дастаў белую папку. Разгарнуў яе.

— Аляксей Паўлавіч, — не ўцярпела (здаецца, прайшоў той камяк у горле) Антаніна Фёдараўна, — як бы мне іх пачытаць?

— Я даю вам з імі пазнаёміцца... А потым пагутарым падрабязна аб усім... Працоўны дзень хіліцца да канца. Дзе вы будзеце начаваць?

— У гасцініцы. Там і пачытаю...

— 3 умовай, што заўтра мы з вамі сустрэнемся... Да абеду мяне не будзе. Еду на вёску па адной справе. Так што можаце скрупулёзна вывучыць гэтыя дакументы...

— Ды я гатова ўсю ноч чытаць... — Як бы вінячыся, адказала Антаніна Фёдараўна.

— Ну, ноччу не трэба. Думаю, што вы за вечар і паўдня заўтра справіцеся. Тут не так ужо і многа. Некалькі лістоў. Ну і дзённік. Праўда, ён чарнавы — шмат пакрэслена. Наблытана. Давядзецца не раз спыняцца, думаць, дадумваць... Месцы, якія найбольш цікавяць нас, я падкрэсліў чырвоным алоўкам, — следчы завязаў папку і працягнуў яе Антаніне Фёдараўне.

Было без дзесяці шэсць вечара. Мірановіч развіталася з Аляксеем Паўлавічам і накіравалася ў гасцініцу. «Шкада, што ў Кацярыны Міхайлаўны няма хатняга тэлефона, — падумала. — Я пазваніла б ёй і мы, магчыма, удваіх пачыталі б Танін дзённік і лісты... Кацярына Міхайлаўна магла б нешта ўдакладніць, дапамагчы паўней разабрацца...».

Гасцініца была побач. I праз нейкія паўгадзіны — пасля працэдуры ўсялення — Антаніна Фёдараўна сядзела за сталом у адзіночным дзесятым гасцінічным нумары які быў на другім паверсе.

Вокны нумара выходзілі на рэчку Вербіч. Зімовым адвячоркам пры захадзе сонца — якраз быў ціхі сонечны дзень з невялікім марозікам — рака выглядала казачнай. Яна блішчала лёдам, ад якога, нібы ў люстэрку, адбіваліся промні. Над ледзяной рачной стужкай звісалі заінелыя галіны кустоў вербалозу, крушыны, алешын. Антаніна Фёдараўна падумала: «Такая прыгажосць і забруджана радыяцыяй... Вось чаму тут людзі пераважна хмурыя, невясёлыя. Я іх бачыла такімі на вуліцы, плошчы, у пракурорскім доме».

Як бы прыгожа не выглядала праз гасцінічнае акно рэчка Вербіч, але белая папка, якую даў следчы, зараз была для Антаніны Фёдараўны куды цікавейшай. I яна хуценька развязала матузкі папкі, разгарнула яе і ўбачыла: на самым верее ляжалі густа спісаныя сіняй шарыкавай ручкай два лісты паперы з вучнёўскага сшытка, змацаваныя паміж сабой. Адразу пазнала Танін почырк: сярэдняга памеру літа-ры, якія скакалі то ўверх, то ўніз, нібыта спецыяльна падкрэслівалі неўраўнаважаны характар Касмылёвай. Захацелася тут жа прачытаць тое, што там было напісана.

Але не менш цягнула прагледзець усю папку. Прачытаўшы першыя словы: «Добры дзень, Антаніна Фёдараўна! Піша вам Таня...» — перагарнула лісты і ўбачыла чорную вокладку агульнага сшытка. «Зноў агульны сшытак... Зноў чорная вокладка... Дзённік, падобны на той, які Таня вяла ў школе».

Адгарнула вокладку. Чырвоным стрыжнем шарыкавай ручкі было выведзена: «Касмылёва Т.М. Вербіцкае спецПТВ. Дзённік арыштанткі». Антаніна Фёдараўна прагарнула сшытак: ён быў запоўнены да палавіны. На другой палове старонкі былі чыстыя. Падумала і вырашыла: «Буду чытаць лісты і дзённік уперамешку. Яны, магчыма, адзін аднаго будуць дапаўняць. Бо пра што яшчэ магла Таня пісаць, як не пра сваё жыццё-быццё ў спецПТВ...»

Антаніна Фёдараўна падрыхтавалася — зручней паставіла настольную лямпу, падагрэла электракіпяцільнікам ваду ў шклянцы, засыпала растварымай кавы, якую ўзяла з сабою, і, зрабіўшы некалькі глыткоў, узяла з папкі першы Танін ліст...

Ліст ад 12 жніўня

Добры дзень, Антаніна Фёдараўна!

Піша вам Таня.

Атрымала ад вас ліст і ўзрадавалася. Бо сюды ніхто не піша. Матчыны пісьмы я рву, не чытаючы. Вадзім Цэхановіч чамусьці не адказвае мне.

Антаніна Фёдараўна, вы прасілі мяне пісаць пра ўсё, што адбываецца ў маім жыцці, у спецПТВ... Я буду шчырай. У першым сваім лісце я гэта вам паабяцала. У час нашай сустрэчы я вам расказала толькі нямногае. Калі б мы з вамі засталіся на два дні, і то ўсяго я не перагаварыла б... Па-першае, я нічога не сказала вам, як мяне прыняла «спяцуха»... Усяго я чакала, але такога...

У першы ж дзень, як прывезлі нас, апранулі ў арыштанцкае адзенне, пасялілі ў пакоі па пяць чалавек. Потым выстраілі на пляцы і дырэктар прачытаў «пропаведзь», г. зн. лекцыю, як нам паводзіць тут. «Забудзьце пра дом, пра волю... Вы — тыя ж самыя зняволеныя, што і ў калоніі ці ў турме. Выхад у горад вам забаронены. Рэжым самы строгі: 7.00 — падём, ранішні туалет, сняданак, потым заняткі, абед, пасля абеду — у адных «дзяжурка» на кухні, астатнія — у швейнай майстэрні. Вячэра, у 22.00 — адбой». I так кожны дзень, адно і тое ж...

Але самае дзіўнае, што пасля гэтага намеснік дырэктара Зінаіда Львоўна дала нам кожнаму па лістку, на якім былі наступныя машынапісныя словы: «Клятва навучэнца Вербіцкага спецПТВ». Спісваю з лістка, перадаю дакладна тэкст. «Я, навучэнец Вербіцкага спецыяльнага прафесійна-тэхнічнага вучылішча, клянуся выйсці на волю з чыстым сумленнем. А для гэтага я даю слова паводзіць сябе на занятках, за працай і ў час адпачынку ўзорна, паважаць выхавальнікаў і сваіх сябровак». Потым Зінаіда Львоўна загадала ўсім нам стаць на калені і прачытаць гэтую клятву. Хто яе навучыў гэтаму? Можа, святар, які наведваў вучылішча? Каб больш падзейнічала на нас? Смехатура! Я адмовілася. Тады Зінаіда Львоўна, ці, як мы яе празвалі, ЗІЛ (яна сапраўды, як тая машына напірае) схапіла мяне за вуха і пацягнула ў лядоўню. Ёсць тут у нас такі пакой, дзе захоўваюць мяса для сталовай і стаіць вялізны халадзільнік. «Будзеш ведаць, запомніш нашы парадкі і дзесятаму закажаш, як нам не падпарадкоўвацца», — са злосцю сказала ЗІЛ. — «А дулю не хацелі?» — я паказала кукіш. Тады Зінаіда Львоўна з размаху ўдарыла мяне па шчацэ. Калі я апомнілася, ЗІЛ зачыняла пакой на ключ з другога боку дзвярэй. Я паабяцала сабе, што гэтага не дарую...

У першыя ж дні я пасябравала з Юляй і Святланай. Я вам пісала пра іх і расказвала пры сустрэчы. Мае аднадумцы. Вельмі вясёлыя дзеўкі. Колькі мы разам усяго адштукарылі! Уцяклі ў горад на Першамай. Вы не думайце, што гэта проста так. Пасля таго выпадку з прысягай Зінаіда Львоўна пачала здзекавацца з мяне, пасылаць на самыя цяжкія і непрыемныя работы. Вільготную ўборку ў спальні зрабіць — хто? Таня Касмылёва. Прыбраць туалет — хто? Таня. Часцей за ўсіх дзяжурыць на кухні — хто? Я. I гэта ганяць так мяне, прынцэсу? Не ведае ЗІЛ, што можа ўтварыць гэтая прынцэса... Вось і ўцяклі мы ў горад. Адпомсціла я Зінаідзе Львоўне...

Антаніна Фёдараўна, парайце, што рабіць: мне часта сніцца Вераніка Рагозіна. Яна прыходзіць да мяне ў вобразе Дзевы Марыі, якая падобна абліччам і на Вераніку, і на нашу выхавальніцу Кацярыну Міхайлаўну. Яны зліваюцца як бы ў адно. Дзеву Марыю нам паказваў святар, які быў у нас. Вось яна мне і сніцца, гаворыць Веранічыным голасам. Расказвае, як ёй легка там, у небе, і ў канцы заўсёды паўтарае: «Я — ёсць ты, ты — ёсць я... Чакаю цябе...» Што гэта значыла б? Калі прачынаюся, мяне кідае ў дрыжкі... Ну, усё, закругляюся. У наступных лістах яшчэ што-небудзь цікавае напішу...

Бывайце! Таня.

Прачытаўшы ліст, Антаніна Фёдараўна адклала яго ўбок. Узяла Танін дзённік, разгарнула і пачала чытаць з першай старонкі. Вырашыла засяродзіць увагу на самых адметных днях.

10 сакавіка

Пачынаю весці дзённік. Я прывыкла гэта рабіць, калі вучылася ў школе, у тусоўцы «Рэтс». Як шкада, што знайшлі той дзённічак! Можа, я тут зараз не была б...

Ну і «спяцуха»! Першае ўражанне: тут толькі трымаць туземцаў чырванаскурых! Дапатопныя памяшканні (кажуць, з даваенных часоў не было рамонту). Спальня, сталовая, туалеты, класы замызганыя, як канюшня. А чаму тут усё такое запушчанае? Ды, відаць, ужо гэтымі абшарпанымі сценамі даюць зразумець, куды ты трапіла... Ты пераступіў недазволеную мяжу — і будзь задаволены тым, што тут ёсць, што табе даюць. А я не хачу мірыцца з усім гэтым, хоць я і злачынца. Не ў такіх умовах вырасла. Такі «замак» не падыходзіць для прынцэсы. Нават 8 сакавіка як след не адзначылі. Дырэктар ранкам павіншаваў («Будзьце дастойны гэтага свята, выпраўляйцеся, каб больш у падобныя ўстановы не траплялі» і г. д. ). Зноў «пропаведзі»... А вечарам 31Л павяла нас у кіно. Смехата! Паказвалі фільм «Першая настаўніца». I гэта пасля тых відэафільмаў, якія я бачыла ў Дзіка...

16 сакавіка

Прайшло каля месяца, як забралі мяне ў «спяцуху». Сяго-таго паспела ўжо вывучыць — кіраўніцтва і выхавальнікаў. Вельмі не падабаецца мне намеснік дырэктара Зінаіда Львоўна. Нездарма мы празвалі яе ЗІЛ — па першых літарах імя і па бацьку. Яна выклікае ў мяне алергію. Надакучылі яе «пропаведзі»: рабіце гэта, не рабіце тое... А яе «прысягу» я запомню назаўсёды. Не, на калені мяне ніхто не паставіць. Не на тую натрапілі. Трэба было дадумацца: паставіць на калені дзяўчынак — гэтак у царкве бабулькі Богу б'юць паклоны — і прымаць прысягу... Я суткі прасядзела ў лядоўні, прастудзілася і зараз яшчэ кашляю. За ўсё гэта адкажа ЗІЛ, якая мяне туда пасадзіла...

3 усіх выхавальнікаў найбольш мне падабаецца Кацярына Міхайлаўна. Вельмі тонкай душы чалавек, сціплая, добрая.

22 сакавіка

Памалу прывыкаю... Але ці канчаткова прывыкну тут? Як жа цяжка падпарадкоўваецца ўсім гэтым тутэйшым «начальнічкам», калі я сама нядаўна была ў тусоўцы прынцэсай!... Выдатная думка: стаць і тут прынцэсай. Арганізаваць тусоўку з дзяўчат. Раскажу пра гэта сяброўкам — Святлане і Юлі. Я з імі жыву ў адным пакоі. Добрыя дзеўкі. Як яны на гэта паглядзяць?

1 красавіка

Сёння Дзень смеху. «Первый апрель — никому не верь!» Эх, як добра было б, каб і сапраўды можна было верыць таму, што адбылося са мною... Адна радасць — з Юляй і Святланай падманулі выхавацельку Таццяну Рыгораўну: «У вас уся спіна белая... Дзе вы прыперліся да сцяны?» Тая перад усімі распранулася. А мы гігікалі, можа, з паўгадзіны...

9 красавіка

У швейнай майстэрні нас сёння вучылі зарубляць просціны. Майстар Марыя Захараўна, здаецца, нядрэнны чалавек, сказала: «Выйдзеце на волю, прафесію швачкі як знойдзеце. Вучыцеся. Не лянуйцеся...» А ў мяне, шчыра кажучы, не ляжыць душа да шыцця. Не хочацца, няма жадання... А наогул, кім бы я хацела быць? Дагэтуль не задумвалася... Ні ў школе, ні ў тусоўцы. Жылося легка, як матыльку...

18 красавіка

Я, Юля і Святлана далі клятву. Гэта называецца тут «распісацца чырвоным». Зрабілі парэз рукі і крывёю кляліся, што ўсе нашы сакрэты застануцца з намі. Святлана чыкнула без роздуму: у яе, як і ў мяне, дзёрзкая справа — групавое згвалтаванне.

Вырашылі стварыць тусоўку: падабраць дзесяць-дванаццаць надзейных дзяўчат, арганізавацца. Лягчэй будзе змагацца з ЗІЛ і ёй падобнымі...

21 красавіка

Чым нас сёння кармілі? Гэта жах! Нейкай баландай смярдзючай. Нібы ў вайну ў канцлагеры. Што, мы ўжо апошнія людзі на зямлі?

У адказ мы з Юляй і Святланай назаўтра (якраз на кухні дзяжурыла Святлана) укінулі ў кацёл з баршчом здохлага вераб'я. Заўважылі, калі пачалі ў абед раздаваць ежу. Што было! Усе дзеўкі пакідалі ложкі на стол, калі даведаліся. Галадалі да вечара. Усю віну ўсклалі на Святлану, у гэты дзень яна была дзяжурнай на кухні. Ёй далі тры дні «карцэру» — так называецца ў нас пакой для тых, хто правініўся.

Светку дзеўкі хацелі пабіць, але мы з Юляй заступіліся. Увогуле пачынаюць выяўляцца дзяўчаты, якія могуць скласці нашу тусоўку.

26 красавіка

У нас вядуць рамонт два дзедуны і тры хлопцы. Пазнаёміліся з хлопцамі. Іх завуць Саша, Вася і Коля. Коля крыху старэйшы — жанаты. Саша і Вася — халасцякі, ім па гадоў васемнаццаць. Вясёлыя хлопцы. Мне падабаецца больш за ўсіх Колька, шустры, востры на язык.

— Дзяўчаты, адгадайце: «Дзе Макар цяляты пасе?» Есць такая прымаўка...

— Не ведаем...

— Ха! А вось якраз вас загналі туды, дзе ён і пастухуе... Вунь за плотам з калючым дротам на лужку і пасе...

Хлопцы зайшліся ад смеху, і мы памаглі ім. З'явілася яшчэ адна аддуха: рамонтнікі. Яны пачаставалі нас цыгарэтамі.

30 красавіка

Сёння, перад Першым маем, у нас быў урок права. Вельмі цікавы. Вёў яго памочнік раённага пракурора, на выгляд гадоў дваццаць сем. Наш дырэктар Антон Кузьміч у параўнанні з ім Дзед-Барадзед. Ён прадставіў нам пампракурора, потым пайшоў, на хаду казённа кінуўшы: «Слухайце ўважліва і запамінайце. Для вас, парушальніц закону, будзе карысна». (Зноў настаўленні.) I сапраўды было карысна.

— Мяне завуць Аляксеем Васільевічам, як вы ўжо чулі ад дырэктара. Пяць гадоў назад скончыў юрфак, — пачаў пампракурора. I запытаў у нас: — Ну, з чаго пачнем?

— 3 нашага спецПТВ...

— Наогул з «цюрак»...

— Колькі ўсіх жаночых «заключонак» у былым Савецкім Саюзе?

Гэта галасы дзевак.

Аляксей Васільевіч раскрыў нейкія свае паперы, паўглядаўся ў іх.

— Адказваю, — пампракурора ўсхміхнуўся куточкамі губ. — Жаночых калоній некалькі. Ёсць, напрыклад, пермская ўзмоцненага і беразнякоўская (непадалёк ад Пярмі) строгага рэжыму. А вось жаночая турма толькі адна ў нас: у Новазыбкаве Бранскай вобласці. Не так далека адсюль... Можаце ўявіць, які там рэжым? Так што лепш не трапляць далей спецПТВ...

— А нашай Олі хутка васемнаццаць... А ў яе яшчэ тэрмін тры гады. Ох, як перавядуць цябе, Олька, у Новазыбкаўскаю... Цябе толькі і скланяе Зінаіда Львоўна... — Гэта мая Светка.

Аляксей Васільевіч малады, мы на яго глядзелі вачыма ўлюбёнак. Засумавалі па хлопцах. Ён працягваў:

— Вось мы тут успомнілі пермскую жаночую калонію... А вы ведаеце, там не так ужо і страшна. Там прымянілі новы метад перавыхавання зняволеных.

— Які? — гэта ўклінілася я.

— Новы метад пермякоў — праца з падсвядомасцю асуджаных. Аказваецца, менавіта ў ёй закладзены асновы паводзін чалавека, асабліва жанчыны. Учынкі, прывычкі, схільнасці... I ніякія лекцыі, спецзаняткі (яны, думаю, у вас ёсць. — «Ёсць. Ёсць». «Ванітуе» ад іх»), ніякія фільмы пра высакародных герояў не дапамогуць. Гэтая падсвядомая цёмная сіла вызначае, пераступіць чалавек недазволеную мяжу ці не. Ізаляцыя чалавека ад грамадства — гэта і ёсць тое пакаранне, што прадугледжвае закон. Прыносіць яму дадатковыя пакуты ўстанова зняволеных не мае права. Чалавеку, які трапіў у месца зняволення, патрэбна ў першую чаргу дапамагчы. Дапамагчы прывыкнуць яму, увайсці ў новы этап яго жыцця... (Гэтыя словы пампракурора я запісала, калі ён гаварыў, на шматку паперы.) У пермскай жаночай калоніі са зняволенымі, іх праблемамі займаюцца вучоныя-псіхолагі з педінстытута, — закончыў Аляксей Васільевіч.

Сіла! Клас! Такіх думак мы яшчэ тут не чулі. Нам далдоняць толькі адно: «Вы — злачынцы, і таму адпаведныя адносіны да вас...»

Ну, добра, я — злачынца. Але хто мяне давёў да гэтага? Толькі Вераніка Рагозіна? А хто давёў Юльку, што яна пайшла красці? Хто Святлану, што яна згадзілася на групавое згвалтаванне? Можа, у нас падсвядомыя цёмныя сілы своеасаблівыя, якія называў Аляксей Васільевіч? «Мога быць, мога быць», — як казаў Райкін. I ўсё ж, і ўсё ж... Дзе ж вы былі, людзі? Чаму вы такія? Я пачынаю са сваей маці...

