Пуціна

бульбу» (даруй, даруй, Сахалін, даруй, востраў Скалы ля Чорнае рэчкі), не ўтрымаў яго там і любімы тады пісьменнік — Антон Паўлавіч Чэхаў, які, зрэшты, і сам пабыў на Сахаліне, як на экскурсіі, прыблізна столькі ж часу, колькі і ён; але ехаў туды ён не з-за Чэхава і не па чэхаўскіх слядах: пра падарожжа Чэхава на Сахалін ён падрабязна даведаўся толькі на Сахаліне, і напісаную Чэхавым кнігу пра востраў здабыў і прачытаў толькі на самім Сахаліне; кнігу гэтую чамусьці замоўчвалі: не выдавалі

і не рэкламавалі ў СССР, як іншыя рэчы класіка, і стараліся не ўключаць у зборы твораў; дагэтуль пра Сахалін чытаў ён хіба ў рамане Мікалая Задорнава, бацькі будучага савецка-расейскага гумарыста Міхаіла Задорнава, які славай сваёй пераплюнуў і зацьміў старэйшага… то быў расповед пра тое, як капітан Невяльской адкрываў за Татарскім пралівам праліў Невяльскога, каб даказаць, што Сахалін востраў, а не паўвостраў, і раман называўся гучна і запамінальна: «Вайна за акіян»; кніга Чэхава

была іншай, дакументальнай і зусім негераічнай, пачытаўшы, ён зразумеў, чаму расейцы стараліся не афішаваць яе, хоць там нібыта «бічаваўся і аблічаўся» царызм, што па тым часе не проста трэба, а неабходна было рабіць… «нібыта» — важнае слова, бо Чэхаў напісаў праўду не пра царызм, а пра расейцаў увогуле — заўсёды і ўсюды прыхадняў (Аўстралія — краіна катаржанаў сёння працвітае, бо вольная, а Сахалін…) і прызнаваў (а тады, да прайгранае Японіі вайны 1904–1905 гадоў, гэта крамолаю не лічылася), і пра

першаснасць адкрыцця, даследавання і пасялення японцаў на поўдні Сахаліна і Курылах… тым не менш, на Сахаліне быў культ Чэхава: горад Чэхаў, вуліцы Чэхава (усюды, дзе толькі можна), кінатэатры ды тэатр імя Чэхава, пік Чэхава (культ роўны, калі не большы за культ Леніна), музеі Чэхава, у адным з якіх ён убачыў рэч, якая нібыта належала Чэхаву: дажджавік, і здзівіўся памерам яго: мяркуючы па здымках, па твары, яму заўсёды здавалася, што Антон Паўлавіч быў невысокім чалавекам, а тут плашч —

гіганта проста; экскурсавод паведаміў, нібы па сакрэце, тое, што чамусьці не казалі: Чэхаў быў высокім для таго часу мужчынам — за метр восемдзесят ростам… а потым дасведчаны экскурсавод-патрыёт аспрэчыў яшчэ адную «ісціну»: апошнія словы Чэхаў прамовіў не па-нямецку — «Ich sterbe», гэта прыгожая мана, ён папрасіў перад смерцю падаць яму шампан­скага, і гэтая просьба ягоная была апошняй прамоўленай; з экскурсаводам, а то быў борздзенькі дзядок з «чэхаўскай» бародкай, яны потым разам выйшлі

з музея (а размяшчаўся ён у самым адметным у Паўднёва-Сахалінску будынку, былым японскім, з загнутымі, як у пагады, канцамі страхі) і прася­дзелі ў кавярні колькі гадзінаў за размоваю, і ён усё намагаўся ўзяць яму сто гарэлкі альбо пляшачку добрага віна на дваіх, дзядок жорстка і катэгарычна адмаўляўся, як адмаўляюцца толькі істыя п’яніцы ад «спакусы», аднак на развітанні сціпла папрасіў набыць пляшачку звычайнага «чарніла», якое толькі і ўжывае сам-насам, бо жыве адзін… па дарозе да гарэлачнае крамы

стары расчуліўся і пачаў распавядаць пра «дон-жуанскі» спіс Чэхава, потым перакінуўся на Талстога, які прызнаўся Чэхаву, што быў у маладосці «нястомным ё…», але — няхай дасведчаныя чытачы шукаюць пра гэта ў іншых кнігах… а ён — ён здрадзіў востраву, каб не здрадзіць Беларусі: ён вярнуўся дамоў, і не да буль­баўборачных камбайнаў, не да родных вішняў ды ліпаў, не да маці, не да сяброў, і не да каханай нават — а проста дамоў, бо Родны Дом — гэта ёсць і маці, і сябры, і каханая — усё разам… вярнуўся,