10 мая

Тры дні я, Юлька і Святлана сядзелі ў «карцэры». Такая кара нам за ўцёк з вучылішча. Адбылося гэта так.

Пасля таго, як пазнаеміліся з хлопцамі-рамонтнікамі, мы бегалі да іх штодзень. Аднойчы нехта з іх, здаецца, Вася, сказаў:

— Дзяўчаты, мы Першага мая будзем ісці ў калоне дэманстрантаў. Ці не хацелі б вы да нас далучыцца? А-а? Пагуляем...

— Як? — зацікавілася я. — Нас жа пільнуюць...

— А вельмі проста. Я, Колька і Сашка будзем несці вялікія транспаранты. А вы, заўсёды так бывае, будзеце з выхавальнікамі стаяць каля вучылішча і махаць нам рукой. Вас вывядуць за сцены вучылішча вітаць дэманстрантаў. Як толькі мы параўняемся з вамі, мы возьмем вас пад транспаранты.

— Могуць заўважыць выхавальнікі, — усумнілася Юлька.

— А іх на свята адзін-два бывае ды пажылая амаль невідушчая вахцёрка Залаты Зуб, — падказала Святлана, якая летась ужо сустракала дэманстрантаў.

— Во-во, — працягваў Вася, — правільна гаворыць Света: давайце рызыкнём... Не атрымаецца, дык што ж... Нічога вы не страціце...

— А і праўда, дзеўкі, рызыкнём? — гэта спытала я.

— Рызыкнём! — згадзіліся Юлька і Светка.

I рызыка апраўдалася. Выхавальніца Таццяна Рыгораўна, «Кукса» — так мы яе празвалі за прычоску — была на гэты раз з выхавальнікаў адна яна і вахцёрка цёця Глаша або Залаты Зуб (ён у яе свеціцца на самым перадзе ў роце) і вокам не маргнулі, як мы сіганулі да хлопцаў пад транспаранты. Некаторыя нашы дзеўкі заўважылі, але не выдалі нас (з Колькам, Васем і Сашкам ішлі гэткія ж маладыя дзяўчаты, як мы, з якімі і змяшаліся).

16 мая

Выдатна мы правялі Першамайскія святы з хлопцамі-рамонтнікамі! Днявалі і начавалі ў Васі, ён жыве адзін. Курылі, пілі самагонку.

— Хлопчыкі, адкрыю вам сакрэт: я даўно таксікаманка-наркаманка. Я проста паміраю тут без «дозы». Дзе дастаць ацэтончыку ці які-небудзь наркотык?

— У мяне знаёмая працуе ў аптэцы. Паспрабую... — адказаў Вася.

Слова ўставіў Сашка:

— А для чаго ацэтон?

— Наіўняк? Нюхаць і чмурэць... — пырснула смехам Светка.

— Ні разу не спрабаваў? — глянуў на Сашку Колька. — Толькі «гару» і глушыш. А я, калі вучыўся ў будаўнічым вучылішчы, паспрабаваў яго. Б'е па мазгах лепш, чым самагонка. Я дастану ў сваўго швагра, ён на хімічным заводзе працуе...

Праз некалькі дзён Колька сапраўды прынёс нам ацэтон. Мы са Светкай і Юлькай бегалі да хлопцаў у баковачку і там чмурэлі...

23 мая

(Строга сакрэтна) Я, Юлька і Светка кахаемся з хлопцамі-рамонтнікамі. Як? Умудраемся! Знаходзім лазенку: ніхто не бачыць. Бегаем па чарзе да хлопцаў, каб не так было заўважна. Аблюбавалі баковачку, дзе ляжыць цэмент. Вось там і праходзіць у нас каханне... Дзедуны кладуць сценку з цэглы, ім дапамагаюць два хлопцы, а трэці нібыта мяшае раствор у баковачцы. А ён з намі...

2 чэрвеня

Я, Юлька і Святлана заявілі ЗІЛ (Зінаідзе Львоўне):

— Хопіць нас «карміць» пропаведзямі-лекцыямі...

— Давайце нам рок-музыку...

— А то ўчынім бунт, аб'явім галадоўку...

— Купляйце музычную ўстаноўку з калонкамі. (Гэта заявіла я.)

— Якая рок-музыка, якія калонкі?! — закрычала ЗІЛ. —У нас грошай на гэткую раскошу няма...

— А нам напляваць... (Гэта сказала зноў я.)

13 чэрвеня

Пачалося лета. Год прабег з часу нашай школьнай практыкі ў Пятроўшчыне. Ах, як шкада хлопчыкаў! Ціма, Спейса і асабліва Вадзіма... Навошта, я зараз думаю, нам была гэтая пліска — Нінка рыжая? Можна было інакш з яе паздзеквацца...

«Дзе ты, Вадзім? Сэрца баліць, калі ўспомню нашы дзянькі... Ты, як і раней, у Віцебску? Чаму ж ад цябе няма лістоў? Я напісала табе, а ты не адказаў. А можа, ты не атрымаў мой ліст? Тады дзе ён падзеўся? Заўтра спытаю ў ЗІЛ...»

Апошнія Таніны словы прымусілі Антаніну Фёдараўну спыніцца, і яна пачала шукаць у папцы ліст да Вадзіма. Знайшла — скачучы Танін почырк, сіняя паста шарыкавай ручкі...

Прывітанне, дарагі Вадзім!

Піша табе Таня з Вербіцкага спецПТВ. Даўно збіралася табе напісаць. Але першыя месяцы не было калі: вельмі цяжка прывыкаю тут, шмат працую. Вучаць нас шыць на швейнай машыне — такая ў нас спецыялізацыя. А мне гэта не даецца. Не люблю. Рукі дрыжаць... А чым ты займаешся?

Магла б табе цэлы дзень пісаць пра нашых выхавальнікаў. Я іх ужо крыху вывучыла. Але пра кожнага напішу ў наступных лістах. А цяпер — пра адну. Яе завуць Зінаіда Львоўна (мы яе называем ЗІЛ). Яна — намеснік дырэктара па выхаваўчай рабоце. Вельмі жорсткі чалавек. Уяві сабе сумесь савы з арлом...

Адна аддуха: мае сяброўкі Юлька і Светка. Мы разам уцяклі на Першамай са «спяцухі». Дапамаглі нам хлопцы, якія робяць у нас рамонт. Мы з імі пазнаёміліся. Яны і прапанавалі нам план уцёку. У час першамайскай дэманстрацыі яны ішлі ў калоне з транспарантамі, а нас вывелі за сцены «спяцухі» вітаць. Мы і сіганулі, нібы пад крыло, пад іх транспаранты. Добра пагулялі з хлопцамі! I цяпер сябруем з імі...

Вадзім, даражэнькі, пішы пра сябе, як жывеш, што ў цябе цікавага? Чакаю!

Таня Касмылёва

Скончыўшы чытаць Танін ліст да Вадзіма Цэхановіча, Антаніна Фёдараўна зноў ўзялася за дзённік.

16 чэрвеня

Рамонтнікаў Ваську і Сашку прагналі з вучылішча. Застаўся адзін Колька-жанацік. 3 ім — два дзедуны, пажылыя мужчыны. «Няўжо ўведалі, што хлопцы дапамаглі ўцячы нам са «спяцухі»? Але чаму толькі Ваську і Сашку, халасцякоў, прагналі? А можа, Кольку пашкадавалі, што ён жанаты? I нічога дрэннага не зробіць?»

25 чэрвеня

Тусоўка (назвалі мы яе «Гадзюка», я прапанавала), здаецца, склалася. Дванаццаць дзевак далі клятву — зрабілі гэткі ж парэз рукі, як мы раней з Юлькай і Святланай, каб нікому пра нашу тусоўку ні гу-гу. Уклінілася Кацька-Дылда:

— А хто кіраваць будзе тусоўкай? Хто ў нас будзе каралева? У нас, у Магілёве, так было...

— У нашай тусоўцы прынцэса будзе. I яна ужо ёсць. Яна, калі вучылася ў школе, была ёю ў камандзе «Рэтс»... — гэта прамовіла Юлька.

— Дык хто? — не здавалася Кацька.

— Таня Касмылёва, — сказала, як адрэзала, Светка.

— Фі, прынцэса... Я каралевай была... — стаяла на сваім Кацька.

— Дык што, можа, ты і тут хочаш быць каралевай? — павысіла голас Юлька.

— Гэта хай народ вырашае...

— Што, будзем галасаваць? — перайшла ў наступ Светка. — Наша тройца ўжо даўно склала аснову тусоўкі. I, калі ласка, слухайцеся, што мы кажам... Прынцэсай будзе Таня Касмылёва, — цвёрда заявіла. — Хто за Таню?

Дзевяць дзевак паднялі рукі, а тры, у тым ліку і Кацька-Дылда, устрымаліся.

«Ясна, гэтых трох трэба выключаць з тусоўкі. Інакш, нашы сакрэты плакалі... Асаблівую ўвагу Кацьцы-Дылдзе! Каб не пікнула...»

6 ліпеня

Прыязджала да мяне класная, Антаніна Фёдараўна. Во дзіва! Хто б мог падумаць — да злачынцы прыехала яе настаўніца! Мусіць, адна такая на ўсю краіну... Гутарылі... Але гаворка асабліва не клеілася. Усё ж класная мне падабаецца. Больш бы такіх людзей, можа, меней было б такіх як мы...

14 ліпеня

Папрасіла ў дзедуноў-рамонтнікаў закурыць. Не далі.

— Маладзенькая яшчэ... — сказаў першы, сівы.

— Трэба тут добраму навучацца, а не дрэннаму. I так да чаго дайшла ў такія гадкі... — вымавіў другі, лысы, пляшывы.

Не ведаюць «старыканы», што праз некаторы час, пакуль яны будуць ляпіць цагляную сценку, я з Колькам («Колька, мяшай раствор...» — гэта яны) у баковачцы і накуруся, і прыму «калёсы» (таблеткі Кольку перадаў Васька), і паспею аддзячыць яму каханнем...

21 ліпеня

У швейнай майстэрні рукі не слухаліся. Ніяк не магла зацягнуць нітку ў іголку ў швейнай машыне. Дрыжэлі рукі ад прынятай «дозы» — Колька пастараўся, прынёс нямала «калёсаў»-таблетак.

Заўважыла майстрыха Марыя Захараўна:

— Што, даражэнькая, не выспалася? Ці не на спатканне бегала? Прагуляла ўсю ноч з каханым?

— Проста не спалася. Усю ноч жывот балеў (я зманіла). Кормяць жа нас баландой. Можа, атруцілася...

— А як жа вас карміць? Што вы, на курорт прыехалі? У санаторый?

Каб ведала майстрыха, ад чаго ў мяне рукі дрыжаць...

28 ліпеня

Зноў патрабавалі ў ЗІЛ купіць магнітафон з калонкамі. Тая была злая, што мегера.

— Ідзіце да дырэктара, я яму казала пра вашы замашкі, і гаварыце...

Я, Юлька, Светка, Волька і Кацька-Дылда пайшлі да Антона Кузьміча.

— Чаго завіталі? Якая патрэба? — лагодна спытаў дырэктар.

— Хочам, каб у нас быў магнітафон з калонкамі, — заявіла я.

— Што? — нахмурыўся Антон Кузьміч.

— Магнітафон з калонкамі, — паўтарыла Светка. - Нам надакучылі ўсе вашы «пропаведзі» — хочам весяліцца вечарамі, танцаваць...

— Ну, ведаеце, на такую раскошу ў нас няма сродкаў. I наогул, вас сюды накіравалі, здаецца, не на танцулькі, а на перавыхаванне, — дырэктар памаўчаў. — Ідзіце, — што ў вас цяпер? Праца ў швейнай майстэрні? Во-во, і працуйце, а вечарам кіно пакажам...

— Надакучыла нам кіно... Хочам музыку... — выйшла наперад Кацька-Дылда.

— Надакучыла кіно? Добра. Заутра будуць выступаць перад вамі пісьменнікі. Прыехалі да нас са сталіцы... — закончыў дырэктар.

Мы стукнулі дзвярыма і пайшлі. Не, мы даб'ёмся свайго, інакш... (Запіс абрываецца.)

4 жніўня

Выступалі перад намі тры пісьменнікі — публіцыст, паэт і празаік (так яны назвалі сябе).

Першы пачаў з атамнай бамбардзіроўкі японскіх гарадоў Хірасімы і Нагасакі. Мусіць, таму, што некалькі дзён заставалася да тых страшных дат.

— Вы ведаеце, жудасна было ў час атамнай бамбардзіроўкі двух японскіх гарадоў... А цяпер уявіце, што на вас падае 300 атамных бомбаў, скінутых на Хірасіму... Уявілі?

Мы кіўнулі галавой.

— Ды вось, колькасць цэзію, які выпаў у выніку Чарнобыльскай аварыі, раўназначна радыёактыўным выкідам трыста бомбаў. 3 іх дзвесце дзесяць выпала на тэрыторыю Беларусі... — ён шархануў пяцярнёй па сваіх сівых яшчэ густых валасах.

Потым ён крытыкаваў былога першага партыйнага сакратара рэспублікі, міністра аховы здароўя, што тыя ўсё засакрэцілі... Сапраўды, страшна!

Паэт, малады, чарнявы, як цыган, чытаў вершы пра цнатлівае каханне. Запомніла некалькі радкоў:

— Твой твар бялее,

Як лілея.

Мая душа

У цноце млее...

Хі-хі-хі! Бачылі мы гэту «цноту»... у адным месцы. Жывуць гэтыя паэты ў нейкім дапатопным свеце. Засмяялі мы гэтага чарнявага паэта...

Празаік, сярэдніх гадоў, русявы, заінтрыгаваў нас сваей аповесцю. Яна маль што пра мяне — пра адно здарэнне, якое адбылося ў школе. Наогул, дзеўкі слухалі і на вус маталі. А я ўспомніла Рагозіну... Цяпер, напэўна, я так бы не зрабіла... «Прабач, канкурэнтка-прэтэндэнтка...» А ўрэшце, хто яго ведае? Галоўнае, што ўжо нічога не паправіш... Жыццё, якое яно не было б, працягваецца...

У канцы пісьменнікі папрасілі задаваць пытанні. Устала мая Светка:

— Вось вы тут пагаварылі-пагаварылі і паехалі. А нас сілком прывезлі жыць сюды, бліжэй да Чарнобыля. Гэта што, каб злачынцы хутчэй павыміралі, так?

— Можа, эксперыменты на вас праводзяць?.. — сказаў публіцыст.

А і сапраўды, мусіць, эксперыменты... Успомніла. Вясной з даху нашай сталовай сцякалі ручайкі ад снегу, які раставаў. Аднойчы мяне і яшчэ трох дзевак прымусілі вычэрпваць тую ваду з ямкі, якая ўтварылася ад сцёку. Спы-талі мы: «Навошта?». Адказалі: «Каб вада не прасочвалася ў сталовую». А праз некалькі дзён загадчык гаспадарчай часткі, амаль дзядуля, прагаварыўся адной нашай дзяўчыне: «Там была страшная радыяцыя... Мы пасля і зямлю адтуль вывезлі...»

12 жніўня

Адпісала Антаніне Фёдараўне. Атрымала ад яе ліст учора. Перадала Зінаіда Львоўна. Любоўна і пачціва: «Табе пісьмо... Ці не ад тваёй настаўніцы? Не забывае цябе. А ты яе?»

— I я не... Адпішу ёй...

— Пішы, толькі меру знай.

— Я пішу тое, пра што думаю...

«Думаць будзеш дома, калі перавыхаваешся і вернешся... Тут жа ты — наша...» Цікава, што за намёкі?

20 жніўня

Я, Светка, Юлька бегаем у баковачку да Колькі-жанаціка. Адзін дзядун-рамонтнік у адпачынку, другі працуе, але больш курыць. Колька па-ранейшаму носіць цыгарэты, «калёсы»-наркотыкі. Плаціць нам за каханне.

Аднойчы я спытала яго:

— Табе не сорамна перад жонкай за свае паводзіны?

— А чаго? Яна ж не ведае. А калі чалавек не ведае, то быццам нічога такога... ну, здрадлівага не адбываецца. Галоўнае, каб нас не застукалі... Асцярога і яшчэ раз асцярога... — ён па-заліхвацку ўзняў указальны палец, усміхнуўся.

«Нічога сабе філасофія... Ніхто не чуе, ніхто не ведае, значыць, не злачынца. Гэта мы толькі злачынцы, бо пераступілі недазволеную мяжу. Але чым штодзённае, штогадзіннае маленькае адступленне ад норм маралі, праўды, справядлівасці адрозніваецца ад злачынства, якое караецца пазбаўленнем волі?»

Але што гэта я зафіласофствавала, раней такога са мной не было...

31 жніўня

Заўтра ўсе вучні пойдуць у школу. А мая школа — «спяцуха». Вось так, тры гады... Успомніліся чамусьці маці і бацька, як яны вялі мяне ў першы клас з букетам кветак, як стаяла на ўрачыстай лінейцы, як любаваліся яны мною, а я — імі. А пасля, што сталася са мною пасля? Хто ў гэтым вінаваты? Канешне, я сама, але ж — і маці, і бацька... Так жыць, як жылі яны, нельга: абы ім было добра і выгодна. Далей свайго носа не бачылі, не імкнуліся бачыць... А школа? Не такая патрэбна школа. Гэта толькі адна назва. Мы ж — беспрытульнікі ў ёй. Рабі, што-хочаш... I ніхто табою асабліва не зоймецца. Так, могуць накрычаць, даць раскрутку — і ўсё... А далей — трава не расці... А трава вырасце, дзікая, калючая, горкая, як асот ці чэмер. Некага ды пасля яна паколе, апячэ альбо атруціць...

11 верасня

Была сур'ёзная размова з Кацькай-Дылдай.

— Дык што, ты так і не згадзілася, што я стала прынцэсай тусоўкі «Гадзюка»? — спытала я.

— Ні ў якім разе не згаджуся... А чым ты лепшая за мяне? Я была ў сваей тусоўцы каралевай, а ты ўсяго — прынцэса...

— А чым лепшая каралева за прынцэсу?

— Не ведаеш? Прынцэса — гэта толькі жонка ці дачка прынца, члена каралеўскага дома, а не самога караля...

— Дык запомні, сраная каралева, калі заікнешся дзе-небудзь пра нашу тусоўку і мяне — то раней часу цябе са «спяцухі» вынесуць... Вынесуць, а не выйдзеш... У мяне вопыт ёсць.

— У мяне — таксама не меншы...

На гэтым і разышліся. Няхай паспрабуе...

29 верасня

Нешта доўга няма ліста ад Антаніны Фёдараўны? Можа, што здарылася з ёю? Напішу яшчэ адзін ліст. Раскажу пра ўсё мае жыццё, што набалела на душы... Нездарма кажуць: каб лягчэй стала, трэба паспавядацца.

Антаніна Фёдараўна зноў узяла папку. Знайшла Танін ліст пад датай.

30 верасня

Добры дзень, Анатаніна Фёдараўна!

Я напісала вам ліст, а адказу не атрымала. Чаму? Таму пішу яшчэ раз.

У мяне, як і раней, усё добра, калі не лічыць абвостраных адносін з адміністрацыяй. Мы хадзілі з групай дзяўчынак да дырэктара Антона Кузьміча, каб купілі нам магнітафон з калонкамі. Дырэктар нас не зразумеў, як не зразумела і яго намеснік Зінаіда Львоўна. А нам надакучылі лекцыі-«пропаведзі», старыя кінафільмы, якія нідзе ўжо не круцяць. Мы хочам хоць крышку пасля працы павесяліцца, патанцаваць. Мы яшчэ зусім юныя дзяўчаты.

Па-ранейшаму дрэнна кормяць, ходзім у тоненькіх халаціках паміж халодных сцен вучылішча. Многія дзяўчынкі кашляюць, пахварэлі. А цяпер ужо восень. Холадна.

Я прасіла вас даведацца, дзе цяпер Вадзім Цэхановіч. У Віцебску ці куды перавялі яго? Я напісала яму ліст, а адказу не атрымала. Калі ласка, даведайцеся пра Вадзіма і паведаміце ў лісце.

Я казала Кацярыне Міхайлаўне, каб напісала вам пра маю просьбу. Вы з ж ёю, відаць, пасябравалі. Можа, мае лісты не даходзяць да вас?

Кацярына Міхайлаўна сярод усіх выхавальніц самая лепшая. Можа, таму, што яна яшчэ маладая, нядаўна працуе ў нас і не паспела «заржавець», як Зінаіда Львоўна. Кожную раніцу Зінаіда Львоўна пад'язджае на работу на «Волзе». Гэтак жа і з работы. Кажуць, яе падвозіць нейкі мужчына з кааператыва. Быццам яна аддае яму нашы вырабы — просціны, навалачкі, чахлы на коўдры. Іх яна загадала нам вышываць у розныя модныя узоры. Нават прыносіць спецыяльныя часопісы: «Верэна», «Бурда»... Я доўга мучылася над нейкім дзіўным узорам «рышэлье». Тонкая работа. У мяне рукі дрыжалі. Я кінула чахол і пабегла. Майстар расказала Зінаідзе Львоўне, тая выклікала мяне ў свой кабінет.

— Табе што, хочацца раней часу ў калонію строгага рэжыму? Мы можам гэтаму паспрыяць...

— А хоць у турму. Мне ўсё роўна, — кінула я ў адказ. — У вас тут не рай, а, можна сказаць, пекла. Калі вы нас апранеце ў цёплае адзенне? Мы ўжо ўсе прастуджаныя ходзім...

— Ну, мы вам хутка пакупляем джынсы-варонкі, адзідасаўскія красоўкі, — з'ездліва сказала Зінаіда Львоўна.

— А як корміце нас? Нібы ў канцлагеры...

— Пачакайце крыху, у рэстаран павядзем вас...

I так пра ўсё, што мы не спытаем, са здзекам адказвае Зінаіда Львоўна.

Адзіная аддуха — мае сяброўкі Юлька і Светка. Знаходзім выйсце з любой сітуацыі. Цешым сябе, чым можам... Так лягчэй жыць, забываем пра ўсё...

Вось толькі, як і раней, сніцца мне Вераніка Рагозіна. На гэты раз мы плылі на лодцы па нейкай рацэ. На віры лодку закружыла. І лодка пайшла на дно. А нас быццам нехта выхапіў з лодкі і панёс у неба. Высока-высока... з рэзкім свістам. Ад гэтага свісту я прачнулася і не магла зразумець, дзе я... Дзеўкі спалі, храплі, а я да самай раніцы не магла заснуць. Думала пра сон. Што ён мог значыць? Можа, вы дапамаглі б разгадаць?

На гэтым канчаю. Пішыце. Чакаю!

Таня.

Антаніна Фёдараўна прачытала гэты Танін ліст і падумала: «А дзе ж мае лісты падзеліся? Можа, яны тут, у папцы?» Перагарнула дзённік і ў сярэдзіне натрапіла на два свае лісты.

Вось адзін з іх, які яна напісала Тані з надзеяй, што тая атрымае яго.

Ліст ад 4 верасня Добры дзень, Таня!

Чакала, чакала твой ліст, не дачакалася і вырашыла табе сама напісаць. 3 новага навучальнага года ў нас у школе новы дырэктар. Завуць яго Аляксандр Іванавіч. Прозвішча Барысюк. Малады, гадоў пяць назад як скончыў інстытут, даволі энергічны. Адразу, як прыйшоў у школу, усім аб'явіў: «Забудзьце пра старыя метады працы. Настаўнікам даецца поўная свабода. Кожны рыхтуе ўласную праграму па свайму прадмету. Вучні старэйшых класаў могуць ствараць спецкласы, выбіраць па свайму густу прадметы. На уроках уводзяцца дыферэнцыраваныя залікі. Не трымацца правіла: «Адказ ля дошкі — адзнака». Шукаць новыя метады ацэнкі ведаў вучняў. Выхаванне не павінна быць маралізатарскім. Больш творчасці ў гэтай справе...» Мне гэта вельмі спадабалася. Мы, па сутнасці, у нашым «С» класе даўно так робім...

Таня, мы пры сустрэчы не ўсё сказалі адна адной. Зноў я была ў тваёй маці, хоць ты гэта і не хочаш... Яна плача. Відаць, усё-такі шкадуе цябе. Паспрабуйце знайсці паміж сабою агульную мову. Я цябе прашу. Хоць маці і жыве з новым мужам, але шчасце ў яе без цябе няпоўнае. Так прыкладна сказала яна мне.

«Ды я, калі б можна было ўсё вярнуць назад, зусім па-іншаму жыла б... Я гатова была б служыць чорнарабочаіі, кінуць свой магазін «Мода», каб толькі Таня расла, як уее звычайныя дзеці...»

Таня, ты мне шчыра напішы, якія ў цябе выхавальнікі, ці апраўдваюць значэнне гэтага слова? Ад дырэктара — да простай выхавальніцы. Мне здаецца, Антон Кузьміч (я з ім размаўляла) прытрымліваецца прынцыпаў жорсткага выхавання ў такіх установах, як ваша. Не бачыла яго на месніка Зінаіды Львоўны. Шкада, вельмі шкада! Напішы падрабязна мне пра яе і пра ўсіх астатніх. Я добра ўжо знаёма з Кацярынай Міхайлаўнай. Мне яна адразу спадабалася: шчырая, адкрытая, якая, не сумняваюся, любіць вас (гэта галоўнае ў выхаванні). Думаю, што і вы яе палюбілі... Больш бы такіх і ў школах, і ў вучылішчах, можа, адтуль выходзілі б людзі, якіх не трэба было б перавыхоўваць, а быць спакойнымі за далейшыя іх паводзіны і ўчынкі...

Пішы. Антаніна Фёдараўна.

Настаўніца паклала Танін і свой лісты ў папку і стала далей чытаць дзённік. Падступаў да горла сухі камяк, сціскалася сэрца, і яна зноў згатавала каву...

8 кастрычніка

Выклікалі Антон Кузьміч і ЗІЛ. Распытвалі, хацелі даведацца, дзе я бяру «калёсы». Ці не Кацька-Дылда выдала? Яна бачыла мяне пад «кейфам».

— Да нас дайшлі чуткі, што ты курыш і глытаеш нейкія таблеткі, — пачаў Антон Кузьміч. — Дзе ты іх бярэш? Хто прыносіць? — дапытваўся дырэктар. — Колька-рамонтнік, так? Заўтра ж ён вылеціць, як корак, адсюль...

Я маўчала. Тады ўступіла ў размову ЗІЛ.

— А што яшчэ за тусоўку ты арганізавала тут? — яна глядзела на мяне, нібыта воран, гатова была праглынуць мяне.

Я працягвала маўчаць.

— Не разумею, не разумею, што за дзяўчына трапілася нам... — ЗІЛ устала, пачала хадзіць па дырэктарскім пакоі. — Бач, рок-музыку ім давай, музычную ўстаноўку купляй. А потым відэамагнітафон захочуць...

— Не, мы толькі жадаем магнітафон з калонкамі... — нарэшце прамовіла я. — Інакш — аб'явім галадоўку...

— Ну, ведаеш... — не ўцярпеў дырэктар. — Мы гэтыя удьтыматумы ўжо бачылі, перажылі... Хуценька ў швейную майстэрню і каб я больш такога не чуў, — закончыў Антон Кузьміч.

Я пайшла. «Не, гэта дабром не скончыцца...»

10 кастрычніка

Сабраліся дзевяць дзяўчат у нашым пакоі — амаль уся тусоўка «Гадзюка». Пытанні было два: выключыць з тусоўкі Кацьку і яе сябровак Насцю і Аксану. Першай пачала я:

— Кацька — здраднік. Я вас запэўніваю... Мяне выклікалі дырэктар і ЗІЛ, пыталі, што мы за тусоўку арганізавалі? Сказалі, што аб гэтым ім паведаміла Каця. (Я зманіла.) Думаю, такім не месца ў нашай тусоўцы...

Усе прагаласавалі за выключэнне з тусоўкі Кацькі, Насці і Аксаны (іх на сходцы не было). Тут жа я падала новую ідэю:

— Аб'яўляем неадкладна галадоўку. Пакуль не купяць магнітафон з калонкамі, не спынім...

— Я чула, што хлопчыкі з Магілёўскай калоніі праводзілі галадоўку на даху, — сказала Святлана.

— Давайце і мы залезем... на дах сталовай, будзем харчавацца пахамі яе... — гэта Юлька.

— Надта рызыкоўна. Пахі будуць выклікаць нечалавечы апетыт... Лепш узлезем на дах аднаго з корпусаў вучылішча, — сказала я.

Усе згадзіліся.

15 кастрычніка

Прагналі з вучылішча Кольку-рамонтніка. Засталіся адны дзедуны. Перад гэтым я сустрэлася з Колькам.

— Нехта данёс, што я... з табою, — пачаў Колька. — Антон Кузьміч і Зінаіда Львоўна ўчынілі допыт. «Гэта ты носіш цыгарэты і нейкія таблеткі Тані Касмылёвай?» — прыставалі да мяне. — «Хто вам сказаў?» — «Адна дзяўчынка...» — «Якая дзяўчынка?» — «Гэта ўжо нам ведаць...» — «Няпраўда», — спрабаваў я зманіць. — «Каб заўтра і духу твайго тут не было... I ўсё перададзім пра цябе ў ваша рамонтна-будаўнічае ўпраўленне. А мы думалі, калі ты жанаты, то можна быць спакойным за цябе... А ты, такі ж, як і Саша і Вася. Дык яны халасцякі...»

— Усё ясна, — сказала я. — Гэта выдала Кацька-Дылда. Я з ёю распраўлюся, як повар з катлетай. Можаш не сумнявацца.

На гэтым разышліся. А шкада Кольку! Што я цяпер буду рабіць без «калёсаў»? Я без наркотыкаў ужо не магу. Праўда, пачка «калёсаў» яшчэ засталася. На «чорны дзень»...

22 кастрычніка

Прыйшла думка, як адпомсціць Кацьцы-Дылдзе за Кольку-рамонтніка.

«Заўтра дзяўчаты з нашай тусоўкі «Гадзюка» палезуць на дах вучылішча. Аб'явяць там галадоўку. Абавязкова трэба заманіць туды і Кацьку. Сама гэта рабіць не буду. Даручу Светцы і Юльцы. Для большай пэўнасці. Вось там, на даху, і распраўлюся з ёю. Як? Падпільную момант (лепш за ўсё ноччу, думаю, што мы і ноч правядзём на даху) і як быццам незнарок... штурхну яе ўніз... Няхай палунае птушкай у паветры каралева-самазванка...»

25 кастрычніка

Сёння злезлі з даху вучылішча. Два дні і дзве ночы наша тусоўка «Гадзюка» і яшчэ некалькі дзяўчат, якія далучыліся да нас, сядзелі на даху.

— Калі праз тыдзень не купіце магнітафон і калонкі, будзем галадаць да апошняга, — гэта заявіла з даху я дырэктару, Зінаідзе Львоўне і выхавальнікам, якія сабраліся ўнізе каля корпуса.

— Што за жартачкі?! — крычала знізу Зінаіда Львоў-на. — Мы паклічам міліцыю, калі зараз жа не злезеце...

— Не злезем! Нізавошта! I не думайце! — выкрыквалі дзяўчаты.

Так і прасядзелі мы першыя дзень і ноч на даху. Дакладней, пратанцавалі. Дах з бляхі, мы па ім білі нагамі, як па барабане, ажно спыняліся прахожыя.

Назаўтра Зінаіда Львоўна, як і абяцала, прывяла міліцыянера. Ён залез на дах і спрабаваў нас адтуль прагнаць. Але мы ўсе ўзяліся за рукі і сталі на край даху.

— Вось так і нырнём галавой уніз, калі што... — сказала Светка.

Тады міліцыянер пачаў нас угаворваць, каб мы злезлі. Але мы стаялі на сваім.

— Толькі ў тым выпадку злезем, калі паабяцаюць купіць нам магнітафон з калонкамі, — паўтарыла я свае словы.

— Маг-ні-та-фон!.. Ка-лон-кі! — скандзіравалі дзяўчаты.

Прабылі мы яшчэ суткі на даху. I толькі калі на трэці дзень раніцай прыйшла ЗІЛ і заявіла: «Злазьце, так і быць — Антон Кузьміч згадзіўся выканаць вашу просьбу. Хутка будзе ў вас музыка...» — мы спусціліся з даху.

1 лістапада

Сустрэлася з Кацькай-Дылдай. Яна стаяла з Аксанай і Насцяй на калідоры. Я схапіла яе за валасы:

— Гэта ты нагаварыла на мяне і Кольку-рамонтніка Зінаідзе Львоўне?

— Хоць бы і я, а што? — яна таксама ўчапілася ў мае валасы, і так мы глядзелі адна на адну спадылба.

— Я ведаю, ты... — я хацела яе ўдарыць, але сяброўкі перахапілі маю руку. А тут падышла Кацярына Міхайлаўна і развяла нас у розныя бакі.

Хітрая Дылда: як Светка і Юлька не ўгаворвалі палезці з дзеўкамі на дах — не захацела... А шкада! Мой план не ўдаўся. Але яшчэ не вечар!

4 лістапада

Учора на сцэне ў клубе ўстанавілі музычныя ўзмацняльныя калонкі. Магнітафон — таксама. Дабіліся ўсё-ткі мы свайго. Патанцавалі крыху, пакуль музыка дрэнная, нехіповая. На гэтым першым вечары былі дырэктар, Зінаіда Львоўна і амаль усе выхавальнікі. Чула я, як яны размаўлялі паміж сабой...

— Ну вось і ўся радасць — дрыгайся на сцэне пад музыку ... — прамовіла ЗІЛ, гледзячы на дзяўчат, якія танцавалі.

— Эх і час настаў! Калі такое было, каб нам дыктавалі сваю волю выхаванцы... — злосна сказаў Антон Кузьміч.

— I ў Магілёўскай хлапечай калоніі таксама такое ж утварылі. Залезлі на дах і сядзелі ці не тыдзень, пакуль не дабіліся свайго, — гэта прамовіла выхавальніца Таццяна Рыгораўна, якую мы падманулі на першага красавіка. Даволі кансерватыўная жанчына. Ходзіць штодзень у адным і тым жа чорным касцюме. — Ну і дзяўчынкі, ну і дзяўчынкі нам трапіліся...

Ат, што нам да іх! Няхай пагавораць... Галоўнае, што мы цяпер маем музыку. I будзем танцаваць кожны вечар.

9 лістапада, раніца

Апошнія два дні не вучыліся і не працавалі. Не лічачы сняданак, абед і вячэру, мы балдзелі пад музыку ў клубе. Выдатна было!

Перад гэтым Васька і Сашка перадалі на прахадной цёці Глашы касету з запісам класнай песні «Гадзюка». Выклікала вахцёрка мяне:

— Прыходзілі два хлопцы, тыя, што рамонт у нас вялі... А пасля іх чамусьці не стала... Як іх завуць? Казалі, але я забылася...

— Можа, Вася і Саша?

— Во-во, яны... Прасілі перадаць табе гэтую... касету нейкую... ці што...

— Дзякуй, цёця Глаша, — падскокваючы, быццам была я на сёмым небе, пабегла да Светкі і Юлькі.

Папрасілі ў Кацярыны Міхайлаўны (яна была дзяжурная ў той дзень), каб адчыніла нам клуб, і мы тут жа пракруцілі касету.

— Клас! — выгукнула я.

— Сіла! — падтрымала Светка.

— Хіповая песня! — згадзілася Юлька. — Дзеўкі будуць у ражы...

Сёмага і восьмага бесперапынку круцілі гэтую песню і танцавалі да сёмага поту. «Гадюка, какая ж ты, гадюка, ты на себя хоть раз глазами взглянь. Из-за тебя страдает вся округа...» Быццам пра мяне, прынцэсу...

13 лістапада

Зноў прыязджала да мяне класная. «I што яна хоча ад мяне? Жыццё мае са школай парвана. Назаўсёды! А яна на нешта яшчэ спадзяецца... На што? Няўжо думае зрабіць з мяне чалавека? Наўрад ужо... Хоць хто яго ведае... Я сама сябе часта не разумею. Такая супярэчлівая. На дзень бывае сто разоў прыходзіць злосць і гэтулькі ж — пяшчота.

Гатова забіць Кацьку-Дылду і расцалаваць Юльку і Светку. А наогул бываюць моманты, што плакаць хочацца, як бялузе. А каму яны патрэбны гэтыя мае слёзы? Хіба адной Антаніне Фёдараўне... Яна пабыла на танцах у нас. Я расказала ёй пра дзевак. Здзіўляюся, якая гэта жанчына! Няўжо яшчэ ёсць на свеце такія?»

26 лістапада

Узрастае напружанне паміж мной і адміністрацыяй, выхавальнікамі з кожным днём. За мною пачалі пільна сачыць. 3 швейнай майстэрні Марыя Захараўна нават не пускае мяне адну ў туалет. Разам са мною пасылае дзвюх дзевак. Аднаго разу я ёй сказала:

— Навошта мне ў «ОО» канвой?

— Які «канвой»? — здзівілася майстрыха.

— Што, я не разумею? Скажыце шчыра, што вам так загадалі...

— Ніхто мне не загадваў... Менш распускай язык, а лепей працуй. Шыеш, як мокрае гарыць.

— А я не люблю шыць... і не умею. У мяне рукі дрыжаць...

— А гэта ты пайдзі пакажы Антону Кузьмічу ці Зінаідзе Львоўне.

На гэтым і скончылася размова. «Якраз яны і пашкадуюць мяне. ЗІЛ, напрыклад, гатова была разарваць мяне на кавалкі, калі даведалася, што я ўжываю наркотыкі. Шкада, скончыліся «калёсы». Што я буду рабіць далей? Трэба нешта прыдумваць? А што? Хлопцаў-рамонтнікаў няма, а дзедуны — не прынясуць жа... Ага, як вызверыліся, калі я яшчэ раз папрасіла закурыць...»

2 снежня

(Строга сакрэтна.) Сёння я, Светка і Юля (ім таксама ўжо цяжка без «калёсаў», я прывучыла іх) абдумвалі план, як пранікнуць у наш медпункт, можа, там ёсць сякія-такія таблеткі...

— Пойдзем утраіх да медсястры, — пачала Светка, — я прыкінуся, што зламала нагу, вы мяне будзеце весці з двух бакоў пад рукі. Калі прыйдзем, медсястра стане аглядаць маю нагу, Юлька будзе дапамагаць і адцягваць увагу, а ты, Таня, незаўважна пашныр па шуфлядах.

— А што, ідэя! — ускочыла Юлька. — Можа атрымацца...

— А калі медсястра заўважыць? — засумнявалася я.

— Нічога. Зробім выгляд, што пажартавалі, пасмяемся, — пераканала Светка.

Трэба вызначыць толькі дзень...

8 снежня

Учора на танцах адбылася бойка з Кацькай-Дылдай. У перапынку пасля песні «Гадзюка» я была разгарачаная, як і яна.