каб зноў і зноў сцвердзіць ісціну: каб любіць Беларусь нашу мілую, трэба дома бываць часцей… і — быць дома не госцем… і вось цяпер, калі ён сказаў пра Сахалін што мог і не мог сказаць, калі збіраецца адсюль дамоў, прыйшоў час нарэшце не прамаўчаць і пра тое, дзеля чаго ён паехаў на востраў, што прывяло яго сюды; зрэшты, ніякая гэта не таямніца, бо што яшчэ можа прывесці, як не каханне, дакладней — любоў, так любоў да ўсяго японскага, пачынаючы ад літаратуры, гісторыі, культуры, людзей…

да раслінаў, страваў, назвы якіх былі вычытаныя ў кнігах, да японскіх жанчынаў, якіх ён уяўляў анёламі з анёльскімі крыламі (гэтакімі мадам Батэрфляй — хоць у менскай оперы мадам Батэрфляй спявала жан­чына гадоў за пяцьдзясят, гэткая грубка на тоўстых ножках) і анёлападобнымі трапяткімі характарамі… усё японскае пачыналася для яго з любімага Акутагавы (мінуючы Коба Абэ, Кавабату, Кэндзабура Оэ ды іншых лаўрэатаў і нелаўрэатаў Нобеля, кнігі якіх былі даступнымі, а тым болей моднага падчас

перабудовы Юкіа Місіму і звышмоднага цяпер Харукі Муракамі) нашумелай часопіснай рэчы Пікуля пра тры ўзросты Акіна-сан, фільмаў Акіра Курасавы, якія давалі болей; праўда, галоўны фільм мэтра (не «Дэрсу Узала», як лічылі ў СССР) ён убачыў пазней, па вяртанні з Сахаліна — той, у якім герой амаль дзве гадзіны экраннага часу нясе сваю маці ў горы, каб пакінуць там паміраць, бо стала яна для сям’і лішняй; ага, вось яшчэ адная паралель між японцамі і беларусамі: ніхто не звярнуў увагу на беларускі

фальклор (гэтак, як Курасава на японскі): у беларускіх казках сыны заводзяць старога непатрэбнага бацьку ў лес і пакідаюць паміраць… ці не ёсць гэта родавая (радзінная) пляма беларусаў? Беларусь знаходзіцца між Захадам і Усходам (але на Захадзе), для еўрапейцаў увогуле характэрны Эдыпаў комплекс: сын забівае бацьку, для азіятаў — Рустамаў комплекс: бацька забівае сына (хто тады расейцы з іх Іванам Жахлівым ды Пятром Першым?), беларусы знахо­дзяцца пасярод: сын адвозіць бацьку ў лес

паміраць; Японія знаходзіцца між Усходам і Захадам (але на Усходзе: на захад ідзе поўня, а цені кветак — на усход) і ў Японіі сын адносіць маці ў горы паміраць… менавіта тут нашае падабенства і нашае адрозненне: падабенства ў сярэдзіннасці (Дух сярэдзіны жыве не толькі ў Японіі, лунае ён і над Беларуссю), адрозненне толькі ў накірунку вектара (праз колькі гадоў па ягоным вяртанні з Сахаліна здарылася тое, што нават скептыкаў прымусіла ўбачыць падабенства Беларусі і Японіі: на свет — а найперш

на Беларусь — абрынуўся Чарнобыль… «ваенны» атам першым упаў на Хірасіму і Нагасакі, на галовы японцаў, а «мірны» — на галовы беларусаў… зноў нібыта палярнасць: ваенны — мірны, зноў нібыта супрацьлегласць, а па сутнасці адно і тое ж… не пытайцеся, чаму менавіта Беларусь і Японія — хіба бывае на гэтым свеце нешта выпадковае?); …так, пра Японію ён ведаў і шмат, і мала, і гэтая палярнасць: «шмат» і «мала» — ляпіла «палярны» вобраз народа: уражанне самурайскай жорсткасці, свірэпасці нават,

межавала, перапляталася з пяшчотаю, замілаван­нем, што абапіралася на асаблівае стаўленне да пры­роды (зноў паралель: хто яшчэ ў Еўропе так любіць прыроду, як беларусы, хто яшчэ, нягледзячы на меліярацыю ды чарнобыльшчыну, так збярог яе, хто мае Белавежу і балоты Палесся?), сям'і, родных і блізкіх, але паколькі патрапіць у самую Японію яму, студэнту журфака БДУ, на той час было абсалютна немажліва нават па турыстычнай пуцёўцы, абраў ён больш просты шлях: на Сахаліне, паўднёвая палова якога