— Дык што, ты ўсё марыш стаць каралевай? — я дыхала ёй у твар, як і яна мне. — Выслужваешся перад начальствам?

— А што табе?

— А тое, каб не займалася даносамі, — я ўдарыла яе па шчацэ. У адказ — яна мяне... Потым — зноў я яе. Невядома, чым усё скончылася б, каб дзеўкі нас не расцягнулі. Выхавальніца Ала Іванаўна выйшла з клуба на хвіліну. Гэты момант я і скарыстала.

Але, можна быць упэўненай, Кацька данясе, усё раскажа начальству.

12 снежня

Данесла ўсё-такі Кацька пра нашу сутычку Зінаідзе Львоўне, якая выклікала мяне ў свой кабінет. А можа, расказала Але Іванаўне, а тая перадала 31Л.

— Апошні раз папярэджваем, — ЗІЛ заўсёды гаварыла ад свайго і Антона Кузьміча імя, — калі яшчэ раз паўторыцца такое — загрыміш у калонію тут жа... Зразумела?

Што мне заставалася, як толькі кіўнуць галавой. Хмары нада мной згушчаюцца...

18 снежня

План з медпунктам не ўдаўся. Усё адбылося так, як і задумалі. Але наркатычных «калёс» там не аказалася. Толькі анальгін ды папазол апынуўся ў маёй руцэ...

Але ж і смеху было, калі на вачах у медсястры Светка раптам пачала скакаць, як козачка, — відаць, убачыла, як я з шуфляды спрытна выцягнула таблеткі. Не вытрымала ад радасці...

— Што з табой? — здзівілася медсястра.

— А нічога... Проста мы хацелі над вамі пажартаваць... — зайшлася смехам Светка, а за ёю — мы.

— Нішто сабе жартачкі. Я думала і сапраўды пералом... Ідзіце, каб я вас не бачыла... — прыкрыкнула яна.

21 снежня

Сёння дзяжурыла на кухні, і прыйшла адна геніяльная думка. Я ўспомніла, як у адным з відэафільмаў (яго я глядзела ў Дзіка), наркаманкі ў калоніі выкарыстоўвалі газ, самы звычайны прыродны газ. А што калі і нам са Светкай і Юлькай паспрабаваць? Бо далей цярпець немагчыма... Хоць бы глытнуць чаго-небудзь...

Праверыла шланг на газавай пліце: яго можна зняць, а вентылем падаць порцыю газу ў цэлафанавы мяшок... Эфект, падобны на тое, як таксікаманы ўжываюць ацэтон ці клей...

23 снежня

Снілася, ужо каторы раз, Вераніка Рагозіна. Сустрэліся мы з ёю на небе, дакладней, на воблаку. Мы плылі на ім, а ўнізе, на зямлі, стаялі ўсе нашыя знаёмыя: маці, аднакласнікі, настаўнікі. Махалі рукамі, нешта нам крычалі, смяяліся. I толькі дзве жанчыны ў вобразе багінь — я пазнала іх: гэта былі класная Антаніна Фёдараўна і Веранічына мама Вера Іванаўна — стаялі ўбаку моўчкі, і з вачэй іх каціліся слёзы... Прачнулася, і нахлынулі думкі...

«Усё... Гэта, відаць, канец... Больш не магу. Да Новага года ці дацягну? Мяне мучыць маё мінулае снамі. Невыносны боль, што я тут, а не на волі. Я стала скончанай наркаманкай. У мае шаснаццаць гадоў. У маім квітнеючым узросце. Што ж, дарагая канкурэнтачка, Вераніка, мы цяпер квіты: сустрэнемся там... памірымся. Так і быць: я прыйду першай... 3 пакаяннем. Да сустрэчы!»

25 снежня

(Строга сакрэтна.) Заўтра Светка будзе дзяжурыць на кухні. Яна і Юлька ведаюць ужо маю задуму. Абмеркавалі яшчэ раз...

— Выберам момант, калі ўсе кухары пойдуць дадому, а мы вечарам застанемся чысціць бульбу. Падахвоцімся табе, Света, дапамагчы, — сказала я. — Ніхто, думаю, з выхавальнікаў не будзе супраць...

— А ці ўсё у нас атрымаецца з гэтым... газам? — выказала сумненне Юлька.

— Я ўсё праверыла. Порцыю газу ў цэлафанавыя мяшкі буду запускаць я. Вы толькі будзеце ўдыхаць. I не хвалюйцеся, усё будзе добра. Патрэніруемся, на Новы год будзем пад «кейфам», — запэўніла я Юльку і Светку.

— А цэлафанавыя мяшкі дзе возьмем? — спытала Светка.

— Я, калі дзяжурыла на кухні, тры мяшкі ўзяла. Сабе і вам два. Так што застаецца чакаць заўтрашняга дня... — адказала я.

Дзеўкі далі клятву, што аб гэтай аперацыі — нікому! (Строга сакрэтна.)

Р.S. Павіншаваць з Новым годам Антаніну Фёдараўну.

Мірановіч скончыла чытаць Танін дзённік і нейкія хвіліны, адкінуўшыся на спінку крэсла, сядзела ў застылым зняменні, быццам у непрытомнасці: не верыла ў тое, што прачытала. Святло настольнай лямпы, якое падала на сшытак і шклянку з недапітай кавай, здалося, пачало само гаснуць. Праз некаторы час яна схамянулася: «А дзе Танін ліст з навагоднім віншаваннем да мяне? Ці напісала яна яго?»

Палезла ў папку. А вось і ён, невялікі лісток пад датай

25 снежня...

«Антаніна Фёдараўна! Віншую вас з надыходзячым Новым годам! Жадаю здароўя, поспехаў ва ўсім. Калі б дакладна ведала, што дойдзе да вас гэты ліст, то напісала б... ой, што я вам напісала б... А можа, пачаць?...

Р. S. Забеглі дзеўкі ў пакой, клічуць на танцы...» (Ліст абрываецца.)

На вуліцы добра сцямнела — быў позні вечар. Антаніна Фёдараўна устала з-за стала, зірнула ў акно — агні набярэжньгх ліхтароў цьмяна асвятлялі лядовую стужку ракі Вербіч. Захацелася раптам выйсці на вуліцу, пахадзіць ля рэчкі, але там было бязлюдна. Засумнявалася: незнаемы горад прытупіў нечаканае жаданне. Але ў галаве была такая мешаніна і такі асадак на душы, што нешта трэба было рабіць. I яна вырашыла прыняць на ноч душ, — балазе, ён быў у нумары. Душ асвяжыць, здыме цяжар, напружанне. А адчуваць сябе легка яна заўтра проста павінна — наперадзе быў цяжкі дзень: сустрэча з Кацярынай Міхайлаўнай у вучылішчы, Таняй у бальніцы, размова са следчым...

Спалася ноччу кепска. На новым месцы яна заўсёды спала дрэнна. А тут — пасля такога чытання... Сніліся нейкія кашмары: ні то іншапланецяне, ні то анёлы крылатыя хацелі яе забраць з сабою, а яна моцна крычала: «Я на Зямлі яшчэ не ўсё зрабіла, тут процьма спраў... Не забірайце мяне адсюль...» А пасля ехала на санях, запрэжаных тройкай коней. Ехалі па лёдзе рэчкі. За фурмана быў Антон Кузьміч. Яму дапамагала кіраваць коньмі былая дырэктар школы Ангеліна Мікалаеўна Богут. На самым глыбокім месцы яны праваліліся.

«Ну і сон, — падумала. — Што ён значыў бы? Ці лёгкі хоць дзень будзе? Калі меркаваць па сне, то, відаць, нялёгкі...»

- Паснедаўшы, выпіўшы кавы, Антаніна Фёдараўна выйшла з гасцініцы і накіравалася ў бок спецПТВ. У пракуратуру вырашыла не заходзіць — сустрэча са следчым Аляксеем Паўлавічам пасля абеду. Цяпер ёй патрэбна было ўбачыцца з Кацярынай Міхайлаўнай.

Ішла па цэнтральнай вуліцы гарадка. Яна якраз з цэнтра вядзе да самага вучылішча, якое знаходзіцца на гарадской ускраіне.

Здалёк, з-за нізкіх дамоў, паказаўся другіх паверх аднаго з будынкаў спецПТВ, які быў пафарбаваны ў шэры колер. Калі падышла бліжэй, убачыла знаёмую цагляную агароджу. Каля яе раслі радком высокія таполі, белыя, заснежаныя. Здавалася, што гэта тапаліны пух, які лётае ў паветры летам і ўсцілае ўсё наўкол. Каля прахаднога прапускнога пункта ногі не хацелі ісці. Сама ўстанова дзейнічае на чалавека адмоўна, а ў Антаніны Фёдараўны была ж яшчэ свая прычына: Таніны лісты, якія тут злачынна асядалі і не траплялі да адрасата. «Калі б яны своечасова даходзілі да мяне, — падумала, — магчыма, з Таняй такога не здарылася б... Ах, гэтае «калі б»... Яно вісела і над трагедыяй Веранікі Рагозінай. Калі б ведаць, калі б можна было паправіць, вярнуцца назад, калі б... Калі б, калі б... Але так устроена жыццё, што ў ім, як у кінастужцы, не выражаш, не паправіш і не пракруціш назад. Атрымлівай тое, што адбылося, што ёсць...»

Па дарозе, ідучы ў вучылішча, вырашыла, што сустрэнецца толькі з Кацярынай Міхайлаўнай. Ні з дырэктарам Антонам Кузьмічом, ні з яго намеснікам Зінаідай Львоўнай сустракацца і размаўляць не хацелася. I вось чаму: таго, пра што яна даведалася з Таніных лістоў і дзённіка, ёй было дастаткова, каб разабрацца ва ўсёй гісторыі, звязанай з жыццём Тані Касмылёвай у спецПТВ. Яна не сумнявалася, што Таня рабіла свае запісы шчыра, праўдзіва. Бо гэта была яе тайна, якую давярала толькі сабе, -— нездарма хавала дзённік у матрасе. А пачынаць размовы з адміністрацыяй наконт таго, што Антаніна Фёдараўна ўжо ведала, было б рызыкоўна. Можна не сумнявацца, што ў нейкім месцы размовы з іх нехта не вытрымаў бы, сказаў бы тое, што думаў. Схаваць уласныя думкі ў такой сітуацыіі немагчыма, а гэта — ужо яўны канфлікт. Яна гэтага не хацела, дый, па сутнасці, цяпер была не яе гэта справа. Гэта справа ўжо следчага: шукаць прычыну, пытаць, даведвацца...

Ей патрэбна было як бы слова збоку. Кацярына Міхайлаўна можа даць нашмат больш, чым хто іншы.

Антаніна Фёдараўна зайшла ў пакойчык на кантрольна-прахадным пункце, у якім дзяжурыла «цёця Глаша», як запісала Таня ў сваім дзённіку, — мажная, пажылая жанчына. Папрасіла яе:

— Паклічце, калі ласка, па тэлефоне сюды Кацярыну Міхайлаўну Сялец.

— А чаму вы не хочаце самі пайсці да яе? Я магу вас прапусціць. Я пазнала вас: вы апошні раз прыходзілі ўвосень, так? — вахцёрка прыязна глядзела на Мірановіч.

— Я прыязджала да Тані Касмылёвай...

— Да Тані Касмылёвай? — здзівілася яна. — Ой, што ж яна тут нарабіла! — спляснула далонямі. — Вы не ведаеце?

— Усё ведаю... Набярыце нумар, паклічце Кацярыну Міхайлаўну, — яшчэ раз папрасіла.

— Зараз, даражэнькая, зараз... Ай, што робіцца на свеце, Божа мой, Божа, што робіцца... — яна, божкаючы, пачала набіраць нумар. — Ал-ё-ё, хто каля тэлефона? Ала Іванаўна? А Кацярына Міхайлаўна дзе? Выйшла на хвіліну? Убачыце, скажыце ёй, каб прыйшла на прахадную. Тут яе чакаюць... Адкуль? (Да Антаніны Фёдараўны.) Адкуль вы прыехалі?

— Здалёк, з іншага горада...

— Здалёк, Ала Іванаўна, з іншага горада, — паўтарыла «цёця Глаша». — З-за Тані Касмылёвай прыехала. Так што, пашукайце... пашукайце Кацярыну Міхайлаўну...

Вахцёрка паклала трубку, зноў забожкала:

— Гэта ж трэба загубіць дзяўчат, Божа мой, Божа, і сама, можа, яшчэ ці выжыве... Божа, калі ты ёсць на свеце, што ж ты робіш? Ці ж было такое даўней? Дзявочыя «спяцухі», жаночыя калоніі... Наркаманкі, прастытуткі... Божа, Божа...

Цётка Глаша, відаць, была вельмі набожнай жанчынай, бо часта звярталася да Бога.

Неўзабаве, пакуль Мірановіч гутарыла з вахцёркай, з'явілася Кацярына Міхайлаўна. Высокая, стройная, у цёплай вязанай кофце, вышытай у зялёныя лісцікі. Сумнавата ўсміхнулася, павіталася.

— Чаму вы не зайшлі ў вучылішча, а паклікалі сюды? — зірнула на Антаніну Фёдараўну, потым — на вахцёрку.

— Кацярына Міхайлаўна, я знарок не хачу сустракацца з вашай адміністрацыяй... Ліст я ваш атрымала, як і тэлеграму з Вербіцкай пракуратуры. Учора пасля абеду я там была. Гутарыла з пракурорам, следчым. Следчы даў мне пазнаёміцца з Танінымі лістамі і дзённікам. Увесь вечар чытала іх у гасцініцы. I мне дастаткова. Вось толькі хацела з вамі пагаварыць... Можна? — далікатна папрасіла настаўніца.

— Калі ласка...

— Можа, гэта мы зрабілі б па дарозе да Тані ў бальніцу? Я хацела б пабачыцца з ёю...

— Добра. Абавязкова сходзім... А толькі адпрашуся ў Зінаіды Львоўны. Скажу, на якую гадзіну трэба адлучыцца... — Кацярына Міхайлаўна павярнулася і хутка пайшла ў вучылішча.

А Мірановіч зноў засталася з вахцёркай цёткай Глашай, якая сядзела ля тэлефона і паўтарала свае:

— Колькі я пражыла на свеце, а такога не бачыла... Усё цяпер на чалавека шле Бог: і гэтую радзівацыю, і сатрасенні зямлі, і патоп... Мусіць, такі чалавек стаў, што Бог насылае яму розную кару. А цяпер ужо і малалеткі такое вытвараюць, што жах бярэ. Наркаманы, самагубцы... А яшчэ ці чулі вы, — яна падалася ўся наперад. — У адным калгасе (нявестка чытала мне ў газеце) вучні трэцяга класа, Божа мой, Божа, забілі малаткамі на ферме чатырнаццаць парасят... Які грэх на сваю душу ўзялі дзеткі! А ім жа трэба яшчэ расці, ім жа трэба жыць...

Пакуль цётка Глаша расказвала, склаўшы рукі, вярнулася Кацярына Міхайлаўна.

— Адпусціла Зінаіда Львоўна. Праўда, не забыла сказаць: «Каб на гадзіну і не больш. Сама ведаеш, як цяпер нам пасля здарэння ў вучылішчы...» Надзьмутая, злосная...

— Мы доўга не будзем. Пабачымся з Таняй і назад... — паабяцала Антаніна Фёдараўна.

Выйшлі на вуліцу і пакрочылі ў бок раённай бальніцы. Кацярына Міхайлаўна ведала кароткі шлях да яе, павяла праз двары, вулачкі. Па дарозе гаварылі пра адно: Таню. Мірановіч цікавілі падрабязнасці здарэння...

— Ніхто не думаў, што такое можа здарыцца... — пачала Кацярына Міхайлаўна. — Перад Новым годам мы ўсе, выхавальнікі, былі заняты падрыхтоўкай да свята. Было ўжо пазнавата. Хто з дзяўчынак упрыгожваў ёлку, хто рыхтаваў канцэрт, прыбіраў памяшканні. Пра Таню, Юлю, Святлану неяк забыліся, ці што... А яны гэтым часам схаваліся на кухні. I во што ўтварылі... Можа, не першы раз гэта рабілі. Трэніраваліся... Яны ж былі ўжо таксікаманкі-наркаманкі. Так прызнала медэкспертыза. Па ўсім відаць, Таня была завадатарам. Ва ўсякім разе, яна прымала дозу апошняй. Вось чаму засталася жывая, хоць яе забралі ў бальніцу беспрытомнай, — Кацярына Міхайлаўна хвалявалася і ніяк не магла пад ступіцца да галоўнага.

— Расказвайце, расказвайце, — падахвочвала яе Антаніна Фёдараўна.

— Што дзяўчынкі атруціліся газам, вы, мусіць, ведаеце?..

— Следчы казаў... Ды і ў Таніным дзённіку...

— Да кухоннай пліты ў вучылішчы прыродны газ паступае праз мяккі гумавы шланг. Газавікі не раз папярэджвалі, каб замянілі на металічную трубку. Але так яно і ішло... — Кацярына Міхайлаўна зрабіла паўзу. — Таня, як паказала следства, перакрыла вентыль, сарвала шланг. А ў гэты час з цэлафанавымі мяшкамі на галаве напагатове стаялі Юля і Святлана. Таня, мабыць, не разлічыла: падвёўшы шланг, дала вялікую дозу газу спачатку адной сяброўцы, потым — другой. Сабе ў мяшок яна ўпусціла газ у апошнюю чаргу і, відаць, у меншай дозе. Адна з нашых дзяўчынак — Каця Воранава, Таня называла яе Кацька-Дылда, — праходзіла каля кухні, пачула адтуль рэзкі пах газу і зайшла туды. Там яна і згледзела Юлю, Святлану, — Таню, якая яшчэ варушылася, Каця выцягнула на калідор. Юля і Святлана былі ўжо мёртвыя. Каця з крыкам кінулася па калідоры. Мы з дзяўчынкамі ўпрыгожвалі ёлку ў зале, пачулі крык, пабеглі насустрач. «Там... там... яны... мёртвыя...» — з жахлівым выразам твару паказала Каця ў бок кухні.

Мы прыбеглі на кухню і ўбачылі відовішча, якое некалькі хвілін назад бачыла Каця. Кухня была поўная газу. Адразу ж за намі прыбег дзяжурны па вучылішчы Іван Ігнатавіч Кароль. Ён перакрыў вентыль, каб не ішоў газ. Юлю і Святлану вынеслі на калідор. А там ужо адлівалі вадой Таню. Нехта выклікаў «хуткую дапамогу». Яна прыехала і забрала дзяўчынак. Юлю і Святлану накіравалі ў морг. За Таніна жыццё пачалі змагацца ўрачы...

Кацярына Міхайлаўна скончыла расказваць, цяжка ўздыхнула. Жанчыны ў гэты час, прайшоўшы праз некалькі вулачак, над якімі звісалі заснежаныя галіны вішань, падыходзілі да бальніцы. Антаніна Фёдараўна паспела яшчэ спытаць у Кацярыны Міхайлаўны:

— У Таніным дзённіку я прачытала, што яна задумала расправіцца з Кацяй Воранавай. Яна хацела скінуць яе з даху вучылішча ў час галадоўкі, але Каця не палезла на дах. Таня і Каця вялі барацьбу за званне прынцэсы тусоўкі «Гадзюка», якая была створана ў вучылішчы. Таня запісала ў дзённіку, што з-за гэтай тусоўкі яе выклікалі дырэктар і намеснік. Якія вынікі былі пасля гэтага і ці ведалі ўсе выхавальнікі пра тусоўку?