да 1945 года была японскай, жылі ягоныя цётка і дзядзька (сястра і брат маці) і ён вырашыў паехаць туды на творчую практыку ў абласную газету, што і зрабіў; з першых крокаў на востраве ён шукаў тое, што засталося тут ад японскае прысутнасці, смакаваў былыя назвы Карсакава, Паўднёва-Сахалінска, Холмска ды іншых паселішчаў (як проста: Тойохара, Отомарі, Хонто, Сірітору, Эсутору, Оціай, Маока…), шукаў будынкі — адзінкі якіх з характэрнай, непера­робленай, азіяцкай — пагаднай —

архітэктураю (з дахамі, загнутымі бы крылцы ма­тылькоў на ўзлёце), але засталіся, думаў знайс­ці сакуру (у ружовым вэлюме-кімано, пакратаць смочкі яе дробных — хай і неядомых — вішанек), ён прывёз з сабою нават беларускіх вішняў, нарваных у бацькоўскім палескім садзе ў роднай вёсцы, каб высыпаць іх пад ногі сакуры, але так і не знайшоў яе (вішні, як далікатэс, з непрыхаванай радасцю з’ела ягоная радня, бо на Сахалін тады, бывала, прывозілі на караблях бананы і ананасы, апельсіны

і грэйпфруты, на самалётах армяне вазілі дужа дарагія дыні і кавуны, траплялі і чарэшні, але вішні ніхто ніколі не прывозіў…), мо таму, што тут задужа холадна было сакуры, хоць на Курылах многія дрэвы сваёй раскідзістасцю вельмі нагадвалі яе, а мо таму, што не было тут японцаў, а яна расце толькі там, дзе ёсць японцы… так, на востраве, на Сахаліне, японцаў не было — у гэтым ён хутка пераканаўся (хоць і прыцягнуў да сябе сваімі роспытамі цікаўнасць пэўных органаў, пра што да пары да часу —

да выцечкі на Курылы — і не падазраваў), усіх іх альбо вынішчылі, альбо дэпартавалі пасля 1945 года, альбо саслалі ў лагеры на Далёкі Усход, альбо самі яны з’ехалі на поўдзень… японцаў не было, затое шмат жыло карэйцаў, якія хоць і вузкавокія, хоць і круглатварыя, але ад японцаў адрозніваюцца так, як бульба ад яблыка, шмат армянаў, ёсць абарыгены — ніўхі (айнаў — іх згадваў яшчэ Чэхаў — ужо няма…) ды каракі, якіх мой дзядзька называў на стары расейскі лад гілякамі і ўсё жартаваў са швагра: на фіга

ты браў у жонкі беларуску, жаніўся б лепш з гілячкаю, ім дазваляюць па сто кіло чырвонай рыбы на чалавека лавіць і за браканьерства не ганяюць, а з рыбы можна зрабіць усё: нават абутак у час татальнага дэфіцыту (а то быў якраз такі час), аднак сапраўднымі гаспадарамі былі там славяне — расейцы, беларусы, украінцы, хоць і хадзіла на востраве показка: «паспрачаліся аднойчы армянін і карэец: хто на Сахаліне гаспадар? пабіліся ў кроў, пасадзіў іх міліцыянт у кутузку, кажа: пасядзіце тут ноч,

астыньце і разбярыцеся, хто на востраве гаспадар… раніцай адчыняе дзверы, карэец першым выскоквае і крычыць, паказваючы на армяніна: ён, ён гаспадар, я — гаспадыня…» — тут кожны славянскі сахалінец голасна рагоча, бо падкузьміў-такі сваіх галоўных супернікаў па востраве, якія сваё месца ведаюць, але… прэтэнзіі маюць і жывуць шчыра, дружна ў сваіх кланах супраць «рускіх», і калі б не Масква, калі б карэйцам можна было, дык японцам давялося б надоўга забыцца пра вяртанне «ісконна

рускіх земляў» у сваё лона, а то і зусім страціць надзею… дык вось, праз колькі тыдняў ён ужо ведаў, што на ўсім Сахаліне і Курылах жывых японцаў менш, чымсьці пальцаў на руках, а з дзяцей і ўвогуле адна (!) дзяўчына (!) прыблізна ягонага ўзросту (!) — студэнтка мясцовага педінстытута, але цяпер і яе ў Паўднёва-Сахалінску няма: яна на Курылах, у будатрадзе, на пуціне, працуе на адным з кансервавых заводаў… бацькі яе — камуністы-падпольшчыкі, можа нават і завербаваныя савецкія разведчыкі падчас