— Пра тусоўку даходзілі да нас такія-сякія чуткі... Але такімі справамі займаецца ў нас адміністрацыя. Расказвалі, што быццам пасля таго, як пабіліся Таня і Каця, Зінаіда Львоўна абедзьвюм сказала: «Якая тут яшчэ тусоўка? Вон на кухню шараваць катлы, мыць посуд... Вось там і тусуйце...»

— Так проста, глыбока не ўнікаючы?! — здзівілася Антаніна Фёдараўна.

— Гэтак жа проста Антон Кузьміч з Зінаідай Львоўнай прагналі рамонтніка Кольку. Той малады яшчэ быў, але жанаты. Аднойчы нехта данёс ім, што да яго часта бегаюць Таня, Юля, Святлана. Доўга не думаючы, яны адным махам выгналі хлопца, засталіся весці рамонт два пажылыя дзядзькі. Дзяўчат пажурылі і ўсё. А яны вытваралі чорт ведае што...

— Цікава, што Каця Воранава, — вярнулася да распачатай гаворкі Антаніна Фёдараўна, — ратавала Таню, па-сутнасці, выцягнула з кухні свайго ворага...

— Відаць, у дзяўчыны засталася ў душы яшчэ чалавечнасць, ды сама сітуацыя была незвычайная, вымагала гэтага. Малайчына, не разгубілася Каця...

Антаніна Фёдараўна не стала больш нічога распытваць у Кацярыны Міхайлаўны. Малюнак быў ясны. «Вось толькі ці выпадкова адбылося гэтае атручванне газам? — падумала. — Вядома ж, не. Калі Колька пасля таго, як прагналі яго з вучылішча, перастаў прыносіць «калёсы», ацэтон, Таня вырашыла паспрабаваць прыродны газ. Мусіць, ёй было ужо нясцерпна...»

Пра гэта і хацела яна спытаць пры сустрэчы Таню, як яна пайшла на такі жудасны крок... Мала што сябе атруціла, — дык яшчэ загубіла дзвюх сваіх сябровак... А гэтая сустрэча вось-вось, думалася Антаніне Фёдараўне, павінна адбыцца. Яны з Кацярынай Міхайлаўнай ужо увайшлі ў вестыбюль бальніцы і пачалі падымацца на другі паверх, дзе была ардынатарская, — ім патрэбен быў урач, які лячыў Таню.

За столікам на калідоры другога паверха сядзела медсястра ў белым халаце і каўпаку, нешта пісала. Жанчыны падышлі, выхавальніца спытала, як можна бачыць Віктара Андрэевіча (так звалі ўрача •— Кацярына Міхайлаўна ведала яго імя і па бацьку, была ўжо тут з дырэктарам Антонам Кузьмічом). Медсястра ўзнялася з-за століка. Відаць, хацела пашукаць, але глянуўшы ў канец калідора, сказала:

— Вунь ён якраз ідзе... Відаць, курыў...

Яны павіталіся з Віктарам Андрэевічам, высокім, чарнявым мужчынам у белым халаце. Выгляд яго быў змораны. Урач пазнаў Кацярыну Міхайлаўну, якая спешна прамовіла: «Як адчувае сябе Таня Касмылёва?». Віктар Андрэевіч апусціў галаву, памаўчаў, зірнуў на гадзіннік, потым, гледзячы ў вочы Кацярыне Міхайлаўне, ціха прамовіў:

— Дваццаць хвілін назад Таня памерла... Моцнае атручванне... Глыбокі параліч вегетатыўна-нервовай сістэмы... Аслабленне сэрца... Усе нашы намаганні захаваць яе жыццё вынікаў не далі... Так і не ачуняла...

— А ці была тут Таніна маці? — спалохана спытала Антанта Федараўна.

— Яна сядзела каля дачкі дзень і ноч. На вачах у маці Таня і памерла. Маці таксама дрэнна. Мы яе тэрмінова паклалі ў палату. Только што зрабілі ўкол... — закончыў Віктар Андрэевіч.

Такія жудасныя весткі маглі ўзрушыць любога. А для Мірановіч гэта быў ужо не першы ўдар...

Антаніна Фёдараўна стаяла як акамянелая. Потым паволі пачалі прыходзіць думкі. Уся нібы ўстрапянулася: «Ах, Маргарыта Іосіфаўна, Маргарыта Іосіфаўна... Як жа можна было самым блізкім і родным людзям стаць ворагамі? Маці і дачка...» На памяць прыйшлі кашмарныя сны ў гасцініцы... Ледзяная рэчка, тройка коней, сані, Антон Кузьміч, былы школьны дырэктар Ангеліна Мікалаеўна і яна... Усе яны правальваюцца пад лёд... Кожны па-свойму... I раптам Антаніне Фёдараўне моцна захацелася — ажно ўзняла галаву ўгару, — каб тыя іншапланецяне ці крылатыя анёлы са сну прыляцелі і забралі яе з сабою на неба...

Рэйсавы аўтобус спыніўся на прыпынку насупраць могілак. 3 яго пачалі выходзіць людзі, большасць з кветкамі. Дзве жанчыны, што першымі спусціліся з аўтобусных сходак, былі з жоўтымі Вяргінямі.

Канчалася лета, і з кветак найбольш было вяргіняў. Яны цвілі ўсюды: у вясковых гародчыках, на дачах. I Вадзімава маці, Наталля Сямёнаўна, таксама прывезла вяргіні з дачы. Свае — не чужыя, свае кветкі, як свае дзеткі. Гэтыя кветкі, пышныя, сонечныя, яна трымала ў руках.

Дзень быў якраз на Прачыстую, самае значнае свята ў канцы лета. Прачыстая, або Успение, азначае вечны сон. Мо таму і выбралі Наталля Сямёнаўна і Вадзім гэткі дзень, трэба сказаць, сімвалічны, каб паехаць на могілкі.

Каля ўваходнай брамы бабулькі прадавалі жывыя і штучныя кветкі. Вадзім памкнуўся да адной з бабулек, перад якой стаялі высокія белыя ружы. Маці раптам спыніла яго, заўважыўшы імкненне сына.

— Навошта яны табе, Вадзім? У нас жа ёсць кветкі... Вадзім ціха, нават па-філасофску, адказаў:

— Жоўтыя вяргіні, сімвал смутку, мы пакладоём на магілу Тані, а белыя ружы, чыстыя, велічныя, — Вераніцы. Так будзе правільна...

Вадзім расплаціўся з бабулькай, узяў у рукі чатыры ружы і пачаў даганяць маці, якая ўжо зайшла за браму. Хутка ён параўняўся з ёю.

— Пойдзем адразу да Тані, — сказала Наталля Сямёнаўна. — Яна тут непадалёк, з краю ў чацвёртым сектары. Справа. А Вераніка — у трэцім. Злева, у сярэдзіне... Дый на магіле Веранікі пабудзем даўжэй... — Наталля Сямёнаўна была на могілках у час пахавання Веранікі і Тані, добра запомніла тыя сектары. I калі Вадзім, вярнуўшыся з выхаваўча-працоўнай калоніі, папрасіў маці звазіць яго на могілкі, дзе пахаваны Вераніка Рагозіна і Таня Касмылёва, Наталля Сямёнаўна не адмовіла, а, наадварбт, падаахвоцілася. Яна разумела: сыну гэта неабходна.

Ішлі па галоўнай алеі між магіламі з помнікамі і фотаздымкамі людзей, якія некалі жылі, як Вераніка і Таня. Наталля Сямёнаўна амаль не глядзела на помнікі — не раз была тут: на гэтых могілках пахаваны яе бацькі. А Вадзім ажно крыху адстаў ад маці, чытаў прозвішчы нябожчыкаў. Рабіў ён гэта нібы спалохана, баючыся. Магілы і помнікі уражвалі, прымушалі сцішвацца ў душы, задумвацца. «Гэта тое месца, дзе трэба бываць часцей... Асабліва такім, як я...» — раптам узнікла думка ў Вадзімавай галаве.

Маці ўжо падыходзіла да чацвёртага сектара. Азірнулася, павярнулася да Вадзіма — хутчэй! Вадзім перастаў чытаць прозвішчы на помніках і рушыў за маці. За паваротам прайшлі крыху ўверх, і на горачцы, з краю Наталля Сямёнаўна спынілася.

— Вадзім, вось яна, Таня, — калі сын падышоў бліжэй, маці паказала на невысокі грудок, выкладзены зялёным муравам, у галавах якога стаяў партрэт Тані. Помніка яшчэ не было. Вадзім, нібы баючыся, падышоў бліжэй да магілы, паклаў жоўтыя вяргіні і стаў углядацца ў партрэт: знаёмыя рысы твару, насцярожаны позірк вачэй, прычоска «пад металістаў» — зблытаныя, быццам дрот, валасы... Здымак з тых, іх агульных часоў. Іншага здымка, відаць, не было.

Няўжо гэта яна, Таня Касмылёва? Тут, пад яго нагамі? Таня, якая, здавалася, гатова была перавярнуць дагары ўвесь белы свет? Таня, якая стала галоўнай віноўніцай яго паламанага лесу? Думкі пабеглі далека назад... Успомнілася тусоўка «Рэтс», куды яго ўцягнула Таня, чорныя справы, якія рабілі «пацукі» ў гэтай тусоўцы... Запыніліся на апошняй мяжы паміж вольным і зняволеным жыццём...

...Вадзіма прывезлі пасля суда адразу ў выхаваўча-працоўпую калонію абласнога горада Віцебска. Яна знаходзілася на вуліцы Гагарына, 48. Дзіўна, здавалася, што гэта нейкая насмешка: назва вуліцы ніяк не адпавядала той установе, куды трапіў Вадзім. Хутчэй яна падыходзіла да авіяцыйнага вучылішча, з якога маглі б выйсці будучыя касманаўты. Іншы раз Вадзіму мроілася, што ён не ў калоніі, а сапраўды займаецца ў ваенным афіцэрскім вучылішчы, куды марыў пасля школы паступіць. Аднак ява брала свой верх: пасля штодзённага манатоннага зняволенага жыцця забудзеш пра ўсякія мары. Ну хіба ёсць час ім, марам, калі вось гэткі рэжым дня: у 6.00 пад'ём пад званок, да пояса юлы бягом да мыцельніка, затым паверка — дзяжурныя пералічваюць усіх зняволеных, дарэчы, тры разы на дзень, сняданак з прасянай кашы і шклянкі чаю, шэсць гадзін працы ў дзень, паміж імі абед з чачэвічнага супу і стаўрыды, вучэбныя заняткі (калі гэта першая змена, бо калі другая, то ўсё наадварот; вучэбныя заняткі перад абедам, нейкая гадзіна на самападрыхтоўку — вось дзе можна было б памарыць, але тут як тут заўсёды іх начальнік аддзялення капітан Іван Шаўцоў: «Спыніць фантазію! Падручнікі ў рукі, шызікі-фтызікі»). Не паспееш павячэраць, як ужо ў 22.00 адбой. Да гэтага графіка жыцця Вадзім доўга не мог прывыкнуць. Бо там, дома, на волі ён мог у любы час задумаць нешта свае і рабіць гэтае «свае» ўсё па-свойму, калі захочацца... Тут жа ты толькі адзінка, якая падпарадкоўваецца, як і астатнія, агульнаму распарадку дня. У тым і розніца волі і няволі.

Як бы не напружаны, заняты быў дзень, усё ж Вадзім знаходзіў хвіліну-другую, каб успомніць свае жыццё дома. Канешне, больш за ўсё ён перажываў за бацьку і маці, якім столькі прынёс гора. Ну, навошта яму было тое возера ў Пятроўшчыне, калі былі на практыцы, тая Нінка Лескавец, якую згвалцілі Спейс і Цім, а ён стаў выпадковым саўдзельнікам? Хіба не мог ён перашкодзіць каварнай задуме Тані Касмылёвай? А чаго каштавала ягоная выхадка Вераніцы Рагозінай? Магчыма, каб не гэты страшны выпадак на возеры ў Пятроўшчыне, ён мог яшчэ і абдумацца, парваць з тусоўкай Тані Касмылёвай... Мог, мог павярнуць свае жыццё інакш...

Думкі набягалі адна на адну... Душы рабілася нясцерпна... Асабліва было балюча, калі да яго ў калонію прыязджала маці, Наталля Сямёнаўна. Дазвалялася раз у тры месяцы такое спатканне родных людзей. Колькі іх было за тры гады зняволення? Няшмат... Але ўсе яны пакідалі зарубку на сэрцы. А прыезд Веранікі і Тані да яго адначасова? Як ён ірваўся, кідаўся па пакоі, калі яны прыехалі! Ён бачыў Вераніку, бачыў, калі размаўляў праз перагароднае шкло з Таняй... Але не мог выдаць сябе Тані... А самым ашаламляльным была для яго смерць Веранікі... Маці прывезла гэтую вестку праз некалькі дзён пасля гібелі Веранікі.

Наталля Сямёнаўна ехала ў калонію сама не свая. Не ведала, як сказаць пра гэта Вадзіму. Доўга не рашалася... Але як сустрэлася вочы ў вочы з Вадзімам, не вытрымала, заплакала. I Вадзім зразумеў: здарылася нешта непапраўнае...

«Мама, мама, гавары, што ў вас? Можа, што з гэтам?» — крычаў Вадзім у трубку тэлефона праз шкло.

Маці ўсё плакала, але нарэшце крыху супакоілася, прамовіла:

— Няма Веранікі, Вадзімка... Яна загінула... Вельмі страшная смерць...

— Што з ёй сталася? Мама, мама, кажы! — не пераставаў крычаць Вадзім у трубку.

I маці, як магла, расказала пра апошнія дні жыцця Веранікі Рагозінай... I што ў смерці яе быццам вінавата Таня Касмылёва...

О, як ён пасля гэтага доўга не мог знайсці сабе месца... Страшная вестка паралізавала яго поўнасцю: на працы ўсё валілася з рук, на занятках нічога не лезла ў галаву, акрамя думкі пра Вераніку. Сноўдаўся з кута ў кут, шукаў прычыну, каб захварэць. За паўцыгарэты якога-небудзь блатнога Мішкі Крывога аддаваў свой абед. I не еў, а курыў-курыў аж да гаркоты ў жываце. З-за сваіх спантанных, неабдуманых паводзін зарабіў дзесяць сутак ізалятара, «карцэра», як называл і яго.

А гэта было так. Ён быў дзяжурны па сталовай разам з напарнікамі Колькам Махавіковым і Віцькам Баранавым. Хлопцы сядзелі таксама за згвалтаванне. Наогул, калонія славілася тым, што шмат тут было непаўналетніх гвалтаўнікоў. Страшна, калі задумацца, як дэгрэдавала наша грамадства, прадстаўніком якога з'яўляецца і гэтая непаўналетняя моладзь.

— Ты што, пара, сачкуеш? Ходзіш-сноўдаешся, не мыеш міскі? — кінуў Вадзіму Віцька-актывіст. Ён быў старшы па дзяжурству.

— А мне ўсё тут апастылела, усё да «фені», — агрызнуўся Вадзім.

— Што, што? — ускіпеў Віцька. Зараз паклічу Кольку-«беса» і так увальём... Ты тут яшчэ ніхто, толькі «певень»... А ну мый міскі, лыжкі! — загадаў Віцька.

Справа ў тым, што ўсе «каланісты», як тут агулам называлі зняволеных, мелі свае «чыны»: блатныя, гэта значыць, аўтарыгэты; актывісты-прыблатнёныя, якіх не любіў ніхто, яны былі прыбліжаныя да блатных, выконвалі іх загады. Затым ішлі «сераднякі», якія жылі лепш за ўсіх, бо служылі і блатным, сваім, і начальству калоніі. Былі яшчэ «бесы». Іх каля 30% у калоніі. Гэта так званыя безнадзейныя, ад якіх усе шарахаліся, нават аўтарыгэты. Ад іх можна было чакаць у кожную хвіліну непрадказальных выхадак. I замыкалі «пеўні», тыя, хто нядаўна трапіў у калонію. I выглядалі яны сапраўды як маладыя пеўнікі, часта задзірыстыя.

Вось такім «пеўнікам» аказаўся ў сталовай Вадзім. Ён сваім барцоўскім прыёмам (нездарма займаўся ў секцыі барацьбы) у адзін момант перакінуў праз сябе Віцьку, што той, падаючы, грымнуўся аб край стала, на якім стаялі конаўкі, міскі, ляжалі лыжкі, відэльцы. Апошнія так зазвінелі, што прыбег выхавальнік лейтэнант Петрусевіч, схапіў хлопцаў і павёў з сабой. Віцьку адпусцілі, а Вадзіму далі дзесяць сутак ізалятара-«карцэра»...

...Вадзімавы думкі перапыніла маці.

— Пойдзем, сынок... Над Танінай магілай стаяць доўга нельга. Сам ведаеш, якая яна была... Пабудзем даўжэй каля Веранікі...

Адыходзячы да Веранічынай магілы, Вадзім успомніў, яшчэ тут, каля Тані, як ён успрыняў вестку аб смерці Касмылёвай... Тады прыязджаў да яго бацька, Канстанцін Сяргеевіч. Не, зусім не так, як гібель Веранікі. Бацька, трымаючы трубку ў руках, гледзячы ў вочы Вадзіму праз шкло-перагародку, сказаў суха: «Нарвалася свалата... Чаго хацела, на тое і наляцела...»

I коратка расказаў, як усё здарылася з Таняй...

Спачатку Вадзім не мог паверыць, нешта перапытваў у бацькі. Потым, калі развіталіся, і прыйшоў у свой пакой, ён доўга сядзеў у задуменні. 3 хлопцаў нікога не было побач. Можна было падумаць, паразважаць... А думаць было пра што... I пра тых, каго ўжо няма. I пра свае, такое няскладнае жыццё...

Пакуль Вадзім успамінаў, ідучы, маці была ўжо ў сярэдзіне трэцяга сектара. Яна падыходзіла да Веранічынай магілы. Урэшце яна спынілася, пачакаўшы Вадзіма, ціха прамовіла, паказаўшы на светлы гранітны помнік.

— Вось і яна, Вераніка, сын...

Вадзім яшчэ бліжэй падышоў да магілы, якая была выкладзена з бакоў белай мармуровай крошкай. Пасярэдзіне ў акаймаваным прамавугольніку раслі розныя кветкі. Каля самага помніка пунсавелі гладыёлусы — нехта нядаўна паставіў. Асцярожна паклаўшы белыя ружы на магілу, Вадзім з болем у сэрцы пачаў углядацца ў фотаздымак на помніку...

Вераніка была ў школьнай форме з букетам у руках. Твар адухоўлены, вочы шырока адкрытыя, акуратная кароткая стрыжка... «Картачка, відаць, з апошняй школьнай лінейкі, калі мяне ўжо ў дзевятым класе не было. Я быў ужо ў калоніі...» —з горыччу, цяжка ўздыхнуўшы, падумаў Вадзім.

— Прыгажуня была, разумніца... — гледзячы, як і Вадзім, на фотаздымак, сказала Наталля Сямёнаўна. — Я не забуду той паездкі ў Ленінград... Ты тады з сябрам патрапаў мне нервы! А яна ж мяне ўсё заспакойвала... «Знойдуцца... Усё будзе добра...»

— Каб на цяперашні розум, я тады такога б глупства не зрабіў... — маючы на ўвазе куплю таксічнага клею «Момент», адказаў Вадзім. — I наогул, шмат нарабіў я глупстваў у адносінах да Веранікі... Магчыма, і лес яе залежаў ад мяне... — у каторы раз уздыхнуў Цэхановіч. Тут, на могілках, ён як нідзе ўсведамляў свае памылкі, каяўся, у душы прасіў прабачэння ў Веранікі.

Яшчэ крыху пастаялі ў роздуме, і Наталля Сямёнаўна прамовіла:

— Пойдзем, сын... Усё роўна нічым ужо ёй не дапаможаш... Дый на могілках, кажуць, доўга стаяць нельга...

Апошнія словы маці неяк узбурылі Вадзіма, які пачынаў аддавацца ўспамінам. I нездарма ж ён прасіў маці, каб яна звазіла яго сюды.

— Не, мама, надта ж доўга я ішоў сюды... Дай пабыць яшчэ... А ты можаш пахадзіць, пачытаць надпісы на помніках. Можа, каго вычытаеш знаёмага...

Маці адышла ўбок, пакрочыла між помнікаў, час ад часу заглядваючы на надпісы і фотакарткі.

Вадзім перакрыжаваў пальцы рук, узняў нават галаву ўгору, у неба. А яно была чыстае, нібы кветкі, якія раслі на Веранічынай магіле. Над могілкамі ледзь не над яго галавой праляцела, каркнуўшы, варона. Гэты варонін крык быў як сімвал яго нядаўна пражытага жыцця. А яно тут, над Веранічынай магілай, паўстала яскрава, як ніколі, вярэдзіла душу, наганяла ўспаміны...

... Начальнік трэцяга атрада, у якім бьгў Вадзім (а ўся калонія падзялялася на чатыры атрады, па 150 чалавек у кожным, і пяці аддзяленняў, па трыццаць чалавек), маёр Іван Іванавіч Кузняцоў выклікаў Цэхановіча з ізалятара асабіста да сябе. Пасля таго, як выхавальнік Антон Петрусевіч расказаў, што ўчыніў у сталовай Вадзім, Кузняцоў вырашыў пагутарыць з Цэхановічам сам-насам у сваім кабінеце.

— Што здарылася, Вадзім? Чаму паскандаліў з Баранавым? I наогул, кажуць, ты стаў нейкі сам не свой, не падпарадкоўваешся нашаму рэжыму, — Кузняцоў цвёрдым голасам пачаў адразу з галоўнага.

Вадзім, насупіўшыся, спачатку маўчаў, але калі маёр яшчэ раз перапытаў: «Дык што здарылася?» — Вадзім не вытрымаў:

— У мяне душа не на месцы, ад чаго і я не знаходжу месца...

— Душа твая нас зараз мала цікавіць... 3 душою тут ва ўсіх зняволеных не ў парадку. Ты тут, запомні, на перавыхаванні, — прыціснуў апошняе слова Кузняцоў. — I адказваеш перш за ўсё за свае дзеянні, паводзіны. А паводзіны твае нас не задавальняюць. Ты гэта зразумеў?

— Зразумеў ... —ледзь выцягнуў з сябе Вадзім.

— Ідзі ... I больш не трапляй у ізалятар. Бо адсюль можаш доўга не выйсці...

— Ды я... Ды я... — захваляваўся Вадзім, — хачу чым хутчэй пакінуць калонію. Бо я трапіў сюды па злашчасным супадзенні... А там, дома, нядаўна здарылася тое, чаго я і ў сне не мог прысніць... Вось і не ўстрымаўся перад Віцькам Баранавым...

— Што здарылася, кажы хутчэй? — запатрабаваў маёр. Яму таксама стала цікава, што ж там здарылася... адбылося...

— А што казаць, калі ўжо позна... Калі б я быў на волі, магчыма, таго і не было б... — Вадзім гаварыў пакуль загадкай.

— Чаму так думаеш? «Не было б...» Расказвай, расказвай... — памякчэў маёр.

Вадзім на хвіліну задумаўся: расказваць да канца, ці не пра лес Веранікі Рагозінай? Усё ж вырашыў расказаць...

Маёр Кузняцоў слухаў уважліва, раз-пораз мяняючы позу за сваім сталом. Было бачна, яго вельмі крануў Вадзімаў расказ. У канцы ён выйшаў з-за стала, падышоў да Вадзіма, паклаў руку на яго плячо.

— Ты тут не першы і не апошні з падобнымі гісторыямі. Хоць гэта страшна, калі падумаць, нават для нас, дарослых... Адно засвой: табе гэта трэба прапусціць праз душу і сэрца. I не выбрыкамі рэагаваць, як гэта ты зрабіў з Баранавым, а галавою думаць і думаць, каб хутчэй пакінуць калонію. Ты яшчэ не да канца страчаны юнак. — Кузняцоў гаварыў праўду: далейшы лес Вадзіма залежаў ад яго самога. — I гэтая страшная гісторыя з тваёй сяброўкай хай табе стане на ўсё жыццё урокам. Яе не вернеш, а ты адсюль можаш вярнуцца сапраўдным чалавекам... Ідзі на заняткі...

Маёр адышоў ад Цэхановіча, сеў за свой стол, а Вадзім выйшаў за дзверы кабінета і пакрочыў у пакой адпачынку. Яму хацелася цяпер пабыць у адзіноце. У пакоі якраз нікога не было. Сеў на крэсла перад тэлевізарам, які быў выключаны, абняў аберуч галаву і колькі сядзеў так — не помніць, пакуль не зайшла па яго выкладчыца гісторыі Марыя Пятроўна Івашова. Нехта падказаў, што Цэхановіч у пакоі адпачынку. Яна і забрала яго на урок.

Аб прыездзе Вадзіма з калоніі Антаніна Фёдараўна даведалася ад яго малодшай сястрычкі Алесі, якая вучылася ў пятым класе. У ім Мірановіч выкладала матэматьгку.

Аднойчы пасля урока яна затрымалася ў класе. Побач з ёю апынулася Алеся. Неяк само сабой у Антаніны Фёдараўны выскачыла пытанне:

— Алеся, а брат твой Вадзім яшчэ не вярнуўся з калоніі? — настаўніца ведала, што хутка павінен скончьщца тэрмін зняволення Вадзіма.

— Тыдзень назад прыехаў... Сядзіць дома...

— Алеся, — пачала як мага тактоўней прасіць Антаніна Фёдараўна. — Перадай яму, калі ласка, што я хацела б сустрэцца з ім. Няхай падыдзе ў школу ў любы дзень.

— Добра, Антаніна Фёдараўна. Я перадам Вашу просьбу, — Алеся подбегам выскачыла з класа.

Запрашэнне Антаніны Фёдараўны Вадзім спачатку ўспрыняў з асцярогай, а потым вырашыў усё-ткі пайсці ў школу, выбраў адпаведны дзень і накіраваўся туды.

Вось і школа, у якой правучыўся сем гадоў. Тыя ж сцены басейна з чырвонай цэглы, за ім — з белых панеляў будынак школы, які нагадваў літару «П».

У сэрцы нешта торгнула, апякло, нібы агнём. Так, здаецца, даўно ён не хваляваўся... Школа, родная школа... Колькі ўсяго тут было за час вучобы! I добрага, і дрэннага... Як далека бачыцца з вышыні перажытага... Эх, каб можна было нанава прайсці ўсе свае школьныя гады! Колькі б не зрабіў ён памылак! Як нашмат радасней можна было б пражыць тое жыццё...

Вадзім нясмела адчыніў знаёмыя ўваходныя дзверы... Вестыбюль, направа — гардэроб, злева наперадзе — калідор, паабапал якога класы. Ен яшчэ крыху прайшоў і апынуўся каля паста. Спытаў у пажылой вахцёркі, калі заканчваецца ўрок.

— Праз дзесяць хвілін, — адказала тая.

Вадзім ведаў, што настаўніцкая знаходзіцца на другім паверсе. Там можна будзе паглядзець расклад урокаў і даведацца, у якім класе зараз Антаніна Фёдараўна. Сустракацца з настаўнікамі яму не хацелася. У яго становішчы гэта было б цяжка. Таму вырашыў сустрэцца з Антанінай Фёдараўнай у класе.

Так і зрабіў. Зайшоў у настаўніцкую, якая была пустая, прабег вачыма расклад урокаў. Антаніна Фёдараўна вяла ўрок матэматыкі ў восьмым «Б». Яшчэ раз акінуў пакой настаўніцкай — здаецца, нічога не змянілася: уся тая ж абстаноўка, калі ён забягаў сюды ў час перапынкаў. Выйшаў і пакрочыў у бок восьмага «Б». Гэты кабінет ён помніў. Сам тут некалі займаўся. Слухаў тую ж Антаніну Фёдараўну...

Дзесяць хвілін прабеглі хутка. Празвінеў званок, і праз нейкія секунды з класа выйшлі першыя вучні. Вырашыў не заходзіць у клас, а дачакацца, калі Мірановіч выйдзе сама, як звычайна з класным журналам у руках.

А вось і яна... Выйшла з некалькімі дзяўчынкамі, якія нешта на хаду гаварылі настаўніцы, магчыма, аб прайшоўшым уроку. Антаніна Фёдараўна, здалося, зусім не змянілася за гэтыя тры гады: такая ж прыгажуня, як і была, з тым жа ручаём чорных валасоў, стройнай паставай, у сінім шарсцяным касцюме.

Антаніна Фёдараўна пакуль не заўважала Вадзіма, працягвала размаўляць з дзяўчынкамі, апусціўшы вочы. I толькі потым, калі ўзняла галаву, перад ёю раптоўна вырас Вадзім. Ен стаяў насупраць, абапёршыся спіной да сцяны калідора. Стройны, плячысты, яшчэ больш падросшы.

Мірановіч пазнала Вадзіма, і, пакінуўшы дзяўчынак, рушыла да яго.

— Вадзім, гэта ты?! Дзень добры! — прывіталася настаўніца.

Цэхановіч, угнуўшы плечы, таксама ціха адказаў прывітаннем.

— Я ўжо не верыла, што сустрэнуся з табой. А так хацелася... — узрадавалася настаўніца. — Можа, крыху адыдзем убок. А наогул, паглядзім, ці ёсць дзе пусты клас... Пагаворым там.

Прайшлі па калідоры. Мірановіч зазірнула ў клас беларускай літаратуры. Ён аказаўся пустым. Успомніла, што сёмы «А» збіраўся на экскурсію ў музей Якуба Коласа. Відаць, зараз яны былі там.

Зайшлі ў клас. Селі за парты, якія стаялі побач. Былы вучань і настаўніца сядзелі як роўныя.

— Расказвай, Вадзім... Як пражыў гэтыя гады? — першай пачала Антаніна Фёдараўна.

— А што расказваць... — паціснуў плячыма Вадзім. — Як кажуць, жыццё было каланіяльнае, як у тых афрыканцаў, — паспрабаваў жартаваць, стараючыся быць усё тым жа школьным веселуном. Хоць цяжка ў яго гэта атрымліналася, з натугай.

— I ўсё ж, усё ж, мы столькі не бачыліся з табой, — Мірановіч падбадзёрвала Вадзіма. — Я, дарэчы, хацела прыехаць да цябе ў калонію, як ездзіла да Тані Касмылёвай. Але нехта сказаў мне, што цябе з Віцебска перавялі недзе на Поўнач...

— Не, няпраўда. Спачатку хацелі... Але калі разваліўся Савецкі Саюз, то ўсе мы засталіся там жа... — Цэхановіч усё больш разгаворваўся. — А Вы былі ў Танінай калоніі?! — здзівіўся ён.

— Была, Вадзім, і некалькі разоў... I нават чытала пісьмы, якія яна адрасавала табе, але ты іх не атрымліваў. Іх хавала ў сваім сейфе намеснік дырэктара... — Мірановіч вырашыла расказаць усё, што ведала. — А ты Тані не пісаў? Бо лістоў тваіх там не было...

— А я не ведаў адраса... Чакаў, пакуль Таня прышле першая... Дый лянівы я да пісем... — засмяяўся Вадзім.

— Ну, што ж, як бачыш, няма больш ні Веранікі, ні Тані... — зажурылася Антаніна Фёдараўна. — За час тваёй адсутнасці адбыліся дзве такія трагедыі! Жах! Жах! Як я выжыла — сама не разумею.

Мірановіч падступалася да галоўнага, дзеля чаго яна і захацела сустрэцца з Цэхановічам.

— Вадзім, што ты пэўна каешся аб тым сваім учынку — маю на ўвазе возера ў Пятроўшчыне, дзе вы паздзекваліся над Нінкай Лескавец, — з-за якога ты трапіў у калонію, я ў гэтым не сумняваюся. Але дапамажы мне разгадаць загадку, над якой я б'юся да сёння...

— Што за такая загадка? — Цэхановіча захоплівала інгрыга.

— Ты кахаў Вераніку? Прызнайся, Вадзім, як на духу мне... Гэта вельмі важна, — настаўніца загаварыла як дарослы з дарослым. — Дарэчы, маці яе, Вера Іванаўна, зараз у бальніцы. Сэрца...

— Вераніка мне падабалася больш за іншых дзяўчынак, — выціснуў з сябе Вадзім. А што Вера Іванаўна ў бальніцы, запомніў.

— Тады, як разумець твае сувязі з Таняй Касмылёвай?

— Гэта асобная размова, Антаніна Фёдараўна... — Вадзіма, было відаць, узрушыла пытанне Мірановіч. Ён заёрзаў на парце, як у былыя школьныя гады.

— Ну, што ж, давай асобна і пагаворым, — настаўніца глядзела прама ў вочы свайму былому вучню.

I Цэхановіч пачаў са сваей філасофіі. Ён яшчэ ў школе любіў памудрыць. А цяпер яго «мудрасць» была зусім іншай — чалавека, хоць і юнага, але які ўжо спазнаў жорсткасці жыцця.

— Пабыўшы нядаўна на могілках, пастаяўшы над магілкамі Веранікі і Тані, я прыйшоў да высновы: чалавек — мурашка, якая выпадкова прыйшла на свет і выпадкова згінула. Яна, несучы ўсё жыццё на сабе нейкія трысцінкі, шыголінкі, тыкаецца ў кожную перашкоду, што сустракаецца на яе шляху: каменьчык, паленца — заварочвае і зноў паўзе... I зноў перашкоды... I так без канца — такое жыццё ў мурашкі... Вось гэтых перашкодаў якраз вельмі шмат у юных людзей. А яшчэ — спакусаў... Яны часцей за ўсё і заводзяць нас і зводзяць нас...

— А можа, Вадзім, усё гэта ад лёгкага, бестурботнага жыцця? — Антаніна Фёдараўна яшчэ пільней паглядзела ў вочы Цэхановічу. — Ну, чым, скажы, вучань у горадзе, у параўнанні з вёскай, заняты? Школай... I то ўсё больш і больш у ёй лянотнікаў. Гэта я на сваім ужо не малым вопыце спазнала. Далей што? Добра, калі нехта яшчэ займаецца ў якой-небудзь секцыі ці гуртку. Іншы дома на кухні посуд лянуецца памыць. Усё на маці пакідае...

— Магчыма, і гэта ёсць... Але галоўнае — перашкоды і спакусы, — стаяў на сваім Вадзім. — Якраз іх у горадзе і шмат. У вёсцы не так... Там усё прасцей... А юны чалавек — з неакрэплай душой і яшчэ ветранымі мазгамі. Вось і паддаецца...

— Ну, добра. Давай пачнём з перашкодаў, — Антаніну Фёдараўну зацікавілі развагі Цэхановіча. — Якія? Хто вам што перашкаджае?

— О, тут шмат чаго... — Вадзім ажно прыўзняўся, загаварыў больш упэўнена. — Ты хочаш, напрыклад, аднаго, а табе кажуць: не, нельга... Не туды ідзеш, не тое робіш, не тое думаеш... I так пастаянна — дома, у школе, на вул-цы... А нам хочацца, што нам хочацца, — скаламбурыў ён.

— Дык ты што хочаш: каб шмат было дазволена?! — Антаніна Фёдараўна здзівілася і тут жа паправілася: — Не, хутчэй, усё дазволена? А так у грамадстве не бывае... Так можа жыць толькі адзінец у якой-небудзь пушчы ці пустынь

— Значыць, жыццё чалавека на Зямлі няправільна ўладкавана, — не здаваўся Вадзім. — I пакуль яно будзе такім, будуць існаваць і малалетнія выхаваўча-працоўныя калоніі...

— Ух, ты, філосаф! — ледзь не ўсклікнула Мірановіч. — А калі дадаць яшчэ ўсе вашы спакусы, пра якія ўжо і казаць не хочацца, дык наогул, па-твойму, правільнае жыццё траціць усякі сэнс?

— Не, чаму... Жыццё — цікавая штука... — памякчэў Цэхановіч.

— I ўсё ж, Вадзім, давай вернемся да Веранікі і Тані, — Антаніна Фёдараўна перавяла гаворку на тое, з чаго і пачала. — Ты сказаў, што быў на магілах Рагозінай і Касмылёвай, што мяне ўзрушыла. 3 гэтага «трохкутніка» ты застаўся адзін. Як кажуць, адзін з «кутоў». Ты не забіўся зараз у кут? Якія ў цябе планы? Можа, я ў чым дапамагу?

— Дзякуй, Антаніна Фёдараўна. Не, я многае зразумеў. I памылак сваіх больш не збіраюся паўтараць. Хоць нашы «каланісты» часта гэта і робяць па выхадзе, зноў трапляюць туды...

— Куды ты думаеш пайсці?

— Буду пакуль працаваць. Вырашыў пайсці на будоўлю. Асвою якую-небудзь будаўнічую прафесію. У жыцці не перашкодзіць. Тым больш, мне гэтае жыццё трэба будзе па-новаму будаваць... А потым паглядзім... Закончу завочна школу. I буду паступаць... Хацелася б здзейсніць сваю мару: стаць афіцэрам...

На гэтым размова Мірановіч і Вадзіма скончылася. Празвінеў званок на новы ўрок. Антаніна Фёдараўна накіравалася ў настаўніцкую ўзяць іншы класны журнал — зараз у яе быў урок матэматыкі ў шостым «Б». А Вадзім пакрочыў дамоў, несучы ў душы вобраз настаўніцы, былой класнай, якая і на гэты раз аказалася на вышыні. Яна прасіла Вадзіма пры развітанні не забываць школу, прыходзіць на вечарыны, сустрэчы...

Дома, лежачы на дыване, ён успомніў выкладчыцу гісторыі ў іх калоніі Марыю Пятроўну Івашову. Яна нечым нагадвала Антаніну Фёдараўну, і паставай, і ўнутраным светам...

...Ішоў урок. Тэма была: «Чалавек і грамадства». Марыя Пятроўна выклікала Вадзіма да дошкі. За дзень да гэтага, праслухаўшы тлумачэнне настаўніцы, запомніў: чалавек не можа жыць без грамадства, як і грамадства без чалавека. Яна прывяла нават цытату з выказванняў філосафа Васіля Розанава: «Чым я больш за ўсё ўражаны ў жыцці? Невысакароднасцю. I — высакароднасцю. I тым, што амаль заў-ёды высакароднае ў прыніжэнні». Можа, і так, калі браць яго.Таню і Вераніку... Тут Вадзім быў поўнасцю згодны.

Вадзім некалькі хвілін пастаяў каля дошкі, думаючы з чаго пачаць адказ. I раптам успомніў Льва Талстога, які некалі сказаў: «Няма ў свеце вінаватых. Хто шчаслівы, таго і праўда». Гэтыя словы ён паўтарыў уголас. Затым дадаў:

— Запомніце, «няма вінаватых»... А шчаслівых людзей у грамадстве вельмі мала. Выходзіць, мы, усе астатнія, нешчаслівыя, не маем праўды. Таму і вінаваты перад грамадствам...