вайны, цудам выжылі пасля «вызвалення», яшчэ большым цудам не патрапілі ў лагеры, яна іх позняе дзіця, народжанае падчас хрушчоўскае адлігі, бо да таго яны баяліся заводзіць дзяцей — кожную ноч чакалі «чорнага ворана» — цяпер пенсіянеры, жы­вуць ціха, непрыкметна, апошнія дні свае прысвяцілі адзінай дачушцы, дужа не хацелі пускаць яе ў гэты будатрад, моцна перажываюць, але на Курылы самі яны «нявыязныя»… ён сустрэўся з японцам — нібыта выпадкова, і ўбачыў, што японец такі, якім ён

яго сабе і ўяўляў (зусім не ваяр, і нават не ронін, хоць потым ён вымушаны быў прызнацца сабе, што памыліўся, бо перад ад’ездам японец таемна паказаў яму свой гонар — кароткі меч сето, які захаваў і спа­дзяваўся скарыстаць у апошні — патрэбны — момант…): усмешлівы, добразычлівы, шыя ўвесь час торгаецца, нібыта ў паўпаклоне… было так: ён «выпадкова» прысеў, «стомлены», на лаўку, на якой сядзеў японец, абапершыся на гожы кіёчак; японец быў сухенькі, дроб­ненькі, спакойна-мітуслівы, якімі бываюць азіяты,

недаверлівы: жыццё сярод чужых людзей навучыла яго не верыць ім ад пачатку і давяраць толь­кі потым; японец сядзеў шырока расставіўшы ногі і час ад часу нешта чырыў кіёчкам на пяску — можа, іерогліфы згадваў, можа, пісаў ліст дачушцы; краем вока ён назіраў за японцам, а той, пэўна ж, за ім, тэмы для размовы ў яго не было і не прыдумлялася і ён баяўся, што зараз японец устане і пойдзе, а яшчэ раз ён да яго падсесці «выпадкова» не зможа; перад імі, метрах у дзесяці на асфальтавым ходніку

два вераб’і распачалі бойку за скарынку хлеба, завялікую для іх, падскоквалі, стукаліся грудкамі, выбівалі з сябе па пушынцы, і разляталіся; пакуль яны біліся, артыстычна, бы акторы за ролю, скарынка ляжала голая і адзінокая, як пакінутая жанчына; да яе падышла варона, дзелавіта дзеўбанула, падкінула высока на сабою, прагна схапіла і праглынула; японец пасміхнуўся, зірнуў на яго: ці ўсвядоміў ён сімвалічнасць таго, што адбылося? — больш зручнага моманту дзеля знаёмства можа і не быць, зразумеў ён

і ляпнуў неўпапад першае, што прыйшло ў галаву: «не падзелішся — страціш усё…», японец зноў пасміхнуўся, кіўнуўшы галавою, нібыта пагадзіўся з ім, хоць ён адчуваў, што сказаў калі не глупства дык банальшчыну, але спыняцца яму было нельга, і ўрэшце ён пачуў голас японца ў адказ і здзівіўся: за амаль сорак гадоў жыцця сярод расейцаў той так і не навучыўся размаўляць без акцэнту, без сюсюкання і скрыпу, якія яго адразу выдавалі; калі ж японец даведаўся, што праз некалькі дзён ён едзе

на Курылы, не стрымаўся і папрасіў адвезці перадачу дачушцы («тацюське», — сказаў японец, і ён не адразу зразумеў, што гэта не імя): трошкі прысмакаў і пару пашытых маці цёплых шкарпэтак; ён з удзячнасцю не адмовіўся — яму трэба было наладжваць масток… але… але на Шыкатане яны з той японачкай размінуліся: яна прастудзілася і захварэла і яе адправілі на Сахалін ці не тым цеплаходам, на якім прыплыў ён, і на востраве, цалкам выпадкова, аказалася толькі адна японка — тая самая маскоўская гейша Таня,

і яму нічога не заставалася, як скарыцца ейным чарам на самым краі СССР, на мысе каля знакамітага каменнага аргана, ад чаго яму цяпер сорамна і за што яму цяпер назаўсёды сорамна, і ён шукае апраўдання і вінаваціць братоў-армянаў, якія ў першы дзень адпусцілі яго аднога… а з той адзінай сахалінскай японачкай ён усё ж пазнаёміўся, калі вярнуўся ў Паўднёва-Сахалінск і панёс баць­кам неперададзеную перадачу; яны вохкалі, шка­давалі, што яму давялося столькі дзён цягаць пакунак з сабою, ушчувалі,