Марыя Пятроўна ўспрыняла гэты выпад Цэхановіча, як звычайна ўспрымала выхадкі непаўналетніх зняволеных. Яна ўжо прывыкла, бо ведала, што гэта людзі са сваім, ім уласцівым мысленнем. Што тычыцца адказу Вадзіма, то яна зразумела яго так: маўляў, апраўдвае свае паводзіны, якія давялі яго да калоніі. Тым не менш спытала:

— Вадзім, ты добра падумаў, ці так гэта?

— А што тут думаць? Мы ўсе тут, у калоніі, нешчаслівыя...

— А чаму вы нешчаслівыя? — зрабіла паўзу, даўшы задумацца і Вадзіму, і ўсім астатнім. — Вы ж у гэтым самі вінаватыя. I вінаватыя перш за ўсё перад сваім сумленнем, а потым ужо перад грамадствам.

— Якое сумленне, якое грамадства? Высокія словы. Кожны жыве і выжывае ў гэтым свеце як можа, — парыраваў Вадзім. — Закон джунгляў...

У класе зашумелі, затупацелі, адчувалася, у падтрымку Цэхановіча. Хтосьці кінуў: «Малайчына, Вадзім!» А ён працягваў:

— А вось віноўнасць перад сабой — можа быць. Я яшчэ да канца не ўсвядоміў гэтага. Але зараз задумаўся...

Што заставалася Марыі Пятроўне? Пераконваць Вадзіма і ўсіх астатніх, хто падтрымаў яго, што закон джунгляў не падыходзіць для грамадства, цывілізаванага грамадства? Дарэмна. Яны зноў будуць стаяць на сваім: даўно пераканалася. Не так легка адразу давесці сваю думку да гэтых людзей. 3 імі патрэбна працаваць і працаваць, на што спадзявалася: быў толькі пачатак навучальнага года. А вось на апошніх Вадзімавых словах акцэнтавала ўвагу:

— Вадзім, я веру, што ты да канца ўсвядоміш свае ўчынкі, веру што ты зноў станеш сумленным чалавекам, які будзе суладны з грамадствам...

Усе хлопцы, якія прысутнічалі на ўроку гісторыі, потым хвалілі Цэхановіча: «Ну і філосаф! Ну і выдаў ты нашай гістарычцы». Пераводзім цябе з «пеўнікаў» у «сераднякі»!

Так ён стаў «серадняком», у «чыне» якога прабыў да канца калоніі.

Надвячоркам Вадзім выйшаў прагуляцца. Прайшоўся каля воднага канала, які быў побач з яго домам. Над самай вадой навісалі плакучыя вербы, каля дарожкі раслі маладзенькія бярозкі. Палюбаваўся імі і звярнуў убок прыпынку тралейбуса. Хутка ён быў там. Падумаў: «А раптам каго-небудзь сустрэну са знаёмых?» I ён, знаёмы, сапраўды напаткаўся. Як толькі спыніўся тралейбус, з яго выскачыў высокі хлопец. У ім Вадзім пазнаў аднакласніка Сяргея Гарноську.

— Прывітанне, Сяргей! — выгукнуў Цэхановіч.

— О, колькі год, колькі зім! — наляцеў Гарноська на Вадзіма. Ён заставаўся гэткім жа гумарыстам, як і ў школе. — Ну, расказвай, раб Божы, калі вярнуўся, як правёў «прымусовыя канікулы»?

— А нядаўна... Вось выйшаў прагуляцца, — Цэхановіч зрабіў паўзу. — Мне асабліва цікавага няма чаго расказваць... Калонія ёсць калонія. Сам разумееш. Лепш ты раскажы, дзе хто нашы? Ды і сам?.. — Вадзім меў на ўвазе аднакласнікаў і Сяргея.

— Я зараз вучуся ў ПТВ металістаў, — Гарноська гаварыў так, быццам ганарыўся гэтым. — А хлопцы, дзяўчаты нашы хто дзе... Адны закончылі школу, паступілі ў інстытуты, іншыя — у тэхнікумах, вучылішчах, як і я, хто не дацягнуў да атэстата.

— Дык ты ў ПТВ металістаў?! — здзіўлена перапытаў Вадзім. — У тым, што на вуліцы Светлай? — удакладніў.

— Там, а што? — насцярожыўся Сяргей, быццам чакаючы нечага незвычайнага.

— Ды ў гэтым вучылішчы займаліся два мае знаёмыя хлопцы — Анастас Лапуноў і Алік Зубанаў. Не чуў? — Вадзім назваў Сяргею сапраўдныя прозвішчы Дзіка і Спейса-Лысага, сваіх сяброў па няшчасці.

— Чаму не? Чуў. Пра іх да сёння гавораць у вучылішчы...

— А што гавораць? — зацікавіўся Вадзім.

— А што абодва былі наркаманы... — Гарноська глядзеў на Вадзіма з падазронасцю, помнячы размову на дні нараджэння ў Антаніны Фёдараўны: «Хадзілі розныя чуткі, калі Вадзіма пасадзілі, што ён быццам быў звязаны з імі, наркаманамі». — У доме Лапунова, ты ж, напэўна, ведаеш, загінула Вераніка Рагозіна. А цябе ж, казалі, судзілі разам з Зубанавым?

— Было... — апусціў вочы Цэхановіч. — Але пасля нашы сцежкі разышліся. Мяне загналі ў Віцебскую калонію, яго і Ціма —у Магілёўскую. Што з імі — не ведаю...

— Дык вось, Зубанаў, кажуць, у калоніі трапіў у нейкую аварыю і загінуў, а Лапунова расстралялі. Ён жа быў паўналетні. Анастас, па сутнасці ж, фізічна расправіўся з Веранікай Рагозінай. Так яму і трэба... — Гарноська рабіў выгляд асуджальнага чалавека. — Але ж і Касмылёва ўтварыла: здзейсніць такую страшную задуму — звесці са свету Вераніку... I, кажуць, усё з-за цябе, ці праўда?

— Ну, я гэтага не ведаю... Я ж быў ужо ў калоніі... — Вадзім нібы апраўдваўся. — Але магло б усё інакш быць... калі б я быў дома, — Цэхановіч шаргануў наском чаравіка па тратуару.

— Га-а, хоць усё зведаў, не перажывай, не тое, што я... Памятаеш, як нас вучылі ў школе? «Жыццё даецца адзін раз. I пражыць яго трэба так...», а далей я скажу: каб было што ўспомніць на пенсіі, — Сяргей бравіраваў, як тады, у школе. Здаецца, ён зусім не змяніўся.

Цэхановіч і Гарноська прайшлі яшчэ крыху разам каля воднага канала. А пасля Сяргей павярнуў на асфальтаваную дарожку, якая вяла да яго дома. На хаду спытаў:

— Як думаеш далей уладкоўваць свае жыццё? Куды надумаў?

— Паглядзім, можа, на будоўлю...

- О, давай! На будоўлі мой братан працуе брыгадзірам. Можа ў чымсьці дапамагчы...

Сяргей схаваўся за бліжэйшым домам, а Вадзім вырашыў яшчэ прайсціся каля таго ж канала. Адвык зусім ён ад родных гарадскіх ландшафтаў і трэба было прывыкаць нанова. Аднастайнае жыццё і быт у калоніі так яму надакучылі, што гэтыя вербы і бярозкі над каналам, сам канал здаваліся такімі жаданымі, блізкімі і новымі: не хацелася ісці дамоў.

Вадзім яшчэ і яшчэ раз вяртаўся ў думках да сустрэчы з Сяргеем Гарноськам. «Якім быў такім і застаўся... Відаць, людзі доўга не мяняюцца. Якім Бог стварыў іх, такімі і жывуць. Цікава, якія астатнія аднакласнікі? Ну хоць бы тыя ж Пеня Карпук, Андрэй Бабок, Каця Скакун, Тамара Гога?» — падумаў Вадзім і ўспомніў свайго сябра па калоніі Андрэя Вярбіцкага, які па характары ў нечым быў падобны да Сяргея Гарноські...

...Вадзім на першым годзе свайго зняволення пасябраваў з Андрэем Вярбіцкім, хлопцам яго ўзросту, таксама гараджанінам, які трапіў у калонію за крадзеж. Цэхановіч сядзеў з Андрэем за адной партай на занятках, разам працаваў у майстэрні. Андрэй быў хлопец вясёлы, завадны — палец не кладзі ў рот.

— Андрэй, а што ў цябе за гісторыя атрымалася? За што сеў? — аднойчы, расказаўшы пра сябе, Вадзім спытаў у Вярбіцкага.

— Ачысціў кватэру суседа... Забраў японскі магнітафон, жаночыя ўпрыгожанні, гадзіннік... —Андрэй гаварыў так, быццам гэтыя рэчы ён не ўкраў, а купіў.

— У суседа?! — здзівіўся Вадзім.

— А што, у суседа якраз больш за ўсё можна пажывіцца і менш небяспечна... Мала падазрэння... — Андрэй падміргнуў Вадзіму, — маўляў, бяры прыклад.

— Ды як можна рабаваць суседа? — не разумеў Вадзім. Ён ні разу нічога ў жыцці не ўкраў, і яму было цікава разгадаць душу злодзея.

— А вельмі проста. Сусед? Ён хто табе — сват, брат, хоць і жывеш ты з ім на адной пляцоўцы ці нават у адным калідоры. Гэта ж горад — не веска... Тут усе чужыя, далёкія, хоць і суседзі. Часам месяцамі, а то і гадамі не бачышся з імі, — як па нотах, гаварыў Андрэй. — Не тое, што ў вёсцы. Я быў у гасцях у сваей вясковай бабулі. Дык там суседзі — як родныя, сваякі. Там усе адзін пра аднаго ведаюць. I калі што трэба, ці здараецца, то адзін аднаму дапамагае. — Вярбіцкі, здавалася, быў улюбёны ў вёску. — А ў горадзе? Замкнецца іншы ў сваей келлі і ведаць нікога не хоча. Толькі на працу — з працы, у магазін і т.д. — Андрэй, зрабіўшы паўзу, перадыхнуў. — Дык вось я падпільнаваў, калі ўсе ў суседа былі на працы, а да гэтага падабраў ключы да кватэры, і сцебануў рэчы...

— Ну, а як папаўся на кручок? — Вадзім чакаў моманту, калі Андрэй спыніцца.

— А даў маху... Не паспеў рэалізаваць жаночыя ўпрыгожанні. I не схаваў як трэба... 3 імі і накрылі мяне...

— А ў якіх адносінах зараз твае бацькі і сусед? Напэўна, страшныя ворагі? — Вадзім падумаў пра сваіх бацькоў і маці Веранікі Рагозінай, Веру Іванаўну.

— А мне ўсё да «лямпачкі». Мае бацькі могуць ваяваць там з суседам, колькі заўгодна... Мне ўжо ўсё роўна...

— А калі вернешся з калоніі, як будзеш ты сустракацца, глядзець у вочы суседу? — Вадзім ведаў, што і яму будзе цяжка спаткацца, калі давядзецца, з маці Веранікі, ці нават з Танінай маці.

— А я туды больш не прыеду... — Андрэй сказаў цвёрда, катэгарычна. — Махну куды-небудзь далей... Толькі не ў свой горад...

— А калі пачнуць шукаць цябе твае бацькі? — Вадзім пачынаў разумець, што яго сябар не ў лепшай сітуацыі, чым ён.

— А хай паспрабуюць знайсці... Свет вялікі...

Да гэтай размовы хлопцы не вярталіся да канца калоніі. А калі развітваліся пры ад'ездзе Вадзіма, Андрэй яшчэ раз паўтарыў: «Дамоў не паеду...»

Пакуль Вадзім першыя дні быў дома — вырашыў адпачыць і на будоўлю ўладкоўвацца не хадзіў, — шмат чаго перадумаў... Сустрэчы з Антанінай Фёдараўнай і аднакласнікам Сяргеем Гарноськам, з якімі ён, як лічыў, няблага пагутарыў, падштурхнулі да ідэі спаткацца з маці Тані Касмылёвай і Веранікі Рагозінай. Пасля доўгага роздуму варыянт сустрэчы з Маргарытай Іосіфаўнай адпаў: па-першае, ён яе дрэнна ведаў — амаль не бачыўся, па-другое, аб чым яны гаварылі б? Пра канчатковы Танін лёс, да якога ён не меў ніякага дачынення?

А вось з Верай Іванаўнай, маці Веранікі, калі пачуў ад Антаніны Фёдараўны, што яна ў бальніцы, захацеў абавязкова сустрэцца. Адрас бальніцы ён даведаўся ад той жа Мірановіч.

Наведаць Веру Іванаўну Вадзім наважыўся праз дзень пасля сустрэчы з Сяргеем Гарноськам. Да гэтага перагаварыў са сваёй маці. Тая падтрымала задуму сына:

— З'ездзі, Вадзім, і для яе будзе нечаканасць, і ты ў нейкай меры скінеш цяжар з сэрца...

Цэхановіч ішоў па калідоры кардыялагічнага аддзялення бальніцы, якая стаяла непадалёк ад трамвайнага палатна. Трамваем ён даехаў да прыпынку «Кінатэатр «Зара», адтуль рукой падаць да бальніцы.

На посце яго затрымала медсястра ў белым халаце:

— Вы куды, малады чалавек?

— Мне патрэбна Вера Іванаўна Рагозіна. Скажыце, у якой яна палаце? — Вадзім нясмела паглядзеў на дзверы бліжэйшых палат.

— У пятнаццатай. Вунь там, у канцы калідора, — паказала медсястра і дадала: — Але патрэбна надзець халат. Вазьміце... — падала бялюткую апранаху.

Вадзім апрануў халат і пакрочыў у бок пятнаццатай палаты. Падышоў, нясмела пастукаўся. Адтуль пачулася ціхае: «Заходзьце».

Адчыніўшы дзверы, Цэхановіч убачыў, што пакой быў пусты і толькі злева ў куце на ложку заўважыў жанчыну: белы, як мел, твар, запаўшыя бляклыя вочы... I наогул, усё тут было белае — ад пасцелі да чалавека, у якім ён ледзь пазнаў Веру Іванаўну. Яе ён бачыў некалькі разоў: у школе, на сходах, і дома, калі заходзіў да Веранікі.

Вадзім павітаўся. Вера Іванаўна ўзняла галаву — на яе твары з'явілася нешта накшталт здзіўлення. Яна пазнала Вадзіма і адказала на прывітанне. Затым ціха прамовіла:

— Сядай, Вадзім, — паказала на табурэтку.

Ён сеў, перад гэтым аддаўшы кветкі Веры Іванаўне і паклаўшы на тумбачку апельсіны, якія купіла маці.

Вера Іванаўна прыўзнялася да пояса, накрыла коўдрай цяплей ногі, падклала пад плечы падушку, на якую, седзячы, апіралася.

— Як Ваша здароўе, Вера Іванаўна? — спытаў Вадзім, каб неяк завязаць гаворку і згладзіць няёмкасць.

— Дзякуй. Крыху лепш. Прыхапіла сэрца... Давялося легчы ў бальніцу. А ты калі вярнуўся? — спытала ў сваю чаргу Вера Іванаўна.

— Нядаўна. Тыдні два назад.

— Ну, расказвай... — Вера Іванаўна наважылася слухаць, уся была сама ўвага.

Цэхановіч апусціў галаву, маўчаў, не ведаў, што сказаць... Потым раптам глянуў у вочы хворай, з горыччу вымавіў:

— Прабачце, Вера Іванаўна, за ўсё... Расказваць мне асабліва няма чаго... Я вінаваты як перад Веранікай, так і перад вамі. I няма мне апраўдання...

— Вадзім, — захвалявалася Вера Іванаўна. — Цяпер нічога ужо не зменіш... Трэба неяк жыць... Табе зараз, пэўна, не лягчэй...

— Я шмат перадумаў за гэты час... Памылак сваіх паўтараць не збіраюся. Жыццё свае сам уладкую. Папрацую, скончу школу, буду паступаць... — Цэхановіч гаварыў шчыра, бо ў такой сітуацыі мог паводзіць сябе інакш толькі апошні падонак.

— Добра, калі так... — Вера Іванаўна паправіла падушку, заспакоілася. — А ці сніш ты, Вадзім, Вераніку? — раптам спытала, сама не чакаўшы гэтага. Пытанне неяк выскачыла самохаць. — Я дык часта...

— Сніў у калоніі... Ідзем мы з ёю разам, яна — на студыю, я — у секцыю. I раптам перабягае нам дарогу незвычайная істота, хутчэй за ўсё незямная: ні то чалавек, ні то звер. Вераніка так спалохалася, што кінулася мне на шыю, закрычаўшы: «Ой, яна з'есць мяне!» — Вадзім пасмялеў, увайшоў у ролю апавядальніка.

— А ты як успрыняў гэтую істоту? — загадкава спытала Вера Іванаўна.

— Я не збаяўся... Да таго ж, яна пачала мяне абдымаць. I мне нават стала прыемна...

— Дык гэта ж была тая істота — Таня Касмылёва, — Вера Іванаўна ўмомант засмуцілася, набегла сляза на вочы.

— I я здагадваўся... — Вадзім апусціў галаву.

- Пра лес яе ведаеш?

— Ведаю... Нядаўна быў з маці на могілках. Бачыў яе магілу... I доўга стаяў каля Веранікі...

— Ты быў у Веранікі?! — Вера Іванаўна заўсёды гаварыла пра дачку, як пра жывую. — А я ўжо думала, калі легла ў бальніцу, што ніхто яе не наведае, не прынясе свежых кветак...

— Не хвалюйцеся. Я думаю з некаторымі аднакласнікамі яшчэ схадзіць... — Вадзім падбадзёрваў Веру Іванаўну. — У мяне для іх сюрпрыз...

— Які?

— А я яшчэ ў калоніі задумаў, пачаў рабіць вянок з фольгі. 3 яе мы выраблялі ёлачную мішуру. Дома зараз дапрацоўваю... Занясем з аднакласнікамі Вераніцы... — Вадзім сказаў усю праўду. Сапраўды, незадоўга да выхаду з калоніі ён пачаў майстраваць гэты вянок...

...Апрануўшы свой шэры касцюм «хб» (а трэба сказаць, што такіх касцюмаў у зняволеных было тры: яшчэ і сіні — для заняткаў у класе, і карычневы — для спаткання з роднымі), Вадзім пакрочыў разам з усімі ў рабочую майстэрню. Ззаду, як заўсёды, ішоў начальник аддзялення Іван Шаўцоў.

— Што будзем сёння рабіць, чым займацца? — спытаў Вадзімаў сябар Андрэй Вярбіцкі.

— Кажуць, што разеткі-трайнікі скончыліся, больш не будзем іх збіраць, — прамовіў Вадзім, уваходзячы ў майстэрню.

Там усіх чакаў майстар Пятроўскі. Ён пахаджваў паміж верстакамі, нешта правяраў.

— Здаю вас, шызікі-фтызікі, Сцяпану Максімавічу, — з уласцівай іроніяй сказаў капітан Шаўцоў. — Я пайшоў...

— Вось вам новае заданне: сёння будзеце рабіць мішуру для навагодніх ёлак, — як толькі пакінуў майстэрню Шаўцоў, звярнуўся да хлопцаў Пятроўскі. — Думаю, не забыліся, як весяліліся ў школе пад ёлкай?

Што такое ёлачная мішура, хлопцы ведалі. Бліскучыя, серабрыстыя палоскі з фольгі кожны Новы год упрыгожвалі школьную ёлку. А вось як іх робяць — не ведалі. Аказалася, звычайна. Бралі серабрыстую фольгу і выразалі тыя палоскі, ігольчатыя, быццам елкі ў лесе.

Вадзім выразаў, і раптам у яго галаве ўзнікла думка: «А што калі з гэтай фольгі зрабіць вянок? Робяць жа вянкі са штучных папяровых кветак... А я — з фольгі. Выйду з калоніі, прыйду, абавязкова прыйду на магілу Веранікі. Вось там і пакладу яго...»

Вобраз Веранікі цяпер, незадоўга да выхаду з калоніі, паўставаў усё больш асязальна. Хіба можна было забыць доўгія сумесныя гады вучобы з Веранікай у адным класе, затым — спецыялізаваным, сяброўства, тыя сустрэчы, калі ён ішоў у секцыю барацьбы, а яна — у студыю тэлебачання? I наогул, калі б не Таня Касмылёва, яе настырнае ўварванне ў яго жыццё, усё, напэўна, было б у іх выдатна... I ён не быў бы тут, у калоніі, і яна, Вераніка, жыла б...

Некалькі дзён Вадзім падступаўся да сваей ідэі, тым больш што ледзь не за кожным рухам сачыў майстар Пятроўскі. Сэканоміць тую фольгу не так было проста. I ўсё ж з кожным днём больш настойліва гарэла жаданне зрабіць вянок. Для Вадзіма нават маленькі кавалачак фольгі быў дарагі. Калі дзе-небудзь бачыў, што ён валяецца, тут жа падымаў і хаваў у свой тайнік — невялікую скрыначку, якую ён збіў з дошчачак. Клаў яе, замаскіраваўшы, пад вярстак.

Вянок ён задумаў зрабіць так: аснову — круг — з драўляных тонкіх рэечак, перавітых бліскучымі фольгавымі стужкамі-палоскамі з зялёнымі галінкамі туі, а на іх — серабрыстыя кветкі з фольгі, такія, якой была Вераніка: чыстая, са светлымі марамі, нібыта яе гераіня Асоль з тэлеспектакля «Пунсовыя ветразі». Унізе ён напіша на кавалачку матэрыі ці паперы, калі прыйдзе з калоніі... Што ён напіша? Напэўна, так: «Даруй, Вераніка. Твой навекі Вадзім...» А можа, інакш... Да канца зняволення заставаўся яму нейкі месяц...

Дома Вадзім дарэмна не траціў часу. Бацька Канстанцін Сяргеевіч па-ранейшаму працаваў на заводзе ЭВМ, маці Наталля Сямёнаўна вось ужо каторы год ездзіла з экскурсіямі, а сястрычка Алеся вучылася ў школе. Усе былі занятыя. Толькі ён адзін заставаўся без справы. Не, ён употай працаваў над вянком з фольгі. Вырашыў нікому не паказваць, пакуль канчаткова не зробіць. Гэтак жа было і ў калоніі. Нават сябру Андрэю Вярбіцкаму не адкрыў сваю тайну. Перад самым ад'ездам з калоніі ўсе загатоўкі ён акуратна склаў пад двайным дном чамадана. Так і прывёз дамоў.

Чаму ён задумаў зрабіць менавіта вянок, ды яшчэ з фольгі? Вадзім ведаў, што памерлым нясуць вянкі, потым кладуць на магілы. Што ж, своечасова ён не змог пакласці вянок на магілу Веранікі, дык хоць пазней... Недзе вычытаў, што вянкі бываюць розныя: з кветак, галінак як упрыгожанне, ёсць яшчэ з розным сімвалічным значэннем — гарохавы, лаўровы, цярновы...

Ну, а чаму б яму не зрабіць фольгавы? Хай сабе і без значэння нейкага... Галоўнае, што пад рукой быў неабходны матэрыял, вянок з якога атрымаецца не менш прыгожы, чым, напрыклад, са штучных кветак, галінак...

Дома, праглядаючы паліцу кніг, яму трапіў у рукі тлумачальны слоўнік, якім карысталася часам маці. Цікава, падумаў, а што азначае «фольга»? Адкрыў слоўнік на літару «ф», знайшоў патрэбнае слова. Аказваецца «фольга» — гэта польскае слова, утворанае ад лацінскага folium — ліст. «Ліст, ліст... — пачаў паўтараць Вадзім. —Дык гэта ж таксама сімвал: вянок-ліст... А вянок — гэта ж круг. Круг-ліст... Замкнуты круг жыцця, і ён жа ліст, які я адпраўляю Вераніцы, праўда, цяпер у Вечнасць...»

Ад гэтай думкі Вадзіму стала на душы неяк прыемней. Хоць, канешне ж, што тут прыемнага...

Вадзім яшчэ раз агледзеў ужо гатовы вянок: прыгожы, серабрысты, ён адліваў матавым месячным святлом. «Чакай... А чаму толькі месячным? Вераніка любіла і сонца. Вельмі любіла. I рознакаляровыя кветкі пад сонцам — таксама...» — прыйшла да яго раптам ідэя. I ён пачаў думаць, чым расфарбаваць белыя, серабрыстыя кветкі... Успомніў, калі праглядаў бацькавае інструментальнае прычындалле — яму патрэбны быў клей, каб змацаваць фольгавыя пялёсткі, — што там ляжалі некалькі каляровых аэразольных балончыкаў. Відаць, Канстанцін Сяргеевіч купіў іх для нейкіх сваіх патрэб. А фольгу, як і метал, лепш за ўсё фарбаваць аэразольнымі балончыкамі. Гэта Вадзім ведаў, чуў ад сяброў.

Ён тут жа дастаў балончыкі. Прачытаў: жоўты, пунсовы, блакітны, зялёны. «Хм, жоўты — дык гэта ж сонца, пунсовы — Вераніка любіла ружы, блакітны — колера неба: яна часта глядзела на яго, можна і зялёны — несумненна, любіла прыроду» — разгадаў кодеры балончыкаў Вадзім. Такім чынам, у Вадзіма была асноўная гама колераў: жоўты, чырвоны, сіні, зялёны.

Вадзім расфарбоўваў сярэбраныя кветкі, і ад гэтага адразу мяняўся выгляд ўсяго вянка. Дзе-нідзе ён пакідаў і чыстыя фольгавыя кветкі, і гэта яшчэ больш упрыгожвала вянок.

Калі праца была скончана, Вадзім пакінуў вянок пасушыцца на балконе, на якім і расфарбоўваў яго. А тым часам вырашыў пазваніць Сяргею Гарноську. Тэлефон яго застаўся ў запісных кніжках, якія ўсе гэтыя гады праляжалі ў Вадзімавым стале. Знайшоў патрэбны нумар, набраў. Трубку падняў сам Сяргей:

— Алё, слухаю...

— Сяргей, прывітанне! Вадзім... Ты яшчэ будзеш дома?

— Буду да абеду. Пасля абеду — практыка...

— Забяжы на хвілінку да мяне. Я пакуль адзін. Нешта пакажу...

— Добра... — Сяргей паклаў трубку.

Праз некаторы час Сяргей быў у Вадзіма. Перакінуліся некалькімі словамі, і Вадзім павёў Сяргея на балкон.

— Глядзі, — паказаў ён на вянок. — Што ты скажаш?

Сяргей, убачыўшы вянок, спачатку сумеўся, маўляў, навошта Вадзім яго паказвае яму? А пасля, зачараваны выглядам вянка, ледзь не ўсклікнуў:

— Ух, якая прыгажосць! — Памаўчаў, а пасля спытаў: — А каму ты такі зрабіў?

— Вераніцы Рагозінай... — ціха адказаў Вадзім. — Дадам яшчэ зялёных галінак туі.

— Вераніцы? Ну, што ж, выдатна! — пакратаў кветкі з фольгі Гарноська.

— Сяргей, — пачаў выкладваць сваю думку Вадзім. — Я хацеў бы, каб гэты вянок мы занеслі на магілу Веранікі разам... А можа, і яшчэ з кім-небудзь з аднакласнікаў... Як ты думаеш?

— Я пазваню, — падаахвоціўся Сяргей, — Антону Тарасевічу. Ён студэнт матфака універсігэта. Каму яшчэ? Можна Андрэю Бабку — ён цяпер у тэхнікуме сувязі. А з дзяўчат? Можа, Лоры Буйновай, студэнтцы іняза. I Кацьцы Скакун. Кажуць, яна працуе ў магазіне... — Гарноська зрабіў паўзу, задумаўся. — Пазваню ім вечарам, калі прыйду з практыкі. Ды і яны ўжо будуць дома. Толькі калі мы паедзем на могілкі, які выберам дзень?

— А ты ведаеш, я першы раз ездзіў з маці на магілу Веранікі ў канцы жніўня, на свята Прачыстай. Яго яшчэ называюць Успеннем, — Вадзім здзівіў Гарноську гэтым сваім паведамленнем. — Шмат было людзей... Давай і зараз з'ездзім на якое-небудзь свята?

— А якое? — задумаўся Сяргей.

— У нас ёсць кніжка — «Беларускі народны каляндар». Маці любіць чытаць, — паведаміў Вадзім Сяргею, ідучы з балкона ў пакой. — Вось яна... — Ён дастаў з паліцы па-трэбную кнігу. — Паглядзім... Так... Верасень ужо амаль канчаецца, — перагарнуў некалькі старонак. — Во, Узвіжанне! Дваццаць сёмага... «Так у народзе называецца царкоўнае свята, звязанае з ушанаваннем крыжа, які ўздымаўся («воздвигался» — адсюль і назва свята) над натоўпам вернікаў», — прачытаў Вадзім і дадаў: — Ведаеш, ёсць сэнс паехаць у гэты дзень, тым больш, што будзе нядзеля, выхадны, і аднакласнікі нашы будуць вольныя...

— Лады! Добра прыдумаў, — пагадзіўся Сяргей. — Ну, я пайшоў... Пазваню табе вечарам.

Вечарам Гарноська сапраўды пазваніў Вадзіму і сказаў, што ўсе — Антон Тарасевіч, Андрэй Бабок, Лора Буйнова і Кацька Скакун — гатовы паехаць на могілкі.

Вадзімаву задуму ягоныя бацька і маці таксама ўхвалілі. «Выдатны вянок! I добра, што паедзеце разам з аднакласнікамі...»

Яны ж, даведаўшыся, хто паедзе, падказалі запрасіць і Антаніну Фёдараўну Мірановіч. «Яна павінна таксама там быць. Ну як жа вы без яе? Столькі ўсяго было разам у школе... Выдатны педагог і класны кіраўнік!»

Думку бацькоў Вадзім перадаў па тэлефоне Сяргею Гарноську, а той — аднакласнікам. Усе падтрымалі ідэю паехаць разам са сваей любімай настаўніцай. Яна таксама згадзілася...

...Дзень на Узвіжанне выдаўся сонечны, ціхі. Лятала тонкае серабрыстае, як серпанцін, павуцінне. Дзе-нідзе, нібы свечкі, стаялі пажоўклыя дрэвы. I гэтае золата лісця, і серабро павуціння тут, на могілках, куды прыехалі Антаніна Фёдараўна, Цэхановіч і яго аднакласнікі, стваралі пэўны, журліва-задуменны, настрой.

Перад паездкай усе дамовіліся сустрэцца на станцыі адпраўлення рэйсавага аўтобуса да могілак.

Сустрэча гэта была незвычайнай. Усе ўжо былі не школьнікі, хто дзе, і не бачыліся амаль паўгода — было што расказачь... і ў першую чаргу Антаніне Фёдараўне. А галоўнае, ехаў Вадзім Цэхановіч, з якім аднакласнікі не бачыліся тры гады...

— О-о-о, Вадзім!..

— Ух, ты, як вымахаў!

— А кажуць, што там дрэнна кормяць...

Чуліся воклічы-жарты з вуснаў аднакласнікаў Цэхановіча, а Вадзім па чарзе вітаўся з кожным, ніякавата ўсміхаўся. Ён, прыставіўшы да нагі, трымаў пры сабе вянок, на які кожны звяртаў увагу.

— ...Ёй, Вераніцы?

— Ёй...

— Сам зрабіў?

— Сам...

— О-го!..

Антаніна Фёдараўна таксама здзівілася, убачыўшы па-майстэрску зроблены вянок. Яна чула пра яго ў час сустрэчы з Вадзімам у школе. Але каб такі... не магла ўявіць...

Хутка падышоў аўтобус, і ўсе селі ў яго. Па дарозе хлопцы і дзяўчаты расказвалі Антаніне Фёдараўне пра сваё новае жыццё-быццё, час ад часу ўцягваючы ў гаворку Цэхановіча.

— Дык як там жылося табе, Вадзім? Можа, не з горшага? — спытаў Антон Тарасевіч, робячы намёк на калонію.

— А ўсяго было...

— Вось толькі, відаць, дзяўчынак не хапала? — гэта ўкалола Кацька Скакун. Яна заставалася такой жа вострай на язык, як і тады, у школе.

— Як паганяюць цябе цэлы дзень, не захочаш думаць пра дзяўчынак... Там жа рэжым... — адказаў за Вадзіма Сяргей Гарноська.

А Вадзім толькі злёгку крывіў вусны ў няўлоўнай усмешцы. Ён разумеў аднакласнікаў, іх жарты. Што ім, не спазнаўшым і долі таго, што давялося спазнаць яму...

Хутка аўтобус спыніўся на канцавым прыпынку. Усе павыходзілі.

Хлопцы і дзяўчаты разам з былой класнай стаялі каля ўваходнай брамы могілак. Вадзім, як гэта было ў жніўні, накіраваўся да бабулек, якія прадавалі кветкі. Хоць з кветкамі ў руках стаялі дзяўчаты і Антаніна Фёдараўна. Яны купілі іх у горадзе. На гэты раз Вадзім узяў хрызантэмы і падышоў да хлопцаў.

— Вянок вянком (яго трымаў зараз Сяргей Гарноська), а без кветак тут не абысціся — такі звычай, — пачаў раздаваць па дзве кветкі хлопцам.

— Не паспелі захапіць у горадзе... — стаў апраўдвацца Гарноська.

Усе разам вырашылі ісці адразу да Веранікі Рагозінай. А як быць з Касмылёвай? Пакуль ніхто не падаваў ніякай думкі...

Прайшлі галоўнай алеяй, звярнулі налева, у бок трэцяга сектара, дзе была магіла Веранікі.

Неўзабаве яны падыходзілі да гранітнага помніка Вераніцы, які яшчэ здалёк убачыў Вадзім. Яго ж заўважыла і Антаніна Фёдараўна: была тут некалькі разоў.

Абышоўшы помнік, кінуўшы першыя нясмелыя позіркі на надпіс і фотаздымак, усе нахіліліся над магілай, кладучы жывыя кветкі. Хутка разагнуліся, крышку адышоўшы, пасталі насупраць помніка.

У гэты час Вадзім падышоў да помніка і прыставіў да яго свой вянок, які на фоне жывых кветак не пацьмянеў, а, наадварот, яшчэ больш заіскрыўся, заззяў. Ледзь чутна, гледзячы на фотаздымак, Цэхановіч прамовіў (на вянку ён нічога не напісаў):

— Даруй, Вераніка, за ўсё...

Але гэтыя яго словы пачула Антаніна Фёдараўна:

— Вадзім, думаю, што нам усім трэба гэта сказаць... Мы ўсе тут у нечым вінаваты...

На хвілю павісла цішыня. Андрэй Бабок азірнуўся па баках: ці няма побач чужых людзей. Не, іх тут блізка не было.

Нечакана цішыню парушыла Кацька Скакун:

— А чаму мы ўсе? А я, можа, не...

— Ты таксама, Каця, таксама... — зноў паўтарыла сваё Антаніна Фёдараўна.

— Ну, чаму? — не здавалася Скакун. — Я што, дапамагала Касмылёвай распрацоўваць задуму, як звесці са свету Вераніку?

— Каця, ты не тое гаворыш, — умяшаўся ў размову Антон Тарасевіч. Ён, павучыўшыся на матфаку універсігэта, пасур'ёзнеў і разважаў аналітычна. — Так, так, мы вінаваты ўсе, былыя аднакласнікі Веранікі. Мы былі клас, калектыў. А калектыў як адно цэлае пацярпеў фіяска...

— I кожны з нас бачыў, бачыў, што клас-карабель ідзе на дно, Каця. I чакалі той часіны, калі ён, як той «Тытанік», заляжа ў іл. Адно чаго была варта мая сутычка з Касмылёвай на дыскатэцы ў класе, калі яна мне пусціла кроў з носа?.. Помніш? — падтрымала Антона Ларыса Буйнова — студэнтка інстытута замежных моў.

— Сябры, не трэба дыскусій... Не тое месца... — прамовіў ціхмяны Андрэй Бабок, які з болем углядаўся ў фотаздымак Веранікі.

— Ды і я думаю так... — выказаўся Сяргей Гарноська.

— Сапраўды, дыскусій тут не трэба... А вось у душы сваей, калі мы людзі, несці нам крыж вінаватасці да канца... I як бы мы сябе не суцяшалі, як бы не спрабавалі маніць сабе — гэта нам не ўдасца... — Антаніна Фёдараўна, здавалася, паставіла кропку дыскусіі, якая пачынала разгарацца.

Але Каця Скакун зноў пачала даказваць свае:

— У такім разе Вераніка і Таня — квіты. Апошняя таксама тут, ляжыць побач... — паказала рукой у бок чацвёртага сектара. — Дык чаму яшчэ і я павінна несці крыж? Што, мне мала сваіх праблем і балячак? Для мяне адзін магазін — Вавілон... За дзень накруцішся так, што ледзь дамоў ідзеш... А наконт «любоўнага трохкутніка», — яна няўлоўна глянула на Вадзіма, — скажу вам: зараз існуюць і «чатырох-пяцікутнікі»... Калі чатыры ці пяць дзяўчат змагаюцца за аднаго хлопца...

— Гэта ты са свайго ці чужога вопыту? — кінуў Каці Антон Тарасевіч.

— А хоць бы і са свайго... — Каця станавілася ў позу, злосна глянула на Тарасевіча.

— Ух, ты, а мы і не ведалі, што ў нашым класе расла яшчэ адна Таня, — у сваім стылі прамовіў Сяргей Гарноська.

— Але я не дайду да таго, як — Таня... Не дачакаецеся... Трэба быць больш разумнай...

Скакун раптам рушыла наперад, нагнулася, узяла з магілы дзве кветкі і на хаду вымавіла:

— Я так зразумела, што да Тані вы не збіраецеся ісці... Пайду я... Вы ж тут усе зацыкленыя праведнікі. А я - не... Выбачайце за кветкі... Тані яны таксама не пашкодзяць...

Скакун пакрочыла, а ўсе астатнія застылі ў нямой паставе. Толькі праз нейкую хвіліну Антаніна Фёдараўна, як у летаргічным сне, з болем выціснула з сябе:

— Ну, вось яшчэ адзін удар... Прымай, былая класная... Некаторы час усе яшчэ стаялі ў той жа здранцвелай позе, пакуль Гарноська не падаў голас.

— Вадзім, — Сяргей, адышоўшы душой (з яго характарам яму было лягчэй), звярнуўся да Цэхановіча, — сёння ж Узвіжанне... Памятаеш, ты мне чытаў: Узвіжанне — свята, калі ўздымаўся крыж над вернікамі... А яшчэ я недзе чуў, што ў гэты дзень адусюль выпаўзаюць змеі, рыхтуючыся да зімовай спячкі. — Памаўчаў, потым дадаў: — Вялікі сэнс закладзены ў сённяшнім дні...

Вадзім толькі кіўнуў галавой. Ён моўчкі глядзеў то на свой вянок, то на фотаздымак Веранікі на помніку. Яму ўяўлялася, бачылася Асоль з тэлеспектакля «Пунсовыя ветразі», якая на беразе мора чакае... чакае капітана Грэя...