што не расчыніў і не з’еў прысмакі, і тут жа частавалі імі, паілі горкаю зялёнаю гарбатай, японец вучыў гульні ў го; а потым яны з японачкай сядзелі ў ейным пакоі, ціха гучаў магнітафон (адмысловы, дарэчы, — «Соні»), спявала «Машына часу» — «вот новый поворот… что он нам несёт…» («і сапраўды — што?» — падумаў ён), і густы іхнія супалі, і гады былі блізкія, і была яна сімпатычнаю, як усе познія дзеці, кволаю і разумнаю, ён быў ёй таямнічым незнаёмцам з далёкіх краёў; загучалі «Песняры», якіх яна любіла

яшчэ больш, чым «Машыну часу», не стрымалася і пачала падпяваць па-беларуску ўслед Барткевічу: «А-а-а-александры-ы-ы-на-а-а, шукаю я — няма-а-а-а…», — і зусім без акцэнту, нават расейскага: чыста-чыста, а потым: «чым болей сходзіць дзён, начэй…» — і сляза ў вачах (яна сядзела на канапе, падцяўшы пад сябе маленькія — нібыта некалі бінтаваныя — ступні, якія так хацелася пакратаць)… Госпадзі, як добра было яму тут (мо ўпершыню за амаль пяць сахалінскіх месяцаў), побач з гэтаю дзяўчынаю… нічога яму

ад яе не трэба было — толькі каб не адштурхнула, не зірнула няласкава, не прагнала грубым словам — але яна і не збіралася гэтага рабіць; і яны пасябравалі (нікога на цэлым Сахаліне ў яго не было дагэтуль — Курылы не ў лік — і ён гатовы быў пагадзіцца са словамі месцічаў: «нашыя дзяўчаты пераменлівыя, як нашае надвор’е», а надвор’е на востраве і сапраўды было непастаянным: за дзень мог дзесяць разоў пачынацца дождж і — пад настрой, столькі ж — выходзіць яснае сонейка, яшчэ Чэхаў пісаў: тут, што ні мясціна,

свой клімат…), так, яны пасябравалі, але над ім ужо навісла сякера вяртання дамоў (і ў вушах гучала ўжо лермантаўскае: бывай, нямытая…), хай і праз паўмесяца, аднак непазбежнае вяр-тан-не, і ён упершыню адчуў на сабе хуткацечнасць часу; адзінае, што ён мог зрабіць, — не прыспешваць яго, а паспрабаваць спыніць (бо толькі тут, толькі цяперака ў яго быў рай, па японску — «харайсо», амаль так казаў стары японец сваё любімае расейскае слоўца: «харасо»), ці хоць бы запаволіць, але час, у кожны момант

ідучы павольна, бег няўмольна, і вось ужо заўтра яму ад’язджаць-адплываць з Карсакава ва Уладзі­васток (Уладзя і ён вырашылі дабірацца дамоў праз увесь СССР на цягніку з прыпынкамі на пару дзён у Хабараўску, Іркуцку, Новасібірску…), а яны з японачкай яшчэ ні разэчку не пацалаваліся нават, ну хай яна цнатлівая, а ён… а ён… а ён… а што ён? яму гэтага і не трэба было, яму, не паверыце, хапала яе рукі ў ягонай, яе вачэй у ягоных, яму хапала: шчака да шчакі, плячо да пляча, калена да калена глядзець

на кволыя хмаркі вакол поўні ў небе над сопкай пад назовам «Горнае паветра» (гэта яна навучыла яго любавацца поўняй, і, гледзячы на поўню, ён і цяпер згадвае яе), на якую яны з сябрам у першы іхні выходны на Сахаліне выправіліся напрасткі, па тых самых «мядзведжых сцежках»; лезлі пад вуглом градусаў шэсцьдзясят гадзіны дзве, выпацкаліся, вымачыліся ў струменях вады, што падалі зверху з крыніцаў, абадраліся, урэшце падняліся шчаслівыя на вяршыню і ўбачылі, што там стаяць два «Масквічы-412»,

якія ўз’ехалі сюды па звычайнай дарозе, і па той дарозе хады да вяршыні хвілінаў сорак… гэтак горы ім, раўнінна-балотным людзям, упершыню сказалі, што да вяршыняў не бывае прамых шляхоў і што прамы шлях не заўсёды самы кароткі і самы хуткі, што радасць і расчараванне заўжды ходзяць побач… ён расказваў гэты выпадак японачцы, і яны разам смяяліся, уяўляючы, як тое было, ён не хацеў расчаравання ні для сябе, ні для японачкі, рускае імя якой было Аня («скажы мне, Ганулька…» — спяваў ім Мулявін…), а японскае сваё яна так яму і не назвала…

Лістапад 2003 г.